Φορ{e}τή Κατοικία | Wearable House by Ileana Politi

Ευχαριστούμε πολύ τον καθηγητή μας, Γιώργο Γυπαράκη, για την πολύτιμη βοήθεια και την καθοδήγησή του καθόλη τη διάρκεια της έρευνας αυτής. Ευχαριστούμε, επίσης, τους φίλους μας για την υπομονή τους και την υποστήριξή τους.

περιεχόμενα εισαγωγή

σελ. 1

κεφάλαιο 1_κατοικία και ένδυμα

σελ. 5

1.1. κατοικία και ένδυμα | βίοι παράλληλοι

σελ. 5

1.2. κατοικία και ένδυμα | οι διαφορές

σελ. 23

κεφάλαιο 2_νομαδισμός

σελ. 27

2.1. ιστορική αναδρομή

σελ. 27

2.2. μόνιμα εγκαταστημένοι λαοί και νομάδες

σελ. 29

2.3. η έννοια της πατρίδας

σελ. 31

2.4. το σώμα, η κίνηση και ο χώρος

σελ. 33

2.5. κατηγορίες νέο-νομάδων

σελ. 36

2.5.1. κατηγορία 1_νομάδες από επιλογή

σελ. 36

2.5.2. κατηγορία 2_νομάδες από ανάγκη

σελ. 44

κεφάλαιο 3_συμπεράσματα

σελ. 51

κεφάλαιο 4_παραδείγματα

σελ. 59

4.1. Archigram

σελ. 59

4.1.1. the cushicle

σελ. 61

4.1.2. suitaloon: comfort for two

σελ. 62

4.2. Studio Orta

σελ. 64

4.3. Elements S Coat

σελ. 67

4.4. SANS Shelter

σελ. 69

4.5. Portable Home

σελ. 71

4.6. from a black market…to a ‘white’ one

σελ. 72

επιλογος

σελ. 77

βιβλιογραφία

σελ. 81

εισαγωγή

Η σύγχρονη μητρόπολη, με τους ταχείς ρυθμούς της και με τις συνεχείς αλλαγές, διαλύει την ιδέα/έννοια της

εισαγωγή

εισαγωγή εγκατάστασης. Οι άνθρωποι βρίσκονται σε μία συνεχόμενη κίνηση – από τόπο σε τόπο, από γειτονιά σε γειτονιά, από σπίτι σε σπίτι – πράγμαπου δεν τους επιτρέπει να θεμελειωθουν σε κάποιο συγκεκριμένο μέρος. Η νομαδική, κατά κάποιο τρόπο, ζωή των σύγχρονων ανθρώπων ειναι μία κατάσταση που διογκώνεται σήμερα και πολλοί είναι οι αρχιτέκτονες που έχουν ξεκινήσει να σχεδιάζουν εναλλακτικούς χώρους διαβίωσης, προσεγγίζοντας το θέμα της κατοικίας από μια νέα οπτική πλευρά, στο πνεύμα του σύγχρονου τρόπου ζωής. Εντούτοις, συνεχίζουμε να αναρωτιόμαστε για το κατά πόσο η κατοικία, όπως την ξέρουμε μέχρι σήμερα, μπορεί να καλύψει τις ανάγκες τους. Με άξονα το ανθρώπινο σώμα και δεδομένη την ανάγκη προστασίας του από τα εξωτερικά στοιχεία, θελήσαμε να εξετάσουμε την πιθανότητα ύπαρξης ενός καινοτόμου τρόπου κατοίκησης, ο οποίος να εξυπηρετεί καλύτερα τις δυνατότητες του σώματος. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα της έρευνας του ενδύματος-κατοικία, ως ένας φορητός αλλά και φορετός τρόπος κατοίκησης, που αγκαλιάζει το σώμα, ακολουθεί τα ίχνη του και το προστατεύει. Το ρούχο είναι ένα απλό αντικείμενο το οποίο μπορούμε να το αγγίξουμε, να το μεταφέρουμε, να το αποθηκεύουμε, να το φροντίζουμε και γενικότερα να το μεταχειριζόμαστε. Ταυτόχρονα, όμως, διαθέτει και έναν διπλό ρόλο, μία διττή λειτουργία ως προς την σχέση του με το σώμα. Το ένδυμα έχει συγχρόνως την ιδιότητα, όταν ξεδιπλωθεί, να μπορεί να φτιάχνει γεωμετρίες μέσα στις οποίες εισέρχεται το ανθρώπινο σώμα. Έχει την δυνατότητα να στέκεται απέναντι, να αντί-κειται, αποτελώντας ένα αντικείμενο, καθώς επίσης και την δυνατότητα να περιβάλλει και επομένως να αποτελεί ένα περιβάλλον. Υπό αυτή την έννοια, το ρούχο αποτελεί ένα κέλυφος που παράγει χώρο. Ένα σπίτι σε μικρή κλίμακα, το οποίο καταλαμβάνω και εντός το οποίου μπορώ να ζήσω.1 Το ένδυμα ως κατοικία είναι μια ιδέα που ξεκίνησε όταν οι Archigram, επηρεασμένοι και από το κίνημα των hippies που βρισκόταν σε άνθιση εκείνη την περίοδο, ήθελαν να εξερευνήσουν νέες μορφές κατοίκησης, βασισμένες κατά κύριο λόγο στη μεταβλητότητα και την κίνηση, οι οποίες έτσι διαφοροποιούνταν αρκετά από τις κλασικές και παγιωμένες που όλοι έχουμε στο νου μας.2 Οι ίδιοι είχαν πει, μάλιστα, ότι δεν χρειάζεται όλες οι αρχιτεκτονικές

1. Habit: το ρούχο και το σπίτι, Διάλεξη 2014/8, Δάφνη Παπαδοπούλου, Π. Τουρνικιώτης, σελ. 17-18 2. Εκτενής αναφορά θα γίνει σε επόμενο κεφάλαιο

φορ{e}τή κατοικία

λύσεις να είναι κτίρια.3 Και προσπάθησαν να το αποδείξουν με τις εφευρέσεις και τις προτάσεις τους επάνω στο θέμα της κατοίκησης. Άλλωστε, και ο Gaston Bachelard είπε ότι όλοι οι χώροι τους οποίους οικειοποιούμαστε φέρουν την ουσία της έννοιας του «σπιτιού».4 Δεν χρειάζεται, δηλαδή, το σπίτι μας να είναι ένα κτίριο όπως το έχουμε συνηθίσει μέχρι σήμερα. Μπορεί να είναι οτιδήποτε πληρεί κάποιες βασικές προδιαγραφές. Αν μας προστατεύει από τα καιρικά φαινόμενα, μας παρέχει ασφάλεια και ηρεμία, τότε μπορούμε να το καλέσουμε «σπίτι». Οι ιδέες αυτές, που οδήγησαν στην έρευνα και τον πειραματισμό πολλών αρχιτεκτόνων, αλλά και καλλιτεχνών, μέχρι και τις μέρες μας, αποτέλεσαν και το έναυσμα για μία μελέτη επάνω στο συγκεκριμένο θέμα. Μέσα από συγκρίσεις, εξέταση συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων αλλά και ανάλυση παραδειγμάτων, σκοπεύουμε να εξετάσουμε αν το ένδυμα ως κατοικία είναι μόνο μια ιδέα, ή αν μπορεί όντως να εφαρμοστεί και στην πραγματικότητα.

3. Beyond Archigram – The structure of circulation, Hadas A. Steiner, Routledge, New York, 2009, σελ. 1 2

4. The Poetics of Space - The Classic Look at How We Experience Intimate Places, Bachelard Gaston, μτφ. M. Jolas, Boston: Beacon Press, 1994 [1958], σελ. 5

κεφάλαιο 1_κατοικία και ένδυμα

O Martin Heidegger, προσεγγίζοντας την έννοια της κατοικίας με βάση τον κοινωνικό της ρόλο, ψάχνει να βρει τη σημασιολογική της ρίζα. Αναφέρει ότι η λέξη κατοικώ προέρχεται από την παλιά γερμανική λέξη bauen. Η καθαυτό σημασία του ρήματος bauen, δηλαδή κατοικώ, έχει πια χαθεί, αλλά ένα κρυμμένο ίχνος εξακολουθεί να διαφυλάσσεται στη γερμανική λέξη bin, στις εκδοχές ich bin, du bist (ελληνικά: εγώ είμαι, εσύ είσαι), και επιπλέον στον τύπο της προστακτικής bis, να είσαι. Τι σημαίνει επομένως ich bin; Η παλιά γερμανική λέξη bauen, στην οποία ανήκει το bin, αποκρίνεται στο ich bin, du bist που σημαίνει: κατοικώ, κατοικείς. Ο τρόπος με τον οποίο εγώ είμαι κι εσύ είσαι, ο τρόπος σύμφωνα με τον οποίο εμείς οι άνθρωποι είμαστε επάνω στη γη ειναι το Buan, το κατοικείν. Να είναι κανείς άνθρωπος σημαίνει να είναι επάνω στη γη ως θνητός: σημαίνει να κατοικεί. Δηλαδή, είμαστε όλοι κατοικούντες από τη στιγμή που γεννιόμαστε και μέχρι να φύγουμε από αυτόν τον κόσμο. Κτιζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι του Martin Heidegger

1.1. κατοικία και ένδυμα | βίοι παράλληλοι Η κατοικία και το ένδυμα ως καταφύγιο

βίοι παράλληλοι

κεφάλαιο 1_κατοικία και ένδυμα

O Αμερικάνος ψυχολόγος Abraham Harold Maslow στην ερευνητική του εργασία το 1943 με τίτλο “A Theory of Human Motivation” (ελληνικά: Μια θεωρία των ανθρώπινων κινήτρων), μελέτησε τα κίνητρα των ανθρώπινων ενεργειών και παρουσίασε σε μια ιεραρχία τις 5 βασικές ανάγκες του ανθρώπου. Στη βάση της πυραμίδας των αναγκών βρίσκονται οι Φυσιολογικές Ανάγκες, οι οποίες σχετίζονται με την ανθρώπινη επιβίωση. Ο άνθρωπος δρα με κίνητρο την ικανοποίηση αυτών των αναγκών. Εάν οι απαιτήσεις αυτές δεν πληρούνται, το ανθρώπινο σώμα δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά και τελικά θα αποτύχει. Η ανάγκη για στέγαση και ένδυση συγκαταλέγονται στις φυσικές και βιολογικές ανάγκες όπως ο αέρας, η τροφή και το νερό.1 Ο Martin Heidegger, στο βιβλίο του “Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι”, γράφει ότι η ανάγκη του ανθρώπου για εύρεση κατοικίας προκύπτει από το συναίσθημα της ενδιάθετης εύρεσης μέσα στον κόσμο. Ο Gaston Bachelard, όμως, στο έργο του “Η ποιητική του χώρου”, επέκρινε τον Heidegger λέγοντας ότι ανώτερο συναίσθημα από το συναίσθημα της ενδιάθετης εύρεσης, είναι το συναίσθημα της ασφάλειας και της θαλπωρής. Επομένως, η στέγαση και κατ’ επέκταση η κατοικία, μπήκε στη ζωή των ανθρώπων από την στιγμή που ένιωσαν ότι πρέπει να προστατευτούν από ό,τι συμβαίνει τριγύρω τους. Σύμφωνα με τον Bachelard, η κατοικία έχει ξεχωριστή θέση στη ζωή του ανθρώπου. Είναι ένας χώρος ολοκλήρωσης και ενσωμάτωσης των σκέψεων, των ονείρων και των αναμνήσεων της ανθρωπότητας. Ο Bachelard θεωρεί ότι μέσα στο σπίτι προσφέρεται η απαραίτητη ασφάλεια για να στεγάσει την ονειροπόληση του ανθρώπου και ότι χωρίς αυτή θα ήταν ένα διασκορπισμένο ον.2 Η ανάγκη του ανθρώπου για έναν κλειστό χώρο ώστε να προστατεύεται από τις κακοκαιρίες της φύσης και τα άγρια ζώα, ουσιαστικά ξεκινάει από την προϊστορική εποχή. Στην αρχή, ο άνθρωπος ήταν τρωγλοδύτης. 1. Κάνει λάθος ο Λαός, ή εμείς πρέπει να αλλάξουμε; , άρθρο του Σταύρου Κατσούλη (http://stavroskatsoulis.blogspot.gr) και (https://en.wikipedia. org) 2. Op. cit. The Poetics of Space - The Classic Look at How We Experience Intimate Places

φορ{e}τή κατοικία

Αναζητούσε καταφύγιο σε σπηλιές, βράχους ή στερέωνε χαμηλά κλαδιά με πέτρες κάτω από δέντρα. Αργότερα, όταν έμαθε να καλλιεργεί τη γη και να εξημερώνει τα ζώα, άρχισε να αναζητεί μία πιο μόνιμη κατοικία. Οι αρχαιότερες, πρωτόγονες μορφές κατοικίας που έχουν βρεθεί στην Ευρώπη, την νεολιθική περίοδο, είχαν στρογγυλό ή ελλειψοειδές σχήμα διαμέτρου 1,5 έως 2μ., μερικές ήταν και ημί-υπόγειες, ενώ τα υλικά που χρησιμοποιούσαν για το χτίσιμό τους ήταν καλάμια, λάσπη και κορμοί δέντρων. Σύμφωνα με τον Vitruvius, όταν ο πρωτόγονος άνθρωπος αφήνει τη σπηλιά και ξεκινάει να φτιάχνει τη δική του καλύβα, με τη δύναμη που του δίνει η ανακάλυψη της φωτιάς, χρησιμοποιεί υλικά που βρίσκει στη φύση για να προστατευτεί. Ορίζει έναν δικό του, προσωπικό χώρο στον οποίον θα καταφεύγει όταν τελειώνουν οι δουλειές της ημέρας. Το γνώριμο καταφύγιό του, του προσφέρει αίσθημα ασφάλειας και προστασίας σε αντιδιαστολή με το επικίνδυνο και το άγνωστο που τον περιβάλλει. Επομένως, κατοικία μπορεί να αποτελέσει οτιδήποτε μας παρέχει προστασία. Η έννοια της κατοικίας δεν σχετίζεται με το μέγεθος της, αλλά με το αίσθημα ασφάλειας που προσφέρει. Είτε πρόκειται για ένα μεγάλο διαμέρισμα, είτε για μια μικρή σπηλιά, η αξία της δεν αλλάζει. Ακόμα και ο πιο βασικός, ελάχιστος χώρος, μπορεί να αποτελέσει κατοικία.

Εικ.1 Η σπηλιά

βίοι παράλληλοι

Κατά παρόμοιο τρόπο, ο άνθρωπος χρησιμοποίησε φυσικά υλικά, τα οποία βρήκε στο περιβάλλον του, και για την ενδυμασία του. Η ανάγκη της ένδυσης προήλθε από την ανάγκη του για προστασία από τις καιρικές συνθήκες, για την προσωπική του υγιεινή, αλλά και για αισθητικούς λόγους. Όλα αυτά οδήγησαν τους ανθρώπους να καθιερώσουν στην καθημερινή τους ζωή την ενδυμασία και να την προσαρμόζουν κάθε φορά στις συνθήκες της ζωής τους και στα στοιχειά του πολιτισμού τους. H πρώτη μαρτυρία ενδύματος εντοπίζεται στην Ρωσία και υπολογίζεται ότι είναι 25.000 χρόνων. Στην πραγματικότητα, η προέλευση του πρώτου ενδύματος δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένη, καθώς τα στοιχειά που έχουμε στην διάθεσή μας είναι μεμονωμένα και διασκορπισμένα σε διαφορές περιοχές του κόσμου. Σε μια περιοχή βόρεια της Μόσχας ανακαλύφθηκαν κάποιοι τάφοι που η ηλικία τους εκτιμάται περίπου στα 20.000 με 26.000 χρόνια. Οι τάφοι αυτοί περιείχαν σκελετούς, οι όποιοι ήταν σκεπασμένοι με χιλιάδες χάντρες από ελεφαντόδοντα και οστά μαμούθ, δημιουργώντας την αίσθηση ότι το σωμα ήταν ντυμένο με ρούχα που είχαν σκέλη και μανίκια. Οι χάντρες ήταν αρχικά κεντημένες πάνω στα ρούχα τα οποία πιθανολογείται ότι ήταν κατασκευασμένα από δέρματα ζώων. Αν και τα δέρματα αυτά αποσυντέθηκαν, οι χάντρες διατηρήθηκαν στην ίδια θέση μέσα στο χώμα, σκιαγραφώντας έτσι το ένδυμα.3 Ο άνθρωπος, βέβαια, δεν χρησιμοποίησε το ένδυμα από την αρχή της ιστορίας μέχρι και σήμερα με τον ίδιο τρόπο. Πρώτα άρχισε να στολίζεται και μετά να ντύνεται. Την παλαιότερη μορφή ενδυμασίας αποτελεί το βάψιμο του προσώπου και του σώματος, καθώς και τα τατουάζ, η χάραξη δηλαδή διαφόρων σχεδίων στο ανθρώπινο δέρμα. Με τη διακόσμηση του σώματός του, ο πρωτόγονος άνθρωπος ήθελε να φαίνεται πιο δυνατός και όμορφος. Πίστευε, επίσης, ότι έτσι προστατευόταν από τα κακά πνεύματα. Στην τελευταία περίοδο της Παλαιολιθικής εποχής, όταν το κλίμα της γης άρχισε να γίνεται ψυχρό, ο άνθρωπος αισθάνθηκε την ανάγκη να καλύψει το σώμα του για να το προφυλάξει από το κρύο. Κατά τη Νεολιθική εποχή δημιουργήθηκε η υφαντική με την

3. http://www.slideshare.net

Εικ.2 Το βάψιμο του προσώπου 7

φορ{e}τή κατοικία

εφεύρεση του αργαλειού και, επομένως, άρχισαν να κατασκευάζονται τα πρώτα υφάσματα.

Η προστασία της ιδιωτικότητας Η ενδυμασία ήταν αρχικά ένα μέσο για την προστασία από τις καιρικές συνθήκες. Αργότερα, όμως, ο άνθρωπος προτίμησε να τη χρησιμοποιήσει για να καλύψει το αίσθημα της ντροπής.4 Το ένδυμα αποτέλεσε ένα καταφύγιο, στο οποίο ο «κάτοικός» του μπορούσε να προστατέψει την ιδιωτικότητά του. Προσέφερε, δηλαδή, στο χρήστη ένα χώρο ασφαλή και οικείο, τον οποίο μπορεί να χρησιμοποιήσει για να κινηθεί ελεύθερα ανάμεσα σε άλλους ανθρώπους, προστατεύοντας ταυτοχρόνως την ύπαρξή του. Με τον ίδιο τρόπο, και η κατοικία προστατεύει την ιδιωτικότητα του χρήστη. Πίσω από τους τοίχους του κτιστού χώρου, οι άνθρωποι διαφυλάσσουν την προσωπική τους ζωή. Οι διαφάνειες του σπιτιού – τα παράθυρα και οι ανοιχτοί χώροι – είναι αυτές που επιτρέπουν στους υπόλοιπους να δουν τι γίνεται μέσα σε αυτόν τον κλειστό χώρο. Ρυθμίζοντας το μέγεθος της διαφάνειας, ρυθμίζεται και το μέγεθος της πληροφορίας που θα δώσει ο κάτοικος στους υπόλοιπους ανθρώπους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αρχιτεκτονικής, η οποία χρησιμοποιείται για να προστατέψει την ιδιωτικότητα του κατοίκου, είναι η κατοικία με περίκλειστη αυλή.5 Η πλειοψηφία των ανοιγμάτων αυτού του είδους αρχιτεκτονικής «κοιτάει» προς το εσωτερικό αίθριο, στρέφοντας έτσι όλη τη ζωή του κτιρίου στο εσωτερικό του. Ο περαστικός δεν έχει οπτική επαφή με τα γεγονότα που διαδραματίζονται

4. Η ντροπή για το γυμνό σωμα συνδέεται άμεσα με τη θρησκεία. Όλες οι θρησκείες έχουν κάποια αναφορά στο γυμνό σώμα και πώς αυτό πρέπει να καλύπτεται για να θεωρείται ο άνθρωπος σεμνός. Το γυμνό ανθρώπινο σώμα έχει ταυτιστεί με τη σεξουαλικότητα, ένα θέμα ταμπού για τη θρησκεία – και όχι μόνο. Επειδή, όμως, η θρησκεία (κυρίως η Χριστιανική) δεν επιτρέπει τη σεξουαλική επαφή με κανέναν άλλο πέρα από το/τη σύζυγο, η κάλυψή του έχει κριθεί απαραίτητη, ώστε να αποτρέπεται η δημιουργία οποιασδήποτε σεξουαλικής διάθεσης με τρίτα άτομα. Η εμφάνιση του γυμνού σώματος πρέπει να γίνεται μόνο ανάμεσα στους συζύγους και μόνο όταν πρόκειται για σεξουαλική επαφή με σκοπό την αναπαραγωγή. “Στο μύθο της Γέννησης, η ντροπή είναι απόρροια του βλέμματος, ενός βλέμματος που ξεγυμνώνει. Η ντροπή είναι αυτή που αναγκάζει τους ανθρώπους να κρυφτούν από τον Θεό, κι ως εκ τούτου, σύμφωνα με τη ψυχαναλυτική θεωρία, ορίζει και «οργανώνει» την ανθρώπινη ψυχή από καταβολής ανθρωπότητας, μαζί με το ενοχικό συναίσθημα και την αγωνία.” Σπύρος Στάβερης, φωτογράφος, απόσπασμα από τη συνέντευξή του στο protagon.gr (http://www.protagon.gr) 5. Αν και η αρχιτεκτονκή εσωτερικού αιθρίου εφαρμόζεται κυρίως σε χώρες με θερμό κλίμα, συμβάλλοντας σημαντικά στο δροσισμό του κτιρίου, δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι η χρήση της σχετίζεται πάντα με τις κλιματολογικές συνθήκες. Πολλές φορές συναντάμε κατοικίες με εσωτερικό αίθριο σε Ινδία, Λατινική Αμερική, Ιράν κ.ά., όμως η επιλογή αυτής της αρχιτεκτονικής σχετίζεται με την παράδοσή τους και την άποψη που έχουν για το διαχωρισμό ιδιωτικού και δημοσίου. 8

Κρισιμότητα και επιλογή. Οι βασικές ανάγκες. Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapaport, από Αρχιτ. Θέματα, Αθήνα, 1976, σελ. 87-100ω

χρησιμεύει για την προστασία της ιδιωτικής ζωής των γυναικών χωρίς μαντήλα. Το ίδιο ισχύει και με το ένδυμα. Ο ίδιος ο χρήστης ρυθμίζει το ποσοστό της αποκάλυψης και της απόκρυψης της φυσικής του υπόστασης, επιτρέποντας στους υπόλοιπους να δουν ή να μη δουν τι βρίσκεται από κάτω. Άλλοι άνθρωποι επιλέγουν να καλύψουν το μεγαλύτερο μέρος του σώματός τους, ενώ άλλοι διαλέγουν να δείξουν περισσότερα σημεία. Είναι καθαρά θέμα επιλογής του ίδιου του ανθρώπου που φοράει το ένδυμα και σε ποιό

βίοι παράλληλοι

μέσα στο σπίτι, καθιστώντας εφικτή την ιδιωτικότητα των χρηστών. Στο Ιράν6, για παράδειγμα, η αυλή αυτή

βαθμό αισθάνεται άνετα, ανάλογα με την αποκάλυψη ή απόκρυψη μερών του σώματος του.

Εικ.3 Παλιά αθηναϊκή κατοικία με εσωτερικό αίθριο

Εικ.4 Hussein Chalayan, “Between” Collection S/S 1998

6. Ο περσικός όρος που χρησιμοποιείται για το εσωτερικό αίθριο (patio) είναι Hayat khalvat, το οποίο μεταφράζεται ως “μικρή, ήσυχη και ιδιωτική αυλή”. https://el.wikipedia.org

φορ{e}τή κατοικία

Η κατοικία και το ένδυμα ως μέσο καταπίεσης του σώματος Στον αντίποδα της θεωρίας που θέλει το ένδυμα (αλλά και την κατοικία) να αποτελέι μέσο προστασίας του ανθρώπινου σώματος, έρχεται η ερμηνεία που θέτει το ένδυμα ως ένα μέσο καταπίεσης της ανάγκης για προβολή του αληθινού σώματος, φυλακίζοντας τη φυσική του μορφή.7 Η ανάγκη αυτή καταπιέζεται μέσα σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια, τα οποία επιβάλλουν συγκεκριμένες συμπεριφορές. Καθ’ όλη την ιστορία του ανθρώπινου γένους, η κοινωνία ήταν αυτή που όριζε τις περισσότερες φορές τι θεωρείται αποδεκτό και τι όχι, αφήνοντας πολύ λίγο χώρο στον ίδιο τον άνθρωπο να αποφασίσει. Μέχρι και σήμερα, παρόλο που θέλουμε να πιστεύουμε στην ελευθερία σκέψης και έκφρασης, στην πραγματικότητα, οι κοινωνικές πιέσεις είναι αρκετά μεγάλες και επηρεάζουν υποσυνείδητα τη μάζα, ακόμα κι αν δεν είναι

Εικ.5 Το δέσιμο του κορσέ

πάντοτε εμφανής ο τρόπος με τον οποίο αυτό γίνεται. Ένα παράδειγμα ενδύματος που καταπιέζει το ανθρώπινο σώμα είναι ο κορσές – η χρήση του οποίου γινόταν κυρίως από τις γυναίκες κατά την βικτωριανή εποχή – μέσω του οποίου το αληθινό σώμα παραμορφώνεται. Ο σκοπός ήταν να δείχνει το άτομο ανίκανο για εργασία, αναδεικνύοντας έτσι την υψηλή κοινωνική του τάξη. Με τη συμπίεση που προκαλούσε ο κορσές, επηρεάζονταν ακόμα και τα εσωτερικά όργανα, ενώ η ασφυκτική πίεση των πνευμόνων καθιστούσε δύσκολη την αναπνοή.8 Το σώμα επομένως δεν εμφανίζεται απλώς ως απεμπλεγμένο από την χειρωνακτική δραστηριότητα αλλά επιπλέον καθίσταται πράγματι ανίκανο για αυτήν και σε φυσικό επίπεδο. Συγχρόνως, ο κορσές, σε συνδυασμό και με το κρινολίνο9, δημιουργούσε μια ψευδή αίσθηση του γυναικείου σώματος. Το παραμόρφωνε με τέτοιο τρόπο, ώστε να φτάσει στην εξιδανικευμένη μορφή. Η στενή μέση, το φουσκωμένο στήθος και οι γοφοί κάνουν τη γυναίκα σύμβολο γονιμότητας και σεξουαλικότητας. Το συγκεκριμένο ένδυμα είναι ίσως το σαφέστερο παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο η ένδυση επιδρά επάνω στο σώμα.10

7. Op. cit. Habit: το ρούχο και το σπίτι, σελ. 23 8. Body Dressing, Entwistle J. – Wilson E. (επιµ.), Oxford: Berg, 2001, σελ. 55 9. Tο ογκώδες, άκαμπτο εσώρουχο, από ξύλινο ή μεταλλικό πλέγμα, που τοποθετούσαν οι γυναίκες κάτω από τις φούστες και τα φορέματά τους, ώστε αυτά να φαίνονται φουσκωμένα. 10

10. Op. cit. Habit: το ρούχο και το σπίτι, σελ. 50

καταπίεσης του σώματος είναι η παραμόρφωση των ποδιών στην ασιατική κουλτούρα. Κατά την ασιατική παράδοση, τα πόδια της γυναίκας πρέπει να είναι όσο το δυνατόν μικρότερα,διότι θεωρείται ένα τρυφερό πλάσμα, και όσο πιο μικροσκοπική είναι η ίδια, τόσο περισσότερο επιτυγχάνεται αυτό. Το δέσιμο των ποδιών έγινε δημοφιλές αρχικά στα τέλη του 11ου αιώνα ως ένα μέσο προβολής της κοινωνικής κατάστασης της γυναίκας (γυναίκες από πλούσιες οικογένειες δεν χρειάζονταν τα πόδια τους για να εργαστούν, οπότε μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά το δέσιμο) και έπειτα υιοθετήθηκε ως σύμβολο ομορφιάς στην κινέζικη κουλτούρα.11 Τα πόδια

βίοι παράλληλοι

Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα όπου η ενδυμασία, εξυπηρετώντας τα κοινωνικά ταμπού, αποτελεί μέσο

των γυναικών δένονταν με γάζες από πολύ μικρή ηλικία για να αποτραπεί η ανάπτυξή τους και συμπιέζονταν μέσα σε πολύ στενά υποδήματα για να διατηρήσουν αυτή τη μορφή. Το αποτέλεσμα ήταν η διά βίου αναπηρία για το μεγαλύτερο μέρος των ατόμων που υποβλήθηκαν σε αυτή την πρακτική – η οποία βρήκε τέλος τον 20ο αιώνα – και μερικές ηλικιωμένες Κινέζες εξακολουθούν να επιβιώνουν μέχρι και σήμερα με αναπηρίες που σχετίζονται με τα δεμένα πόδια τους.

Εικ.6 Το δέσιμο των ποδιών στην ασιατική κουλτούρα. Στη φωτογραφία απεικονίζεται η Si Yin Zhin, 90 χρονών το 2011 από τον Jo Farrell. 11. https://en.wikipedia.org/

φορ{e}τή κατοικία

Με όμοιο τρόπο, η κατοικία περιορίζει το σώμα μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, ορίζοντάς του συγκεκριμένες κινήσεις. Η διάταξη ενός σπιτιού – οι τοίχοι, τα έπιπλα, τα αντικείμενα του χρήστη – αφήνει χώρο στον κάτοικό του να κινηθεί μέσα σε αυτό, αλλά μόνο στα κενά που έχουν δημιουργηθεί. Επομένως, θα μπορούσε να πει κανείς ότι περιορίζει τις κινήσεις του, επιδρώντας επάνω του. Θέτει, δηλαδή, ορισμένα όρια «καταπιέζοντας» το αληθινό του σώμα. Ο Bachelard αναγνωρίζει ότι η κατοικία είναι πρώτα από όλα ένα γεωμετρικό αντικείμενο στο οποίο κυριαρχούν οι ευθείες γραμμές και ως φυσική κατασκευή αντιστέκεται στην υποδοχή του ανθρώπινου σώματος και της ψυχής.12 Ακόμα και στην περίπτωση της ελέυθερης κάτοψης του Le Corbusier, που έχει χαρακτηριστεί ως

μια

μεγάλη

αρχιτεκτονική

ανακάλυψη,

αφού η ανεξαρτησία του φέροντα οργανισμού από τα φερόμενα στοιχεία πλήρωσης έδωσε τη δυνατότητα διαμόρφωσης του εσωτερικού χώρου σύμφωνα με τις ανάγκες των χρηστών, επιτρέπει μια ελευθερία μέσα σε συγκεκριμένα πλαίσια. Ποτέ δεν μπορεί το ανθρώπινο σώμα να είναι πραγματικά ελεύθερο όταν περιορίζεται μέσα σε τέσσερις τοίχους. Συγχρόνως, παρότι o Le Corbusier διακήρυττε τις αρετές των μαζικά Εικ.7 Εξωτερική όψη της unité d’ habitation στη Μασσαλία Εικ.8 Στην κάτοψη της unité φαίνεται καθαρά η στενότητα των διαμερισμάτων

παραγόμενων σπιτιών και προώθησε αρκετά το μοντέλο της ελάχιστης κατοίκησης13, όπως για παράδειγμαμέσα από τις συλλογικές κατοικίες

12. Op. cit. The Poetics of Space - The Classic Look at How We Experience Intimate Places 13. Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η έλλειψη στέγης ήταν ένα βασικό πρόβλημα και ο LeCorbusier έστρεψε την προσοχή του στο πρόβλημα της «ελάχιστης κατοικίας», πράγμα που θα εξασφάλιζε μία κατοικία με τα λιγότερα δυνατά τετραγωνικά και κόστος. Τα δομικά στοιχεία και ο εξοπλισμός θα παράγονταν μαζικά, τάση που σηναντάμε πρώτη φορά στο maison Dom-ino. 12

LE CORBUSIER | Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΠΟΥ ΠΑΡΑΓΕΤΑΙ ΜΑΖΙΚΑ, Διάλεξη 1992/3, Δέσποινα Λαμπίρη, Άννα Τσατσούλη, Ελένη Πορτάλιου, σελ. 10

βασίστηκε στην κατασκευή ιδιωτικών βιλλών, πράγμα που δημιουργεί ιδιαίτερη αντίφαση. Προκαλεί, επομένως, τον προβληματισμό για το κατά πόσο ο χώρος ελάχιστων διαστάσεων ήταν και είναι αρκετός για την κατοίκηση του ανθρώπου. Παρ’ ότι μπορεί να μην λειτούργησε απόλυτα η λύση που έδωσε, έθεσε το θέμα της ανάγκης για μικρότερες κατοικίες προς διερεύνηση. Η λύση αυτή συνεχίζει και σήμερα να μην είναι ικανοποιητική, διότι ο σύγχρονος άνθρωπος περνάει όλο και

βίοι παράλληλοι

του (Unités d’ habitation14) σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, ο μεγαλύτερος όγκος του αρχιτεκτονικού του έργου

περισσότερο χρόνο στο σπίτι του. Η κατοικία δεν αποτελεί πλεόν μόνο χώρο προστασίας, στον οποίο ο κάτοικος επιστρέφει για να ξεκουραστεί. Με την εξέλιξη του πολιτισμού και της τεχνολογίας, συχνά η εργασία σήμερα γίνεται από το σπίτι, όπως και η διασκέδαση (π.χ. παρακολούθηση ταινιών από το σπίτι). Επομένως, ο μικρός χώρος που κάποτε τον προστάτευε, τώρα γίνεται περιοριστικός. Η ανάγκη για ένα πιο ευμετάβλητο περιβάλλον είναι επιτακτική αν θέλουμε η κατοικία να ανταποκρίνεται στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Ταυτόχρονα, η πύκνωση που έχει δημιουργηθεί στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις δεν δίνει τη δυνατότητα για κατασκευή ευρύχωρων διαμερισμάτων. Άρα, εδώ τίθεται το ερώτημα του πώς μπορεί να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στον μεγάλο χώρο μέσα στον οποίο κινούμαστε πιο άνετα και στον μικρό χώρο που περιορίζει τις κινήσεις. Πρόκειται επομένως για ένα ζήτημα που αξίζει να διερευνηθεί από τον νέο αρχιτέκτονα.

Η κατοικία και το ένδυμα ως μέσο έκφρασης και μετάδοσης πληροφορίας Το ένδυμα, πέρα από περίβλημα προστασίας ή μέσο καταπίεσης του πραγματικού σώματος, αποτελεί και τρόπο έκφρασης. Φορώντας ένα ρούχο, ο χρήστης μετατρέπεται σε κινούμενο πομπό μηνυμάτων, μεταδίδοντας πληροφορίες για διάφορα ζητήματα. Μέσω της ενδυμασίας μπορεί να φανερωθεί η κοινωνική τάξη ενός ανθρώπου και ο ρόλος του μέσα σε αυτή. Για παράδειγμα, οι βασιλικές ενδυμασίες, ιδιαίτερα στο παρελθόν, δήλωναν το ρόλο

14. Οι Unitésd’habitation εμφανίστηκαν σε 5 περιοχές, στη Μασσαλία, στη Nantes, στο Briey-en-Forêt, στο Βερολίνο και στο Firminy.Πέρα από την συλλογική κατοικία της Μασσαλίας, καμία άλλη δεν υπήρξε επιτυχής σαν πρότζεκτ. Τα διαμερίσματα ήταν ανεπαρκή και πολύ μικρά για να είναι άνετα. Οι κοινόχρηστοι χώροι ήταν λίγοι ή δεν υπήρχαν καθόλου. Κατά τον LeCorbusier ο λόγος για τον οποίο ακρωτηριάστηκε η ιδέα των Unités, με εξαίρεση της Μασσαλίας όπως είπαμε, ήταν οι οικονομικοί περιορισμοί και η ισχύουσα νομοθεσία. Την πιθανότητα να καταδικαστούν οι Unités σε αποτυχία, αν δεν συμπληρώνονταν όλοι οι χώροι, την είχε επισημάνει και στην περίπτωση αυτή δεν θα είχε καμία ευθύνη. Ibid., σελ. 33-37

φορ{e}τή κατοικία

του ανθρώπου τόσο μέσα από τα υλικά κατασκευής τους, όσο και μέσα από τα χρώματα.15 Παράλληλα, ένα ρούχο μπορεί να δηλώσει και το φύλο του ανθρώπου. Στο δυτικό πολιτισμό το φόρεμα αποτελούσε το χαρακτηριστικό γυναικείο ρούχο και τα παντελόνια το αντίστοιχο αντρικό. Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να φανεί το επάγγελμα ενός ατόμου από την ενδυμασία του, όπως γίνεται με τις υπηρεσιακές στολές (αστυνομική στολή, στολή πυροσβέστη κ.ά.). Άλλες φορές η ενδυμασία δηλώνει την εθνικότητα (π.χ. οι χαρακτηριστικές εθνικές ενδυμασίες), τη θρησκεία (όπως το μαντήλι που καλύπτει συχνά το πρόσωπο των μουσουλμάνων γυναικών) ή την ιδεολογία του ανθρώπου (παραδείγματος χάρη το ντύσιμο των hippies).16 Τέλος, η επιλογή των ρούχων δείχνει την ιδιοσυγκρασία του ατόμου και την διάθεση στην οποία βρίσκεται. Όταν δηλαδή κάποιος ντύνεται σταθερά με ένα πιο αυστηρό ύφος, αυτό δείχνει ότι είναι ένα πιο σοβαρό άτομο. Και αντίστοιχα, όταν ντύνεται με πιο ζωηρά χρώματα, συνήθως υποδεικνύει μια ευδιαθεσία και χαρά. Όλα αυτά, βέβαια, έχουν μια πιθανότητα σφάλματος και δεν θεωρούμε ότι είναι απόλυτα. Εντούτοις, μπορούμε να πούμε με απόλυτη σιγουριά ότι η ενδυμασία αποτελεί μέσο μετάδοσης πολλών και διαφόρων μηνυμάτων, αλλά και συγκρότησης μίας ταυτότητας. Ο Ζήσης Κοτιώνης στο κείμενό του “Μεταφυσική της ενδύσεως” σημειώνει πώς μία εκδοχή της σύγχρονης τέχνης χρησιμοποίησε το ρούχο και τα συμφραζόμενα του πίνακα για να περιγράψει ανθρώπους οι οποίοι αποτυπώνονταν στο πανί ως κανονικά σώματα ενδεδυμένα και με όλα τα υπόλοιπα στοιχεία, αλλά χωρίς πρόσωπο (πίνακες του Malevich, του Giorgio de Chirico, του Εγγονόπουλου). Το ρούχο είναι μια υπόθεση προσωπική και η επιλογή του ο καθρέφτης της προσωπικότητας αυτού που το φοράει.17 Εικ.9 Αλλαγή στο χρώμα των ρούχων ανάλογα με τη διάθεση

15. Το χρώμα μωβ και το χρυσό συμβόλιζε τη βασιλική καταγωγή. Σύμφωνα με νομοθεσία που θεσπίζεται από το βασιλιά Edward ΙΙΙτης Αγγλίας, μόνο οι ευγενείς και οι βασιλείς είχαν το δικαίωμα να φορούν χρυσά υφάσματα και μωβ μετάξι. (www.medieval-life-and-times.info) 16. http://ebooks.edu.gr 14

17. 44 ιστορίες της αρχιτεκτονικής, Ζήσης Κοτιώνης, Εκκρεμές, Αθήνα, 2001, σελ 71

διαδικασία συγκρότησης ταυτότητας, όπως η ένδυση που επιλέγει. Τα αντικείμενα που έχει διαλέξει ο κάτοικος να τοποθετήσει μέσα στο σπίτι του είναι ένα είδος «ενδύματος» με το οποίο παρουσιάζεται στην κοινωνία. Σύμφωνα με τον Alain de Botton, αναζητούμε από το σπίτι όχι μόνο να μας αυτοπροσδιορίζει ή να εκφράζει τις διαθέσεις και τις ιδέες που σεβόμαστε, αλλά επιπλέον αναζητούμε από τα κτίρια να μας διαμορφώνουν ώστε να αποτελούμε μία χρήσιμη εκδοχή του εαυτού μας. Επιθυμούμε ο περιβάλλοντας χώρος μας, να συμβάλλει στην αποκάλυψη της αυθεντικής πτυχής του Εγώ, αλλά και της περισσότερο αισιόδοξης ή ιδανικής μας πλευράς.18

βίοι παράλληλοι

Κατ’ αντιστοιχία, και ο τρόπος που διαμορφώνει κανείς το σπίτι του και το κατοικεί είναι και αυτός μία

Όπως το ένδυμα μπορεί να φανερώσει την κοινωνική τάξη, το φύλο, το επάγγελμα, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ιδεολογία και την ιδιοσυγκρασία του ατόμου, αντίστοιχα και η κατοικία έχει τη δυνατότητα να μεταδώσει όλα αυτά τα μηνύματα. Για παράδειγμα, πολλές θρησκείες προβλέπουν τη διατήρηση ενός χώρου προσευχής μέσα στο ίδιο το σπίτι. Τα αντικείμενα που συγκροτούν αυτό το χώρο και η διάταξή τους μπορούν να φανερώσουν τη θρησκεία του κατοίκου. Ομοίως, τα χρώματα με τα οποία έχει επιλέξει να διακοσμήσει ο κάτοικος τον χώρο του, φανερώνουν πολλές φορές την ιδιοσυγκρασία και τις προτιμήσεις του. Δεν πρέπει, όμως, να ξεχνάμε ότι υπάρχει πάντοτε η πιθανότητα σφάλματος. Πάνω από όλα, όμως, τόσο το ένδυμα όσο και η αρχιτεκτονική είναι έκφραση πολιτισμού. Μεταφέρουν τα ήθη, τα έθιμα, τις καταβολές και την ιστορία ολόκληρων λαών. Συγχρόνως, η δημιουργία τους, κυρίως παλιότερα, με τη χρήση τοπικών υλικών, ήταν ένας σημαντικός σύνδεσμος ανάμεσα σε αυτά και τον τόπο προέλευσης. Δήλωναν, έτσι, τον τόπο καταγωγής τους. Με το πέρασμα των χρόνων, τα όρια ανάμεσα στους διάφορους πολιτισμούς – είτε μιλάμε για χωριά, είτε για χώρες, είτε για ηπείρους – έχουν φθίνει, καθιστώντας δύσκολο να τα διαχωρίσουμε. Οι βασικές αιτίες γι’ αυτό το φαινόμενο είναι τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, που προβάλλουν εικόνες από όλο τον κόσμο19, και η ευκολία των μετακινήσεων, η οποία βοήθησε στην απλοποίηση της ανταλλαγής των προϊόντων και υλικών ανάμεσα στους διάφορους πολιτισμούς. Κατ’ αυτόν τον τρόπο έχουμε οδηγηθεί σε πολιτισμικά υβρίδια που θολώνουν τα όρια της πατρίδας και της τοπικότητας.

18. Η αρχιτεκτονική της ευτυχίας, Alain de Botton, μτφ. Αντώνης Καλοκύρης, Πατάκη, Αθήνα, 2013[2007], σελ. 130 19. Η συνεχής έκθεση σε εικόνες από άλλους πολιτισμούς έχει ως αποτέλεσμα την εμφύτευσή τους στη συνείδηση των ανθρώπων και αναπόφευκτα επηρεάζει την αισθητική τους.

φορ{e}τή κατοικία

Εικ.10 Τα δίκτυα επικοινωνίας που ενώνουν όλα τα μέρη του κόσμου

Μια άλλη προσέγγιση του ενδύματος και της κατοικίας είναι αυτή που θέτει και τα δύο ως ένα μέσο επίδειξης. Η ενδυμασία είναι ένα μέσο προβολής και επίδειξης του ανθρώπινου σώματος. Μέσω της ένδυσης μπορεί κανείς να τονίσει σημεία του σώματός του, όπως για παράδειγμα μια γυναίκα προβάλει τα πόδια της επιλέγοντας να φορέσει μια κοντή φούστα. Συγχρόνως, γίνεται και ένα μέσο επίδειξης οικονομικής δύναμης, αν, παραδείγματος χάριν, τα ρούχα τα οποία επιλέγει προέρχονται από κάποιο γνωστό οίκο μόδας ή αν φοράει κοσμήματα μεγάλης

βίοι παράλληλοι

Η κατοικία και το ένδυμα ως μέσο επίδειξης

αξίας. Προβάλλει, δηλαδή, την οικονομική του δυνατότητα χρησιμοποιώντας ακριβά αντικείμενα ρουχισμού. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, με τη διακόσμηση του σώματός του, ο πρωτόγονος άνθρωπος ήθελε να φαίνεται πιο δυνατός και όμορφος, πράγμα που καθιστά την ενδυμασία ως μία από τις παλαιότερες μεθόδους επίδειξης και προβολής. Αντίστοιχα, η κατοικία – αλλά και η αρχιτεκτονική γενικότερα – από την αρχή της ιστορίας, υπήρξε ένα μέσο με το οποίο κάθε λαός πρόβαλλε τον εαυτό του στους υπόλοιπους. Από την εποχή των Φαραώ της Αιγύπτου και την Αρχαία Ελλάδα, μέχρι και σήμερα με τις μεγακατασκευές και τους ουρανοξύστες στα Αραβικά Εμιράτα, όλη η ιστορία της αρχιτεκτονικής είναι μία ιστορία προβολής, είτε δύναμης – κρατικής και οικονομικής –, είτε τεχνογνωσίας, είτε πολιτισμού. Μέσω της κατοικίας, ο χρήστης μπορεί να προβάλλει τον εαυτό του, επιδεικνύοντας την οικονομική του δυνατότητα, την κουλτούρα του, ή οποιαδήποτε άλλη πλευρά του επιθυμεί. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα, άλλωστε, όπου ο χρήστης υπερφορτώνει το σπίτι του με άχρηστα αντικείμενα, μικρής ή μεγάλης αξίας, θέλοντας να δώσει την εντύπωση ενός πιο πλούσιου χώρου. Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, οτιδήποτε πέρα από το απαραίτητο χρησιμοποιείται για επίδειξη.

Η ευελιξία στις καιρικές συνθήκες Ένα χαρακτηριστικό τουενδύματος είναι η ευελιξία του στις διάφορες εποχές του χρόνου. Το ένδυμα προσαρμόζεται ανάλογα με την εποχή με τρεις τρόπους. Αρχικά, τα υλικά με τα οποία κατασκευάζεται προσφέρουν στον χρήστη την προστασία που χρειάζεται από τις καιρικές συνθήκες. Αν, για παράδειγμα, η θερμοκρασία είναι χαμηλή, τα πιο βαριά και χοντρά υφάσματα θα προστατέψουν το σώμα απο το κρύο, ζεσταίνοντάς το. Ο δεύτερος τρόπος βασίζεται στο ποσοστό της κάλυψης. Ανάλογα με την εποχή χρησιμοποιείται περισσότερη ή λιγότερη κάλυψη του σώματος, προστατεύοντας από το κρύο ή αφήνοντάς το να αναπνεύσει σε περίπτωση ζέστης. Ο τελευταίος τρόπος προσαρμογής είναι με την τεχνική του layering, ή αλλιώς, τη χρήση πολλών στρωμάτων ρουχισμού, με

φορ{e}τή κατοικία

σκοπό τη μετάβαση από πιο κρύες καιρικές συνθήκες σε πιο ζεστές – και το ανάποδο – μέσα στην ίδια ημέρα. Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι, εδώ και μερικά χρόνια, εταιρίες παραγωγής υφασμάτων έχουν ανακαλύψει τα «έξυπνα» υφάσματα. Πρόκειται για υφάσματα που φέρουν μικροεπεξεργαστές ή οι ίνες τους είναι από υλικά που επιτρέπουν την αλληλεπίδραση με τον χρήστη, καλύπτοντας ποικίλες ανάγκες.20

Εικ.11 Victor & Rolf, “Russian Doll” Collection A/W 1999 Οι σχεδιαστές εμπνεύστηκαν από τη Μπάμπουσκα και δημιούργησαν μια συλλογή με θέμα το layering

20. Το κουκουνάρι έδωσε την έμπνευση για την ανάπτυξη ενός έξυπνου υφάσματος, ικανού να αντιδρά ανάλογα με τη δραστηριότητατου χρήστη. Τα κουκουνάρια ανοίγουν και κλείνουν, ανταποκρινόμενα στις αλλαγές της υγρασίας, ανοίγοντας καθώς ξηραίνονται για να απελευθερώσουν τους σπόρους τους. Ο καθηγητής Julian Vincent, από το Πανεπιστήμιο του Bath, απέδειξε ότι αυτή η κίνηση οφείλεται στις μεγάλες φολίδες, οι οποίες αποτελούνται από δύο εύκολα διακριτούς ιστούς, έναν στην εξωτερική επιφάνεια και έναν στην εσωτερική επιφάνεια του κουκουναριού. Ακριβώς όπως μια διμεταλλική λωρίδα κάμπτεται με τη θερμότητα, οι φολίδες κάμπτονται με την αυξημένη υγρασία εξαιτίας του εξωτερικού τους ιστού που διαστέλλεται πιο γρήγορα από τον εσωτερικό ιστό, πράγμα που οδηγεί στο κλείσιμο του κουκουναριού. Αντλώντας έμπνευση από το κουκουνάρι, το ευφυές αυτό υλικό κατασκευάστηκε από δύο συνδεδεμένα στρώματα υφάσματος,από λεπτές ίνες μαλλιού ή άλλου υδατο-απορροφητικού υλικού, που διανθίστηκαν με μικροσκοπικά πτερύγια που ανοίγουν με την αυξημένη υγρασία. Έτσι, καθώς ο χρήστης εφιδρώνει, τα πτερύγια ανοίγουν, αυξάνοντας τη ροή του αέρα και την ψύξη του χρήστη. Όταντο στρώμαστεγνώσει, οι ίνες αυτόματα συστέλλονται και πάλι. Υπάρχει ένα επιπλέον αδιάβροχο στρώμα κάτω από τα πτερύγια για να παρέχει προστασία από τη βροχή. Το υλικό αναπτύσσεται επρος το παρόν για αθλητικά ενδύματα και εμπορικά πρωτότυπα θα είναι διαθέσιμα σύντομα. 18

http://www.sebiology.orgl και http://www.gizmag.com

αρχιτεκτονικής λαμβανόταν υπόψιν στο σχεδιασμό τόσο ο προσανατολισμός, όσο και τα υλικά κατασκευής, αλλά και το μέγεθος των ανοιγμάτων. Αυτό σίγουρα βοήθησε στην δημιουργία κτιρίων ανταποκρίσιμων στις αλλαγές του καιρού, αλλά δεν ήταν αρκετό. Η χρήση επιπλέον εξοπλισμού, όπως θερμαντικά σώματα ή κλιματιστικά, για την διατήρηση μιας καλής θερμοκρασίας εσωτερικού χώρου, ήταν και είναι απαραίτητη. Ωστόσο, η σύγχρονη αρχιτεκτονική, με τη χρήση βιοκλιματικού σχεδιασμού και έξυπνων συστημάτων σκιασμού και δροσισμού, έχει κάνει ένα βήμα προς τη δημιουργία ανεξάρτητων και πιο ευέλικτων κατασκευών. Ένα από τα πρώτα

βίοι παράλληλοι

Η ευελιξία των κτιρίων στις διάφορες εποχές δεν ήταν πάντα τόσο μεγάλη. Από την αρχή της ιστορίας της

παραδείγματα ανεξάρτητων ενεργειακά κτιρίων στην Ελλάδα αποτελεί το εγχείρημα δύο νέων αρχιτεκτόνων από το Βόλο, που δημιούργησαν ένα «παθητικό κτίριο»21 λαμβάνοντας διεθνή πιστοποίηση από το «Passive House Institute» και καταχωρήθηκαν στην παγκόσμια βάση δεδομένων παθητικών σπιτιών. Το κτίριο αυτό είναι ένα συγκρότημα τριών κατοικιών με εξαιρετικές ιδιότητες θερμικής αδράνειας, που επιτρέπουν να τοποθετεί τα συστήματα θέρμανσης και ψύξης σε δεύτερο ρόλο. Με τις τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν δεν χρειάστηκε εγκατάσταση κεντρικής θέρμανσης στα μεγέθη που μέχρι σήμερα χρησιμοποιούνται.22

Η εφημερία της κατασκευής Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό του ενδύματος είναι η εφημερία του. Στη σύγχρονη εποχή η ενδυμασία επηρεάζεται άμεσα από τη μόδα, η οποία επιτάσσει τις γρήγορες αλλαγές. Ο ρυθμός με το οποίο αλλάζει η μόδα, και επομένως η ενδυμασία, έχει φτάσει να είναι εβδομαδιαίος. Οι τέσσερις εποχές δεν αποτελούν πλέον το μέτρο με το οποίο πραγματοποιείται η μεταβολή από τη μια ενδυμασία στην άλλη, διότι η κερδοσποπία των μεγάλων επιχειρήσεων ενδυμασίας οδήγησε στη μαζική παραγωγή και πώληση συνεχώς νέων ειδών ρουχισμού. Για τη μείωση του κόστους παραγωγής και την εξυπηρέτηση των μαζικών πωλήσεων, τα υλικά έγιναν πιο ευτελή. Πλέον, τα ρούχα δεν έχουν την αξία που είχαν παλαιότερα. Δεν χρειάζεται να έχουν μεγάλη διάρκεια ζωής, ούτε να περνάνε από τη μία γενιά στην άλλη, όπως γινόταν στο παρελθόν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το νυφικό, που κάποτε έντυνε τέσσερις ή πέντε γενιές γυναικών, ενώ στις μέρες μας δεν συμβαίνει το ίδιο. Τα αρχιτεκτονικά έργα, από την άλλη, είναι πιο αμετάβλητα, σε σχέση με την ενδυμασία. Έχουν την ιδιότητα

21. «Παθητικά κτίρια» θεωρούνται τα κτίρια του μέλλοντος, αφού είναι ενεργειακά ανεξάρτητα και με μηδαμινά έξοδα. 22. http://www.enallaktikos.gr

φορ{e}τή κατοικία

να παραμένουν σταθερά στο χώρο, εφόσον δεν προκύψει καμιά ζημιά. Ιδιαίτερα στο παρελθόν, όπου η αρχιτεκτονική ήταν πιο μνημιακή, χρησιμοποιούνταν υλικά όπως το μάρμαρο, με στόχο τα κτίρια να παραμείνουν στην αιωνιότητα. Παρόλα αυτά, τα τελευταία χρόνια, η αρχιτεκτονική έχει επηρεαστεί αρκετά από τη λογική των ενδυμάτων. Με τη χρήση πιο εφήμερων υλικών, οδηγούμαστε σε μια αρχιτεκτονική αναστρέψιμη και μικρότερης διάρκειας. Για παράδειγμα, στην Ιαπωνία τα κτίρια πλέον σχεδιάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε σε 20 χρόνια να κατεδαφίζονται και να δημιουργούνται καινούρια, μέσα στο πνεύμα της γρήγορης αλλαγής που υπάρχει στη σύγχρονη ζωή (τόσο σε υλικά, όσο και σε τεχνολογία και τεχνογνωσία). Τηρουμένων των αναλογιών, σε επίπεδο υλικότητας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι και η αρχιτεκτονική έχει ξεκινήσει να γίνεται εφήμερη, ακολουθώντας τις αλλαγές της εποχής και του πολιτισμού μας, όπως συμβαίνει και με την ενδυμασία.

Η σχέση με τον άνθρωπο Όταν

αναφερόμαστε

στην

ενδυμασία

και

την

αρχιτεκτονική μιλάμε για δύο τομείς των οποίων η

δημιουργία

χρειάζεται

κάποια

κατασκευαστικά

συστήματα. Στην περίπτωση του ενδύματος, η διαδικασία κατασκευής ξεκινάει με το πατρόν. Είναι το σχέδιο που πρέπει να γίνει στο χαρτί με σκοπό τη σωστή δημιουργία του τελικού προϊόντος. Είτε παράλληλα, είτε μετά το βήμα αυτό γίνεται η επιλογή των υλικών. Η επιλογή υφάσματος είναι αρκετά κρίσιμη γιατί, ανάλογα με την ποιότητα και το είδος του, αλλάζει την όψη του τελικού προϊόντος. Στη συνέχεια, αφού κοπεί το ύφασμα και συνδεθούν πρόχειρα τα επιμέρους κομμάτια μεταξύ τους, γίνεται η πρόβα από τον άνθρωπο για τον οποίο προορίζεται το ένδυμα. Μετά την πρόβα, το ένδυμα ράβεται κανονικά. Αφού ραφτούν και οι τελευταίες λεπτομέρειες – κουμπιά, τελειώματα, κεντήματα κ.ά – το ρούχο είναι έτοιμο προς πώληση. Στη μαζική βιομηχανία παραγωγής ενδύματος η πρόβα παραλείπεται. Ουσιαστικά, το ένδυμα αποκτά 20

Εικ.12 Στιγμιότυπο από πρόβα για την παραγωγή του τελικού ενδύματος

κατασκευάζεται με βάση τον μέσο άνθρωπο. Γι’ αυτό και τα περισσότερα ρούχα που βγαίνουν στην αγορά έχουν ένα σχετικά απλό ύφος, έτσι ώστε να ταιριάζουν σε μεγαλύτερο αριθμό ατόμων. Κατ’ αντιστοιχία, η δημιουργία ενός κτιρίου ακολουθεί παρόμοια βήματα. Ξεκινάει με το αρχιτεκτονικό σχέδιο, που δίνει τη βάση για την κατασκευή. Όταν το έργο αφορά κάποιο συγκεκριμένο άνθρωπο και δεν είναι απρόσωπο, είναι απαραίτητη η συμμετοχή στον αρχικό σχεδιασμό τόσο του αρχιτέκτονα όσο και του πελάτη. Παράλληλα

βίοι παράλληλοι

ένα απρόσωπο χαρακτήρα. Δεν δημιουργείται για κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο, αλλά σχεδιάζεται και

με το σχεδιασμό, αποφασίζεται το κατασκευαστικό σύστημα και τα υλικά με τα οποία θα χτιστεί το συγκεκριμένο έργο. Στη συνέχεια, αφού δημιουργηθεί ο βασικός σκελετός και γίνει η πλήρωση με τα λοιπά υλικά, τοποθετούνται τα επιμέρους στοιχεία, δηλαδή τα κουφώματα, οι επιστρώσεις, τα κιγκλιδώματα κ.λ.π. και το κτίριο είναι έτοιμο προς χρήση. Εν ολίγοις, τόσο το ένδυμα, όσο και η αρχιτεκτονική ακολουθούν το ίδιο κατασκευαστικό μοτίβο: σχεδιασμός, υλικά κατασκευής23, βασικό στήσιμο, φινίρισμα. Επιπλέον, όταν μιλάμε για μη μαζική παραγωγή, η επαφή με τον πελάτη είναι απαραίτητη και στις δύο περιπτώσεις. Στη σημερινή εποχή, όμως, η επαφή αυτή εκλείπει, διότι η ίδια η κοινωνία έχει μετατραπεί σε κοινωνία της μαζικότητας και του απρόσωπου. Τοποθετώντας γενικές ταμπέλες επάνω στους ανθρώπους, τους κατατάσσει σε κατηγορίες, για να εξυπηρετηθεί καλύτερα η γρήγορη παραγωγή χωρίς συγκεκριμένη ταυτότητα. Αγοράζοντας, λοιπόν, ένα σπίτι ή ένα ρούχο για τον μέσο άνθρωπο, ο χρήστης νιώθει την ανάγκη της οικειοποίησής του. Θέλει να του προσδώσει την προσωπική του ταυτότητα και γι’ αυτό κάνει παρεμβάσεις. Για παράδειγμα, σε ένα σπίτι – που ίσως άνηκε σε κάποιον άλλο προηγουμένως ή αποτελεί μία από τις πολλές προκατασκευασμένες κατοικίες χωρίς συγκεκριμένη ταυτότητα – μπορεί ο νέος χρήστης να αποφασίσει να κατεδαφίσει κάποιους τοίχους γιατί ο ανοιχτός χώρος τον εξυπηρετεί καλύτερα ή να αλλάξει τα πλακάκια σε ένα δωμάτιο γιατί προτιμάει διαφορετικά χρώματα. Αντίστοιχα,σε ένα ένδυμα, που έχει αγοράσει από μία μεγάλη αλυσίδα ρουχισμού – και αναπόφευκτα θα έχει αγοραστεί και από πληθώρα άλλων ανθρώπων – μπορεί να κάνει τις δικές του μετατροπές, δίνοντας την προσωπική του πινελιά σε ένα κατα τ’ άλλα ουδέτερο ρούχο. Ουσιαστικά, μέσα στο πνεύμα του εφήμερου της κατασκευής, τόσο των κτιρίων όσο και των ενδυμάτων, η μεταποίηση παίρνει το ρόλο της οικειοποίησης μέσα από μικρές μετατροπές και όχι κάνοντας ριζικές αλλαγές.

23. Ακόμα και στα ίδια τα υλικά κατασκευής υπάρχει κάποια αντιστοιχία. Για παράδειγμα, η ύφανση ενός πλεχτού υφάσματος θα μπορούσε να παρομοιαστεί με την ξερολιθιά, όπου η μία πετρα τοποθετείται πάνω στην άλλη, δημιουργώντας μία ενιαία επιφάνεια, όπως οι κλωστές πλεγμένες μεταξύ τους δημιουργούν ένα ενιαίο ύφασμα.

φορ{e}τή κατοικία

Ο ψηφιακός σχεδιασμός Τέλος, σε επίπεδο σχεδιασμού, αξίζει να αναφερθεί ότι τόσο το ένδυμα, όσο και η αρχιτεκτονική έχουν ξεκινήσει να χρησιμοποιούν τον ψηφιακό σχεδιασμό ως μέσο παραγωγής έργου. Πιο συγκεκριμένα, το 3D design έχει μετατρέψει τη σχεδιαστική διαδικασία απο δισδιάστατη σε τρισδιάστατη, παρέχοντας περισσότερες σχεδιαστικές δυνατότητες και μεγαλύτερη εποπτείατης διαδικασίας του έργου. Συγχρόνως, με τη βοήθεια του παραμετρικού σχεδισμού έχει γίνει εφικτή η μίμηση μορφών και συστημάτων που συναντάμε στη φύση. Αυτό με τη σειρά του έδωσε τη δυνατότητα τόσο σε αρχιτέκτονες, όσο και σε σχεδιαστές μόδας να δώσουν λύση σε σχεδιαστικά προβλήματα, θέτοντας παραμέτρους σε ένα αλγοριθμικό σύστημα, το οποίο με τη σειρά του παράγει μορφές με βάση αυτές τις παραμέτρους. Το οπτικό αποτέλεσμα είναι συνήθως περίπλοκες μορφές, με καμπύλα σχήματα, ακριβώς επειδή η ίδια η φύση είναι περίπλοκη και η απόλυτη ευθεία αδύνατη. Πολλές φορές, τα έργα που παράγονται μεσω του ψηφιακού, αλλά και του παραμετρικού σχεδιασμού μοιάζουν να υπερβαίνουν τα όρια της λειτουργικότητας της αρχιτεκτονικής και της μόδας και να προσεγγίζουν περισσότερο την τέχνη. Εικ.13 Ο ψηφιακός σχεδιασμός στην μόδα και την αρχιτεκτονική

Όταν μιλάμε για αρχιτεκτονικά έργα, όπως οι κατοικίες, φέρνουμε συνήθως στο μυαλό μας έναν κτισμένο τόπο. Εκτός από συγκεκριμένες περιπτώσεις φορητής ή κινητής αρχιτεκτονικής, η κατοικία αποτελεί μια εγκατάσταση,

οι διαφορές

1.2. κατοικία και ένδυμα | οι διαφορές μια σταθερή κατάσταση στον χώρο. Έχει θεμέλια που βρίσκονται βαθιά στη γη και αποτρέπουν την μετακίνησή της. Αντιθέτως, το ένδυμα είναι μια κινητή κατάσταση που τοποθετούμε πάνω στο σώμα μας. Όπως το σώμα δεν είναι σταθερό σε ένα σημείο, αλλά μπορεί να κινείται ελεύθερα μέσα στο χώρο, έτσι και το ρούχο είναι κάτι που χαρακτηρίζεται από την κίνηση. Η φορητότητά του, δηλαδή, είναι ένα βασικό στοιχείο που το ξεχωρίζει από την σταθερή κατοικία. Εντούτοις, το κυρίαρχο στοιχείο που διακρίνει το ένδυμα από την κατοικία είναι το ελάχιστο του χώρου που παράγει. Τα αρχιτεκτονικά κτίρια που συναντάμε έχουν ποικίλες διαστάσεις. Υπάρχουν κατοικίες που χαρακτηρίζονται ως μίνιμουμ χώροι κατοίκησης, δηλώνοντας ότι το κέλυφος του κτιρίου περικλείει μέσα του τις απαραίτητες μόνο διαστάσεις χώρου, που χρειάζεται ο κάτοικος για να ζήσει. Παρόλα αυτά, λέγοντας «ελάχιστη κατοίκηση» δεν σημαίνει απαραίτητα ότι παράγεται ο ελάχιστα δυνατός χώρος κάλυψης του ανθρώπινου σώματος. Αντ’ αυτού, το ένδυμα είναι το μοναδικό μέσο προστασίας που έρχεται τόσο κοντά στο σώμα, παράγοντας τον μίνιμουμ χώρο διαβίωσης, χωρίς όμως να επηρεάζει την κίνηση. Επομένως, όταν αναφερόμαστε σε «μίνιμουμ κατοίκηση», ίσως το ένδυμα μπορεί να αποδώσει πιο σωστά αυτόν τον όρο. Διαφαίνεται λοιπόν ότι το ένδυμα αποτελεί ένα κέλυφος με ποικίλα χαρακτηριστικά, άλλα αντίστοιχα με αυτά της κατοικίας και άλλα που το διαφοροποιούν και το ξεχωρίζουν.Αποτελεί κέλυφος το οποίο δεν μένει στάσιμο, αλλά ακολουθεί το ανθρώπινο σώμα στις διαδρομές του. Το ρούχο δεν γνωρίζει συγκεκριμένο τόπο και θέση πάνω στη γη, σε αντίθεση με την κατοικία που τα θεμέλια της ριζώνουν βαθιά σε αυτήν. Ο μόνος τόπος που ξέρεικαι επάνω στον οποίο «στέκει» είναι το ανθρώπινο σώμα. Οι διαφορές αυτές είναι εκείνες που το συνδέουν περισσότερο από όσο μία σταθερή κατοικία με τη νομαδική ζωή. Η φορητότητα και ο μίνιμουμ χώρος που παράγουν τα ενδύματα είναι βασικά χαρακτηριστικά της νομαδικής φύσης. Όπως θα αναλυθεί και στη συνέχεια, ο τρόπος ζωής των νομάδων χαρακτηρίζεται από μία συνεχόμενη κίνηση, άρα οι κατοικίες τους χρειάζεται να είναι φορητές και μικρές σε διαστάσεις ώστε να είναι εύκολες στη μεταφορά.

φορ{e}τή κατοικία

Είδαμε, επομένως, μέσα από μια σύγκριση της σταθερής κατοικίας και του ενδύματος, ότι το ένδυμα έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την κατοικία, αλλά και την αρχιτεκτονική γενικότερα. Παρόλα αυτά, όπως προαναφέρθηκε, διαφέρει σε δύο πολύ συγκεκριμένα σημεία. Επιστρέφοντας στην υπόθεση εργασίας, ερχόμαστε να αναρωτηθούμε αν θα μπορούσε το ένδυμα να αποτελέσει κάποια μορφή νομαδικής κατοίκησης, που θα εξυπηρετεί καλύτερα τον τρόπο ζωής αυτών των ανθρώπων.

κεφάλαιο 2_νομαδισμός

ιστορική αναδρομη

κεφάλαιο 2_νομαδισμός 2.1. ιστορική αναδρομή Αρχικά για να κατανοήσουμε την έννοια του νομαδισμού σκόπιμο κρίνεται να ορίσουμε πρώτα την έννοια του νομά.

νομάς [<αρχ. νομή< νέμω] = περιπλανώμενος, συνήθως κτηνοτρόφος,

που δεν έχει μόνιμη διαμονή και μετακινείται συνεχώς για να εξασφαλίσει βοσκή για το κοπάδι του.1 Το φαινόμενο νομαδισμού έχει τις απαρχές του στην παλαιολιθική εποχή. Ο πρωτόγονος άνθρωπος της εποχής αυτής κινείται από περιοχή σε περιοχή με βάση τις μεταβολές των κλιματικών συνθηκών και το αντίκτυπο που έχουν αυτές στην πανίδα και την χλωρίδα. Ως κατοικία χρησιμοποιεί πρόχειρα καταλύματα και σπηλιές, χωρίς να κατέχει όμως κάποια μόνιμη.2 Με το πέρασμα του χρόνου ο νομαδικός τρόπος ζωής διατηρήθηκε και διακρίθηκαν τρεις βασικές κατηγορίες: οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες (όπως οι Bushmen, οι Innu, οι Pygmies και οι Sami), οι νομαδοκτηνοτρόφοι (Bakhtiari, Bedouin, Fulani, Kuchis,

Εικ.14 Οι κλασικές νομαδικές φυλές που διατηρούνται μέχρι και σήμερα (από πάνω προς τα κάτω: Bushmen, Tuareg, Roma)

1. Η αρχέτυπος λέξη για την γένεση των λέξεων που σχετίζονται με την νομή , είναι το γλυκοφάγωτο χορτάρι όπως αποκαλείται στην πλούσια γλώσσα του Ομήρου «γλυκεροίο νομοίο». Σήμερα χρησιμοποιούμε την σύνθετη λέξη χορτονομή για να δηλώσουμε το χορτάρι που προορίζεται για βόσκηση. Η ίδια λέξη, δηλαδή η νομή, το χορτάρι (αγγλ. Lawn) έδωσε και στην αγγλική γλώσσα τις έννοιες της νομής, του νόμου και του νομικού, δηλαδή lawn = χορτάρι, εξ αυτού η λέξη law = νόμος και η λέξη lawyer = νομικός, δικηγόρος. Η νομή σημαίνει μοίρασμα και το μοίρασμα προϋποθέτει τουλάχιστον δύο μέρη. Το ίδιο εξ άλλου δηλώνει και η λέξη νομάς που είναι ο βοσκός του κοπαδιού, της αγέλης και όχι ενός μοναχικού ζώου. Τα βόδια, δηλαδή η τα πρόβατα ή τα κατσίκια που βόσκουν αγεληδόν, νέμονται μαζί, ομού. Το επίρ. Ομού έδωσε την λέξη ομάς = ομάδα, και με την προσθήκη του ν για λόγους διάκρισης και ευφωνίας, σηματοδότησε την λ. νομάς και τα σχετικά: νομός, νομέας, νόμος, νέμω κλπ. Η λέξη νομός χαρακτηρίζει τον χώρο που προορίζεται για νομή και η λ. νόμος δηλώνει τους κανόνες κατανομής της νομής. Αρχείο: Νίκος Αναστασόπουλος, ΔΕΝΤΡΟ, Αστική Μη Κυβερνητική Εταιρεία. 2. http://www.schools.ac.cy

φορ{e}τή κατοικία

Kyrgyz, Moken, Nenets, Tuareg) και οι περιπατητές νομάδες (Pavee, Roma, Kalderash, Gitanos, Sinti, Romnichal). Η πρώτη κατηγορία είναι κατά πάσα πιθανότητα ο αρχικός τρόπος ζωής των περισσότερων ιθαγενών, οι οποίοι επιβιώνουν κάνοντας συγκομιδή κάθε εποχή. Η δεύτερη – οι νομάδες κτηνοτρόφοι – προσπαθούν να αυξήσουν συνεχώς τα κοπάδια τους και για αυτό το λόγο μετακινούνται συνεχώς έτσι ώστε αυτά να βρίσκουν εύκολα τροφή. Οι περιπατητές νομάδες είναι πιο συχνό φαινόμενο στα βιομηχανοποιημένα έθνη και ταξιδεύουν από τόπο σε τόπο προσφέροντας – κάποιο από αυτούς – εμπόριο στον τόπο που πηγαίνουν. Στη σημερινή εποχή παρακολουθούμε, ταυτόχρονα με τους εναπομείναντες ιστορικούς νομαδικούς πληθυσμούς οι οποίοι συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να επιβιώνουν στον πλανήτη, μια νέα σημαντική διάδοση του νομαδισμού η οποία έχει προέλθει από την ανάπτυξη της σύγχρονης γεωργίας, την εκβιομηχάνιση και τη θέσπιση εθνικών συνόρων, ο λεγόμενος νέο-νομαδισμός. Παρατηρείται ένας αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων που, για διάφορους και προσωπικούς λόγους, επιλέγει ή αναγκάζεται να ζήσει μια νομαδική ζωή. Στην κατηγορία αυτή συγκαταλέγονται οι νέοι νομάδες – που είναι γύρω στα 50 εκατομμύρια άνθρωποι, σύμφωνα με τον Jacques Attali – οι οποίοι ταξιδεύουν παντού στον πλανήτη, κουβαλώντας μαζί τους κινητά τηλέφωνα, πιστωτικές κάρτες και φορητούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Επιπλέον, δύο με τρία δισεκατομμύρια άνθρωποι κινούνται συνεχώς προσπαθώντας να επιβιώσουν, κάνοντας υπερατλαντικά ταξίδια όπως οι μετανάστες και οι πρόσφυγες. Αυτοί οι άνθρωποι εγκαταλείπουν μακρινές χώρες, όπως η Ασία και η Αφρική, προκειμένου να απαλλαχτούν από τις αντίξοες συνθήκες που επικρατούν εκεί, αναζητώντας μία καλύτερη ζωή στην Ευρώπη. Η κυριότερη διαφορά ανάμεσα στον κλασικό και στον λεγόμενο νέο-νομαδισμό έγκειται στο ότι οι νομάδες του παρελθόντος ήταν ολόκληροι λαοί στους οποίους η αντίληψη για τη ζωή ήταν βασισμένη στην περιπλάνηση, στην ελευθερία και στην αλληλεγγύη και ο νομαδισμός τους ήταν καθαρά συλλογικός. Οι κλασικοί νομάδες επιτύγχαναν τη διαφύλαξη της ασφάλειάς τους κινούμενοι σε καραβάνια, δηλαδή σε ομάδες ελαχιστοποιόντας με αυτόν τον τρόπο τις απειλές από εξωγενείς παράγοντες. Επιπροσθέτως, η μετακίνηση σε καραβάνια μαζί με ένα πλήθος ζώων τους παρείχε τη δυνατότητα να μεταφέρουν με περισσότερη άνεση και ευκολία τη συναρμολογούμενη κατοικία τους, χωρίς κόπο από τους ίδιους. Αντίθετα, στη σημερινή εποχή, επικρατεί μια μορφή ατομικού και μοναχικού νομαδισμού. Για τους σύγχρονους νομάδες, καθίσταται δύσκολο μέχρι και ακατόρθωτο να μπορέσουν να μεταφέρουν μια συναρμολογούμενη μονάδα μόνοι τους χωρίς τη συνοδεία κάποιου μεταφορικού μέσου. Από τη στιγμή που η κατοχή ενός τέτοιου 28

μέσου δεν είναι πάντα εφικτή, η φορητότητα της κατοικίας τους αρχίζει και λαμβάνει τιμές ιδιαίτερης δυσκολίας.

περιπλάνησης γιατί μας απασχολεί περισσότερο μια προσέγγιση σε ένα ζήτημα που αφορά τον σημερινό τρόπο ζωής και σκέψης.

2.2. μόνιμα εγκαταστημένοι λαοί και νομάδες Ο νομαδισμός είναι μια θεμελιώδης έννοια που συμβάλλει στην κατανόηση όχι μόνο της ιστορίας της ανθρωπότητας αλλά και της σύγχρονης παγκόσμιας πραγματικότητας. Σύμφωνα με τον Γάλλο δημοσιογράφο Jacques Attali3, «ο νομαδισμός υπήρξε μια κινητήρια δύναμη της προόδου. Το μεγαλύτερο μέρος των σπουδαίων

ανακαλύψεων και ανανεώσεων γεννήθηκαν από τον νομαδισμό: η φωτιά, ο τροχός, τα ρούχα, τα όπλα, η τέχνη, η μουσική, είναι επινοήσεις των νομαδικών λαών». Πώς όμως συνδέεται η ανανέωση με το νομαδισμό; Η ανανέωση και η καινοτομία είναι κίνηση. Η φύση των νομάδων είναι η κίνηση. Επαγωγικά, λοιπόν, οι ιδέες, οι φιλοσοφίες και τα γνωρίσματα των πολιτισμών κατάφεραν να μεταφερθούν από μία περιοχή και να ευδοκιμήσουν σε μία άλλη μέσω της νομαδικής ζωής. Αποτελεί γεγονός ότι, η μετάδοση της πληροφορίας στα παλαιότερα χρόνια ακολουθούσε πιο αργούς ρυθμούς. Ωστόσο, ο νομαδικός τρόπος ζωής, ο οποίος καθιστούσε την μετακίνηση από τον έναν τόπο στον άλλο αναγκαία,

μόνιμα εγατεστημένοι λαοί και νομάδες

Στη διάλεξη μας αποφασίσαμε να αναπτύξουμε την κατηγορία των νέο-νομάδων και όχι των κλασικών φύλων

επιτάχυνε τη μετάδοση αυτή σε πολύ μεγάλο βαθμό. Οι νομάδες φέρουν ένα είδος ανάπτυξης διαφορετικό από τους μόνιμα εγκατεστημένους λαούς. Οι δεύτεροι, όντας σταθεροί σε ένα τόπο, επικεντρώθηκαν κυρίως στη θέσπιση σημαντικών θεσμών για τη διασφάλιση της ειρήνης και της ευημερίας, όπως η κοινωνική οργάνωση, η νομοθεσία, η γεωργία, θεσμών που η ύπαρξη τους σήμερα οφείλεται στη σταθερή τους κατοίκηση. Η αντίληψη όμως που έχει διαμορφωθεί από τους νομάδες για τη ζωή είναι βασισμένη σε ιδανικά διαφορετικά από αυτά που συνοδεύουν τους εγκαταστημένους λαούς. Η περιπλάνηση, η οποία καθίσταται απαραίτητη για λόγους επιβίωσης, η ελευθερία4, η αλληλεγγύη των μελών, είναι κάποια χαρακτηριστικά που ξεφεύγουν από

3. L’ homme nomade, Attali Jacques, Fayard, 2003 4. Διαβάζοντας το μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και Τιμωρία», υπάρχει μια περιγραφή για τους νομάδες στη σελίδα 313, που περιγράφει την ανεξαρτησία και την ελεύθερη ζωή των νομάδων. «Ο Ρασκόλνικοφ βγήκε από το παράπηγμα, κάθισε πάνω σε ένα σωρό ξύλα στοιβαγμένα στην όχθη και άρχισε να αγναντεύει τον πλατύ και έρημο ποταμό. Από τούτη την ανυψωμένη όχθη ανακάλυπτε κανείς

φορ{e}τή κατοικία

τις συνηθισμένες νόρμες. Ένας νομάς κινεί το σώμα του, κινεί τα υπάρχοντά του, βρίσκεται εν ολίγοις σε μια κατάσταση όχι σταθερή αλλά συνεχώς μεταβαλλόμενη. Πολλές φορές όμως, αν όχι τις περισσότερες, η έλλειψη σταθερού τόπου, κατοικίας και ταυτότητας αντιμετωπίζεται από τους τοπικά προσδιορισμένους με δυσπιστία και εχθρικότητα που προέρχεται κυρίως από το φόβο του ανθρώπου για το ξένο, το αν-οικείο. «Η οικειότητα σημαίνει ταυτόχρονα θέρμη, εμπιστοσύνη και ελεύθερη

έκφραση συναισθημάτων»5, κάτι που στη σχέση νομάδων και μόνιμων κατοίκων δεν επιτυγχάνεται. Ο νομάς είναι η κατ’ εξοχήν μορφή του ξένου, επειδή δεν έρχεται από κάποιον καθορισμένο τόπο, δεν έχει κατοικία και είναι παντού ξένος.6 Οι νομάδες δεν υπόκεινται σε κρατικό έλεγχο και αυτό τους καθιστά ακόμα πιο επικίνδυνους και βάρβαρους στην υπόληψη των μόνιμα εγκαταστημένων λαών. Οι διαφορές μεταξύ μόνιμων κατοίκων και νομάδων έχουν παραλληλιστεί με το μύθο του Άβελ και του Κάιν από το ιουδαϊκό ερμηνευτικό βιβλίο “Μιντράς”, με τον πρώτο να αντιπροσωπεύει τον κτηνοτροφικό νομαδισμό και τον δεύτερο την αγροτική ζωή.7 Μέσα από αυτό το θρησκευτικό κείμενο διαφαίνεται η ελευθερία και η αποδέσμευση των νομάδων από κρατικούς μηχανισμούς, αλλά ταυτόχρονα η διαφύλαξη των παραδόσεων και των κανόνων που τους διέπουν.

Εικ.15 Κάιν και Άβελ σε εκτεταμένο βάθος την περιοχή μπροστά του. Από την αντίθετη πλευρά, μακριά, εκεί μέσα στην αχανή ηλιόλουστη στέπα, φαίνονταν πού και πού σημάδια μόλις ορατά, οι σκηνές των νομάδων. Εκεί ήταν η ελευθερία, εκεί ζούσαν οι άνθρωποι που δεν έμοιαζαν καθόλου με τους ανθρώπους του κάτεργου. Θα έλεγε κανείς πως ο χρόνος έχει σταματήσει στην εποχή του Αβραάμ και των κοπαδιών του».(Έγκλημα και τιμωρία, Β τόμος, σελ. 313, μτφ. Σωτήρης Πατατζής, 2006) 5. Richard Sennett, καθηγητής Κοινωνιολογίας. 6. http://nomadikizoi.blogspot.gr/ 30

7. παρ' ότι η κάθε ερμηνεία σε αυτό το «θεόπνευστο» κείμενο, είναι καθαρά αυθαίρετη και υποκειμενική υπόθεση.

πατρίδας

2.3. η έννοια της πατρίδας Είναι γεγονός ότι, με τη μόνιμη εγκατάσταση των ανθρώπων σε ένα μέρος

η έννοια της

γεννιέται και η έννοια της πατρίδας. Η έννοια της πατρίδας, του τόπου δηλαδή μέσα στον οποίο γεννιέται και ζει το άτομο, παρουσιάζεται σε όλη την ανθρώπινη ιστορία και άρχισε να διαμορφώνεται από τότε που ο άνθρωπος σταμάτησε τη νομαδική περιπλάνηση. Η μόνιμη εγκατάσταση των πληθυσμών σε ένα τόπο δημιούργησε κοινά στοιχεία πολιτισμού, όπως είναι η γλώσσα, οι μύθοι, η οικονομία, η τεχνολογία, τα ήθη και τα έθιμα. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργήθηκε η συνείδηση στα άτομα που έχουν την ίδια πατρίδα ότι ανήκουν σε μια κοινή ομάδα, με κοινή ιστορία και κοινά συμφέροντα. Η πατρίδα κάθε ανθρώπου περιλαμβάνει το φυσικό περιβάλλον (βιότοπος, βιοκοινότητα) και το ανθρωπογενές περιβάλλον (τεχνολογικά επιτεύγματα, πολιτισμός) τα οποία είναι στενά συνδεδεμένα και αλληλεπιδρούν. Κάθε άνθρωπος έχει δεχθεί επιδράσεις από το περιβάλλον της ιδιαίτερης πατρίδας του και έχει διαμορφωθεί ανάλογα με τα ερεθίσματα που αυτή του προσφέρει. Με την πάροδο του χρόνου το περιβάλλον και ο άνθρωπος εξελίσσεται και επιδρά το ένα στο άλλο. Η Οδύσσεια, επίσης, για πολλούς

Εικ.16 It’s sad to leave our father land Μουσική Σύνθεση με θέμα την πατρίδα από τον F. Weiland

αποτελεί μία από τις πρώτες πηγές για τη σχέση του ανθρώπου με τον τόπο-πατρίδα, περιγράφοντας το «νόστο», δηλαδή την επιστροφή στην πατρίδα. Παρόλα αυτά, υπάρχει μια άποψη που θέλει τον Οδυσσέα, στο δρόμο επιστροφής προς την Ιθάκη, να τον βασανίζει ένα «όχι ακόμα», ξεκινώντας ένα δεύτερο ταξίδι περιπλάνησης σε θάλασσες και σε στεριές, έπειτα από τα δέκα χρόνια πολέμου μακριά από την πατρίδα του. Την άποψη αυτή ενστερνίζονται μερικοί άνθρωποι που υποστηρίζουν ότι είναι καλό να μη νιώθεις πουθενά σαν στο σπίτι σου, διότι αυτό είναι το νόημα της ζωής. Μια άλλη άποψη υποστηρίζει ότι ο τόπος μπορεί να μεταφερθεί στο σώμα και στη σκέψη κάποιου με αποτέλεσμα μόλις αυτός βρεθεί σε κάποιο άλλο περιβάλλον, μεταφέρει αυτόματα τον τόπο του σε αυτό, από τη στιγμή που αυτός κατοικεί στο σώμα. Δεν χρειάζεται η μόνιμη εγκατάσταση, δηλαδή, για να θεωρηθεί ένας τόπος

φορ{e}τή κατοικία

πατρίδα κάποιου, αλλά αρκούν οι μνήμες που αυτός έχει από τον τόπο που έφυγε. Παράδειγμα, μια εμβληματική μορφή της ιστορίας, ο Αινείας, ο οποίος κουβαλάει μετά τον τρωικό πόλεμο τον τόπο του από την Τροία στη Ρώμη. Παίρνει μαζί του τους θεούς, τη γλώσσα του, τις συνήθειές του. Δεν επιστρέφει πουθενά, ωστόσο δημιουργεί εκ νέου μια πατρίδα με όλα τα υλικά της παλαιάς. Η Ρώμη γίνεται ο ιδανικός του τόπος και τον καλωσορίζει. Στη σημερινή εποχή, στην εποχή της μεγάλης κινητικότητας των ανθρώπων από μία χώρα σε μια άλλη, υπάρχουν σχεδόν 60 εκατομμύρια άνθρωποι που βρίσκονται στους δρόμους του πλανητικού χωριού αναζητώντας μια νέα πατρίδα. Αυτό δεν γίνεται πάντοτε με ελεύθερη επιλογή αν σκεφτεί κανείς την Εικ.17 Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ του Gerard De Lairesse

κατηγορία των προσφύγων και των μεταναστών. Για πολλούς από αυτούς η έννοια της πατρίδας έχει αλλάξει πια.

Πέρα όμως από τους πρόσφυγες, η εκμηδένιση των αποστάσεων τόσο σε χώρο όσο και χρόνο έχει αλλάξει την έννοια της πατρίδας, μετατρέποντας τον άνθρωπο σε ένα πολυπολιτισμικό ον με πολλές ταυτότητες. Ένα παράδειγμα είναι οι πολίτες των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης στους οποίους η εθνική τους ταυτότητα (π.χ. Ιταλός, Πολωνός, Έλληνας) συμπληρώνεται και από την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Με αυτόν τον τρόπο το έθνος-πατρίδα γίνεται ένα κομμάτι μιας Ενιαίας Ευρώπης. Ουσιαστικά, αυτό που αλλάζει σε όλες τις περιπτώσεις είναι το περιβάλλον. Ο λόγος που δημιουργούνται οι νομάδες είναι το περιβάλλον. Οι αλλαγές που έχουν συμβεί σε αυτό, τόσο σε φυσικό όσο και σε ανθρωπογενές επίπεδο με την συνεχόμενη ανάπτυξη, καθιστούν την έννοια πατρίδα διαφορετική για τον καθένα. Άλλος θεωρεί πατρίδα το μέρος που γεννήθηκε, άλλος το μέρος που καταλήγει, άλλος θεωρεί όλο τον κόσμο πατρίδα του. Ο Heidegger, όμως, θεωρεί ότι ίσως έρθει κάποια μέρα που η κατοίκηση δεν θα λαμβάνει χώρα σε συγκεκριμένο τόπο: τότε ο άνθρωπος θα «εγκατέλειπε κάθε αξίωση για μια πατρίδα» και θα αρκείτο «στην ερημιά μιας

απέραντης ταξιδιωτικής δραστηριότητας».8

8. Αρχιτεκτονική και κατοίκηση | από τον Heidegger στον Koolhaas, Παύλος Λέφας, Πλέθρον, 2008, σελ.210

χώρου όσο και χρόνου. Όταν παράγεται μία κίνηση σε έναν οποιοδήποτε χώρο, τότε αυτός αποκτά αυτομάτως νόημα και ταυτόχρονα ενισχύεται και επανοηματοδοτείται, διότι παράγονται νέες γεωμετρίες και χωρικότητες.9 Όπως αναφέρει και ο Adshead J. «ο χώρος είναι ακίνητος και ήσυχος έως ότου η κίνηση, σχετιζόμενη με τον

ρυθμό και το δυναμικό της χρόνο, του δώσει μια συγκεκριμένη κίνηση».10 Πολύτιμος σύμμαχος της κίνησης αυτής αποτελεί το σώμα του νομά. Μέσα από τη δραστηριοποίηση ο νομάς αντιλαμβάνεται πολύ πιο εύκολα τις έννοιες της χωρικότητας, της εγγύτητας, της απόστασης, της κατεύθυνσης που πρέπει να επιλέξει. Το κύριο ερώτημα που θέτει ένας περιπλανητής-νομάς λίγο πριν αφήσει πίσω του όλες τις κοινωνικά αποδεκτές

σώμα, η κίνηση και ο χώρος

Κύριο χαρακτηριστικό των νομάδων, όπως προαναφέρθηκε, αποτελεί η συνεχόμενη κίνηση τόσο σε επίπεδο

το

2.4. το σώμα, η κίνηση και ο χώρος

ανέσεις και χαθεί στον κόσμο των εξερευνήσεων είναι το εξής: «Φεύγω… Τι μπορώ να πάρω μαζί μου; Τα

απαραίτητα… ό,τι χωράει ένα σακίδιο... Κυρίως όμως παίρνω μαζί το σώμα μου!»

Το κινούμενο σώμα βρίσκεται σε έναν διαρκή και παραγωγικό διάλογο με το χώρο, τον οποίο όσο περισσότερο τον βιώνει κανείς τόσο πιο πολύ του αποκαλύπτεται. Το σώμα τους είναι το πρωταρχικό τους σπίτι και το βασικό μέσο για την επιβίωσή τους – είναι ουσιαστικά αυτό που κινείται. Η έννοια του νομά υποκρύπτει τον προσωπικό χώρο, που κατά βάση είναι το ίδιο του το σώμα, το οποίο αναμορφώνεται με βάση τα περιβάλλοντα τα οποία συναντάει στη διαδρομή του.11 Πολλοί γεωγράφοι έχουν επικεντρωθεί στο σώμα χαρακτηρίζοντας το ως χώρο. H Adrienne Rich12 περιγράφει το σώμα «σαν τη γεωγραφία την οποία κάποιος είναι απόλυτα οικείος με αυτήν». Για άλλους το σώμα είναι ένας χώρος που αποτελείται από επιφάνειες, αισθήσεις και ψυχή.13 Από την αρχαία Ελλάδα και τα Ρωμαϊκά χρόνια, 9. Ένας συνεχής και παραγωγικός, Διάλεξη 2009, Γεωργία Κωνσταντίνα Ατζαμπού, σελ.10 10. Ανάλυση του χορού: θεωρία και πράξη, Adshead J.et al., London, 1988, σελ. 259 11. Αστικοί Νομάδες: Τρία παραδείγματα νομάδων στην Αθήνα, Διάλεξη 2009/71, Μαρία Καρατσιώρη, Μαντώ Χρήστου, Δημήτριος Σεβαστάκης 12. Αμερικανίδα ποιήτρια, δοκιμιογράφος και φεμινίστρια. Την αποκαλούσαν «μία από τις πιο πολυδιαβασμένες και με επιρροή-στο κοινό ποιήτριες στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα». 13. Op.cit. Social geographies | Space and Society, σελ 11

φορ{e}τή κατοικία

μέχρι την Αναγέννηση και τη σημερινή εποχή, το σώμα έχει γοητεύσει και απασχολήσει πολλούς φιλόσοφους. Σύμφωνα με τον AnthonySynott «δεν υπάρχει καν κάποια κοινή συμφωνία παγκοσμίως σχετικά με το πού ξεκινά

και πού τελειώνει το σώμα». OAnthony Synott ρωτάει για παράδειγμα «αν η σκιά είναι μέρος του σώματος και τι συμβαίνει με τα υπολείμματα των νυχιών – μήπως είναι το σώμα μας, απλώς σε ένα άλλο μέρος;» Δεν υπάρχει καμία κοινή συναίνεση σχετικά με τις ερμηνείες του σώματος. Διάφοροι φιλόσοφοι στο πέρασμα των χρόνων έχουν ορίσει το σώμα «ως καλό ή κακό, κατακόμβη ή ναό, ιερό ή κοσμικό, φίλο ή εχθρό, ένα με το μυαλό και την

ψυχή ή ανεξάρτητο από αυτά, ιδιωτικό ή δημόσιο, πνευματικό ή υλικό».14 Το σώμα εντοπίζεται αφενώς σαν στοιχείο που κινείται και ζει στο χώρο και αφετέρου σαν στοιχείο που παράγει χώρο.15 Για πολλούς μάλιστα το σώμα δεν είναι απλώς ένας χώρος, είναι ο χώρος! Αυτό συμβαίνει διότι αποτελεί μια επιφάνεια η οποία έχει διαμορφωθεί και μεταμορφωθεί από τον πολιτισμό μας. Έχει την ιδιότητα των αισθήσεων, το βασικότερο μέσο για την επικοινωνία κάποιου με τον κόσμο, η οποία συμβάλλει στο να τον βιώσει. Είναι επίσης αυτό που οριοθετεί το χώρο της ψυχής. Ειδικότερα, το σώμα συγκροτεί μια επιφάνεια που πάνω της επιγράφονται διάφορα – μια επιφάνεια στην οποία εμείς επιγράφουμε τις ταυτότητες μας και τις πολιτισμικές μας αξίες. Η ηθικότητα και οι άγραφοι νόμοι έχουν επίσης γραφτεί, τονισθεί, σημαδευτεί και αλλάξει από θεσμικά καθεστώτα πάνω σε αυτήν. Αυτή τη διαδικασία η Elizabeth Grosz16 την έχει ονομάσει ως «κοινωνικό τατουάζ». Αν θέλει κανείς να σχεδιάσει για το σώμα πρέπει να λάβει υπόψη του ότι αυτό διαχέει και διαχέεται στο χώρο. Πρέπει κανείς να απευθυνθεί στις εσωτερικές διαρθρώσεις του σώματος (τις δομές των οργάνων, τις αισθήσεις κλπ), στις καθολικές κύριες δεξιότητές του (βάδιση, κάθισμα, φαγητό) και στις πολιτισμικές δεξιότητες που συγκροτούν το σώμα (οι οποίες διαφοροποιούνται από κοινωνία σε κοινωνία και μεταβάλλονται μέσα στο χρόνο), το οποίο με τη σειρά του αποτυπώνεται στο χώρο.17

14. Op.cit. Social geographies | Space and Society, σελ 16 15. Το σκεπτόμενο σώμα του Maurice Merleau Ponty και ο ενσωματωμένος χώρος στην αρχιτεκτονική πράξη, ΔΠΜΣ 2012, Σταύρος Μουτζουρέλλης, σελ.7 16. Καθηγήτρια γυναικείων σπουδών του Duke University, η οποία έχει γράψει σχετικά με Γάλλους φιλοσόφους όπως ο Jacques Lacan, ο Jacques Derrida, ο Michel Foucault, ο Luce Irigaray και ο Gilles Deleuze. 34

17. Op.cit. Το σκεπτόμενο σώμα του Maurice Merleau Ponty και ο ενσωματωμένος χώρος στην αρχιτεκτονική πράξη, σελ.10

σώμα, η κίνηση και ο χώρος το Εικ.18 Klaus Rinke: Time, Space, Body, Transfomations

φορ{e}τή κατοικία

2.5. κατηγορίες νέο-νομάδων Μέσα από τις προηγούμενες παραθέσεις αντιλαμβάνεται κανείς ότι υπάρχουν διάφορες κατηγορίες νομάδων στη σύγχρονη κοινωνία, η κάθε μια με δικά της χαρακτηριστικά. Παρακάτω γίνεται μια προσπάθεια ανάλυσης τους με σκοπό να κατανοήσουμε εις βάθος τα διακριτά στοιχειά κάθε μίας από αυτών. Για τη διάλεξη επιλέξαμε να επικεντρωθούμε σε δύο βασικές κατηγορίες διαφοροποίησης των νέο-νομάδων και κριτήριο αποτέλεσε το αν αυτοί επιλέγουν το συγκεκριμένο τρόπο ζωής συνειδητά και εσκεμμένα, είτε κατά ανάγκη, λόγω κάποιων συνθηκών που τον καθιστούν απαραίτητο.

2.5.1. κατηγορία 1_νομάδες από επιλογή Στη σημερινή εποχή πολλοί είναι αυτοί που αφήνουν πίσω τους μια ζωή με σταθερά μοτίβα τον αέναο αγώνα για εύρεση εργασίας, τις μετακινήσεις σε ώρες αιχμής, τους γρήγορους και έντονους ρυθμούς ζωής, μια ζωή που φαίνεται ξεθωριασμένη και ανάξια να προσκολληθεί κανείς. Γι’ αυτό το λόγο επιλέγουν να εγκαταλείψουν τα υπάρχοντά τους και να συλλέξουν αναμνήσεις απολαμβάνοντας την απλότητα που τους προσφέρει ο νομαδισμός. Κάποιοι, μάλιστα, δεν επιλέγουν κανένα σπίτι. Αισθάνονται παγιδευμένοι στη σημερινή κοινωνία. Για αυτή την κατηγορία των ανθρώπων κάθε σπίτι είναι βάρος. Αν μπορέσουν όμως να χωρέσουν τη ζωή τους σε ένα σακίδιο, το σπίτι τους γίνεται όλος ο κόσμος. Όμως, το να έχεις μια ζωή σε ένα σακίδιο για κάποιους δεν σημαίνει ότι έχεις λίγα, αλλά ότι ζεις περισσότερο. Υπάρχει πλήθος παραδειγμάτων με ανθρώπους που υιοθέτησαν αυτή τη φιλοσοφία και επέλεξαν τον νομαδισμό συνειδητά. Πραγματοποιώντας μια ιστορική αναδρομή σχετικά με τους περιπλανώμενους, είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε καλύτερα τους λόγους για τους οποίους αυτοί επέλεγαν ταο συγκεκριμένο τρόπο ζωής και πώς αυτός επέφερε σημαντικά οφέλη για την κοινωνία τους. 36

ανέσεις, κινούμενοι μέσα στο χώρο της πόλης με σκοπό την ανάγνωση της υπό το πρίσμα της περιπλάνησης και της νομαδικής λογικής. Παράδειγμα αποτελούν οι κυνικοί φιλόσοφοι, όπως ο Διογένης ο Κυνικός, οι οποίοι αντιπροσώπευαν την απόλυτη ελευθερία και απέρριπταν κάθε μορφή εξουσίας και κατοχή ιδιοκτησίας. Έκαναν παρατηρήσεις πάνω σε κοινωνικά και ηθικά θέματα που προβλημάτιζαν την κοινωνία της τότε Αθήνας. Αντίστοιχα στο Παρίσι του 19ου αιώνα ο Baudelaire χρησιμοποίησε τον όρο Flâneur18 [ελληνικά: πλάνητας19] θέλοντας να εκφράσει το άτομο που περιπλανιέται μέσα

νομάδες από επιλογή

Από τα αρχαία χρόνια, πολλοί φιλόσοφοι και καλλιτέχνες επέλεγαν αυτοβούλως μια ζωή μακριά από τις

στην πόλη με μοναδικό σκοπό να αποκτήσει βιώματα μέσα από αυτήν. Όντας μη-παραγωγικός σε μια κοινωνία με έξαρση παραγωγικότητας, που σαν θεμέλια έχει την εργασία και την κοινωνική δραστηριότητα, ο flâneur, μπορεί κατά τον Benjamin «να είναι ποιητής, ζωγράφος,

αναγνώστης αλλά και ρακοσυλλέκτης»20. Η φιγούρα του αποτελεί το ενδιάμεσο επίπεδο ανάμεσα στον δρόμο και στο εσωτερικό των σπιτιών. Έρχεται ενάντια στον κλεισμένο και εγκλωβισμένο αστό ο οποίος απολαμβάνει τον εγκλεισμό του μέσα σε πολυτελή διαμερίσματα. Ο Πλάνης κάνει σπίτι του τις προσόψεις αυτών των διαμερισμάτων και αντί να ακολουθεί το συμβατικό τρόπο ζωής κλεισμένος σε ένα

Εικ.19 Ο περιπλανώμενος flâneur

γραφείο για να κρατήσει τις σημειώσεις του, αξιοποιεί την πολυκατοικία και την μετατρέπει από παραμελημένο στοιχείο σε μεσάζοντα, προκειμένου να καταθέσει τις σκέψεις του. Ο Edgar Allan Poe θεωρεί ότι «ο πλάνης είναι πέρα απ’ όλα ένας δυστυχής που νιώθει άβολα στη συναναστροφή του με το πλήθος, γι’ αυτό και το διατρέχει

18. [περιπλανώμενος ή πλάνης ή εκείνος που βήμα-βήμα φτιάχνει τη δική του διαδρομή ή εκείνος που με το περπατάν μάχεται ενάντια σε μια πραγματικότητα που παρουσιάζεται σαν ομογενοποιημένη απολυτότητα ή ο μοναχικός γιός του πλήθους ή ο αναγνώστης της πόλης ή ο δανδής που έγινε ποιητής] (http://www.vakxikon.gr) 19. πλάνης [ plánis ] Ε γεν. πλάνητος, αιτ. πλάνητα, πληθ. πλάνητες, γεν. πλανήτων : (λόγ.) που περιπλανιέται, περιφέρεται, μετακινείται χωρίς να έχει μόνιμο τόπο διαμονής: Zει / διάγει πλάνητα βίον. Πλάνητες αστέρες, οι πλανήτες. Πλάνητες πυρετοί, άτακτοι, ακανόνιστοι. || (ως ουσ.) ο πλάνης, (http://www.greek-language.gr) 20. The Arcades Project, Walter Benjamin, edited by Rolf Tiedemann, New York, Belknap Press, 2002

φορ{e}τή κατοικία

χωρίς να το συναναστρέφεται». Ο πλάνης ξεκουράζεται σε δημόσια μέρη όπως τα πάρκα, οι εκκλησίες και τα πεζοδρόμια. Προσπαθώντας λοιπόν να εντάξουμε τον τύπο του Πλάνη σε ένα μετανεωτερικό κοινωνικό αστικό πλαίσιο προτείνουμε μια εξελικτική αναθεώρηση της μορφής του. Κάποτε ο Πλάνης στις νεοσυσταθείσες μεγαλουπόλεις αποτέλεσε έμπνευση για τον Benjamin που εξέλιξε τη σκέψη του Baudelaire «σκέφτομαι άρα υπάρχω» και της έδωσε μια νέα μορφή αυτή του «περπατώ, άρα υπάρχω» η οποία πήρε σάρκα και οστά μέσα από το σώμα του Πλάνητα. Έτσι ο Πλάνης μετουσίωσε την πράξη της περιήγησης σε συνειδητή, κουβαλώντας το παρελθόν του το οποίο δεν αποποιείται, αλλά το αποδέχεται ενώ εξελίσσεται. Θα λέγαμε λοιπόν ότι ο Πλάνης μπορεί να ενσαρκωθεί από διάφορους τύπους ανθρώπων όπως από έναν εγγράμματο άνεργο ο οποίος περιπλανιέται στην πόλη του κρατώντας σημειώσεις ή από έναν άστεγο που παρατηρώντας τον κόσμο που περνά μπροστά από το σημείο-σπίτι του, νοιώθει ότι η ίδια του η πόλη περιφέρεται μπροστά στα μάτια του και είναι η ίδια η πόλη που πλανάται. Διαφαίνεται, έτσι, μια διαφορετική ανάγνωση της πόλης, μέσα από αυτήν την κοινωνική ομάδα των ανέστιων και των περιθωριοποιημένων, μια ανάγνωση που γίνεται αντιληπτή και βιώνεται με τελείως άλλον τρόπο από αυτή του μέσου βολεμένου ανθρώπου στο διαμέρισμα μιας πολυκατοικίας. Όσον αφορά τη σημερινή εποχή και κοινωνία διακρίνουμε δύο κατηγορίες νέο-νομάδων. Αυτούς που απαρνιούνται το σύγχρονο τρόπο ζωής και την τεχνολογική πρόοδο, ζώντας όσο πιο απλά γίνεται – έναν τρόπο ζωής πιο κοντά σε αυτό του παρελθόντος – και αυτούς που χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες προς όφελός τους, ταξιδεύοντας σε όλο τον κόσμο. Ένα παράδειγμα της πρώτης κατηγορίας νέο-νομάδων αποτελεί μια μικρή ομάδα Αμερικάνων, οι οποίοι παραιτήθηκαν από τη νοοτροπία της σύγχρονης ζωής, διασχίζοντας μια μεγάλη άγρια έκταση γης σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες, από το Idaho μέχρι την California.21 Βασιζόμενοι αποκλειστικά στις δεξιότητες τους για να επιβιώσουν και την ικανότητα τους να κυνηγούν και να αναζητούν τροφή, αυτή η νέα φυλή Αμερικάνων διασχίζει απέραντες εκτάσεις, κινούμενη ανά εποχές, επιλέγοντας προς τα πού θέλει να κινηθεί μετά από στιγμιαία και

21. http://www.dailymail.co.uk

Οι περισσότεροι ξεκινούν από περιοχές που στερούνται πολιτικών δικαιωμάτων στην Αμερική και, όπως αναφέρεται σε έρευνα, προέρχονται κυρίως από διάφορες κοινωνικές ομάδες και στρώματα όπως φτωχοί, περιθωριακοί, διεμφυλικοί, πολιτικά ριζοσπαστικοί. Παρ’ όλα αυτά είναι πρόθυμοι να πρωτοπορήσουν, έτοιμοι να εξαπλωθούν σε αβέβαιο έδαφος και να υιοθετήσουν τις συνήθειες των χαμένων γενιών. Κοιμούνται συνήθως με θέα τα αστέρια χρησιμοποιώντας σαν κρεβάτι τους έναν απλό υπνόσακο, σε διάφορες σπηλιές ή σε καταφύγια τα οποία βρίσκουν στο δρόμο τους.

νομάδες από επιλογή

ίσως τυχαία απόφαση.

Εικ.20 Η νομαδική φυλή της Αμερικής και οι εφήμερες κατασκευές τους για διαμονή

Ο τρόπος ζωής τους συνελήφθη από τον φωτογράφο Adrain Chesser, ο οποίος ακολούθησε μια μικρή ομάδα από το 2006 έως 2012, καταγράφοντας τις χαρές και τις περιστασιακές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην αναζήτησή τους οι νομάδες για μια ελεύθερη ζωή. Ένα δεύτερο παράδειγμα, λίγο πιο πολιτικοποιημένο στα τέλη της δεκαετίας του ’50, αποτελεί μια ομάδα νέων με το όνομα Beatniks. Το όνομα τους ήταν αρχικά Βeat και οφειλόταν στον Jack Κerouac ο οποίος είχε ονομάσει 39

φορ{e}τή κατοικία

beat generation τους κοινωνικά περιθωριοποιημένους. Αργότερα, το 1958 ο δημοσιογράφος Herb Caen πρόσθεσε την κατάληξη –nik από το ρώσικο διαστημόπλοιο Sputnik με μία ειρωνική και μειωτική πρόθεση, θέλοντας να υποδείξει ότι οι beats «ταξίδευαν στον δικό τους κόσμο» τονίζοντας ταυτόχρονα την φύση τους ως αριστερούς επαναστάτες. Παραδόξως, η ονομασία αυτή αποδείχθηκε επιτυχημένη και υιοθετείται από τους ίδιους τους νέους, οι οποίοι στην πραγματικότητα αποτέλεσαν μια νέα υπαρξιστική γενιά που αναζητούσε μέσα από το ταξίδι την ουσία της ζωής και την απροσδιόριστη «αλήθεια». Ζούσαν μια ζωή στο δρόμο, το περίφημο on the road όπως περιγράφει και στο μυθιστόρημα του ο Kerouac, ταξιδεύοντας παντού, κυρίως στο Παρίσι και στο Λονδίνο λόγω της Βρετανικής εισβολής. Στον Ελλαδικό χώρο εμφανίζονταν πάντα τέτοιοι «δραπέτες» από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, οι λεγόμενοι λιποτάκτες, όπως περιγράφονται από τον Γιάννη Θεοδωράκη22, ή αλλιώς οι ανεύθυνοι και οι υπαρξιστές, οι οποίοι έχουν οπωσδήποτε την εκδήλωση του -nik στοιχείου.23 Η δεύτερη κατηγορία νέο-νομάδων ενσαρκώνεται από ανθρώπους διαφόρων χωρών, εθνικοτήτων, κοινωνικών τάξεων ή ηλικιακών ομάδων. Είναι οι άνθρωποι που έχουν ανακαλύψει ότι το σπίτι τους δεν είναι μία συγκεκριμένη πόλη, αλλά ο κόσμος ολόκληρος. Ταξιδεύοντας με λίγα προσωπικά υπάρχοντα, αλλά πάντα με το κινητό τηλέφωνο και τον φορητό τους υπολογιστή, γυρίζουν τον κόσμο μαζεύοντας εμπειρίες, τις οποίες εξιστορούν μέσα από το blog τους. Αυτό τους εξασφαλίζει τα προς το ζην και το επόμενο αεροπορικό εισιτήριο. Μπορεί, όμως, να εγκατασταθούν σε μία χώρα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Εκεί, πολλές φορές, αποφασίζουν να εργαστούν προσωρινά, ώστε να αποταμιεύσουν περισσότερα χρήματα. Όσον αφορά την κατοίκηση αυτών των ανθρώπων, θα την χαρακτήριζε κανείς ρευστή. Όταν ξεκινάνε ένα ταξίδι δεν είναι πάντα βέβαιο ή καθορισμένο το μέρος όπου θα εγκατασταθούν. Επιλέγουν να μείνουν είτε σε hostel, είτε σε σκηνές – αν το επιτρέπει το μέρος – ή αν επιλέξουν να εγκατασταθούν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, νοικιάζουν κάποιο πολύ μικρό διαμέρισμα. Ζώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν χρειάζεται να έχουν κάποια μόνιμη κατοικία σε κάποιο μέρος του πλανήτη. Οι περισσότεροι είτε πούλησαν, είτε ξενοίκιασαν τα σπίτια τους και περιόρισαν τα υπάρχοντά τους στα απολύτως απαραίτητα. Σε συνέντευξη που έδωσαν μερικοί νέο-νομάδες στο διαδικτυακό κανάλι Travel and Escape ανέλυσαν τον τρόπο με τον οποίο ζούνε και επεξήγησαν τη σημασία αυτού του διαφορετικού τρόπου ζωής. Η Charlie Grosso, μία

22. Δημοσιογράφος 40

23. http://freedomgreece.blogspot.gr

ανέφερε χαρακτηριστικά ότι «αρχίζουμε να εκτιμούμε τις εμπειρίες περισσότερο από τα υπάρχοντα», πράγμα που ίσως αποτελεί αφύπνιση για τον τρόπο με τον οποίο ζούμε σήμερα. Πολλοί αναρωτιούνται αν η οικονομική κρίση που βιώνουν ανά καιρούς διάφορες περιοχές σε πολλά σημεία του πλανήτη μας είναι ο μόνος λόγος που μπορεί να εξηγήσει την αύξηση του νομαδισμού. Η ερώτηση αυτή απαντήθηκε από δύο κατηγορίες ανθρώπων, τον φωτογράφο-ταξιδευτή Ferjeux van der Stigghel και τον οικονομολόγο Arnaud Le Marchand. Ο πρώτος παρατηρεί ότι η κρίση δεν είναι ο μοναδικός λόγος που κάποιος μπορεί να επιλέξει τον νομαδισμό. Επέμενε ότι, αυτό που ενώνει αυτή την κατηγορία ατόμων είναι μια πραγματική

νομάδες από επιλογή

γυναίκα η οποία έχει δημιουργήσει μια περιφερόμενη γκαλερί και ζει με τον τρόπο ζωής των νέο-νομάδων,

φιλοσοφία, μια αναζήτηση για ένα συγκεκριμένο είδος ελευθερίας. Επιπλέον τονίζει ότι η αλλαγή του τρόπου ζωής ενός ανθρώπου από τη μια μέρα στην άλλη έχει να κάνει με μια κατάσταση του μυαλού. Ο δεύτερος, σημειώνει ότι η αύξηση του νομαδισμού στις ανεπτυγμένες χώρες προϋπήρχε της τρέχουσας οικονομικής κρίσης. «Συνδέεται με αλλαγές στον τρόπο που η βιομηχανία είναι οργανωμένη (υπεργολαβία, διάλυση των βιομηχανιών υποστήριξης, επιστροφή του πλανόδιου εμπορίου, κλπ.) και μια γενική αύξηση της βραχυπρόθεσμης, περιστασιακής εργασίας μέχρι τα τέλη του 1970. Η τωρινή κρίση έχει πολύ πιθανόν επιταχύνει αυτήν την τάση, αλλά δεν τη δημιουργεί». Συμπληρώνει πως «το φαινόμενο του νέο-νομαδισμού και των καταλήψεων συνδέεται κατά βάθος με την κρίση του κράτους πρόνοιας. Υπάρχει μια πιο πολιτιστική, μη οικονομική διάσταση σε όλο αυτό – η απόρριψη των πόλεων, η ενασχόληση με τα ροκ φεστιβάλ και την μουσική τέκνο – και επίσης μια περισσότερο πολιτική διάσταση, βασιζόμενη σε μια ελευθεριακή ή “μετά-αναρχική” αναβίωση – κατά την αμερικάνικη ορολογία».24 Παρ’ όλα αυτά, ακόμα και αν θέσουμε την οικονομία στο επίκεντρο της σύγχρονης κοινωνίας, θα παρατηρήσουμε ότι ο νέο-νομαδισμός ίσως αποτελεί έναν δείκτη των αλλαγών στην κοινωνία του αύριο. Ο τρόπος που θα οργανώνουμε την επιβίωση μας ή που θα μειώνουμε το κόστος θα είναι εντελώς διαφορετικός, αφού θα έχουμε εφεύρει τρόπους για να το διαχειριστούμε. Για παράδειγμα, τα φορτηγά των νέο-νομάδων είναι ταυτόχρονα και οι κατοικίες τους. Με αυτόν τον τρόπο δεν πληρώνουν ενοίκιο και μπορούν να μετακινήσουν τα σπίτια τους στο μέρος όπου δουλεύουν.

24. http://en.forumviesmobiles.org

φορ{e}τή κατοικία

Άξια αναφοράς φαντάζει η διαφορετική αντιμετώπιση του νέο-νομαδισμού στις διάφορες ηπείρους ανά τον πλανήτη. Στις ΗΠΑ, λόγω των πολλών σε ποσότητα ανοιχτών χώρων, η κινητικότητα έχει γίνει μια κοινωνική πρακτική. Γι’ αυτόν το λόγο, η αλλαγή και η κίνηση λαμβάνονται ως δύναμη και ως απόδειξη της ικανότητας κάποιου να προσαρμοστεί. Αντίθετα στην Ευρώπη, η κινητικότητα ταυτίζεται με την αστάθεια και η ιδέα αλλαγής μιας συγκεκριμένης κατάστασης, όπως για παράδειγμα της εργασιακής ζωής, δεν είναι κάτι που είναι εύκολα αποδεκτό.

Η οικογένεια στα πλαίσια του νεο-νομαδισμού Ένα τελευταίο ζήτημα που μπορεί κανείς να εξετάσει είναι η θέση και ο ρόλος της οικογένειας στα πλαίσια του νομαδισμού. Τίθεται με λίγα λόγια το ερώτημα του κατά πόσο μια οικογένεια μπορεί να δημιουργηθεί και να συντηρηθεί μέσα σε μια νομαδική φυλή. Στην προσπάθεια μας να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό θα μπορούσαμε αρχικά να ανατρέξουμε στον ορισμό του θεσμού της οικογένειας ο οποίος αναφέρει ότι «η οικογένεια αποτελεί μία μορφή συμβίωσης σταθερού

χαρακτήρα, μια ομάδα ανθρώπων που συνδέονται με δεσμούς αίματος, ζουν κάτω από την ίδια στέγη και

εκείνο που επιβάλλει τη μόνιμη σύνδεση και συγκατοίκηση είναι κυρίως η τεκνογονία και η ανάγκη συντήρησης και ανατροφής των τέκνων».25 Διαβάζοντας τον παραπάνω ορισμό κατανοούμε ότι εκ φύσεως η οικογένεια προϋποθέτει κάτι σταθερό και μόνιμο για να αναπτυχθεί και να λειτουργήσει με ορθό τρόπο, κάτι το οποίο με μια πρώτη ματιά φαίνεται να αντικρούεται με μία βασική αρχή του νομαδισμού, τη συνεχή κίνηση και αλλαγή. Οι συνεχείς αλλαγές συνθηκών στην ανάπτυξη ενός παιδιού επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τη διαμόρφωση της προσωπικότητας τους. Σύμφωνα με ειδικούς ένα παιδί που αλλάζει συχνά τόπους περνάει «κρίση ταυτότητας». Αυτό συμβαίνει καθώς μεταβαίνει από το ένα σύστημα αξιών σε ένα άλλο. Οποιαδήποτε μετακίνηση, που συμβαίνει ή επιβάλλεται -είτε με σκοπό την επιβίωση είτε με σκοπό την σωτηρία από έναν δυσβάσταχτο τρόπο ζωής- ακόμη κι αν πρόκειται να κερδίσει κανείς απλώς τη ζωή του, δηλαδή την επιβίωσή του, ή ακόμη κι όταν κανείς φεύγει για να γλιτώσει), συνεπάγεται αναγκαστικά μια απώλεια, πολλές φορές τόσο έντονη και οδυνηρή, ώστε να πρέπει κανείς να την απαρνηθεί για να επιβιώσει. Η απώλεια αυτή οδηγεί σε μια διαδικασία πένθους.26

25. http://filologikesidees.blogspot.gr 42

26. http://www.komvos.edu.gr

εγκατάλειψης, συμπτώματα βίαιης συμπεριφοράς. Διαφαίνεται λοιπόν ότι υπάρχουν αρκετές επιπλοκές τις οποίες μπορεί να υποστεί ένα παιδί αν οι γονείς του αποφασίσουν να επιλέξουν το νέο-νομαδισμό. Ωστόσο, αν ένα παιδί από την στιγμή της γέννησης του ζει και μεγαλώνει στα πλαίσια του νομαδικού τρόπου ζωής όπως γινόταν και στις κλασικές νομαδικές φυλές, με συνεχείς αλλαγές και μετακινήσεις, θα εκλάβει τον νομαδισμό σαν κάτι απολύτως φυσιολογικό, χωρίς να αντιμετωπίζει προβλήματα προσαρμογής. Στις περισσότερες όμως περιπτώσεις παρατηρείται ότι οι νέο-νομάδες είναι άτομα που προέρχονται είτε από μικρές ηλικιακές ομάδες τα οποία θέλουν να ζήσουν τη ζωή τους χωρίς

νομάδες από επιλογή

Κάποια επιπλέον συμπτώματα που μπορεί να εμφανίσει ένα παιδί είναι έλλειψη αυτοπεποίθησης, αισθήματα

να τους απασχολεί η δημιουργία και οι ευθύνες μιας οικογένειας, είτε από άτομα μεγάλης ηλικίας τα οποία έχουν ήδη δημιουργήσει τον δικό τους πυρήνα και αφού οι υποχρεώσεις ανατροφής και φροντίδας έχουν τελειώσει, επιλέγουν να κάνουν κάτι διαφορετικό στη ζωή τους. Η επιλογή του νέο-νομαδισμού σε αυτές τις ηλικίες μπορεί όμως να μην είναι τυχαία. Ίσως πυροδοτείται από το ένστικτο του γονέα για την καλύτερη προστασία του απόγονου του.27

Εικ.21 Το σπίτι και η οικογένεια 27. https://montessorianikinotita.wordpress.com

φορ{e}τή κατοικία

2.5.2. κατηγορία 2_νομάδες από ανάγκη Άστεγοι Στη δεύτερη κατηγορία ανάλυσης ανήκουν αρχικά οι άστεγοι. Αποτελεί κοινό τόπο ότι η έλλειψη στέγης έχει γίνει ένα φαινόμενο πολύ σύνηθες τις τελευταίες δεκαετίες. Ήδη στον Ελλαδικό χώρο πάνω από 20.000 συμπολίτες μας ζουν κάτω από ακατάλληλες συνθήκες στέγασης, βιώνοντας την πιο ακραία μορφή φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Πολλοί περισσότεροι είναι εκείνοι που βρίσκονται σε κίνδυνο έλλειψης στέγης ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης και της ανεργίας που πλήττει σχεδόν όλες τις ηλικίες και τις επαγγελματικές κατηγορίες.28 Οι άστεγοι λαμβάνουν τον όρο φερέοικοι29 γιατί ουσιαστικά φέρουν τον οίκο, δηλαδή το σπίτι τους. Αποτελούν τα «σαλιγκάρια» του δικού μας κοινωνικού συνόλου, που περιπλανούνται, αλλάζουν συνεχώς τόπο και διαμονή. Η κατοίκηση τους αποτελεί μια συνάρτηση με το χρόνο η οποία λαμβάνει τιμές ανάμεσα στο «μένω» και στο «περνώ». Χαρακτηρίζεται από αστάθεια καθώς η διεύθυνση τους είναι απροσδιόριστη, λόγω εγκατάστασης τους κάθε φορά σε διαφορετικό μέρος και ο προορισμός τους είναι αβέβαιος. Η περιπλάνηση τους γίνεται κυρίως για λόγους επιβίωσης και συνήθως επιλέγουν αστικά κενά για την διαμονή τους, όπως για παράδειγμα πλατείες, πάρκα, εισόδους πολυκατοικιών, στοές, για να προστατευτούν από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Εκεί επιλέγουν να φτιάξουν μια πιο εφήμερη κατασκευή που θα την ονομάσουν «σπίτι» τους. Έχοντας αρκετά σκεπάσματα, μια χαρτόκουτα ή κάποιο άλλο ευτελές αντικείμενο ως κρεβάτι τους – το οποίο βρίσκουν εύκολα και γρήγορα κατά την περιήγηση τους στην πόλη – μένουν στο ίδιο σημείο για ώρες, μέρες και κάποιες φορές για μήνες. Πολλοί μάλιστα γύρω από το «κρεβάτι» τους τοποθετούν διάφορα προσωπικά τους αντικείμενα και με αυτόν τον τρόπο οικειοποιούνται περισσότερο το χώρο. Υπάρχουν βέβαια και κάποια καταφύγια του κράτους τα οποία παρέχουν διαμονή σε άτομα που έχουν ανάγκη στέγασης και σίτισης, αλλά αυτά καλύπτουν τις ανάγκες τους για περιορισμένο έως και ελάχιστο χρονικό διάστημα υποχρεώνοντας τους να γυρίσουν πάλι στο δρόμο.

28. http://1lyk-vyron.att.sch.gr/2014_15_marre.pdf 44

29. φερέοικος < φέρω + οίκος = που κουβαλάει το σπίτι του, ο περιπλανώμενος /που το όστρακό τους είναι προσκολλημένο στο σώμα τους (π.χ. το σαλιγκάρι, η χελώνα)

αναφέρθηκε

και

παραπάνω,

οι

νομάδες από ανάγκη

Όπως

ασκόπως

περιπλανούμενοι – άστεγοι –ανέστιοι30 μέσα από την προσπάθεια τους να ικανοποιήσουν τις διάφορες ανάγκες τους, εκμεταλλεύονται σε υπέρμετρο βαθμό τους δημόσιους χώρους ξεφεύγοντας από τα στενά όρια της τυποποιημένης χρήσης του. Διαβάζουν την πόλη, εντοπίζουν σημεία που τους παρέχουν δυνατότητες, και τοποθετούν εκεί την “κατοικία” τους. Λειτουργούν εν ολίγοις σαν παράσιτα31 καθώς η σχέση που αναπτύσσουν με την πόλη είναι εξαρτησιακή. Οι περιθωριακοί, λοιπόν, προσκολλούνται στο δημόσιο χώρο, τον αποικούν και αναπτύσσονται χάρη σε αυτόν.

Εικ.22 Οι άστεγοι μέσα στην πόλη

30. ανέστιος < αρχαία ελληνική ἀνέστιος < ἀν- στερητικό + ἑστία, ανέστιος, -α, -ο 1) που είναι χωρίς σπίτι (εστία), ο άστεγος «Kατήντησα σχεδόν ανέστιος και πένης.» (Κ.Π. Καβάφης, «Ας φρόντιζαν») 2) που είναι χωρίς μόνιμη διαμονή, ο περιπλανώμενος 3) αυτός που δεν έχει πατρίδα και έδαφος να επιστρέψει, ο λαός χωρίς κράτος Συνώνυμα: άσπιτος, αστέγαστος. 31. παράσιτο 1) οργανισμός που ζει και αναπτύσσεται εις βάρος ενός άλλου οργανισμού. 2) (μεταφορικά) για κάποιον που βασίζεται σε άλλους για την επιβίωση ή την ανάδειξή τους, με απαξιωτική σημασία 3) (στον πληθυντικό) παράσιτα: οι αρμονικές συχνότητες και ο θόρυβος στο ραδιοφωνικό ή τηλεοπτικό σήμα. https://el.wiktionary.org

φορ{e}τή κατοικία

Mετανάστες και πρόσφυγες Μια δεύτερη υποκατηγορία στην κατηγορία νέο-νομάδες από ανάγκη, που εξετάσθηκε προηγουμένως, αποτελούν οι μετανάστες, νόμιμοι ή παράνομοι, αλλά και οι εκ-τοπισμένοι, αυτοί δηλαδή που αιτούνται άσυλο – οι πρόσφυγες. Εντάσσονται στην κατηγορία των νομάδων καθώς παρουσιάζουν κάποια όμοια χαρακτηριστικά με αυτούς. Αρχικά, από τη στιγμή που εγκαταλείπουν τη χώρα τους, αυτομάτως δεν ανήκουν πουθενά. Δεν ανήκουν καν στην χώρα που τους υποδέχεται στις οποίες έχουν στήσει τις σκηνές ή τα λυόμενα τους. Όπως αναφέρει και ο Zygmunt Bauman οι μετανάστες «αιωρούνται σε ένα χωρικό κενό, στο οποίο ο χρόνος έχει σταματήσει».32 Υπάρχει μια διαρκής υποχρεωτική μετακίνηση χωρίς κάποιον τελικό σκοπό και προορισμό. Βρίσκονται εν ολίγοις σε μια κατάσταση αποεδαφοποίησης (deterritorialisation), λόγω αυτής της συνεχούς αλλαγής τόπου.

Εικ.23 Παγκόσμιο μεταναστευτικό κύμα

32. Ρευστή αγάπη, Για την ευθραυστότητα των ανθρωπίνων δεσμών, Η συνύπαρξη σε αποσύνθεση, Zygmunt Bauman, Εστία, 2003, σελ.243

από τα μεγάλα αστικά κέντρα και όχι τόσο από τις επαρχίες, πράγμα που συμβαίνει καθώς στις μεγάλες πόλεις υπάρχουν περισσότερες θέσεις εργασίας, αλλά και άλλες άτυπες μορφές εμπορίου. Συγκεκριμένα, η χώρα μας μεταβλήθηκε σε χώρο υποδοχής μεταναστών το ’70 και στη δεκαετία του ’90 το φαινόμενο αυτό κορυφώθηκε. Σε αντίθεση με αυτή τη μεταναστευτική κρίση, οι πρόσφυγες που έρχονται σήμερα στην Ελλάδα δεν έρχονται για να εγκατασταθούν.Η Ελλάδα αποτελεί ουσιαστικά πέρασμα γι’ αυτούς. Οι προορισμοί τους είναι εύπορες χώρες, όπως η Γερμανία ή η Ολλανδία, και το μόνο που ζητούν από την Ελλάδα είναι προσωρινά ταξιδιωτικά έγγραφα για να συνεχίσουν το οδοιπορικό τους, μέσω των Βαλκανίων και της κεντρικής Ευρώπης. Ωστόσο, πολλές πόλεις και νησιά της χώρας μας έχουν μετατραπεί σε προσωρινά καταφύγια για πολλούς ανθρώπους.

νομάδες από ανάγκη

Όσον αφορά τις χώρες υποδοχής, οι μετανάστες και οι πρόσφυγες, σε γενικές γραμμές, απορροφώνται κυρίως

Για παράδειγμα στην Κω, ορισμένοι πρόσφυγες στήνουν αντίσκηνα στη μικρή διαθέσιμη σκιά των δέντρων, ενώ οι ομάδες των Γιατρών Χωρίς Σύνορα οργανώνονται για να στήσουν τέντες.33 Άλλοι πάλι βρίσκουν καταφύγιο σε εγκατελειμμένα κτίρια – όπου κοιμούνται είτε στο πάτωμα, είτε σε πτυσσόμενα κρεβάτια, ο ένας δίπλα στον άλλο, με προφανή έλλειψη ιδιωτικότητας – μέχρι να μπορέσουν να συνεχίσουν το ταξίδι τους. Αρκετά σημαντική διαφορά με τους κλασικούς νομάδες αποτελεί ότι αυτοί είχαν τη δυνατότητα επιλογής της ημέρας που θα ταξιδέψουν με σκοπό να πετύχουν τις καλύτερες καιρικές συνθήκες, σε αντίθεση με τους πρόσφυγες-μετανάστες που η επιλογή αυτή δεν εξετάζεται καν. Επιπλέον προτιμούσαν να ταξιδεύουν με μεγάλο αριθμό ατόμων και συνοδεύονταν από ζώα, τα οποία μετέφεραν την οργανωμένη σκηνή και τα υπάρχοντα τους, για να είναι λιγότερο ευάλωτοι στους κινδύνους. Αντίθετα, οι εκ-τοπισμένοι λόγω των αντίξοων και άθλιων

Εικ.24 Σύριοι πρόσφυγες που κοιμούνται σε καταφύγιο προσφύγων, μέσα σε παλιά γυμναστήρια και στους διαδρόμους εγκατελλειμένων ξενοδοχείων 33. http://www.startribune.com, από άρθρο των Nicholas Paphitis and Dalton Bennett

συνθηκών του τόπου καταγωγής τους δεν οργανώνονται σε ομάδες (πολλές φορές δεν έχουν την πολυτέλεια του χρόνου για να το κάνουν), και κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους διακινδυνεύουν τη ζωή τους, αφού κοιμούνται στην ύπαιθρο κυριολεκτικά (π.χ. σε σπηλιές ή στο χώμα), όπου και όταν τους δοθεί κάποια ευκαιρία. Πολλές φορές δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν στις καιρικές συνθήκες και πεθαίνουν από το κρύο. Ακόμα και όταν φτάνουν στο χώρο υποδοχής – είτε νόμιμα είτε μη – τους περιμένουν καταφύγια ανοργάνωτα, πρόχειρα και πολλές φορές ανεπαρκή.34 Αναγκάζονται λοιπόν με αυτόν τον τρόπο να βρουν μια εφήμερη κατοικία – συνήθως μια εφήμερη κατασκευή που παίρνει το ρόλο κατοικίας – και έτσι ικανοποιούν σε έναν ελάχιστο βαθμό τις ανάγκες τους.

34. Αντίθετα με τα περισσότερα κατασκευαστικά έργα, τα έργα στέγασης μετά την καταστροφή είναι διαφορετικής φύσεως, έχουν μοναδικές κοινωνικο-πολιτιστικές και οικονομικές απαιτήσεις και είναι εξαιρετικά δυναμικά. Λόγω της άμεσης ανάγκης πόρων, στέγης και ιατρικών υπηρεσιών που δημιουργούνται από την καταστροφή ή τη σύγκρουση, μια γρήγορη, οικονομικά προσιτή, και άμεσα διαθέσιμη λύση εφαρμόζεται, συνήθως με τη μορφή σκηνής. (https://en.wikipedia.org/wiki/Refugee_shelter)

κεφάλαιο 3_συμπεράσματα

Στο ερώτηµα γιατί η ίδια η αρχιτεκτονική δεν µετακινείται ή δεν είναι κινούµενη ο Greg Lynn αναφέρει ότι, «όταν

σχεδιάζει κανείς χρησιµοποιώντας τις τεχνικές της κίνησης, είναι κινούµενη αλλά όχι αρχιτεκτονική, όταν αποκτά µορφή γίνεται στατικό και σταθερό µοντέλο ως τελικό προϊόν µιας διαδικασίας κίνησης και προσαρµογής-

συμπεράσματα

κεφάλαιο 3_συμπεράσματα

συναρµολόγησης». Προτείνει να απευθυνθούµε στις ρευστές και συµπλεγµατικές συνθήκες της αστικής ζωής του τέλους του 20ου αιώνα, αναζητώντας αρχιτεκτονικές µορφές οι οποίες να είναι περισσότερο ρευστές και συµπλεγµατικές. Επικρίνει την ανικανότητα της αποδόµησης να παράξει νέες σχεδιαστικές τεχνικές, οι οποίες θα µπορούσαν να καταλήξουν σε µια αρχιτεκτονική η οποία είναι παράλληλα εσωτερικά συνεκτική και ανοικτή στις εξωγενείς συνθήκες. Επιχειρηματολογεί λεγοντας ότι «...δεδοµένων των υλικών και µη υλικών δοµικών αλλαγών

που συµβαίνουν σήµερα η αρχιτεκτονική πρέπει να γίνει πιο έµβια – πρέπει να κινηθεί. Τα κλασικά µοντέλα της

καθαρής, της στατικής, της ουσιαστικής και της αιώνιας µορφής και κατασκευής δεν είναι πια επαρκή ώστε να περιγράψουν τη σύγχρονη πόλη και τις δραστηριότητες που αυτή υποστηρίζει».1 Ο J.Attali, όπως προαναφέρθηκε, προβλέπει ότι στο μέλλον το ταξίδι θα γίνει αναπόσπαστο στοιχείο της ζωής, μετασχηματίζοντας την ύπαρξή μας και το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζούμε. Οι πόλεις, για παράδειγμα, θα μοιάζουν με μεγάλα ξενοδοχεία με τα οποία θα αισθανόμαστε όλο και λιγότερο συνδεδεμένοι. Στο παρελθόν, ένα πρόσωπο χωρίς διεύθυνση κατοικίας θεωρείτο περιθωριακό. Δεν είχε νομική ύπαρξη και κατέληγε να αποκλείεται από τον κόσμο της εργασίας. Σήμερα χάρη στις νέες τεχνολογίες, με την ηλεκτρονική διεύθυνση και τα κινητά τηλέφωνα, η κατάσταση έχει αλλάξει. Γίνεται δυνατό ένα πρόσωπο να ενσωματώνεται ενεργητικά στην κοινωνία χωρίς να έχει κατ’ ανάγκη έναν ορισμένο τόπο διαμονής. Η προσωπική ύπαρξη αναγνωρίζεται ανεξάρτητα από το ρίζωμά της σε έναν τόπο.2 Στη σύγχρονη μητρόπολη, οι ρυθμοί ανάπτυξης και ζωής είναι κάθε μέρα και πιο ταχείς. Η συρρύκνωση του χρόνου και του κόστους των μετακινήσεων επέτρεψε τη «συρρύκνωση» του χώρου. Έρχονται, δηλαδή, πιο κοντά τα μέρη της γης και η ευκολία της μετάβασης από μέρος σε μέρος διόγκωσε το φαινόμενο του νομαδισμού. 1. Αναφορά από το δοκίμιο Animate Form του Greg Lynn, Princeton Architectural Press, 1998 στο δοκίμιο Μετά το Τοπίο του Κωνσταντίνου Ντάφλου και της Αργυρούς Παναγούλη, σελ. 11-12 2. http://openitnow.blogspot.gr

φορ{e}τή κατοικία

Η σταθερή αρχιτεκτονική καθίσταται μη βοηθητική για τον σημερινό άνθρωπο που βρίσκεται σε μία αέναη κίνηση. Δεν έχει ανάγκη από μία σταθερή κατοικία, αλλά από μια «κατοικία» ευμετάβλητη, εύκολα μεταφερόμενη και μικρών διαστάσεων όπου θα αποθηκεύει τα απαραίτητα μόνο προσωπικά του αντικείμενα. Το ερώτημα που θα μπορούσε να τεθεί είναι κατά πόσο ένας οποιοσδήποτε άνθρωπος έχει την ικανότητα να αντεπεξέλθει σε έναν ελάχιστο χώρο κατοίκησης. Ο βαθμός ανεκτικότητας και αντίληψης ενός μικρού χώρου εξαρτάται από το περιβάλλον στον οποίο αυτός βρίσκεται, σε συσχέτιση με την ψυχοσύνθεση του ατόμου που βρίσκεται σε αυτόν. Τα διαφορετικά βιώματα που έχει ζήσει κανείς στην εξέλιξη της ζωής, όπως η κοινωνική του θέση, τα πρότυπά του, οι ανασφάλειές του, οι φόβοι του, οι συνήθειές, του μπορούν να διαφοροποιήσουν τις έννοιες και ποιότητες του ελάχιστου χώρου για τον καθένα. Παρόλα αυτά, η φύση του ανθρώπου είναι τέτοια ώστε να του επιτρέπει να προσαρμόζεται στις εκάστοτε συνθήκες. Ο άνθρωπος σε όποιο μέρος και αν βρίσκεται μαθαίνει να εγκλιματίζεται στο περιβάλλον του σύμφωνα με τις καταστάσεις που αντιμετωπίζει, προκειμένου να επιβιώσει και να βελτιώσει τη ζωή του. Άλλοτε πάλι προσαρμόζει τη φύση στις ανάγκες και τις απαιτήσεις του. Ίσως αυτό φαντάζει δύσκολο, αλλά τα γεγονότα έρχονται να υποστηρίξουν αυτή τη θεωρία, παρέχοντας πλήθος παραδειγμάτων από διάφορες φυλές οι οποίες είναι κατανεμημένες σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη και κάθε μία καταφέρνει να προσαρμοστεί απόλυτα κάτω από υπερβολικά δύσκολες καιρικές συνθήκες χωρίς να εγκαταλείπει την ευρύτερη περιοχή. Για παράδειγμα, οι Λάπωνες και οι Ινουίτ3 προσαρμόζονται στο πολικό κλίμα και σε υπερβολικά χαμηλές θερμοκρασίες φορώντας ενδύματα γούνας (caribou), παντελόνι, κάλτσες μπότες από δέρμα φώκιας και τη χαρακτηριστική ζακέτα από πούπουλα χήνας (atiqik). Επιπλέον το σπίτι στο οποίο διαμένουν είναι κατασκευασμένο από πάγο, καθώς είναι το μόνο «υλικό» που βρίσκεται σε αφθονία σε αυτό το μέρος. Αντίστοιχα στις τροπικές περιοχές η προσαρμογή των ανθρώπων βασίζεται στα ζώα. Έχουν καταφέρει να εξημερώσουν άγρια ζώα προς όφελος τους, όπως ο ασιατικός ελέφαντας που χρησιμοποιείται σε βαριές εργασίες αλλά και να εγκαταλείψουν μια περιοχή λόγω απειλής από κάποιο ζώο.4 Διαφαίνεται λοιπόν, ότι ο άνθρωπος είναι ένα απόλυτα προσαρμοστικό ον, κάτι που συνεπάγεται ότι, σε μία

3. Νομαδική φυλές του βόρειου πόλου 52

4. http://2lyk-spart.lak.sch.gr

κατοίκου-κατοικίας πιο έντονη, ο άνθρωπος μπορεί να εναρμονιστεί με αυτή, αν όχι απόλυτα, σε έναν αρκετά ικανοποιητικό βαθμό. Αυτή η ιδέα του κελύφους με τις ελάχιστες εκφράσεις μεγέθους αλλά και τη δυνατότητα μεταφοράς του μπορεί να πάρει σάρκα και οστά μέσα από το ένδυμα-κατοικία!

συμπεράσματα

ανάγκη ελάχιστης διαβίωσης, όπου οι διαστάσεις είναι περιορισμένες και η αμφίδρομη αλληλεπίδραση μεταξύ

Αν θεωρήσει κανείς σαν πρώτο επίπεδο το σώμα, το οποίο είναι αυτό που διαχωρίζει τον άνθρωπο από το περιβάλλον του, το δεύτερο επίπεδο πιο κοντινό σε αυτό αποτελεί ο ρουχισμός και τρίτο η αρχιτεκτονική και ο χώρος ανάμεσα στο σώμα και αυτή. Το ένδυμα ακολουθεί τις γραμμές του ανθρώπινου σώματος και λαμβάνει διαστάσεις ελάχιστα μεγαλύτερες από αυτό. Είναι το δεύτερο στρώμα προστασίας από το κρύο μετά το ανθρώπινο δέρμα, και ανάλογα με την εποχή καλύπτει άλλοτε μεγαλύτερες και άλλοτε μικρότερες επιφάνειες του ανθρώπινου κορμιού. Γίνεται εμφανές λοιπόν ότι, κινούμενος ένα νομάς κινεί το σώμα του, αλλά ταυτόχρονα και την ενδυμασία του, η οποία, λόγω του ότι λαμβάνει ελάχιστες διαστάσεις και αγκαλιάζει το σώμα, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα πρώτος χώρος μίνιμουμ κατοίκησης που παρέχει την ασφάλεια και την προστασία στο νομά. Αρχιτεκτονική και ένδυμα γίνονται ένα.

φορ{e}τή κατοικία

(….) Τότε, βγήκε μπροστά ένας χτίστης και είπε: Μίλησε μας για τα Σπίτια. Κι εκείνος αποκρίθηκε και είπε: Χτίστε από τη φαντασία σας ένα κιόσκι στην ερημιά, πριν χτίσετε ένα σπίτι μέσα στα τείχη της πόλης. Γιατί έτσι όπως αγαπάτε το γυρισμό στο σπίτι σας το σούρουπο, έτσι και ο οδοιπόρος που είναι μέσα σας αγαπά το μακρινό και το μοναχικό. Το σπίτι σας είναι το μεγάλο σώμα σας. Ζει με τον ήλιο και κοιμάται με την ησυχία της νύχτας· και ο ύπνος του δεν είναι δίχως όνειρα. Μήπως δεν ονειρεύεται το σπίτι σας? Και όταν ονειρεύεται, δε φεύγει από την πόλη για να βρεθεί στα περιβόλια και τις λοφοκορφές? Μακάρι να μπορούσα να μαζέψω τα σπίτια σας μέσα στη χούφτα μου, και σα σπορέας να τα διασκορπίσω στα δάση και τα λιβάδια. Μακάρι οι κοιλάδες να ήταν οι δρόμοι σας και τα πράσινα λιβάδια οι αλέες σας, για να πηγαίνετε ο ένας στον άλλο μέσα από τα αμπέλια και να έρχεστε με τα αρώματα της γης στα ρούχα σας. Αλλά αυτά δεν είναι ακόμα η ώρα για να γίνουν. Μέσα στο φόβο τους οι πρόγονοί σας σας μάζεψαν πολύ κοντά μαζί. Κι αυτός ο φόβος θα κρατήσει λίγο ακόμα. Λίγο ακόμα τα τείχη της πόλης θα χωρίζουν τα τζάκια σας από τα χωράφια σας. Και πείτε μου λαέ της Ορφαλεζίας, τι έχετε μέσα σε αυτά τα σπίτια? Και τι φυλάτε πίσω από τις αμπαρωμένες πόρτες? Έχετε ειρήνη, έχετε την ήσυχη ορμή που φανερώνει τη δύναμη σας? Έχετε αναμνήσεις, αστραφτερά τόξα που συνδέουν τις κορυφές της ψυχής? Έχετε ομορφιά, που οδηγεί την καρδιά από τα πράγματα που φτιάχτηκαν από ξύλο και πέτρα προς το ιερό βουνό? Πείτε μου, έχετε αυτά τα πράγματα στα σπίτια σας? Ή έχετε μόνο άνεση και την ηδονή της άνεσης, αυτό το ύπουλο πράγμα που μπαίνει στα σπίτια σας σαν καλεσμένος, ύστερα γίνεται φιλοξενούμενος και μετά αφέντης? Ναι. Και ύστερα γίνεται δαμαστής και με το μαστίγιο και το άγκιστρο κάνει τους πιο μεγάλους σας πόθους σα φοβισμένα κουτάβια. Μόλο που τα χέρια του είναι μεταξοντυμένα, η καρδιά του είναι σιδερένια. Σας νανουρίζει και σας κοιμίζει μόνο για να στέκεται πλάι στο κρεβάτι σας και να εμπαίζει την αξιοπρέπεια της σάρκας. Εξευτελίζει τις γερές αισθήσεις σας και τις ακουμπά στην ψύχα του αγκαθιού σαν εύθραυστα αγγεία. Πραγματικά ο πόθος για άνεση σκοτώνει το πάθος της ψυχή σας, και ύστερα βαδίζει μορφάζοντας άγρια στην επικήδεια πομπή σας. Αλλά εσείς παιδιά του διαστήματος, εσείς που δεν αναπαύεστε στην ανάπαυση, δε θα παγιδευτείτε, ούτε θα δαμαστείτε. 54

Δε θα είναι λαμπερό κάλυμμα που σκεπάζει μια πληγή, αλλά βλέφαρο που προστατεύει το μάτι. Δε θα μαζεύετε τα φτερά σας για να περνάτε από πόρτες, ούτε θα σκύβετε τα κεφάλια σας για να μην χτυπήσουν στο ταβάνι, ούτε θα φοβάστε να ανασάνετε για να μη ραγίσουν και πέσουν οι τοίχοι. Δε θα κατοικείτε σε τάφους που έφτιαξαν οι νεκροί για τους ζωντανούς. Και με όλη τη μεγαλοπρέπεια και λαμπράδα του το σπίτι σας δε θα φυλά τα μυστικά σας, ούτε θα στεγάζει τις λαχτάρες σας.

συμπεράσματα

Το σπίτι σας δεν θα είναι άγκυρα αλλά κατάρτι.

Γιατί αυτό που είναι άπειρο μέσα σας, κατοικεί στα δώματα του ουρανού, που πόρτα του είναι η πρωινή πάχνη και παράθυρα του τα τραγούδια και η σιωπή της νύχτας.(…) Χαλίλ Γκιμπράν, Ο Προφήτης

κεφάλαιο 4_παραδείγματα

Εικ.25 Εικόνες από το περιοδικό των Archigram

Σκεφτόμενοι το τρόπο με τον οποίο ζουν οι νομάδες και θέλοντας να εξερευνήσουμε αν ο διαφορετικός τρόπος ζωής τους θα μπορούσε να εξελιχθεί, ανακαλύψαμε διάφορα παραδείγματα στα οποία η φορητή κατοικία

οι Archigram

κεφάλαιο 4_παραδείγματα

αυτών των ανθρώπων έχει εξελιχθεί και σε φορετή. Παρακάτω έχουμε παραθέσει τα παραδείγματα αυτά – απο το ’60 που ξεκίνησε η πρώτη ιδέα, μέχρι και σήμερα – στα οποία εξηγούμε τον τρόπο με τον οποίο αυτά έχουν συλληφθεί και υλοποιηθεί, αλλά και σε ποιούς απευθύνονται.

4.1. Archigram Οι Archigram είναι οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με την κατοικία σε μορφή ενδύματος. Η ομάδα αυτή, που διαμορφώθηκε τη δεκαετία του ΄601, αποτελούταν από 5 βασικά μέλη, τους Warren Chalk (1927-88), Peter Cook (1936- ), Dennis Crompton (1935- ), David Green (1937-), Ron Herron (1930-94) και Michael Webb (1937- ), αλλά και από άλλα άτομα που δούλευαν περιστασιακά. Ο αρχιτέκτονας Theo Crosby (1925-94) ήταν το «κρυφό χέρι» πίσω από την ομάδα, καθώς αυτός ήταν που τους έφερε κοντά και τους βοήθησε στο έργο τους. Οι πέντε τους ήταν απόφοιτοι αρχιτεκτονικής, με κοινές ιδεολογίες και άποψη για τη ζωή. Ένωσαν τις δυνάμεις τους για να δημιουργήσουν την πρώτη αρχιτεκτονική ομάδα που θα πήγαινε τον όρο αρχιτεκτονική ένα βήμα παραπέρα. Το όνομα των Archigram αποτελεί ένα υβρίδιο των λέξεων αρχιτεκτονική (architecture) και τηλεγράφημα (telegram) – όντας η πρωταρχική μορφή ηλεκτρονικής επικοινωνίας – και όλα τους τα έργα αποτελούσαν υβρίδια κατασκευής με επικοινωνιακά συστήματα.2 Οι Archigram αντιλήφθηκαν ως βασικό αρχιτεκτονικό πρόβλημα της εποχής τους τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας και της μορφής της κατοικίας, σε μια εποχή που γνώριζε την επανάσταση των τεχνολογικών επιτευγμάτων. Μετά την εγκαθίδρυση του μοντερνισμού στη μεταπολεμική περίοδο, η απαίτηση για ευελιξία του προγράμματος αυξήθηκε, μαζί με το αίσθημα για συμμετοχή και έλεγχο

1. τα πρώτα χρόνια ευημερίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και περίοδος έντονων αλλαγών σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής (πολιτική, τέχνη, τεχνολογία κ.ά.). 2. Op. cit. Beyond Archigram, σελ. 25.

φορ{e}τή κατοικία

του περιβάλλοντος από τον χρήστη. Για κάποιους, η ικανότητα της αρχιτεκτονικής να φιλοξενήσει εύκολα μεταβαλλόμενες συνθήκες προήχθη σε πρωταρχικό μέλημα. Ταυτόχρονα, όλο και περισσότεροι ήταν αυτοί που άρχισαν να επιλέγουν ένα πιο νομαδικό τρόπο ζωής3 και οι ανάγκες κατοίκησης άλλαξαν. Επομένως τέθηκε το ερώτημα αν θα μπορούσε η κατοικία να «ακολουθεί» τον κάτοικο. Η εργονομία ήταν ακόμα μια από τις λέξεις κλειδιά που συντρόφευαν τις εφευρέσεις των Archigram. Θεωρούσαν ότι «το προπακεταρισμένο, κατεψυγμένο γεύμα είναι πιο σημαντικό από τον Palladio, διότι είναι πιο βασικό.

Είναι μία έκφραση ανθρώπινης ανάγκης και σύμβολο μιας αποτελεσματικής ερμηνείας αυτής της ανάγκης, που βελτιστοποιεί την διαθέσιμη τεχνολογία και οικονομία».4 Θέλησαν, λοιπόν, να εκμεταλλευτούν την εργονομία του “πακέτου” και να τη χρησιμοποιήσουν στις δικές τους κατασκευές. «Η κατοικία-κάψουλα αναπαράγει την ίδια

ερώτηση και – τεχνολογική – απάντηση σε παρόμοιο βαθμό. Η κλίμακα και η πολυπλοκότητα είναι μεγαλύτερες, αλλά η φιλοσοφική ερώτηση παραμένει η ίδια. Έχει γίνει το προπακεταρισμένο προϊόν το προτιμώμενο αντικείμενο;»5 Σε μια εποχή που όλα έχουν αρχίσει να κινούνται πιο γρήγορα και τα δεδομένα ζωής έχουν αλλάξει, ίσως η απάντηση στην ερώτηση αυτή να είναι όντως θετική. Στο περιοδικό τους με όνομα Chapter 4 (Κεφάλαιο 4) διερευνάται η υπερνίκηση της εξάρτησης από τις ρίζες των υποδομών. Σε αυτό το κεφάλαιο εξετάζεται ουσιαστικά η απομάκρυνση από τα άκαμπτα υλικά και η στροφή προς τις φουσκωτές επιδερμίδες.6 Το περιοδικό αυτό κοιτάζει το πως η επιθυμία για μεγαλύτερη προσωπική φορητότητα, μέσω της χρήσης φουσκωτών κατασκευών, εισήγαγε το στοιχείο της εφημερίας στο χωρικό μοντέλο. Μια σημαντική πλευρά αυτής της ανάλυσης είναι η απομάκρυνση από το περιβάλλον της αστικής κλίμακας στην απομόνωση των επιμέρους ατόμων. 3. Όπως έχει ήδη αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο. 4. A Guide to Archigram 1961-74, Dennis Crompton, Pamela Johnston, St. Martin’s Press, London, 1994, σελ. 27. 5. Ibid. σελ. 27 6. Η ιδέα των φουσκωτών κατασκευών προέκυψε μέσα από την παρατήρηση της φούσκας και των ιδιοτήτων που αυτή έχει. Επιστήμονες και αρχιτέκτονες ήταν γοητευμένοι από τις φούσκες, ειδικά με τα όρια αυτών, επειδή πάντα περιέκλειαν το μέγιστο όγκο με την ελάχιστη επιφάνεια. Στο βιβλίο του “A Plan Proceeds From Within to Without”, ο Le Corbusier έγραψε: «Ένα κτίριο είναι σαν φούσκα από σαπούνι. Αυτή η φούσκα είναι τέλεια και αρμονική αν η ανάσα με την οποία δημιουργήθηκε είναι ομοιόμορφα κατανεμημένη και ρυθμιζόμενη από το εσωτερικό». Στο “Notes on Synthesis of Form”, o Christopher Alexander ανέφερε την φούσκα σαν την ιδανική στιγμή όπου η μορφή και η λειτουργία είναι το ίδιο και το αυτό. Towards a New Architecture, Le Corbusier, μτφ. F. Etchells, Architectural Press, London, 1946, σελ. 167 60

Notes of the Synthesis of Form, Christopher Alexander, Harvard University Press, Cambridge, 1964, σελ. 90

οι Archigram

4.1.1. the cushicle Το 1966 ο M. Webb παρουσίασε την πρώτη κατασκευή νομαδικού χαρακτήρα με όνομα Cushicle. Επρόκειτο για ένα ολοκληρωμένο περιβάλλον διαβίωσης με δυνατότητα μεταφοράς από τον ίδιο το χρήστη. Επέτρεπε σε έναν εξερευνητή, περιπλανητή ή άλλο πλανώδιο άνθρωπο να έχει μία υψηλού επιπέδου άνεση με τη μίνιμουμ προσπάθεια. Η μονάδα αποτελούταν από δύο μέρη τα οποία είχαν τη δυνατότητα να αναδιπλώνονται. Το πρώτο μέρος είναι ένα σύστημα που λειτουργεί ως “ραχοκοκαλία” για να στηρίζει την υπόλοιπη κατασκευή. Το δεύτερο μέρος είναι το περίβλημα το οποίο είναι ουσιαστικά ένας φάκελος που διογκώνεται έχοντας επιπλέον επιδερμίδες που λειτουργούν ως παράθυρα. Και τα δύο συστήματα ανοίγουν ταυτόχρονα ή μπορούν να χρησιμοποιηθούν ξεχωριστά. Το Cushicle μεταφέρει φαγητό, νερό, ραδιόφωνο, μια μικρή τηλεόραση και σύστημα θέρμανσης. Το ραδιόφωνο και η τηλεόραση περιέχονται στο κράνος και το φαγητό και το νερό μεταφέρονται σε επισυναπτόμενα σακίδια.7 Η μονάδα αυτή ήταν το πρώτο παράδειγμα νομαδικής, φορέσιμης κατοικίας που έθεσε τις βάσεις για τις υπόλοιπες εφευρέσεις που θα ακολουθήσουν.

Εικ.26 Cushicle - Τομές

Εικ.27 Mick Webb, οδηγίες για την κατασκευή όπως παρουσιάστηκαν στο περιοδικό Archigram 8, 1968

7. Op. cit. A Guide to Archigram 1961-74, σελ. 186.

φορ{e}τή κατοικία

4.1.2. suitaloon: comfort for two Ένα χρόνο μετά, μια καινούρια ιδέα εμφανίστηκε στο προσκήνιο. Η διαστημική στολή αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους Archigram, διότι παρείχε στους αστροναύτες όλα τα απαραίτητα στοιχεία μιας κατοικίας. Η έννοια του ενδύματος ως η πιο βασική μορφή κατοικίας ήταν το κέντρο της ιδέας του M.Webb για το σχεδιασμό του Suitaloon: Comfort for Two (1967) [ελληνικά: Άνεση για Δύο].Ενώ η διαστημική στολή ήταν ουσιαστικά ένα κοστούμι, το Suitaloon θόλωνε τα όρια μεταξύ των διαφόρων μορφών σωματικού περιβλήματος, των κτηρίων και των ενδυμάτων, του εσωτερικού και του εξωτερικού. Ο Michael Webb είπε «Ρούχα για να ζεις μέσα σε αυτά – ή αν δεν υπήρχε το Suitaloon μου, θα έπρεπε να

αγοράσω ένα σπίτι».

Στο προηγούμενο πρότζεκτ τους, το περιβάλλον του κατοίκου παρεχόταν από ένα μηχανισμό τοποθετημένο μέσα στο Cushicle. Στο καινούριο τους έργο, η στολή η ίδια παρείχε όλες τις απαραίτητες υπηρεσίες, καθιστώντας το Suitaloon την πηγή (α) της κίνησης, (β) του περιβλήματος και (γ) της ενέργειας. Ήταν μια φουσκωτή κατασκευή που, μέσα σε ελάχιστο χρόνο, φούσκωνε για να «υποδεχτεί» τον κάτοικο. Κάθε στολή έχει μια πρίζα εξυπηρετώντας παρόμοιο σκοπό με αυτό του κλειδιού ενός σπιτιού. Ο κάτοικος μπορούσε να τοποθετήσει την «πρίζα» αυτή στη στολή κάποιου άλλου και να βρίσκονται και οι δύο μέσα σε ένα κοινό περίβλημα ή να ενώσουν τις δύο στολές, δημιουργώντας ένα μεγαλύτερο περιβάλλον. Ταυτόχρονα, το Suitaloon είχε την ικανότητα σύνδεσης και με άλλα περιβάλλοντα, όπως αυτό του Cushicle. Με τις δυνατότητες των ελαφριών υλικών κατασκευής, ο Webb πρότεινε, επομένως, ένα περίβλημα που ήταν πλήρως φορητό και εκμεταλλευόμενο την ταχύτητα διαστολής και συστολής, συνέθετε και ανασυνέθετε τον εαυτό του κατά βούληση, σαν ένας πνεύμονας. Ήταν ένα σπίτι που ήταν τόσο ανθεκτικό όσο ένα ρούχο και τόσο φυσικό όσο μια δεύτερη επιδερμίδα.8 Επομένως, οι Archigram, με τις προτάσεις τους για νέες μορφές κατοίκησης, κατάφεραν να δημιουργήσουν, έστω και θεωρητικά, μια πρόταση για το μέλλον και να προτείνουν έναν διαφορετικό τρόπο ζωής, πέρα από

8. Ibid. σελ. 171

αναζήτησή τους – όπως θα δούμε και στη συνέχεια – για έναν νέο τρόπο κατοίκησης, βασισμένο στις ανθρώπινες ανάγκες, ανάλογα κάθε φορά και με τις συνθήκες για τις οποίες δημιουργούνται.

Εικ.28 Suitaloon - σκίτσα της ιδέας

Εικ.29 Συνδυασμός Cushicle και Suitaloon

οι Archigram

τις πεπαλαιωμένες αντιλήψεις. Ενέπνευσαν πολλούς αρχιτέκτονες, αλλά και καλλιτέχνες να ακολουθήσουν την

φορ{e}τή κατοικία

4.2. Studio Orta Η Lucy Orta (γεννήθηκε το 1966 στο Sutton Coldfield) είναι σύγχρονη εικαστικός Αγγλικής καταγωγής που ζει και εργάζεται μεταξύ Λονδίνου και Παρισιού, όπου και διαμένει από το 1991. Το 1993 η Lucy Orta ίδρυσε το Les Moulins μαζί με τον σύντροφό της Jorge Orta, με τον οποίο συνεργάζεται μέχρι σήμερα. Η δουλεία της διερευνά τα όρια μεταξύ του σώματος και της αρχιτεκτονικής εξερευνώντας τους κοινούς τους κοινωνικούς παράγοντες όπως η επικοινωνία και η ταυτότητα. Τα πιο εμβληματικά έργα της Lucy Orta είναι το: Refuge Wear και Body Architecture (1992-1998), που αφορούν τη φορητή αρχιτεκτονική, με ελαφριές και αυτόνομες δομές που αναφέρονται σε θέματα επιβίωσης, το Nexus Architecture (1994-2002) το οποίο πρόκειται για παρεμβάσεις με μεταβλητό αριθμό των ατόμων που φορούν κοστούμια, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους, διαμορφώνοντας με αυτόν τον τρόπο αρθρωτές και συλλογικές δομές, οι οποίες απεικονίζουν την έννοια τουκοινωνικού δεσμού και τέλος το Urban Life Guards ( 2004 - σε εξέλιξη) το οποίο είναι φορετά αντικείμενα που καθιστούν το σώμα ως υποστηρικτική μεταφορική δομή.9 Ειδικότερα, η δουλειά της Lucy και του Jorge Orta, συγχωνεύει τα είδη ένδυσης με τον κοινωνικό ακτιβισμό. Στη δεκαετία του ‘90 ξεκίνησαν, διαμορφώνοντας το έργο Refuge Wear, θέλοντας να δώσουν λύσεις σε κάποιες περιπτώσεις ανθρώπινης απόγνωσης, δημιουργώντας προσωρινά καταφύγια με την ονομασία Body Architecture. Τα συγκεκριμένα καταφύγια αποτελούσαν προσωρινή προστασία από φυσικές καταστροφές όπως σεισμούς, πλημμύρες, κλπ, καθώς και κινητό υπνόσακο για αστέγους και ανθρώπους που η μετακίνηση τους χρήζεται απαραίτητη. Γίνεται ουσιαστικά λόγος για μια φορητή εστίαση με την απαραίτητη ζωτική κινητικότητα για τον «κάτοικο» και ένα αδιάβροχο καταφύγιο όταν αυτός το έχει ανάγκη. Η έκθεση Refuge Wear και τα υπόλοιπα υβριδικά έργα της, αντιπροσωπεύουν με λίγα λόγια την ελάχιστη κατοίκηση. Συνήθως τα bodysuits χρησιμοποιούνται από πολύ συγκεκριμένες ομάδες οι οποίοι τα χρειάζονται περισσότερο λόγω της συχνής έκθεσής τους σε επικίνδυνες καταστάσεις. Σε περίπτωση που ο κίνδυνος είναι σίγουρα προσωρινός ή ελλοχεύει λόγω άσκησης κάποιου επαγγέλματος, όπως πυροσβέστης, υπάλληλος των δρόμων, κλπ, οι συνδυασμοί βρίσκουν εφαρμογή σε καθημερινή βάση.

9. https://en.wikipedia.org

ένα σύνολο από διαφορετικές μορφές. Μια εκδοχή μάλιστα επιτρέπει σε τέσσερις άνδρες και τέσσερις γυναίκες να ταξιδεύουν ξεχωριστά κατά τη διάρκεια της ημέρας και κάθε ένας από αυτούς να είναι καλυμμένος με ένα αδιάβροχο bodysuit το οποίο έχει πάρα πολλούς αποθηκευτικούς χώρους, έτσι ώστε να τους επιτρέπει να αποθηκεύουν νερό, τρόφιμα και φάρμακα. Τη νύχτα οι άνθρωποι αυτοί συναντούνται σε μια συγκεκριμένη

Studio Orta

Το έργο αυτό αποτελείται επίσης από μονάδες που μπορούν να συνδυαστούν και με τη σειρά τους να φτιάξουν

περιοχή και αφού αφαιρέσουν τα bodysuits τους και τα ενώσουν όλα μαζί, φτιάχνουν μια ζεστή σκηνή για τέσσερα άτομα. Τα σώματα όταν ενωθούν το ένα με το άλλο, μοιράζονται την ίδια ανάσα, και η θερμότητα του σώματος τους διαχέεται στις υπόλοιπες σκηνές μέσω ενός συλλογικού κυκλώματος. Την επόμενη μέρα ξεστήνουν την σκηνή τους και φοράνε πάλι τα bodysuits για να συνεχίσουν το ταξίδι τους.10 Η σκηνή, το sleeping bag ή το μπουφάν χρησιμοποιούνται σαν μεμβράνη, ένα υλικό το οποίο περικλείει το σώμα με τον τρόπο ενός πακέτου. Η κατασκευή των bodysuits γίνεται από πολλές καινοτόμες ίνες και μεμβράνες που βοηθούν σε τεχνικές αλλά και ποιοτικές ιδιότητες, πολλαπλασιάζοντας τη λειτουργική αξία του χώρου, ενώ αυτός στην ουσία είναι περιορισμένος. Οι δομές είναι φτιαγμένες από κομμάτια διαφόρων δυνάμεων προστασίας. Ερευνάται ολόκληρη η γεωγραφία του σώματος η οποία χρειάζεται διαφορετικά στρώματα υφασμάτων για να ανταπεξέλθει στις αντίξοες συνθήκες, όπως μικρό-απορροφητικά υλικά, μεμβράνες, κυψελοειδή, μικροπορώδη, αδιάβροχα και ικανά να αναπνέουν, ανθεκτικά στη φωτιά, ανθεκτικά στα σκισίματα, βακτηριοστατικά, κατάλληλα για ρύθμιση θερμοκρασίας, πολύ φωτεινά και συμπιέσιμα. Ουσιαστικά, η συνεισφορά της Lucy Orta είναι η διερεύνηση ιδεών για ρούχα που συνδυάζονται μαζί για να σχηματίσουν ένα κοινό περίβλημα, επιτρέποντας σε μια μικρή οικογένεια ή ομάδα ατόμων να προσαρμόζεται εύκολα και γρήγορα σε ένα μέρος απλώς φορώντας μια μεμβράνη (bodysuit), με σεβασμό τόσο στο ατομικό όσο και στο συλλογικό επίπεδο. Η Lucy Orta, επίσης, κάνει αναφορά σε ένα Social Skin (κοινωνικό δέρμα), τονίζοντας ότι τα bodysuits αντιμετωπίζονται «σαν ένα πανό πάνω στο οποίο αποτυπώνονται φόβοι, ανησυχίες» καλώντας σε αφύπνιση

10. http://we-make-money-not-art.com

φορ{e}τή κατοικία

την κοινωνία που υπονομεύεται από αυτό που αποκαλεί ο John-Michel Ribette «προοδευτική ματαιοδοξία». Αυτό υπερβαίνει τη λειτουργία που έχει ανατεθεί στο καταφύγιο – που δεν είναι άλλη από την προστασία – και γίνεται ένα νέο μέσο επικοινωνίας, ένα πανό που δεν φτερουγίζει στον άνεμο, αλλά τυλίγει το σώμα θέλοντας να υπογραμμίσει το φαινόμενο του αποκλεισμού κάποιων περιθωριακών ατόμων. Η ενσωματωμένη αρχιτεκτονική που εκδηλώνεται στο Refuge Wear, στο Modular Architecture ή στο Architecture Body παρέχει τη ικανότητα να αλλάζει σχήματα, να διευκολύνει την κινητικότητα και να προσφέρει τη δυνατότητα σε μοναχικές ή συλλογικές φιγούρες να συνδέονται και να γίνονται υβρίδια, οργανώνοντας ταυτόχρονα κοινωνικά γλυπτά.

Εικ.30 Σχέδια για τη συλλογή Refuge Wear

Η πόλη του Detroit, μία από τις βορειότερες πόλεις της Αμερικής, πέρα από τις δύσκολες καιρικές συνθήκες του χειμώνα, αντιμετωπίζει κι άλλο ένα βασικό πρόβλημα. Ο αριθμός των αστέγων ξεπερνάει τις 20.000 και τα καταφύγια για αστέγους που υπάρχουν στο Detroit δεν μπορούν να στεγάσουν παρά μόνο το ένα τέταρτο αυτών.11

Element S Coat

4.3. Elements S Coat

Ευαισθητοποιημένη από αυτή την κατάσταση, η Veronica Scott, φοιτήτρια βιομηχανικού σχεδιασμού του Michigan, ήρθε να δώσει λύση στο πρόβλημα. «Παρατήρησα ότι υπήρχαν άνθρωποι που κοιμόντουσαν έξω

από τα καταφύγια ακόμα κι αν μπορούσαν να βρίσκονται μέσα», είπε, συμπληρώνοντας ότι σύντομα έμαθε ότι πολλοί προτιμούν στην πραγματικότητα τον δρόμο λόγω περηφάνιας, θεμάτων ιδιωτικότητας ή ενός εύρους προβλημάτων ψυχικής υγείας. «Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι είναι άστεγοι, αλλά

μπορούσα να δω ένα κοινό πράγμα που όλοι χρειάζονταν: ζεστασιά».12 Έτσι, κατέληξε στην ιδέα ενός χειμερινού παλτό που μετατρέπεται σε υπνόσακο. Το Elements Survival Coat [ελληνικά: Παλτό για επιβίωση από τις καιρικές συνθήκες] είναι αυτό-θερμαινόμενο, αδιάβροχο και πολύλειτουργικό. Όπως επισημαίνει η Scott, «γι' αυτούς που δεν έχουν κανένα σπίτι, το παλτό τους είναι επίσης το

καταφύγιο τους», οπότε αντί να ντύσει εκείνους που το έχουν ανάγκη, αυτή ανέπτυξε ένα υβριδικό καταφύγιοένδυμα.13 Το παλτό Element S είναι κατασκευασμένο από Tyvek στο εξωτερικό του κέλυφος και από ένα συνθετικό μείγμα μαλλιού στο εσωτερικό του, ώστε να παρέχει μια φιλική προς το δέρμα επένδυση. Το συνολικό κόστος των υλικών για ένα παλτό είναι κάτω από δέκα δολάρια, κάνοντας το προσιτό προς το κοινό στο οποίο απευθύνεται.

Εικ.31 Τα υλικά κατασκευής του Element S Coat

11. www.america.aljazeera.com 12. www.absolutemichigan.com 13. www.core77.com

φορ{e}τή κατοικία

Ταυτοχρόνως, είναι αρκετά απλό στην κατασκευή του ώστε να μπορεί να φτιαχτεί από αρχάριους ράφτες. Στην πραγματικότητα έχει σχεδιαστεί έτσι ώστε να δώσει θέσεις εργασίας σε όσους το χρειάζονται, διδάσκοντάς τους νέες δεξιότητες. Συγκεκριμένα, δίνει θέσεις εργασίας, καθώς και φαγητό, σε γυναίκες οι οποίες είναι άστεγες και αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα, βοηθώντας τις να ορθοποδήσουν κατασκευάζοντας τα συγκεκριμένα παλτό. Η εταιρεία Carhartt, μία εταιρεία ένδυσης του Detroit, έγινε χορηγός του πρότζεκτ, βοηθώντας την Scott στην υλοποίηση της ιδέας της. Πρόσθετη υποστήριξη ήρθε και από τις Κοινωνικές Υπηρεσίες Cass Community, τον MatthewArnold, την Jody Turner και το CCS. Δωρεές έγιναν επίσης δεκτές, βοηθώντας στην κατασκευή και δωρεά των πρώτων 25 παλτό σε άτομα που το χρειάζονταν.14

Εικ.32 Element S Coat - Element S Sleeping bag

14. http://www.roxaneandres.com

Το Sans Shelter είναι μία συλλογή από τρία παλτό-καταφύγια, δημιουργίες του Justin Gargasz, κάτοικο της Βοστώνης και απόφοιτο της σχολής του Design. Η σειρά αυτή, σε αντίθεση με το προηγούμενο παράδειγμα της Victoria Scott, που σχεδιάζει προσεγγίζοντας το θέμα από μια κοινωνική πλευρά, αποτελεί μια φορέσιμη αρχιτεκτονική

SANS Shelter

4.4. SANS Shelter

που απευθύνεται στον τυπικό σύγχρονο άνθρωπο, τον άνθρωπο της υπαίθρου όπως τον ονομάζει ο ίδιος. Ένα μέρος στο οποίο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθούν τα συγκεκριμένα παλτό είναι σε πολυήμερες συναυλίες, στις οποίες ο χρήστης χρειάζεται κάποια στιγμή να απομονωθεί από τον υπόλοιπο κόσμο. Και τα τρία σχέδια, Vessel, Raj και Alt+Ο15, δανείζονται μεθόδους που έμαθε ο Gargasz στα ταξίδια του στη Νότια Ινδία, όπου ανακάλυψε τεχνικές αναδίπλωσης και πακεταρίσματος που συναντούνται σε παραδοσιακά ινδικά ενδύματα.16 Για παράδειγμα, στο πρώτο πρότζεκτ, η σκηνή είναι τοποθετημένη σε μορφή ζιγκ-ζαγκ μέσα σε έναν υφασμάτινο σωλήνα στην εσωτερική πλάτη του παλτό, για να παρέχει ταυτόχρονα οσφυϊκή υποστήριξη, όταν αυτή δεν χρησιμοποιείται. Η σκηνή, αφού ξεδιπλωθεί, παίρνει την τελική της μορφή δένοντας τα μανίκια του παλτό σε κάποιο ήδη υπάρχον στήριγμα (όπως ο κορμός ενός δέντρου)

Εικ.33 Τεχνικές αναδίπλωσης του Raj

και τοποθετώντας μικρούς πασσάλους στις άκρες. Επιπλέον, για τις μέρες ή ώρες που δεν είναι απαραίτητο να φορεθεί παλτό – λόγω θερμοκρασίας – μπορεί να συμπτυχθεί ολόκληρο μέσα στον ίδιο του τον εαυτό, δημιουργώντας μία τσάντα πλάτης, με σκοπό την πιο εύκολη μεταφορά. Τα υλικά κατασκευής είναι από αδιάβροχο νάιλον, ελαφρύ κερωμένο καμβά και δέρμα, βαμβάκι, μετάξι και cordura. Τα πιο ανθεκτικά υλικά τοποθετούνται στο εξωτερικό ώστε να αντέχουν στις καιρικές συνθήκες και να

15. Οι τίτλοι προέρχονται από τις λέξεις Δοχείο, Maharaja και AlternativeOutdoorsman [ελληνικά: Εναλλακτικός Άνθρωπος της Υπαίθρου], αντίστοιχα. 16. www.core77.com

φορ{e}τή κατοικία

μην σκίζονται εύκολα και τα πιο μαλακά υλικά τοποθετούνται στην εσωτερική επένδυση για μεγαλύτερη άνεση.17 Ο Gargasz καταφέρνει έτσι να αποδώσει ένα όμορφο αισθητικά αποτέλεσμα, μηχανευόμενος ένα ένδυμα-καταφύγιο που απευθύνεται σε πραγματικά πρόσωπα (αφού τα παλτό του πωλούνται κανονικά μέσω διαδικτυακού καταστήματος).

Εικ.34 Τα σχέδια των SANS Shelter σε μορφή παλτό και μορφή σκηνής. (από πάνω προς τα κάτω: ALt+O, Raj, Vessel) 70

17. www.coroflot.com

Το Portable Home [ελληνικά: Φορητό Σπίτι], μια ιδέα για ένα φορετό-καταφύγιο από τρεις φοιτητές του Πανεπιστημίου Middlesex του Λονδίνου, είναι εν μέρει ένα εκκεντρικό σύνολο ένδυσης και εν μέρει μια στρατηγική διαφυγής. Οι Franziska Lusser, Hanna Nielsen και Luca Romanyi, που κατάγονται από τη Γερμανία, τη Σουηδία και την Ουγγαρία αντίστοιχα, σχεδίασαν το Portable Home ως απάντηση στο νομαδικό τρόπο ζωής τους.

Portable Home

4.5. Portable Home

«Δεδομένου ότι όλες μας είμαστε ξένες φοιτήτριες, αισθανόμαστε σαν να είμαστε πάντοτε εν κινήσει», λέει η

Romanyi. «Έχουμε πρόσβαση σε ένα μικρό μόνο μέρος από τα υπάρχοντά μας. Ένα “φορητό σπίτι” μπορεί να

θεωρηθεί ως υποκατάστατο της αίσθησης ότι βρίσκεσαι στο σπίτι σου». Το Portable Home αποτελείται από μία φούστα που μετατρέπεται σε σκηνή (εξοπλισμένη και με παράθυρο), ένα καπέλο που συνδέεται με τη φούστα – όταν αυτή ξεδιπλωθεί – δημιουργώντας την κορυφή της σκηνής και μια τσάντα που, ανοίγοντας, μετατρέπεται σε ένα ράφι για την τοποθέτηση βιβλίων και λοιπών αναμνηστικών. Στην ουσία, είναι ένα καταφύγιο για τον σύγχρονο νομά, αυτόν που με σκοπό να σπουδάσει ή εργαστεί, αναγκάζεται να φύγει από την πατρίδα του και δεν μπορεί παρά να μεταφέρει μαζί του κάποια ελάχιστα προσωπικά αντικείμενα. Οι τρεις τους το περιγράφουν ως τη σύγκρουση μεταξύ της επιθυμίας για εξερεύνηση και την λαχτάρα για το οικείο. Το

πρότζεκτ

αυτό

μπορεί

να μην αποτελεί μια καθαρά εφαρμόσιμη ιδέα – μιας και αποτελεί εργασία της σχολής τους – αλλά σίγουρα αγγίζει τα

σύγχρονα

δεδομένα.

κοινωνικά

Εικ.35 Portable Home - Prototype 18. www.ecouterre.com

φορ{e}τή κατοικία

4.6. from a black market…to a ‘white’ one Μια τελευταία κατηγορία, που φάνηκε ενδιαφέρουσα και εξετάστηκε, αποτελεί μια ομάδα ανθρώπων των οποίων κύριο χαρακτηριστικό δεν είναι η μη σταθερή κατοικία και ο μη σταθερός τρόπος ζωής, αλλά η περιπλάνηση τους για βιοποριστικούς λόγους. Πρόκειται για τους υπαίθριους πωλητές οι οποίοι στήνουν τους πάγκους με τα προϊόντα που πουλούν σε διάφορα σημεία της πόλης, που επιλέγουν ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες. Οι καιρικές συνθήκες, αλλά κυρίως ο αριθμός των διερχόμενων υποψήφιων καταναλωτών, η ύπαρξη αγοραστικού κοινού, η παρουσία αστυνόμευσης (καθώς κάποιοι από αυτούς είναι παράνομοι), είναι κάποιοι από τους παράγοντες που επηρεάζουν τη μετακίνηση των μικροπωλητών αυτών. Οι κατασκευές πάνω στις οποίες τοποθετούν τα προϊόντα τους μπορεί να είναι από πολύ απλές έως και πολύ περίπλοκες. Για παράδειγμα, πάγκο για κάποιον μπορεί να αποτελέσει από ένα σεντόνι στο πάτωμα μέχρι μια ολοκληρωμένη μεταλλική κατασκευή. Ταυτόχρονα, η μετακίνηση και η περιπλάνηση από περιοχή σε περιοχή αποτελούν τα κριτήρια τα οποία τοποθετούν τους μικροπωλητές σαν υποκατηγορία των νομάδων. Τόσο η συνεχής κίνησή τους, όσο και η δυνατότητα να καταλαμβάνουν προσωρινό χώρο πακετάροντας και ξεπακετάροντας τα υπάρχοντα τους, θυμίζει σε μεγάλο βαθμό τους κλασικούς νομάδες και τις τακτικές τους, οι οποίοι ήθελαν να πετύχουν την καλύτερη αποθήκευση των υπαρχόντων τους με πιο ευέλικτες κατασκευές και ελάχιστη χρήση υλικών. Στην Ελλάδα πολύ διαδεδομένη μορφή αυτού του τύπου νομαδισμού αποτελούν οι μικροπωλητές στα πανηγύρια.19 Το πανηγύρι ουσιαστικά αποτελεί μια συγκέντρωση των πιστών γύρω από το ναό για να γιορτάσουν κάποια θρησκευτική επέτειο με διασκεδαστικές και εθιμικές εκδηλώσεις (χορός, τραγούδι κλπ). Συγχρόνως, λαμβάνει

Εικ.36 Σκίτσο της ιδέας

19. Μεσαιωνικό πανηγύριν (στη σημερ. σημ.) < ελνστ. πανηγύριον `υπαίθρια αγορά΄ υποκορ. του αρχ. πανήγυρις `γενική συγκέντρωση΄

συσσώρευσης πολύ κόσμου. Είναι επαναλαμβανόμενο κάθε χρόνο, συγκεκριμένες ημερομηνίες και αυτό βοηθάει τους μικροπωλητές να κινούνται από το ένα μέρος στο άλλο με πρόγραμμα. Η συμφοιτήτρια μας, Όλγα Κτενά, στη διπλωματική του μεταπτυχιακού της, έδωσε λύση για αυτή την υποκατηγορία νομάδων. Πρότεινε ουσιαστικά ένα παλτό-πωλητήριο το οποίο θα παρέχει διάφορους τρόπους για την πώληση των αντικείμενων του ιδιοκτήτη του, αλλά ταυτόχρονα θα έχει τη δυνατότητα να συνδέεται με άλλα παλτό-πωλητηριο της ίδια κατηγορίας και να δημιουργεί ένα δίκτυο, μια μικρή αγορά, η οποία θα ενοποιεί τους προμηθευτές. Πιο συγκεκριμένα, θα έχει την ικανότητα να γίνεται εγκατάσταση για τη διάθεση των προϊόντων στο κοινό ή να χρησιμοποιηθεί με την αρχική του ιδιότητα ως παλτό με εκμετάλλευση των διάφορων αποθηκευτικών χώρων που έχει. Όπως αναφέρει και η ίδια στη διατριβή της, η ιδέα της προέκυψε λόγω της αντιμετώπισης των μικροπωλητών του δρόμου ως ανεπίσημη κοινότητα, η οποία βρίσκεται στο περιθώριο. Επιπλέον, οι μικροπωλητές μπορούν να δημιουργήσουν ένα συλλογικό σύστημα, με το οποίο ενισχύεται η δύναμή τους, αφού καταλαμβάνουν ένα χωρικό σύστημα το οποίο δεν τελειώνει ποτέ. Όσον αφορά την κατασκευήπαλτό, αυτή αποτελείται από έναν σκελετό ο οποίος μιμείται το ανθρώπινο σώμα και ακολουθεί τις γραμμές του μετατρέποντας το παλτό σε ένα αντικείμενο το οποίο μπορεί να στέκεται και να στηρίζεται μόνο του στο χώρο.

from a black market…to a ‘white’ one

εμπορικούς σκοπούς καθώς πολλοί μικροπωλητές στοχεύουν στο υπαίθριο εμπόριο εκείνες τις μέρες λόγω

Το παλτό γίνεται ένα έπιπλο κινητό και αντίστροφα το έπιπλο μετατρέπεται σε κάτι φορετό.

Εικ.37 Prototype

Εικ.38 Το παλτό-πωλητήριο σε χρήση

επίλογος

«Και εντούτοις τα κτίρια δεν αποτελούν μόνο ένα περιτύλιγμα, αποτελούν προεκτάσεις του εαυτού μας όπως η ένδυση» Ornament is no Crime by Joseph Rykwert

επίλογος

επίλογος Αποτελεί γεγονός ότι, πλέον,τίθεται υπό αμφισβήτηση η ταύτιση της κατοίκησης με τη σταθερή κατοικία. Όπως παρατηρεί και ο Mathias Schwarz-Claus «το σπίτι αντί να είναι ένας συγκεκριμένος γεωγραφικός τόπος, αφορά

όλο και περισσότερο ένα σύνολο προσωπικών δραστηριοτήτων, συνηθειών και σχέσεων, παρά μια συνέχεια κατοίκησης στην ίδια πάντα θέση».1 Σήμερα μπορούμε να έχουμε στις τσέπες μας ή στις τσάντες μας έναν μεγάλο αριθμό πραγμάτων που ταυτίζαμε με το «σπίτι», τα οποία ήταν τοποθετημένα στα σπίτια μας: προσωπικά αρχεία, αγαπημένες μουσικές και βιβλία, φωτογραφίες των οικείων μας. Οι αναφορές μας στο παρελθόν και τα όνειρα μας για το μέλλον μπορούν να είναι συνεχώς μαζί μας χάρη στις δυνατότητες που μας προσφέρει η νέα τεχνολογία.2 Στο προηγούμενο κεφάλαιο είδαμε παραδείγματα όπου το ένδυμα μετατρέπεται σε κατοικία, παρέχοντας προστασία στο χρήστη, αλλά και τη δυνατότητα εύκολης μετακίνησης από το ένα μέρος στο άλλο. Από τα σχέδια των Archigram για την κατοικία του μέλλοντος, τη δεκαετία του ’60, και τα προσωρινά καταφύγια του Studio Orta, στο τέλος της δεκαετίας του ’90, περάσαμε σε πιο σύγχρονα πρότζεκτ, όπως το Elements Survival Coat της Veronica Scott για τους άστεγους και τα παλτό-καταφύγια Sans Shelter του Justin Gargasz για τον σύγχρονο άνθρωπο της υπαίθρου. Κάθε ένα απευθύνεται σε διαφορετική ομάδα νεο-νομά και έχει σχεδιαστεί με βάση αυτή την ομάδα, ώστε να ανταποκρίνεται καλύτερα στις απαιτήσεις του χρήστη. Μέσα από όλη αυτή την αναζήτηση προκύπτει ένα νέο πρόγραμμα για τον σχεδιαστή-αρχιτέκτονα. Οι συνθήκες της σύγχρονης πόλης, η οποία πυκνώνει συνεχώς, μη παρέχοντας πλέον αρκετο χώρο στους κατοίκους της, η αναγκαστική μετακίνηση κάποιων πληθυσμών για να καλύψουν την ανάγκη επιβίωσής τους, η συρρίκνωση του χώρου, του χρόνου και των αποστάσεων λόγω της ανάπτυξης της τεχνολογίας, ορίζουν για τον αρχιτέκτονα νέους όρους σχεδίασης της κατοικίας. Αυτοί είναι η κίνηση, ο ελάχιστος χώρος, η φορητότητα, η ευελιξία. Εν ολίγοις μπαίνει μια νέα σχεδιαστική συνθήκη καθώς και το ερώτημα ποιά θα πρέπει να είναι η κατεύθυνση του σχεδιασμού για τον σημερινό αρχιτέκτονα κάτω από αυτές τις παραμέτρους. Μήπως το ένδυμα-κατοικία είναι

1. Living in Motion: Design and Architecture for Flexible Dwelling, Mathias Schwartz-Claus, Vitra, 2002 2. Op.cit. Αρχιτεκτονική και κατοίκηση από τον Heidegger στον Koolhaas, σελ.207

φορ{e}τή κατοικία

η λύση στο νέο αυτό σχεδιαστικό πρόβλημα; Σημαντικό αρωγό αυτής της σχεδιαστικής προσέγγισης σίγουρα θα αποτελέσουν τα υλικά από τα οποία θα είναι σχεδιασμένο το ένδυμα-κατοικία. Στα παραδείγματα που εξετάσαμε – αν και πολλά από αυτά είναι ακόμη σε πειραματικό στάδιο ή αποτελούν κάποια μελέτη – τα υλικά που χρησιμοποιούνται είναι υψηλής αντοχής, ανθεκτικά στη φθορά, και μερικά από αυτά είναι υλικά νέας τεχνολογίας, με μικροεπεξεργαστές για να ανταποκρίνονται καλύτερα σε διάφορες καταστάσεις – είτε καιρικές, είτε χρήσης. Στο μέλλον, πολύ πιθανά, τα υλικά κατασκευής, αλλά και τα κατασκευαστικά συστήματα, θα έχουν εξελιχθεί αρκετά ώστε αυτά τα πρότζεκτ να μη μείνουν μόνο στο επίπεδο της έρευνας, αλλά να αποκτήσουν πραγματική εφαρμογή. Το ένδυμα-κατοικία δεν θα αποτελεί πλέον μία ουτοπία.

βιβλιογραφία

βιβλία 44 ιστορίες της αρχιτεκτονικής, Ζήσης Κοτιώνης, Εκκρεμές, Αθήνα, 2001

βιβλιογραφία

βιβλιογραφία (με αλφαβητική σειρά)

A Guide to Archigram 1961-74, Dennis Crompton, Pamela Johnston, St. Martin’s Press, London, 1994 Beyond Archigram – The structure of circulation, Hadas A. Steiner Body Dressing, Entwistle J. – Wilson E. (επιµ.), Oxford: Berg, 2001 Charles Baudelaire, ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού, Walter Benjamin, Αλεξάνδρεια, 2002 Dance Analysis: Theory and Practice, Adshead, J. et al, London: Dance Books, 1988 L’ unite d’ habitation de Marseilles, Le Corbusier, Suillac, 1950 Living in Motion: Design and Architecture for Flexible Dwelling, Mathias Schwartz-Claus, Vitra, 2002 Notes of the Synthesis of Form, Christopher Alexander, Harvard University Press, Cambridge, 1964 Social geographies | Space and Society, Gill Valentine, Taylor and Francis, 2001 The Arcades Project, Ed. Rolf Tiedemann, Walter Benjamin, New York, Belknap Press, 2002, The Poetics of Space - The Classic Look at How We Experience Intimate Places, Bachelard Gaston, μτφ. M. Jolas, Boston: Beacon Press, 1994 [1958] Theories and Manifestoes of Contemporary Architecture, Charles Jencks και Karl Kropf, Academy Press 1997 Towards a New Architecture, Le Corbusier, μτφ. F. Etchells, Architectural Press, London, 1946 Αρχιτεκτονική και κατοίκηση | από τον Heidegger στον Koolhaas,Παύλος Λέφας, Πλέθρον, 2008 Έγκλημα και τιμωρία, Β τόμος, μτφ. Σωτήρης Πατατζής, 2006 Η αρχιτεκτονική της ευτυχίας, Alainde Botton, μτφ. Αντώνης Καλοκύρης, Πατάκη, Αθήνα, 2013[2007] Η αρχιτεκτονική ως Τέχνη, Π.Α. Μιχελής, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, Αθήνα, 2002 81

φορ{e}τή κατοικία

Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα, Νικόλαος-Ίων Τερζόγλου, Νήσος, Αθήνα, 2009 Κρισιμότητα και επιλογή. Οι βασικές ανάγκες. Ανώνυμη Αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapaport, από Αρχιτ. Θέματα, Αθήνα, 1976 Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, Martin Heidegger, μτφ. Γιώργος Ξηροπαΐδης, Πλέθρον, Αθήνα, 2008 Ο Προφήτης, Χαλίλ Γκιμπράν, Εκδόσεις Πατάκης, 1923 Ρευστή αγάπη, Για την ευθραυστότητα των ανθρωπίνων δεσμών, Η συνύπαρξη σε αποσύνθεση, Zygmunt Bauman, Εστία, 2003

άρθρα Animate Form του Greg Lynn, Princeton Architectural Press, 1998 WEARABLE ARCHITECTURE |DESIGNING THE HIGHLINE, NEW YORK 2003, Sergio Mannino Αρχείο : Νίκος Αναστασόπουλος, ΔΕΝΤΡΟ, Αστική Μη Κυβερνητική Εταιρεία. Κάνει λάθος ο Λαός, ή εμείς πρέπει να αλλάξουμε; , Σταύρος Κατσούλης Μετά το Τοπίο, Κωνσταντίνος Ντάφλος και Αργυρώ Παναγούλη

ιστοσελίδες http://1lyk-vyron.att.sch.gr/2014_15_marre.pdf http://2lyk-spart.lak.sch.gr/ergasies/gh/ereuna.html http://absolutemichigan.com/michigan/the-empowerment-plan-making-wearable-sleeping-bags/http://akea2011. com/2014/01/19/mnimesstohorketohrono/ http://america.aljazeera.com/articles/2013/11/28/homeless-in-detroitallegetheyarebeingdrivenoutofdowntown.html http://dornob.com/sleeping-bag-coats-makeshift-wearable-homeless-shelters/ http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL103/57/442,1681/ 82

http://filologikesidees.blogspot.gr http://freedomgreece.blogspot.gr/2012/11/beatniks.html http://frikipaideia.wikia.com/wiki/%CE%A0%CE%B1%CF%84%CF%81%CE%AF%CE%B4%CE%B1

βιβλιογραφία

http://en.forumviesmobiles.org

http://kpe-kastor.kas.sch.gr/biod_net/schools5/exp-gymn-tripoli.htm http://nomadikizoi.blogspot.gr/ http://stavroskatsoulis.blogspot.gr/2014/06/blog-post_624.html http://veronikascott.flavors.me/ http://we-make-money-not-art.com/archives/2004/11/clothing-meets.php http://www.bopsecrets.org/SI/3.constant.htm http://www.core77.com/posts/17762/the-empowerment-plan-veronika-scotts-winter-coat-for-detroit-17762 http://www.core77.com/posts/25337/Wearables-for-the-Modern-Nomad-by-Justin-Gargasz http://www.coroflot.com/Justin_Gargasz/SANS-Shelter http://www.dailymail.co.uk http://www.enallaktikos.gr/ar21175el-dyo-voliwtes-eftiaksan-to-prwto-spiti-toy-mellontos-stin-ellada-.html http://www.gizmag.com/go/3515/ http://www.greek-language.gr http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/corpora/pi/content.html?t=3,2224 http://www.kathimerini.gr/840213/article/proswpa/proskhnio/h-ennoia-ths-patridas-exei-alla3ei http://www.komvos.edu.gr/glwssa/odigos/thema_b7/b_7_thema.htm http://www.medieval-life-and-times.info/ http://www.medieval-life-and-times.info/medieval-clothing/history-medieval-fashion.htm 83

φορ{e}τή κατοικία

http://www.medieval-life-and-times.info/medieval-clothing/medieval-sumptuary-laws.htm http://www.newworldencyclopedia.org http://www.protagon.gr/scripta/blogs/to-gymno-i-thriskeia-kai-i-ntropi-5273000000) http://www.redcross.org.uk/~/media/BritishRedCross/Documents/What%20we%20do/Teaching%20resources/ Teaching%20packages/Positive%20images/Greek/PDF/Definitions.pdf http://www.roxaneandres.com/topologie-liaisons-ombilicales-lucy-jorge-orta/ http://www.roxaneandres.com/topologie-liaisons-ombilicales-lucy-jorge-orta/http://www.newworldencyclopedia.org/ entry/Nomad http://www.schools.ac.cy http://www.sebiology.org/publications/Bulletin/January_2007/Biomimetics.html http://www.sergiomannino.com/wearable-architecture/ http://www.simplypsychology.org/maslow.html http://www.slideshare.net/4gymsch/ss-19251238 http://www.startribune.com/refugees-stream-into-greek-island-meet-wretched-conditions/321518801/ http://www.vakxikon.gr https://el.wikipedia.org/wiki/Πάτιο https://en.wikipedia.org/wiki/Foot_binding https://en.wikipedia.org/wiki/Lucy_Orta https://en.wikipedia.org/wiki/Maslow%27s_hierarchy_of_needs, https://en.wikipedia.org/wiki/Sumptuary_law https://mnassajian.wordpress.com/2014/08/14/responsive-space-conditioning/ https://montessorianikinotita.wordpress.com/2010/11/09/%CE%BF%CE%B9-%CE%B1%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%8 9%CF%80%CE%B9%CE%BD%CE%B5%CF%83-%CF%84%CE%B1%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%83/ 84

https://www.quora.com/When-exactly-did-humans-decide-to-cover-up-their-private-parts-with-clothing https://www.rabbinicalassembly.org/sites/default/files/public/resources-ideas/source-sheets/tol-parashot/genesis-1-1-68-b-reishit.pdf https://www.reddit.com/r/AskAnthropology/comments/3x9m5t/why_does_every_culture_in_the_world_have_a_taboo/

βιβλιογραφία

https://www.quora.com/What-turned-the-naked-human-body-into-a-taboo-object-of-observation

www.absolutemichigan.com www.america.aljazeera.com www.core77.com www.coroflot.com www.ecouterre.com

σπουδαστικές εργασίες Habit: το ρούχο και το σπίτι, Διάλεξη 2014/8, Δάφνη Παπαδοπούλου, επιβλέπων Π. Τουρνικιώτης LE CORBUSIER | Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΠΟΥ ΠΑΡΑΓΕΤΑΙ ΜΑΖΙΚΑ, Διάλεξη 1992/3, Δέσποινα Λαμπίρη, Άννα Τσατσούλη, Ελένη Πορτάλιου, Αμφισβήτηση ανατροπή ουτοπία _ ο φαντασιακός κόσμος του ’60, Διάλεξη 2011/46, Νεφέλη Μακρυνικόλα, επιβλέπων Γιώργος Παπούλιας Αρχιτεκτονική και φορητή κατοικία : από τη νομαδική φύση του ανθρώπου και την εμφάνιση των νομαδικών φυλών στη «δυτικοποίηση» του νομαδισμού και τη νέα εκδοχή του : από το χαρακτήρα της φορητής κατοικίας στις αρχές του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, Διάλεξη 2006/102, Καλλιόπη Γερακίου, Εύα Νοτοπούλου, επιβλέπουσα Μηλένη Παναγιωτοπούλου Αστικοί νομάδες: τρία παραδείγματα νομάδων στην Αθήνα, Διάλεξη 2009/71, Μαρία Καρατσιώρη, Μαντώ Χρήστου Αστικός Νομαδισμός: οι νομάδες των πόλεων, εκ-τοπισμένοι-ες και η κατοίκηση, ΔΠΜΣ 2000/8, Κατεύθυνση Α’, 85

φορ{e}τή κατοικία

Ελένη Τζιρτζιλάκη Δύο διαφορετικές προσεγγίσεις στο πρόβλημα της μεταβολής στην κατοικία Archigram-Actar, Διάλεξη 2005/25, Ξακουστή Φουρτούνα, επιβλέπων Σταύρος Σταυρίδης Ένας συνεχής και παραγωγικός διάλογος, ΔΠΜΣ 2009/10, Γεωργία Κωνσταντίνα Ατζαμπού Ευέλικτη κατοίκηση: οι περιπτώσεις των Actar και του Shigeru Ban, Διάλεξη 2010/104, Παναγιώτα Λαχανά Η αναίρεση της ιδιωτικότητας στην κατοικία, Διάλεξη 2005/91, Μαρία Δανηλάτου Η αρχιτεκτονική της διαφάνειας: γυάλινη κατοικία + ψυχολογία, Διάλεξη: 2015/61, Ελισάβετ Καζέρου, Στέργιος Κουτσανίτης, επιβλέπων Παναγιώτης Τουρνικιώτης Η βίο-λογική της αρχιτεκτονικής, Διάλεξη 2010/163, Μαρία Βλάχου, επιβλέπων Γιώργος Γυπαράκης Η ένδυση ως τέχνη και ως έκθεμα: με αφορμή του έργο των Viktor & Rolf, Διάλεξη 2010/65, Πολυξένη Βόγκα Κινητή φορητή πτυσσόμενη κατοικία, Διάλεξη 2004/1, Αθηνά-Δέσποινα Μαλισιανού, Ελευθερία-Νίκη Στυλιανίδη Λίγο μετά το ένδυμα λίγο πριν το κτίριο, Διάλεξη 2005/123, Σοφία Κιούση, επιβλέπων Δημήτρης Παπαλεξόλουλος Μετακινούμενη αρχιτεκτονική: ο άνθρωπος σε αρμονία με τη φύση, Διάλεξη 2000/55, Βανέσσα Δ. Καμηλάρη Παρ. arch. sites / 2.0, Διάλεξη 2012/36, Δήμητρα Βογιατζάκη, επιβλέπων Παναγιώτης Τουρνικιώτης Προσεγγίζοντας την κατοικία από την οπτική του φύλου, Διάλεξη 2010/10, Αναστασία Κυριακοπούλου Σύγχρονος νομαδισμός, Διάλεξη 2013/11, Μελίνα Φιλίππου Σχέση αρχιτεκτονικής και μόδας: «βίοι παράλληλοι», Διάλεξη 2010/4, Παναγιώτης Μπιτχαβάς, επιβλέπων Χαράλαμπος Κρεκουκιώτης Το ένδυμα ως αφορμή επεξεργασίας και μέσο προσδιορισμού της ταυτότητας, ΔΠΜΣ 2006/135, Κατεύθυνση Β’, Μαρνελάκης Γεώργιος Το σκεπτόμενο σώμα του Maurice Merleau Ponty και ο ενσωματωμένος χώρος στην αρχιτεκτονική πράξη, ΔΠΜΣ 2012, Σταύρος Μουτζουρέλλης Φυσικών σωμάτων επένδυση: τα κτήρια και τα ενδύματα ως μετασχηματισμοί του φυσικού, ΔΠΜΣ 2008/15, 86

βίντεο NEW NOMADS: Dave and Deb (Ep 1) –https://youtu.be/yuP6LXM25Fs

βιβλιογραφία

Κατεύθυνση Α’, Αγγελική-Βασιλική Σιδέρη

NEW NOMAD: Mike Corey (Ep 2) – https://youtu.be/ediADYVjkJw NEW NOMAD: Sherry Ott (Ep 3) – https://youtu.be/zaxO50XXXm0 NEW NOMAD: Barb Weibel (Ep 4) – https://youtu.be/dYh8l7izQo8 NEW NOMAD: Natalia Kantor (Ep 5) – https://youtu.be/hpQdF7fBICw NEW NOMAD: Anil Polat (Ep 6) – https://youtu.be/t5ODTz-f5ZI NEW NOMAD: Charlie Grosso (Ep 7) – https://youtu.be/eceW2gld3eU

εικόνες Εικ.1 http://genealogyreligion.net/tag/cave-paintings Εικ.2 https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/736x/8e/e9/e2/8ee9e2a12b4f8e7bfc6c166a07b1f3fa.jpg https://gr.pinterest.com/pin/64105994665749037/ http://3quartersbourbon.tumblr.com/post/99865682818 Εικ.3 http://issuu.com/manolisvenierakis/docs/manolis-venierakis_aithrio_katoikia Εικ.4 http://vestoj.com/app/uploads/2015/11/image17.jpg Εικ.5 (ίδια επεξεργασία) http://www.vox.com/2015/3/18/8244171/cinderella-corset-controversy Εικ.6 http://www.theguardian.com/artanddesign/2015/jun/15/the-last-women-in-china-with-bound-feet#img-1 Εικ.7 http://www.uncubemagazine.com/blog/10272227 Εικ.8 https://www.studyblue.com/notes/note/n/arch-311-presentation-13-le-corbusier--paul-rudolph/deck/5999847 87

φορ{e}τή κατοικία

Εικ.9 https://www.flickr.com/photos/hollywoodplace/3201515091/in/pool-362486@N20/ Εικ.10 (ίδια επεξεργασία) http://personalpages.manchester.ac.uk/staff/m.dodge/cybergeography/atlas/more_ topology.html Εικ.11 (ίδια επεξεργασία) http://test2.interviewrussia.ru/fashion/-samye-neobychnye-pokazy Εικ.12 https://thesurfacestories.wordpress.com/tag/new-york-models/ Εικ.13 (ίδια επεξεργασία) https://forums.tigsource.com/index.php?topic=50376.0 Εικ.14 http://x-ploregroup.com/holiday/bushmen-experience/ http://eduardorubioclick.com/category/africa/page/4/ Εικ.15 https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/97/Italian_School_-_Cain_Killing_Abel,_mid-17th_century,_ (Gaetano_Gandolfi,_1734-1802).jpg Εικ.16 http://www.loc.gov/item/sm1845.401480/ Εικ.17 https://peripluscd.files.wordpress.com/2014/08/odysseus-calypso-gerard-de-lairesse.jpg Εικ.18 (ίδια επεξεργασία) http://socks-studio.com/2014/09/01/klaus-rinke-time-space-body-transformations/ Εικ.19 http://blog.feedbooks.com/fr/wp-content/uploads/2014/01/leflaneur.png Εικ.20 http://www.vice.com/read/the-return Εικ.21 (ίδια επεξεργασία) http://anglicanpastor.com/wp-content/uploads/2015/08/family-silhouette.jpg Εικ.22 http://www.chapclaremont.org/img/homelessness_additional_resources.jpg https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/25/Homeless_man,_Tokyo,_2008.jpg Εικ.23 (ίδια επεξεργασία) http://www.forbes.com/forbes/welcome/ Εικ.24 http://www.pri.org/stories/2014-09-01/former-un-relief-coordinator-says-iraq-and-syrian-refugees-posebiggest https://shooshoo2013.files.wordpress.com/2014/08/refugee-cenamer-children.jpg http://www.ibtimes.co.uk/mediterranean-migrant-crisis-kos-where-human-tide-arrives-childs-dingy-photo88

Εικ.25 http://www.luxsure.fr/wp-content/uploads/2010/08/135-01-ARCHIGRAM.jpg http://image.issuu.com/091102223125-a53b9afecd0a48a7afe100e1480e4761/jpg/page_1.jpg https://odd212e.wordpress.com/2014/03/17/archigram-poster/

βιβλιογραφία

report-1504051

http://luna-live.library.cmu.edu/MediaManager/srvr?mediafile=/Size4/CMUccm-3-NA/1044/1995_3.jpg Εικ.26 http://architecturewithoutarchitecture.blogspot.gr/p/blog-page.html Εικ.27 http://architecturewithoutarchitecture.blogspot.gr/p/blog-page.html Εικ.28 http://acdn.architizer.com/thumbnails-PRODUCTION/fe/23/fe2315645d21d2656b4ebca9c74b4f6f.jpg Εικ.29 http://architecturewithoutarchitecture.blogspot.gr/p/blog-page.html Εικ.30 http://www.roxaneandres.com/topologie-liaisons-ombilicales-lucy-jorge-orta/ Εικ.31 http://www.coroflot.com/vscott27/the-empowerment-plan Εικ.32 http://www.core77.com/posts/22971/Route-77-Travelogue-Part-9-Why-I-Love-Detroit Εικ.33 http://www.coroflot.com/Justin_Gargasz/SANS-Shelter Εικ.34 http://www.coroflot.com/Justin_Gargasz/SANS-Shelter Εικ.35 http://www.ecouterre.com/need-space-portable-home-is-a-skirt-that-transforms-into-a-tent/portable-homewearable-shelter-5/ Εικ.36 http://issuu.com/olgaktena/docs/occupation___appropriation_ Εικ.37 http://issuu.com/olgaktena/docs/occupation___appropriation_ Εικ.38 http://issuu.com/olgaktena/docs/occupation___appropriation_