Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Ο Ιουστινιανός και η Θεοδώρα ( βυζαντινά ψηφιδωτά της Ραβένας)
«Όμορφες ή κακομούτσουνες, ενάρετες ή διεφθαρμένες, υπάκουες ή αναιδέστατες, οι γυναίκες περνούν μέσα από τη βυζαντινή ιστορία, άλλοτε κηλιδωμένες με αίμα και λάσπη, άλλοτε στεφανωμένες με όλες τις αρετές: αιώνια γοητευτικές, που η χάρη τους, ξεφεύγοντας από τη φθορά των αιώνων, εξακολουθεί να συγκινεί τις καρδιές και τις φαντασίες.» Απόσπασμα από το βιβλίο του ΖΕRARD WALTER «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο».
Η ανδρική βυζαντινή κοινωνία και το χριστιανικό ιερατείο έθεταν τη γυναίκα στο περιθώριο του δημόσιου βίου. Ο χριστιανισμός, το ρωμαϊκό δίκαιο σε συνδυασμό με τους παλαιότερους ανατολικούς πολιτισμούς αποτέλεσαν τους παράγοντες για τη θέση της γυναίκας. Ο χριστιανισμός εκείνη την περίοδο εξακοντίζει τη γυναίκα στο περιθώριο και την καθιστά υπεύθυνη χιλιάδων κακών. Ακόμη η παλιά αυστηρότητα που προσπαθεί να συγκροτήσει το παλιό ρωμαϊκό δίκαιο και η παραδοσιακή θέση της γυναίκας στα ρωμαϊκά χρόνια περιορίζουν το ρόλο των γυναικών.
Το 1018-1096 ο Μιχαήλ Ψελλός κάνει υποδεέστερη τη θέση της γυναίκας με την επίσημη διακήρυξη για την ανισοτιμία μεταξύ των δύο φύλων. Με την έντονη εξάπλωση του χριστιανισμού σε συνδυασμό με την αέναη εχθρότητα του αρσενικού ιερατείου προς το γυναικείο φύλο, η Εκκλησία αποκηρύσσει το γυναικείο πληθυσμό.
Μεγάλοι χριστιανοί συγγραφείς κάνουν αισθητή τη γνώμη τους για τη θέση της γυναίκας. Πιο συγκεκριμένα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος εξισώνει τις γυναίκες με τους δούλους. Όπως χαρακτηριστικά λέει: «του ίδιου του σώματος ουκ εξουσιάζει, αλλά δούλη εστί του ανδρός». Ακόμη θεωρεί «ισοτιμία μάχη ποιεί» και υποβαθμίζει τη θέση των γυναικών λέγοντας πως η ανισότητα είναι προϋπόθεση της οικογενειακής ομόνοιας.
Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ
Σύμφωνα με τον βυζαντινολόγο Φαίδων Κουκουλέ:
«Η γέννησις θήλεος κατά τους βυζαντινούς χρόνους δεν ήτο ευχάριστον γεγονός, δια το λόγον ότι ούτω δεν θα διηωνίζετο της οικογενείας το όνομα, αφετέρου δε θα επιβάλλοντο πολλαί φροντίδες εις τους γονείς δια προφύλαξιν αυτού, όταν δ’έφθανεν εις γάμου ηλικίαν και δια την προίκα του. Χαρακτηριστικόν είναι ότι κατά τους βυζαντινούς χρόνους, ως και σήμερον ενιαχού, παιδιά ελέγοντο μόνον τα άρρενα.»
Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ
Γνωρίζουμε αρκετά πράγματα για την μόρφωση των αγοριών στο Βυζάντιο τόσο από έγγραφες πηγές τόσο και από μαρτυρίες ιστορικών. Για τις γυναίκες όμως γνωρίζουμε ελάχιστα όσον αφορά τις δυνατότητες μόρφωσης τους. Δεν έχει γίνει η παραμικρή αναφορά στην ιστορία για σχολές θηλέων. Σίγουρα αποτελούσε προνόμιο των πλουσιότερων τάξεων, καθώς τα κορίτσια των πλούσιων οικογενειών έπαιρναν περίπου την ίδια μόρφωση με τους αδερφούς τους. Αντίθετα στις μεσαίες τάξεις μάθαιναν μόνο να διαβάζουν και να γράφουν. Οπωσδήποτε, όμως οι γυναίκες ήταν αποκλεισμένες από τη φοίτηση σε Ανώτατα Πανεπιστήμια.
Βέβαια, στη Βυζαντινή ιστορία εμφανίζονται κατά καιρούς πολλές γυναικείες προσωπικότητες με ευρύτατη πνευματική καλλιέργεια όπως η φιλόσοφος Πανεπιστήμων Υπατία, η Αθηναΐδα, η Άννα Κομνηνή.
Ήταν Ελληνίδα νεοπλατωνική φιλόσοφος, αστρονόμος και μαθηματικός. Έζησε και δίδαξε στην Αλεξάνδρεια όπου και δολοφονήθηκε από όχλο που αποτελούνταν από φανατικούς χριστιανούς. Ήταν αγνή και άξια σεβασμού, καθηγήτρια μαθηματικών και της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας στην Αλεξάνδρεια. Φορώντας την κλασική χλαμύδα των φιλόσοφων δίδασκε δημόσια σε κοινό αποτελούμενο από εθνικούς και χριστιανούς. Αποδείξεις για τη ζωή και το έργο της Υπατίας μπορούν να βρεθούν σε διάφορα ιστορικά κείμενα, όπως για παράδειγμα στα έργα του Σωκράτη του Σχολαστικού.
ΑΘΗΝΑΪΔΑ
Η Αιλία Ευδοκία ήταν σύζυγος του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β’ και μία εξέχουσα ιστορική προσωπικότητα με σημαντική συμβολή στην καθιέρωση του Χριστιανισμού κατά την έναρξη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Αρχικώς ονομαζόταν Αθηναΐς. Καταγόταν από την Αθήνα και ήταν κόρη του Λεοντίου, καθηγητή της ρητορικής στην Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών. Η Αθηναΐς, όπως και ο πατέρας της, ήταν εθνική (ειδωλολάτρης) στο θρήσκευμα και έλαβε αξιόλογη μόρφωση, αφού είχε διδαχθεί τον Όμηρο τους τραγικούς, το Λυσία και το Δημοσθένη, νεοπλατωνική φιλοσοφία, αστρονομία και γεωμετρία.
ΑΝΝΑ ΚΟΜΝΗΝΗ
Ήταν Βυζαντινή πριγκίπισσα, ιστορικός και ιατρός, από τις σημαντικότερες μορφές της πνευματικής ζωής της αυτοκρατορίας κατά τον 12ο αιώνα, κόρη και πρωτότοκο παιδί του Βυζαντινού αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ Κομνηνού και της αυτοκράτειρας Ειρήνης Δούκαινας. Ήταν επίσης εγγονή της Άννας Δαλασσηνής. Στο ιστορικό της έργο «Αλεξιάς» καθρεφτίζεται η μεγάλη παιδεία της, η αρχαιομάθειά της, η εξοικείωσή της με την Αγία Γραφή και προπαντός η αφοσίωση και ο θαυμασμός της για τον πατέρα της.
ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΗΘΙΚΗ
Αν μια γυναίκα στο βυζάντιο ήθελε να είναι ενάρετη και αποδεκτή από το κοινωνικό σύνολο, έπρεπε να συμβαδίζει με τους κανόνες ηθικής που πρόσταζε το κατεστημένο για τη γυναικεία φύση. Μια γυναίκα θεωρούνταν ενάρετη, αν έδειχνε σεβασμό και ήταν υπάκουη προς τους γονείς της. Έπρεπε να παραμένει έγκλειστη στο σπίτι μέχρι τη στιγμή που θα παντρευόταν. Ακόμη και η εμφάνισή της έπρεπε να διακατέχεται από σεμνότητα. Φορούσε σεμνά ρούχα και κάλυπτε το κεφάλι της με πέπλο στις λιγοστές εξόδους που είχε. Επίσης και οι κινήσεις της φανέρωναν την πλήρη υποταγή της. Έπρεπε να χαμηλώνει το βλέμμα της, η φωνή της να έχει ήρεμο τόνο, να μιλά ελάχιστα και το βάδισμά της να είναι προσεγμένο. Τη επιβάλλονταν η παρακολούθηση της θείας λειτουργίας και κάθε έξοδος της γίνονταν με συνοδεία κάποιου προσώπου.
ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΙ ΓΑΜΟΣ
Ο γάμος ήταν υπόθεση των γονιών και το ζεύγος, πόσο μάλιστα η γυναίκα, δεν είχαν καμία συμμετοχή παρά μετά την τελετή του μυστηρίου. Κατάλληλη ηλικία γάμου για τις γυναίκες ήταν τα 12. Λάμβαναν την κατάλληλη προίκα, στην οποία, παρόλη τη δυσμενή θέση τους, είχαν πολλά δικαιώματα. Αν ο πατέρας μιας κοπέλας δεν την είχε παντρέψει μέχρι τα 25, ήταν ελεύθερη να παντρευτεί χωρίς τη σύμπραξη των γονιών της
Άννα Πορφυρογέννητη ή Άννα η Βυζαντινή, Αδελφή του Βασιλείου Β΄και Σύζυγος του Βλαδίμηρου Α΄, Μέγα Δούκα του Κιέβου
Παρόλο που φαινομενικά ο άνδρας ήταν ο κύριος του σπιτιού, η γυναίκα κατείχε την πρωταρχική θέση. Ήταν υπεύθυνη για την ανατροφή των παιδιών της και έδινε τη συγκατάθεσή της για το γάμο τους. Βάση νόμου μπορούσε να κληρονομήσει κάποιο συγγενή της και ο σύζυγός της δεν μπορούσε να εκμεταλλευτεί την προίκα της γιατί η ίδια ήταν διαχειριστής της. Ακόμα η γυναίκες πέρα από τις ασχολίες του οίκου, επειδή δεν μπορούσαν άμεσα να λάβουν μέρος σε ζητήματα και υποθέσεις της πόλης, δρούσαν έμμεσα και καταπιάνονταν με τα φιλανθρωπικά έργα και βοηθούσαν κάθε ευπαθή κοινωνική τάξη.
Παρόλο τη διάσταση των απόψεων εκκλησίας και πολιτείας το διαζύγιο αποτελούσε συχνό φαινόμενο στον έγγαμο βίο. Η γυναίκα είχε το δικαίωμα να προβεί σε αίτηση διαζυγίου για πολλούς λόγους:
1. ΜΟΙΧΕΙΑ
2.ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΙΚΑΝΟΤΗΤΑ
ΣΥΖΥΓΟΥ
3.Η ΓΝΩΣΗ ΟΤΙ Ο ΣΥΖΥΓΟΣ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΝΕΙ ΣΥΝΟΜΩΣΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ
4.ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑΣ ΕΚ ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥ ΣΥΖΥΓΟΥ
5.ΦΡΕΝΟΒΛΑΒΕΙΑ ΤΟΥ ΣΥΖΥΓΟΥ
6.ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΜΙΣΟΥΣ ΕΚ ΜΕΡΟΥΣ ΤΟΥ ΣΥΖΥΓΟΥ
7. Η ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΑΛΛΑΚΙΔΑΣ ΣΤΟΝ ΟΙΚΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΔΡΑ
8. Η ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ
9.Ο ΑΥΤΟΕΓΚΛΕΙΣΜΟΣ ΣΕ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ
Όλοι αυτοί οι παράμετροι φανερώνουν τη μέριμνα της πολιτείας για τη γυναίκα. Ωστόσο η καχύποπτη στάση της κοινωνίας εμπόδιζε τις γυναίκες να απευθυνθούν στις αρχές και να κάνουν αίτηση διαζυγίου, γιατί θα αμαυρώνονταν η φήμη τους και η τιμή τους. Έτσι γίνονταν συχνά θύματα κακομεταχείρισης των συζύγων τους
Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΩΣ ΜΗΤΕΡΑ
Η θέση της μητέρας σε όλη την επικράτεια ήταν σημαντική και περιβάλλονταν από σεβασμό και αγάπη. Ύμνος για τη μητέρα αποτελεί το χρυσόβουλο που εξέδωσε το 1081 ο αυτοκράτορας Αλέξιος 1ος, φεύγοντας σε εκστρατεία και αφήνοντας τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας του στη μητέρα του Άννα Δαλασσηνή: «Δεν υπάρχει τίποτα που να αξίζει όσο μια μητέρα με τρυφερότητα και αγάπη. Δεν υπάρχει έπαλξη ισχυρότερη από αυτήν όταν κάποιος κίνδυνος παρουσιάζεται στον ορίζοντα, όταν αντιμετωπίζεται μία οποιαδήποτε συμφορά. Γιατί, αν αυτή δώσει μια συμβουλή, η συμβουλή της είναι σίγουρη κι αν προσευχηθεί οι προσευχές της είναι ένα στήριγμα και μια προστασία ακατανίκητη.»
ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΑΘΗΤΡΙΑΣ:
ΣΙΜΟΥ ΜΑΡΙΑΣ Β3 2014-15