ΑΓΚΥΡΑ ΕΛΠΙΔΟΣ 82 by imis

ΔΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β΄ ΤΕΥΧΟΣ 82

ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014

Περιεχόμενα σελ. Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ.κ. ΕΥΓΕΝΙΟΥ, κατά τή χειροτονία Διακόνου, .............................................

3-5

Ἀπό τήν Τροπικότητα στήν Ὀχταηχία. Ἑρμηνευτικές προσεγγίσεις, Πρωτ. Νικολάου Ἀλεξάκη ...................................................................................

6-12

Τό τραῦμα, Πρωτ. Φιλοκτήμονος Αὐγουστινάκη ................................................................. 13-16 Μικρασία, δέ σέ ξεχάσαμε ποτέ. Διδαχτήκαμε, ὅμως;, Νικολάου Χριστοφακάκη .................................................................................... Τί ψάλλεται καί τί δέν ψάλλεται στή Θεία Λειτουργία, Ἐμμανουήλ Λουκάκη ............................................................................................ Ἡ γνωριμία μου μέ τόν Ἁγιορείτη Γέροντα Μωυσῆ, Ἀντωνίου Ἐμμ. Στιβακτάκη .................................................................................. Ὑπάρχει Θεός;, Κωνσταντίνου Τσελᾶ ............................................................................................ Ἀπό τή ζωή τῆς Μητέρας Ἐκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως, ........................

17-22 23-31 32-41 42-47 48-51

Ἀπό τή ζωή τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας, .................................................................. 52-63

Ἄγκυρα Ἐλπίδος Διμηνιαῖο Ὀρθόδοξο Περιοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Περιόδος Β΄, Τεῦχος 82, Σεπτέμβριος - Ὀκτώβριος 2014. Ἰδιοκτήτης: Ἱερά Μητρόπολις Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Ἐκδότης-Διευθυντής, Ὑπεύθυνος κατά νόμο: Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος. Ἠλεκτρονική στοιχειοθεσία: Σταῦρος Κακοδειπνάκης, Γραμματεύς Ἱ. Μητροπόλεως. Ἐπιμέλεια ὕλης, ἠλεκτρονική σελιδοποίηση, προετοιμασία ἐκτύπωσης: Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης, Πρωτοσύγκελλος Ἱ. Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Διεύθυνση: Φιλοθέου Α΄ 8, 722 00 Ἱεράπετρα. Τηλέφωνο: 28420 22400/22786, FAX: 28420 89653 / Web Site: www.imis.gr / E-mail: imis@imis.gr Κωδικός Ταχυδρομείου: 6155. Ἐκτύπωση: Γραφικές Τέχνες «ΤΥΠΟΚΡΕΤΑ», Ἡράκλειο, τηλ. 2810380886. Τό περιοδικό ἀποστέλλεται δωρεάν. Προαιρετικές εἰσφορές καί ἐμβάσματα. Ἐξώφυλλο: Ἅγιος Δημήτριος ἔφιππος· 18ος αἰ.· φορητή εἰκόνα διαστάσεων 27 Χ 21 ἑκ. λαϊκῆς τεχνοτροπίας, ἀπό τό Ἐκκλησιαστικό Μουσεῖο τῆς Ἱερᾶς Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Παναγίας Ἀκρωτηριανῆς Τοπλοῦ Σητείας. Τό περιοδικό ἐκδίδεται μέ τή χορηγία τοῦ Κοινωφελοῦς Ἐκκλησιαστικοῦ Ἱδρύματος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας «ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΑΚΡΩΤΗΡΙΑΝΗ».

Προσφώνηση τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ.κ. ΕΥΓΕΝΙΟΥ, κατά τή χειροτονία Διακόνου

«Ἐν τούτῳ γινώσκομεν ὅτι ἐν αὐτῷ μένομεν καί αὐτός ἐν ἡμῖν ὅτι ἐκ τοῦ Πνεύματος Αὐτοῦ δέδωκεν ἡμῖν» (Α΄ Ἰω. 4,21) Τό χάρισμα τῆς Ἱερωσύνης ό χάρισμα τῆς Ἱερωσύνης εἶναι κορυφαῖο χάρισμα τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖο δώρησε στήν Ἐκκλησία Του. Γι᾿ αὐτό ὑπάρχει καί λειτουργεῖ μόνον ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ. Ἔξω ἀπό τήν Έκκλησία δέν ὑπάρχει. Ὅσοι τό λαμβάνουν, τό λαμβάνουν ἐκ τοῦ Θεοῦ καί ἐκ τῆς Ἐκκλησίας. Κι ὅσοι τό ἔλαβαν πάλι μόνον κοντά στό Θεό καί μέσα στήν Ἐκκλησία Του μποροῦν νά συνεχίζουν νά τό διατηροῦν. Καί ὅσα πράττουν οἱ φορεῖς τοῦ ἱερατικοῦ χαρίσματος μόνον πρός δόξαν Θεοῦ καί διά τόν Θεόν καί τήν Ἐκκλησία Του πράττουν καί ἐνεργοῦν. Ἔτσι ἡ Ἱερωσύνη τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ Ἱερωσύνη τοῦ Χριστοῦ, πού ἵδρυσε τήν Ἐκκλησία καί τό ἔργο πού ἀναλαμβάνομε καί ἀσκοῦμε μέσα στήν Ἐκκλησία εἶναι ἡ συμμετοχή μας στήν ἀποστολή τοῦ Χριστοῦ καί ἡ συνέχιση τοῦ ἔργου πού Ἐκεῖνος, δηλ. «ὁ ἀπόστολος καί ἀρχιερεύς τῆς ὁμολογίας ἡμῶν Ἰησοῦς» (Ἑβρ. 3,1), ἐπετέλεσε. Ἡ πράξη αὐτή τοῦ Χριστοῦ νά δώσει τήν Ἱερωσύνη ἐκφράζει τή βούλησή Του νά συνεχισθεῖ ἡ ἀποστολή καί νά ἐπεκταθεῖ τό ἔργο Του. Αὐτή εἶναι ἡ κλήση καί ἡ ἀποστολή τῶν μαθητῶν Του, «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τά ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτούς εἰς τό ὄνομα τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος» (Ματθ. 28,19)». Ἡ ἱερατική, λοιπόν, κλήση καί ἡ χειροτονία, πού λαμβάνεις σήμερον εἶναι ἡ μυστηριακή πράξη τῆς Ἐκκλησίας μας πού σφραγίζει καί τελειοῖ αὐτόν πού ἔχει τήν κλήση καί τή θέληση, γιά νά συνεχίσει τήν ἀποστολή τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καί νά ἀναδείξει καί νά προσελκύσει κι ἄλλους στό ἔργο τοῦ Χριστοῦ μέσῳ τῆς ἱερατικῆς κλήσεως καί ἀποστολῆς. Ὅταν ὁ Ἰησοῦς Χριστός ὑποσχέθηκε στούς Μαθητές Του «Καί ἰδού ἐγώ μεθ᾿ ὑμῶν εἰμί πάσας τάς ἡμέρας ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος» (Ματθ. 28,20) διαδήλωνε τή διαρκή παρουσία Του στήν Ἐκκλησία, τήν ἀδιάκοπη συνέχιση τῆς ἱερατικῆς κλήσεως καί ἀποστολῆς καί τήν συνεχή ἐκτέλεση τοῦ ἀπολυτρωτικοῦ-σωτηριώδους ἔργου Του. Τό ἔργο ὅμως αὐτό ἦταν ἀδύνατον νά συνεχιστεῖ ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος χωρίς τούς ἁγίους Ἀποστόλους, τούς Δώδεκα καί τούς Ἑβδομήκοντα. Αὐτοί καλῶς ἐννόησαν

Ἐκφωνήθηκε κατά τήν εἰς Διάκονον χειροτονία τοῦ Ἐμμανουήλ Παπαευαγγελίδη, στήν πανηγυρίζουσα Ἱερά Σταυροπηγιακή καί Πατριαρχική Μονή Παναγίας Ἀκρωτηριανῆς καί Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου Τοπλοῦ Σητείας, στίς 26 Σεπτεμβρίου 2014. 3

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

τούς θεϊκούς λόγους καί στή συνέχεια ἀνάδειξαν τόν Ἀπόστολο Ματθία, ὁ ὁποῖος λαμβάνει «τόν κλῆρον τῆς διακονίας καί τῆς ἀποστολῆς» στή θέση τοῦ ἐκπεσόντος Ἰούδα (Πραξ. 1,26). Στή συνέχεια ἐκλέγουν καί χειροτονοῦν τούς ἑπτά διακόνους καί ἐγκαθιστοῦν στίς διάφορες τοπικές Ἐκκλησίες «κατ᾿ Ἐκκλησίαν» (Πραξ. 14,23) Ἐπισκόπους, Πρεσβυτέρους καί Διακόνους, οἱ ὁποῖοι συνειδητά καί χαρισματικά διά τῆς χειροτονίας ἀναλαμβάνουν νά συνεχίσουν τό ἀποστολικό ἔργο, τό ἔργο τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας Του. Οἱ ἅγιοι Ἀπόστολοι εὐαγγελίστηκαν ἀπ᾿ τόν Ἰ. Χριστό, ὁ δέ Ἰησοῦς Χριστός ἀπό Θεοῦ ἐξεπέμφθη καί ἄμφότερα ἔγιναν μέ τάξη καί θέληση τοῦ οὐρανίου Θεοῦ καί Πατρός, ἀναφέρει ὁ ἀποστολικός πατήρ ἅγιος Κλήμης Ρώμης. Αὐτή ἡ ἀδιάκοπη μέχρι σήμερα μετάδοση τοῦ ἱερατικοῦ χαρίσματος συνιστᾶ τήν ἀποστολή καί ὀνομάζεται ἀποστολική διαδοχή. Μεταδίδεται συνεχῶς καί ἀδιάκοπα μέσα στήν Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ καί εἶναι ἡ ἴδια Ἱερωσύνη τοῦ Χριστοῦ καί τῶν ἁγίων Ἀποστόλων, ἁγίων Ἱεραρχῶν καί ἁγίων Πατέρων μέχρι καί σήμερα. Ἡ ἐπίθεση τῆς χειρός τοῦ Ἀρχιερέως πάνω στό κεφάλι τοῦ νέου κληρικοῦ μέσα στή Θεία Λειτουργία μέ πίστη καί προσευχή εἶναι ἡ Σκέπη τοῦ Θεοῦ πάνω στόν χειροτονούμενο, ἡ παρουσία καί ἡ φανέρωση τῆς ἁγίας Τριάδος, ὅπου ὁ Θεός Πατήρ σκεπάζει καί ἐνεργεῖ, ὁ Υϊός καί Λόγος ἀποστέλλει καί τό ἅγιον Πνεῦμα χειροτονεῖ. «Ὅλον συγκροτεῖ τόν θεσμόν τῆς Ἐκκλησίας» καί δι᾿ αὐτοῦ μεταδίδεται ἡ Ἱερωσύνη ὡς πράξη καί ἐνέργεια μεταδοτική τῶν χαρισμάτων καί θησαυρισμάτων τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Ἀλλά πρόσεχε!!! Τό Ἅγιον Πνεῦμα «πάντας χειροτονεῖ, ἀλλ᾿ οὐ διά πάντων ἐνεργεῖ», κατά τόν ἱερόν Χρυσόστομον. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁ χειροτονούμενος λαμβάνει τήν τιμή καί τήν ἀξία νά διακονεῖ τά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας καί νά συμβάλλει στή συνέχιση τοῦ ἁγιαστικοῦ καί σωτηριώδους ἔργου τῆς Ἐκκλησίας, πού τόν καθιστᾶ ἱκανό ἡ χειροτονία του, ἀλλά συγχρόνως τοῦ παρέχει τή δυνατότητα καί ὑποχρέωση καί ὁ ἴδιος νά ἁγιάζεται, νά ἀγωνίζεται μέ τόν προσωπικό καθημερινό ἀγῶνα του καί συγχρόνως νά καλλιεργεῖ καί νά αὐξάνει τό χάρισμα τῆς θείας δωρεᾶς, δηλ. τῆς χειροτονίας του. Ἔτσι θά ἀναδειχθεῖ ἄξιος λειτουργός τοῦ Κυρίου καί πρόθυμος καί ἀδιάβλητος διάκονος τῆς ἁγίας Ἐκκλησίας Του. Ἀγαπητό μου παιδί. Σ᾿ αὐτή τήν ἱερά παράδοση καί ἀποστολική διαδοχή προστίθεσαι καί σύ σήμερα. Ὁ μέχρι πρό ὀλίγου λαϊκός γίνεσαι τώρα λειτουργός τοῦ Ὑψίστου. Θά κρατεῖς στό ἑξῆς στά χέρια σου Αὐτόν πού κρατεῖ ὁλόκληρο τόν κόσμο καί κυβερνᾶ καί κατευθύνει. Θά μετέχεις στήν ἱερουργία τῆς θείας Εὐχαριστίας, θά κοινωνεῖς τόν «Ἄρτον τῆς Ζωῆς» καί θά συμβάλλεις στήν εὐταξία καί ἱεροπρεπή τέλεση τῆς θείας Λατρείας. Τό μυστήριο τῆς χειροτονίας, πού λαμβάνεις σήμερα, ἀποκαλύπτει μπροστά μας, πρῶτα, τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, πού σοῦ χάρισε την ἱερατική κλήση καί προνόησε καί σέ προστάτευσε νά τήν καλλιεργήσεις καί νά τήν ἐπαυξήσεις. Ἦσουν πάντα πρόθυμος εἰς διακονία καί ἀφιλοκερδῶς ἐξυπηρετοῦσες ὅλους. Τώρα θά συνεχίσεις πιό δυνατός, πιό χαρισματικός, πιό ἀποδοτικός. Δεύτερον, ἀποκαλύπτει τήν ὁλοπρόθυμη ἐσωτερική ἀπόφαση νά ἀκολουθήσεις τή φωνἠ τοῦ Θεοῦ μέσα σου καί νά μή διστάσεις. Ὁ Θεός «πάντας ἀνθρώπους θέλει σωθῆναι καί εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν» (Α΄ Τιμ 2,4), ἀλλ᾿ ὄχι πάντες, πολύ ὀλίγοι ἀκοῦν καί ἀποδέχονται τήν κλήση τοῦ Θεοῦ. Διστάζουν καί ἀποφεύγουν τόν ἀγώνα καί τή θυσία πού ἀπαιτεῖ ἡ ὑψηλή ἀποστολή. Λησμονοῦν ὅτι τό ἔργο εἶναι τοῦ Θεοῦ καί ὄχι τῶν ἀνθρώπων καί μόνον «ἐν τῷ Θεῷ ποιήσωμεν δύναμιν» (Ψαλμ. νθ΄14). Αὐτή ὅμως ἡ κλήση σου σέ δυνάμωσε νά ἀποφύγεις τά ἐφήμερα ἀγαθά τοῦ κόσμου τούτου, τή μάταιη δόξα καί τίς ἀνέσεις καί τίς ἀπολαβές. Ἀπέκρουσες μέ προσευχή καί δύναμη ἐξ ὕψους τίς κοσμικές ἐπιδράσεις καί προτίμησες τόν τίμιο γάμο καί τόν ἱερό θεσμό τῆς οἰκογένειας. 4

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

Ὁ γάμος σου ἦταν τό χέρι τοῦ Θεοῦ γιατί σοῦ ἔστειλε ἄξια καί ἱκανή καί κατά κόσμον μορφωμένη καί καλλιεργημένη σύντροφο, τή Μαρία, ἀπ᾿ τή σοβαρή καί παραδοσιακή οἰκογένεια Ζωγραφάκη. Σέ ἀκολούθησε στίς σπουδές σου στά Χανιά, σέ στήριξε καί θά σέ στηρίζει πάντα ὡς ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ καί σύζυγος Διακόνου καί ἀργότερα Ἱερέως. Εὔχομαι καί πιστεύω ὅτι θά οἰκοδομήσετε μέ τή Χάρη τοῦ Θεοῦ σωστή ἱερατική οἰκογένεια καί θά διακονήσετε ἐπιτυχῶς τήν Τοπική Ἐκκλησία μας καί τήν Ἱερά Μητρόπολή μας. Αὐτή εἶναι τό κύτταρο τῆς κοινωνίας καί τῆς Ἐκκλησίας μας, ἡ σωστή οἰκογένεια, πού τόσο δυσεύρετη καί ἀναγκαία εἶναι στίς μέρες μας. Αὐτή θά εἶναι καί ἡ καλύτερη ἀνακούφιση καί ἀνταπόδοση στούς ἐκλεκτούς γονεῖς σας, πού σᾶς πρόσφεραν πρῶτα τήν ἀγάπη τους καί τώρα στηρίζουν τίς ἐπιλογές σας καί ἐνισχύουν καί βοηθοῦν τό ξεκίνημά σας. «Εἴη τό ὄνομα Κυρίου εὐλογημένον ἀπό τοῦ νῦν καί ἕως τοῦ αἰῶνος» ὁμολογοῦμε σήμερα ὅλοι μας μπροστά στό θαῦμα τῆς συντελούμενης χειροτονίας σου. Μεῖνε λοιπόν πιστός καί ἀφοσιωμένος στόν Ἰ. Χριστό καί τήν ἁγία Του Ἐκκλησία. Μεῖνε εὔθετος-πρόθυμος εἰς διακονίαν τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ. Στήριξε τήν πίστη μας ἀπό τόν προσωπικό ἀγώνα τοῦ πνευματικοῦ καταρτισμοῦ σου καί ἀνακούφισε τούς πονεμένους καί ταλαιπωρημένους ἀδελφούς σου. Αὐτοί εἶναι καί οἱ Ἀδελφοί τοῦ Χριστοῦ, αὐτοί εἶναι ἡ μαρτυρία τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, πού βρίσκει ἐργάτες καί διδασκάλους καί ἱερεῖς ἀκόμα καί σήμερα, καί μέχρι τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος. Κάθε θλίψη καί ἀνάγκη μᾶς ὁδηγεῖ πιό κοντά στόν Χριστό καί τήν Ἐκκλησία Του. Καί πάνω ἀπ᾿ ὅλα στήν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελιστοῦ τῆς ἀγάπης, τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, τί ἄλλο νά εὐχηθοῦμε παρά αὐτή τή θεϊκή ἀγάπη πού ὁ Ἴδιος ἐβίωσε καί ἐννόησε δίπλα στόν Χριστό καί ἀκόμη δίπλα στό Σταυρό νά αἰσθάνεσαι καί σύ καί νά ζεῖς μέσα στή μυστηριακή ἱερωσύνη καί διακονία σου γιά νά παίρνεις καί νά δίδεις ἀγάπη Χριστοῦ. Πρός τόν Ἐπίσκοπο, τούς Ἱερεῖς καί Συλλειτουργούς, τούς Γονεῖς καί πάντας τούς οἰκείους τῆς πίστεως. Ἔτσι μόνο θά μείνεις ἐπιστήθιος φίλος καί μαθητής γνήσιος καί ἐπάξια θά σηκώνεις τόν βαρύ Σταυρό τῆς ἀποστολῆς σου καί τόν Σταυρό τῆς Ἐκκλησίας, πού σοῦ ὑπόσχεται «ἐπί ὀλίγα ἦς πιστός ἐπί πολλῶν σέ καταστήσω. Εἴσελθε εἰς τήν χαράν τοῦ Κυρίου σου». Ἀμήν! 5

Ἀπό τήν τροπικότητα στήν ὀχταηχία Ἑρμηνευτικές προσεγγίσεις Πρωτ. Νικολάου Ἀλεξάκη, Θεολόγου-καθηγητῆ Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς «Ἅγιος Ἀνδρέας ὁ Κρήτης» Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας ν καὶ πέρασαν τόσοι αἰῶνες ἀπὸ τὴ δημιουργία τοῦ συστήματος τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὀχταηχίας τὰ θεωρητικὰ θεμέλιά της παραμένουν σὲ κάποια θέματα μετέωρα. Σ᾿ αὐτὸ συνέβαλαν ἱστορικὰ καὶ πνευματικὰ γεγονότα καὶ κινήματα, ὅπως ἡ τουρκοκρατία, ὁ νεοελληνικὸς διαφωτισμὸς καὶ ἄλλα. Καὶ ὅπως εἶναι φυσικὸ τὰ θεωρητικὰ αὐτὰ προβλήματα ἐπηρεάζουν τὴν πράξη ἡ ὁποία γιὰ νὰ τὰ ἀντιμετωπίσει καταφεύγει στὴ μίμηση τοῦ παρελθόντος, ἤ σὲ δανεικὰ ἑρμηνευτικὰ κλειδιά, ὅπως στὴν ἀνατολικὴ τροπικὴ μουσικὴ τῶν μακάμ ὡς τὴν πλησιέστερη σὲ ἐμᾶς. Εἶναι χρέος μας, σεβόμενοι τὴ μνήμη τῶν πατέρων καὶ διδασκάλων τῆς μουσικῆς μας παράδοσης, νὰ προσπαθήσουμε, μακριὰ ἀπὸ ἀνώφελες προσωπικὲς ἀντιπαραθέσεις, νὰ βροῦμε τὰ δικά μας ἑρμηνευτικὰ κλειδιὰ ποὺ θὰ ρίξουν φῶς στὰ προβλήματα ποὺ ἀντιμετωπίζουμε. Ἐπέλεξα νὰ ἀναφερθῶ σὲ ἕνα θέμα σχετικὸ μὲ τὴ δομὴ τοῦ συστήματος τῆς Ὀχταηχίας καὶ συγκεκριμένα στὸν τρόπο εὕρεσης καὶ διάκρισης τῶν ἤχων μεταξύ τους καὶ νὰ τὸ συγκρίνω μὲ τὸ ἀρχαιοελληνικὸ τροπικὸ σύστημα. Ἡ εὕρεση καὶ ἡ διάκριση τῶν Ἤχων καὶ τῶν Τρόπων σὲ ἕνα μουσικὸ σύστημα δὲν εἶναι μόνο θέμα τάξεως ἀλλὰ ἀφορᾶ στὴν ὑπόσταση, δηλαδὴ στὸν τρόπο ὕπαρξης τοῦ μουσικοῦ συστήματος. Ἡ ἀναφορά μας στὸ πῶς χτίστηκαν οἱ Τρόποι, ποιὰ εἶναι ἡ δομή τους καί, συγκρινόμενοι μὲ τοὺς Ἤχους, σὲ τὶ διαφέρουν ἤ σὲ τὶ μοιάζουν μὲ αὐτούς, θὰ μᾶς βοηθήσει πιστεύω νὰ δώσουμε ἀπαντήσεις σὲ χρόνια προβλήματα τῆς Ρωμαίϊκης Ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. Εἶναι γεγονὸς ὅτι ἡ Ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ στηρίχθηκε στὸ ἀρχαιοελληνικὸ τροπικὸ σύ-

στημα, τὸ ὁποῖο ἀναθεώρησε, καὶ εἶναι ὀργανικὴ συνέχειά του. Τὴ σχέση τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς μὲ τὴν τροπικότητα τῶν ἀρχαίων βεβαιώνει καὶ ὁ γνωστὸς πάπυρος τῆς Ὀξυρρύγχου μὲ ἀριθμὸ 1786 τοῦ 3ου μ. Χ. αἰώνα. Ὁ πάπυρος αὐτὸς περιέχει πρωτοχριστιανικὸ ὕμνο στὴν Ἁγία Τριάδα σὲ ἀλφαβητικὴ σημειογραφία καὶ Ὑπολύδιο διατονικὸ τρόπο. Ἡ σχέση αὐτὴ μεταξὺ ἐκκλησιαστικῆς καὶ ἀρχαίας μουσικῆς τονίστηκε «ὑπὲρ τὸ δέον», ἀρχικὰ στὰ χρόνια τῆς λεγόμενης «Βυζαντινῆς ἀναγέννησης», χαρακτηριστικὸς ἐκπρόσωπος τῆς ὁποίας ἦταν ὁ Μανουὴλ Βρυέννιος σὲ θέματα μουσικῆς, καὶ ἀργότερα στὸ πλαίσιο τοῦ νεοελληνικοῦ διαφωτισμοῦ, τὴν περίοδο δηλαδὴ ποὺ ἔγινε ἡ μεταρρύθμιση τῶν τριῶν διδασκάλων. Εἶναι γνωστὸ ὅτι ἡ μία ἐκ τῶν δύο τάσεων τοῦ διαφωτισμοῦ, αὐτὴ ποὺ ἐκπροσωπήθηκε ἀπὸ τὸν Κοραῆ, ἀπέρριπτε καθετὶ ποὺ εἶχε σχέση μὲ τὴ Ρωμαίϊκη παράδοση καὶ δεχόταν μόνο ὅτι προερχόταν ἀπὸ τὸν ἀρχαιοελληνικὸ κόσμο. Γιὰ νὰ γίνει ἀποδεκτὴ ἡ μουσικὴ τῶν νεοελλήνων, συμπεριλαμβανομένης καὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔπρεπε νὰ ἀποδειχθεῖ ὅτι ἡ μουσικὴ αὐτὴ εἶναι ἄμεση συνέχεια τῆς ἀρχαίας. Ἀντιμετωπίζοντας αὐτὴ τὴν πρόκληση ὁ ἀοίδιμος διδάσκαλος καὶ θεωρητικὸς τοῦ νέου συστήματος τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς Χρύσανθος ἔγραψε στὸ θεωρητικό του ὅτι: «Ἀπὸ τὸν ἡμέτερον ἦχον ἤ οὐδέν, ἤ ὀλίγον διαφέρει ἐκεῖνο ὅπερ οἱ παλαιοὶ ὠνόμαζον, Τρόπον…»1. Ἑρμηνεύεται δηλαδὴ ὁ Ἦχος τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ὡς τροπικὸ σχῆμα καὶ ἡ Ὀχταηχία, δομικὸ στοιχεῖο τῆς ὁποίας εἶναι ὁ Ἦχος, μὲ κριτήρια τροπικότητας. Γιὰ νὰ διαπιστώσουμε ἄν ὄντως ἰσχύει αὐτὸ ἄς δοῦμε πρῶτα

Ἀνακοίνωση στή διημερίδα πού ὀργάνωσε τό σωματεῖο ἱεροψαλτῶν Νομοῦ Ἡρακλείου «Ἀνδρέας ὁ Κρήτης» στίς 24-25 Ὀκτωβρίου 2014 στόν Ἱερό Ναό Παναγίας Μπεντεβῆ Ἡρακλείου μέ θέμα: «Ἡ Ψαλτική Τέχνη στήν Ὀρθόδοξη Λατρεία». 6

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

λίγα πράγματα γιὰ τοὺς ἀρχαίους Τρόπους καὶ γιὰ τὴ δομὴ τοῦ τροπικοῦ συστήματος. Ὁ ἀρχαιοελληνικὸς Τρόπος Ὁ ἀρχαιοελληνικὸς Τρόπος ὡς κλίμακα ἄρχισε νὰ χτίζεται βῆμα πρὸς βῆμα καὶ πέρασε πολλὰ στάδια γιὰ νὰ φθάσει ἀπὸ τὴν πρωτογενὴ κλίμακα τοῦ τετραχόρδου στὸ «Τέλειο μεῖζον καὶ ἀμετάβολον σύστημα» τὸ ὁποῖο περιέχει ὅλα τὰ ἐπὶ μέρους συστήματα καὶ εἴδη κλιμάκων. Κατὰ τὴν περίοδο ποὺ ὁλοκληρώθηκε τὸ δομικὸ πλαίσιο τῆς ἀρχαίας μουσικῆς οἱ τροπικές κλίμακές της στηρίχθηκαν στὸ ὀχτάχορδο ὡς τὴν τελειότερη, ἀπὸ ἄποψη δομῆς, κλίμακα. Στὴ δημιουργία τοῦ ὀχταχόρδου συνέβαλαν δύο πράγματα: α. ὁ τρόπος διάταξης τῶν διαστημάτων σὲ ἕνα τετράχορδο καὶ β. ὁ τρόπος σύνδεσης τῶν τετραχόρδων. Κάθε Τρόπος ἀκολουθοῦσε ἕνα καὶ μόνο τρόπο διάταξης διαστημάτων καὶ σύνδεσης τετραχόρδων ἐνῶ μποροῦσε νὰ χρησιμοποιεῖ διαστήματα ἀπὸ ὅλα τὰ γένη καὶ τὶς χρόες. Ἀναφέρω ἁπλῶς ὅτι τὰ γένη τῆς ἀρχαίας μουσικῆς, ὅπως καὶ τῆς ἐκκλησιαστικῆς, ἦταν τρία ἐνῶ οἱ χρόες, οἱ ὁμάδες δηλαδὴ διαστημάτων κατὰ γένος, ἦταν ἕξι. Στὸν πίνακα ποὺ ἀκολουθεῖ βλέπομε τὴν πορεία ἀπὸ τὸ μικρότερο καὶ θεμελιῶδες γιὰ τὴ δημιουργία κλίμακας ἁρμονικὸ μέγεθος τοῦ Μείζονος τόνου (Μ.Τ.) στὰ κύρια τροπικὰ τετράχορδα καὶ ἀπ’ αὐτὰ στοὺς ἑφτὰ βασικοὺς Τρόπους2. Πρέπει νὰ ἐπισημάνουμε ὅτι ἡ διάταξη τῶν διαστημάτων σὲ ἕνα τετράχορδο προέκυπτε μὲ κυκλικὴ ἐναλλαγὴ καὶ τὸ ἴδιο συνέβαινε μὲ τὰ τετράχορδα. Οἱ κλίμακες ποὺ δημιουργοῦνταν μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ ἦταν τριῶν εἰδῶν: α. κλίμακες διαζευγμένων τετραχόρδων, β. κλίμακες συνημμένων τετραχόρδων μὲ προσλαμβανόμενο στὴ βάση καὶ γ. κλίμακες συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν μείζονα τόνο στὴν κορυφή. Τὰ διαστήματα τῶν τροπικῶν σχημάτων τοῦ παραδείγματος προέρχονται ἀπὸ τὴ χρόα τοῦ σύντονου διατόνου τῶν ἀρχαίων. Ἐπιλέχθηκαν ἐπειδὴ ταυτίζονται μὲ τὰ συγκερασμένα διαστήματα τῆς δυτικῆς μουσικῆς καὶ αὐτὸ μᾶς βοηθάει νὰ ἔχουμε μιὰ εἰκόνα τῶν Τρόπων πάνω σὲ ἕνα ὄργανο μὲ ἀνάλογα διαστήματα, ὅπως εἶναι τὸ πιάνο. Οἱ ἑφτὰ Τρόποι, ὅπως βλέπομε στὸ σχῆμα, διακρίνονταν

μεταξύ τους μὲ βάση τὴ δομὴ τῆς κλίμακας ποὺ χρησιμοποιοῦσαν σὲ κύριους καὶ παραγόμενους Τρόπους. Οἱ κύριοι Τρόποι χρησιμοποιοῦσαν κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων καὶ ἦταν τρεῖς, ὁ Δώριος, ὁ Φρύγιος καὶ ὁ Λύδιος, ἐνῶ οἱ παραγόμενοι χρησιμοποιοῦσαν κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων καὶ ἦταν τέσσερις, ὁ Ὑποδώριος, ὁ Ὑποφρύγιος, ὁ Ὑπολύδιος καὶ ὁ Μειξολύδιος. Ἀρχικὰ ὅλοι οἱ Τρόποι θεμελιώνονταν στὸ ἴδιο ὀχτάχορδο ἀφοῦ ἡ λύρα καὶ ἡ κιθάρα ποὺ χρησιμοποιοῦσαν ἔπαιζε ἕνα μόνο ὀχτάχορδο. Ἀργότερα ποὺ αὐξήθηκαν οἱ χορδὲς στὸ πλαίσιο τοῦ «Τέλειου μείζονος συστήματος» μποροῦσαν μὲ τὸ ἴδιο ὄργανο νὰ παίζουν παράλληλα τὸν κύριο μὲ τοὺς παραγόμενους τρόπους. Γιὰ νὰ γίνει αὐτὸ ὁ κύριος τρόπος, π.χ. ὁ Δώριος, ἔπρεπε νὰ θεμελιωθεῖ στὸ ὀχτάχορδο τῶν διαζευγμένων, στὴν ὑπάτη μέσων, ἐνῶ οἱ παραγόμενοι τρόποι θεμελιώνονταν: α. ὁ Ὑποδώριος ὁ ὁποῖος χρησιμοποιοῦσε κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων μὲ προσλαμβανόμενο στὴ βάση, μιὰ πέμπτη χαμηλότερα, στὸν προσλαμβανόμενο ἐνῶ β. ὁ Μειξολύδιος ὁ ὁποῖος χρησιμοποιοῦσε κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν μείζονα τόνο στὴν κορυφή, μιὰ τέταρτη χαμηλότερα, 7

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

στὴν ὑπάτη ὑπατῶν. Καὶ οἱ δύο παραγόμενοι τρόποι εἶχαν κοινό, ὡς πρὸς τὴ δομή, τετράχορδο μὲ τὸν κύριο Τρόπο. Αὐτὸ ποὺ ἄλλαζε ἦταν ἡ δομὴ τῆς κλίμακας. Στὸ παρακάτω σχῆμα βλέπομε τὴ διάταξη τοῦ τέλειου μείζονος συστήματος μὲ τὸ ὀχτάχορδο τῶν διαζευγμένων στὸ κέντρο, τὸ πεντάχορδο ὑπατῶν στὴ βάση καὶ τὸ τετράχορδο ὑπερβολαίων στὴν κορυφή.

Στὸ ἑπόμενο σχῆμα βλέπομε ἕνα παράδειγμα θεμελίωσης κύριου καὶ τῶν παραγόμενων ἀπὸ αὐτὸν τρόπων στὸ πλαίσιο τοῦ τέλειου μείζονος. Ὁ Δώριος ὡς κύριος τρόπος παίρνει θέση στὴ βάση τοῦ ὀχταχόρδου διαζευγμένων, ὁ Ὑποδώριος ἕνα πεντάχορδο χαμηλότερα καὶ ὁ Μειξολύδιος ὁ ὁποῖος παράγεται ἀπὸ τὸ Δώριο ἀλλὰ ἔχει τὸν μείζονα τόνο στὴν κορυφὴ θεμελιώνεται ἕνα τετράχορδο χαμηλότερα.

Συνοψίζοντας ὅσα, πολὺ σύντομα, εἴπαμε ἕνας Τρόπος ταυτίζεται: α. μὲ ἕνα εἶδος ἀπὸ 8

τὰ τρία εἴδη κλίμακας (διαζευγμένων τετραχόρδων, ἄν εἶναι κύριος, ἤ συνημμένων τετραχόρδων ἄν εἶναι παραγόμενος), β. διακρίνεται ἀπὸ τὸν τρόπο διάταξης τῶν διαστημάτων στὸ τετράχορδό του (δώριος, φρύγιος καὶ λύδιος τρόπος διάταξης) καὶ γ. χρησιμοποιεῖ διαστήματα ἀπὸ ὅλα τὰ γένη καὶ τὶς χρόες. Ὁ Ἦχος τῆς Ὀχταηχίας Τὰ κοινὰ χαρακτηριστικὰ τῶν Ἤχων τῆς Ὀχταηχίας μὲ τοὺς ἀρχαιοελληνικοὺς Τρόπους εἶναι ὅτι χρησιμοποιοῦν τὰ ἴδια πρωτογενῆ δομικὰ στοιχεῖα, ὅπως τετράχορδα κλπ. συστήματα, καθὼς καὶ ὅλα τὰ ἄλλα ἁρμονικὰ μεγέθη, χωρίζονται σὲ τρία γένη καὶ διακρίνονται σὲ κύριους καὶ πλάγιους (ἀντὶ παραγόμενους) ἤχους. Ὅλα αὐτὰ τὰ κοινὰ στοιχεῖα ἀξιοποιοῦνται μὲ διαφορετικὸ τρόπο στὴν Ὀχταηχία, ὅπως ἀκριβῶς γίνεται σὲ κάθε τέχνη ὅπου ὁ καλλιτέχνης χρησιμοποιεῖ τὰ ἴδια ὑλικὰ μὲ ἄλλους ἀλλὰ μὲ τρόπο ξεχωριστό. Μελετῶντας τὸ σύστημα τῆς Ὀχταηχίας ἀπὸ δομικὴ ἄποψη καὶ συγκρίνοντάς το μὲ τὸ τροπικὸ σύστημα τῶν ἀρχαίων διαπιστώνομε ὅτι αὐτὰ ποὺ ἀλλάζουν εἶναι: α. τὰ διαστήματα καὶ οἱ ὁμάδες διαστημάτων, οἱ χρόες, β. τὸ εἶδος τῆς κλίμακας καὶ τῶν διαστημάτων ποὺ χρησιμοποιοῦν οἱ Ἦχοι καὶ γ. τὸ κριτήριο διάκρισης τῶν Ἤχων. α. Ἀρκετὲς ἀπὸ τὶς χρόες τῆς ἀρχαίας μουσικῆς ἄλλαξαν μορφὴ ἤδη ἀπὸ τὴν περίοδο τῶν ἑλληνιστικῶν χρόνων ἐνῶ ἄλλες καταργήθηκαν. Ἀνάμεσα στὶς χρόες ποὺ καταργήθηκαν ἦταν καὶ ἡ χρόα τοῦ ἐναρμονίου γένους ἡ κατάργηση τῆς ὁποίας θέτει σοβαρὸ θέμα ὕπαρξης τοῦ ἐναρμονίου γένους. -Ἀνοίγω ἐδῶ μιὰ μικρὴ παρένθεση γιὰ νὰ πῶ ὅτι τὰ διαστήματα τοῦ ἐναρμονίου γένους τῆς ἀρχαιότητας ἦταν δημιούργημα μιᾶς πνευματικῆς ἀριστοκρατίας ἡ ὁποία ἤθελε μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ νὰ ξεχωρίσει ἀπὸ τὸν πολὺ λαό. Γιὰ τὴ δημιουργία αὐτῆς τῆς χρόας χρησιμοποίησε τεταρτημόρια τοῦ μείζονος τόνου, δηλαδὴ 3 μουσικὰ κόμματα τὸ καθένα, καὶ ἕνα δίτονο διάστημα 24 μουσικῶν κομμάτων. Τὸ ἰδιαίτερο αὐτὸ ἠχόχρωμα ποὺ κατασκευάσθηκε ἐρήμην τοῦ λαοῦ καὶ ὑμνήθηκε ἀπὸ τὴν πνευματικὴ αὐτὴ ἀριστοκρατία πῆρε

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

τὸ δρόμο ποὺ παίρνουν ὅλα ὅσα φτιάχνονται γιὰ νὰ ξεχωρίζουν καὶ ὄχι γιὰ νὰ ἑνώνουν καὶ ἔτσι καταργήθηκε-. Ἀλλὰ ἐνῶ τὰ διαστήματα τοῦ ἀρχαίου ἐναρμονίου γένους δὲν ὑπάρχουν σήμερα ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς στὴν Ὀχτώηχό του μᾶς παρέδωσε δύο ἤχους στὸ γένος αὐτό. Τὸ νέο ἐναρμόνιο γένος ποὺ διαδέχτηκε τὸ ἀρχαῖο κληρονόμησε τὰ διαστήματα τοῦ σύντονου διατόνου, τὸ ὁποῖο ἐπίσης ἔπαψε νὰ ὑφίσταται ὡς χρόα τοῦ διατονικοῦ γένους στὴν ὀχταηχία. Πῶς προέκυψε τὸ νέο αὐτὸ ἐναρμόνιο γένος; Τὸ κλειδὶ γιὰ ὅ,τι ἔγινε νομίζω πὼς πρέπει νὰ τὸ ἀναζητήσουμε στὸ λεγόμενο «πυκνὸ» καὶ στὸ δίτονο διάστημα τοῦ ἐναρμονίου. «Πυκνὸ» διάστημα λεγόταν ἕνα σύνθετο διάστημα ἀποτελούμενο ἀπὸ δύο πολὺ μικρὰ διαστήματα τὸ ἄθροισμα τῶν ὁποίων ἦταν μικρότερο ἀπὸ 15 μουσικὰ κόμματα, δηλαδὴ ἀπὸ τὸ μισὸ ἑνὸς τετραχόρδου. Πολλὲς φορὲς τὸ πυκνὸ αὐτὸ διάστημα παιζόταν ὡς ἕνα, ἐπειδὴ ἀκριβῶς ἦταν δύσκολο νὰ ἀποδοθεῖ ὡς δύο ξεχωριστὰ διαστήματα. Ἡ πιθανὴ προέλευση τοῦ συγκεκριμένου ἐναρμονίου τετραχόρδου ἦταν τὸ σύντονο διάτονο, ποὺ εἶχε διαστήματα Μ. Τόνου καὶ ἡμιτονίου, μὲ διαίρεση τοῦ ἡμιτονίου καὶ ἕνωση τῶν δύο τόνων. Μὲ τὴ διάλυση καὶ κατάργηση τῆς ἀρχαίας ἐναρμόνιας κλίμακας τὰ διαστήματα ἐπανῆλθαν στὴν ἀρχική τους μορφὴ καὶ ἔτσι κληροδοτήθηκαν στὸ ἐναρμόνιο γένος τῆς Ὀχταηχίας. Ὥστε τὸ νῦν ἐν χρήση ἐναρμόνιο γένος δὲν εἶναι σύντονο διάτονο, ὅπως λέγεται, ἀλλὰ τὸ νέο ἐναρμόνιο γένος τῆς Ὀχταηχίας.

β. Τὸ εἶδος τῆς κλίμακας ποὺ χρησιμο-

ποιοῦν οἱ κύριοι καὶ οἱ πλάγιοι Ἦχοι τῆς Ὀχταηχίας εἶναι τῶν διαζευγμένων τετραχόρδων. Κάθε Ἦχος ἐπίσης χρησιμοποιεῖ ἕνα εἶδος διαστημάτων καὶ γι᾿ αὐτὸ ἕνας Ἦχος ἀνήκει σὲ ἕνα καὶ μόνο γένος καὶ σὲ μία χρόα. γ. Τὸ τρίτο καὶ τελευταῖο σημεῖο ποὺ ἀφορᾶ στὴ διάκριση τῶν Ἤχων μεταξύ τους παρουσιάζει καὶ τὶς μεγαλύτερες δυσκολίες. Εἴδαμε ὅτι οἱ κύριοι καὶ οἱ παραγόμενοι Τρόποι διακρίνονταν ἐμφανῶς μεταξύ τους γιατὶ χρησιμοποιοῦσαν διαφορετικὴ κλίμακα καὶ ὅτι ἡ κλίμακα τῶν παραγόμενων Τρόπων θεμελιωνόταν σὲ διαφορετικὸ τόνο ἐξαιτίας αὐτῆς τῆς διαφορᾶς. Οἱ Ἤχοι τῆς Ὀχταηχίας, ὅμως, χρησιμοποιοῦν κλίμακες διαζευγμένων τετραχόρδων οἱ ὁποῖες θεμελιώνονται ὅλες στὰ ὅρια τοῦ πρώτου πενταχόρδου. Οἱ περισσότεροι μάλιστα κύριοι καὶ πλάγιοι ἦχοι, ὅπως ὁ Πρῶτος καὶ ὁ πλάγιός του, ὁ Τρίτος καὶ ὁ Βαρύς, ἔχουν τὴν ἴδια ἀκριβῶς κλίμακα καὶ ἀπὸ τὸν ἴδιο τόνο. Ποιά, λοιπόν, εἶναι ἡ διαφορὰ μεταξὺ κύριων καὶ πλάγιων ἤχων ἄν ἔχουν τὴν ἴδια κλίμακα καὶ ἀπὸ τὸν ἴδιο τόνο; Αὐτὸ ποὺ διαφοροποιεῖ ἕναν Ἦχο ἀπὸ ἕναν ἄλλο, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν κλίμακά του, εἶναι τὸ εἶδος τῆς ἁρμονίας ποὺ χρησιμοποιεῖ καὶ ὄχι τὸ εἶδος τῆς κλίμακας. Οἱ κύριοι ἦχοι χαρακτηρίζονται ἀπὸ τὴ «διὰ τεσσάρων» ἁρμονία ἐνῶ οἱ πλάγιοι χαρακτηρίζονται ἀπὸ τὴ «διὰ πέντε» (Ἐξαιροῦνται οἱ ἐναρμόνιοι). Ἡ ἁρμονία ποὺ χαρακτηρίζει τὸν ἦχο φανερώνεται ἀπὸ τοὺς δεσπόζοντες φθόγγους3 οἱ ὁποῖοι ὁριοθετοῦν καὶ φανερώνουν τὴν ἁρμονία ποὺ χαρίζει σὲ κάθε ἦχο τὴν «ἰδιοπροσωπία» του4. Τὸ γεγονὸς ὅτι μιὰ ἁρμονία καὶ ὄχι μιὰ κλίμακα διαφοροποιεῖ ἕναν ἦχο ἀπὸ ἕναν ἄλλο ἀνοίγει ἕνα νέο κεφάλαιο στὸν τρόπο λειτουργίας τῶν ἤχων. Κάθε ἦχος χρησιμοποιεῖ μιὰ ἁρμονία ὡς κύρια ἁρμονία καὶ δευτερευόντως ἐφαρμόζει στὴν κλίμακά του μιὰ σειρὰ ἀπὸ ἁρμονικὰ μεγέθη τὰ ὁποῖα μεταβάλλουν παροδικὰ τὴν κλίμακά του. Παράλληλα καὶ σὲ σχέση μὲ αὐτὸ ἕνας ἦχος μπορεῖ νὰ ἀλλάζει τρόπο λειτουργίας ἀξιοποιώντας ἀκριβῶς τὴν παραπάνω δυνατότητα μὲ τὰ ποικίλα ἁρμονικὰ μεγέθη. Τρόπο λειτουργίας ἑνὸς ἤχου λέγοντας 9

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ἐννοοῦμε τὴν κίνηση τοῦ ἤχου στὴν κλίμακα. Μπορεῖ δηλαδὴ ἕνας ἦχος νὰ κινεῖται ἀνοδικὰ ἤ καθοδικά, κυκλικὰ γύρω ἀπὸ τὴ βάση του ἤ στὴ μεσότητα, στὴ διφωνία, στὴν τριφωνία κ.λπ. Ὅλες αὐτὲς οἱ κινήσεις στὴν τροπικότητα ἦταν ἀδύνατο νὰ γίνουν ἀπὸ τὸν ἴδιο Τρόπο γιατὶ τὸ δομικό του πλαίσιο ἦταν αὐστηρὰ προκαθορισμένο. Γι᾿ αὐτὸ καὶ καθεμιὰ ἀπὸ τὶς παραπάνω ἐκδοχὲς τῆς κλίμακας ἦταν καὶ ἕνας ἄλλος Τρόπος, ὅπως καὶ στὴν ἀνατολικὴ μουσικὴ εἶναι ἄλλο μακάμ, ἐνῶ στὴν Ὀχταηχία ὅλες αὐτὲς οἱ ἀλλαγὲς γίνονται ἀπὸ τὸν ἴδιο ἦχο. Ἡ λειτουργία αὐτὴ τῶν ἤχων ταιριάζει μὲ τὴ διδασκαλία τῶν πατέρων τῆς Ἐκκλησίας γιὰ τὴν ἄκτιστη ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ ἡ ὁποία ὅπως λένε «μερίζεται ἀμερίστως ἐν μεριστοῖς καὶ πολλαπλασιάζεται ἀπολλαπλασιάστως ἐν πολλοῖς». *** Μιλήσαμε στὴν ἀρχὴ γιὰ τὴν ὕπαρξη θεωρητικῶν προβλημάτων στὴ μουσική μας παράδοση ποὺ ὀφείλονται στὴν προσπάθεια νὰ ἐφαρμόσουμε στὴν Ὀχταηχία τὰ ἑρμηνευτικὰ κλειδιὰ τῆς τροπικότητας. Ἡ Ὀχταηχία καὶ ἡ τροπικότητα εἶναι δύο ὅμοια συστήματα ὡς πρὸς τὰ δομικὰ στοιχεῖα ποὺ χρησιμοποιοῦν ἀλλὰ πολὺ διαφορετικὰ στὴ χρήση αὐτῶν τῶν στοιχείων. Ἐπιχειρώντας νὰ ἐφαρμόσουμε στὴν Ὀχταηχία τὰ ἑρμηνευτικὰ κλειδιὰ τῆς τροπικότητας ὁδηγούμαστε σὲ ἀδιέξοδο. Ἕνα μικρὸ δεῖγμα τοῦ ἀδιεξόδου αὐτοῦ θὰ σᾶς παρουσιάσω ἐνδεικτικά. Γράφει ὁ ἀοίδιμος Χρύσανθος στὸ θεωρητικό του: «Τοὺς μὲν κύριους τέσσαρας ἤχους συνέστησαν ἀπὸ τοῦ εἰρημένου πενταχόρδου, (ἐννοεῖ τὸν τροχό) θεωροῦντες τοὺς τόνους αὐτοῦ ἀπὸ τοῦ βαρέος ἐπὶ τὸ ὀξύ. Ὅταν δὲ ἐθεώρουν αὐτοὺς ἀπὸ τοῦ ὀξέος ἐπὶ τὸ βαρύ, παρῆγον ἄλλους τέσσαρας ἤχους, τοὺς ὁποίους ὠνόμασαν Πλαγίους. Ὅθεν τῆς κλίμακος ἥτις συνίσταται ἀπὸ δύο τετράχορδα ὅμοια, τὸ μὲν ὀξὺ τετράχορδον περιέχει Κύριους ἤχους· τὸ δὲ βαρύ, τοὺς Πλαγίους. Κατεσκεύασαν δὲ καὶ τὸν τροχὸν ὀκτάποδα, διὰ νὰ περιέχῃ τόσους φθόγγους, ὅσοι ἦσαν καὶ οἱ ἦχοι. Ἕκαστος ἄρα πλάγιος ἦχος διΐσταται τοῦ κυρίου του τετρατονίᾳ κατιούσῃ. Καὶ ἐὰν ζητῇ τις ἀπὸ τοῦ κυρίου ἤχου, νὰ εὕρῃ τὸν πλάγιόν του φυσικῶς, καταβαίνει τέσσαρας τόνους, ψάλλων πέντε 10

φθόγγους· καὶ ὁ πέμπτος φθόγγος παραστήσει τὸν ζητούμενον Πλάγιον ἦχον»5. Συνέπεια τῶν παραπάνω εἶναι ἡ προσπάθεια νὰ ἑρμηνευθεῖ ὁ ἦχος στὸ δομικὸ πλαίσιο τῆς ἀρχαίας μουσικῆς ἀλλὰ μὲ μιὰ σοβαρὴ παρανόηση. Ἡ θεμελίωση τῶν κύριων τρόπων γινόταν στὸ πρῶτο τετράχορδο τῶν διαζευγμένων καὶ τῶν παραγόμενων στὸ χαμηλότερο πεντάχορδο τῶν ὑπατῶν. Ἀπὸ τὰ λεγόμενα τοῦ Χρυσάνθου ἐφαρμόζεται στοὺς ἤχους τὸ ἀκριβῶς ἀντίστροφο ἀπὸ τοὺς τρόπους. Οἱ κύριοι ἦχοι θεμελιώνονται στὸ δεύτερο (ὑψηλὸ) τετράχορδο τοῦ ὀχταχόρδου ἐνῶ οἱ πλάγιοι στὸ πρῶτο (χαμηλὸ) πεντάχορδο τοῦ ὀχταχόρδου. Καὶ ἐνῶ πιὸ πρὶν ἔγραφε ὅτι δὲν ὑπάρχει διαφορὰ μεταξὺ ἤχου καὶ τρόπου ἐδῶ παρουσιάζεται τὸ ἀκριβῶς ἀντίστροφο φαινόμενο: οἱ κύριοι ἤχοι νὰ ἔχουν ἀπὸ τὴ θέση αὐτὴ κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων καὶ οἱ πλάγιοι κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων. Τὸ ἄκουσμα αὐτὸ ὅμως εἶναι ξένο στὴ λειτουργικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας καὶ γι᾿ αὐτὸ ὅλοι οἱ ἦχοι, κύριοι καὶ πλάγιοι, μεταφέρθηκαν στὸ πρῶτο πεντάχορδο ὅπου μποροῦν νὰ θεμελιωθοῦν κλίμακες διαζευγμένων τετραχόρδων. Ὁ Πρῶτος καὶ ὁ Πλάγιός του θεμελιώθηκαν στὸν Πα, ὁ Τρίτος μὲ τὸν Βαρὺ στὸν Γα, ὁ Δεύτερος μαζὶ μὲ τὸν Τέταρτο (ἅγια) στὴν κορυφὴ τοῦ πενταχόρδου Δι, ἐνῶ ὁ Πλάγιος τοῦ Δευτέρου ἕνα τετράχορδο χαμηλότερα μαζὶ μὲ τὸν Πρῶτο καὶ τὸν Πλάγιο τοῦ Πρώτου στὸν Πα. Μόνο ὁ Πλάγιος τοῦ Τετάρτου διατήρησε τὴ θεωρητικὴ θέση μεταξὺ κύριου καὶ πλάγιου ἀφοῦ ὅμως ὁ κύριος ἦχος κατέβηκε ἀπὸ τὴν κορυφὴ τοῦ ὀξέως τετραχόρδου (Πα) στὴν κορυφὴ τοῦ πενταχόρδου. Τί μένει λοιπὸν ἀπὸ τὸν ἀρχικὸ ἰσχυρισμὸ ὅτι ὁ πλάγιος «διΐσταται τοῦ κυρίου του τετρατονίᾳ κατιούσῃ»; Ἡ θέση ἐπίσης ποὺ ἐκφράζει ὁ Βρυέννιος καὶ παραθέτει στὸ θεωρητικό του ὁ Χρύσανθος ὅτι: «οἱ ἦχοι δὲν διαφέρουσιν ἀναμεταξύ των κατὰ ἄλλο, παρὰ κατὰ τὸν ὀξύτερον καὶ βαρύτερον τόπον τῆς φωνῆς, καὶ τοῦ ὀργάνου» βρίσκει ἐφαρμογὴ στὴν ὀχταηχία; Εἶναι φανερὸ ὅτι ὁ Βρυέννιος ἀντιμετωπίζει τοὺς ἤχους ὡς τροπικὰ σχήματα ὅπου ὁ ὀξύτερος καὶ βαρύτερος τόπος τῆς

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

φωνῆς εἶχε πράγματι σημασία. Ἡ συνήθης ἐξήγηση γιὰ τὶς ἀνακατατάξεις αὐτὲς εἶναι ὅτι ἀπὸ τὴν ὑψηλὴ θέση ποὺ κατεῖχαν οἱ κύριοι ἦχοι ἦταν ἀδύνατο νὰ ἀποδοθοῦν ἀπὸ τὴν ἀνθρώπινη φωνὴ καὶ γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ μεταφέρθηκαν χαμηλότερα. Ὅμως πῶς δικαιολογεῖται τὸ γεγονὸς ὅτι ἀπὸ τὴ νέα τους βάση οἱ κύριοι ἦχοι βρέθηκαν νὰ ψάλλονται μὲ κλίμακες διαζευγμένων τετραχόρδων ἐνῶ ἡ κλίμακά τους, σύμφωνα μὲ τὴ θέση τους στὸ ὀξὺ τετράχορδο τῆς διαπασῶν, ἔπρεπε νὰ εἶναι κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων; Δὲ μπορῶ ἐδῶ νὰ μὴν ἀναφερθῶ σὲ ὅσα λέγονται γιὰ τὴν ἀρχαία βάση τοῦ Πρώτου ἤχου ἀπὸ τὸν Κε καθὼς καὶ γιὰ τὸν τετράφωνο Πρῶτο πάλι ἀπὸ τὸν Κε. Ὁ Πρῶτος ἦχος τῆς Ὀχταηχίας ξέρομε ὅλοι ὅτι ψάλλεται χρησιμοποιώντας κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων. Ἡ κλίμακα αὐτὴ στὸ πλαίσιο τῆς δὶς διαπασῶν μπορεῖ νὰ θεμελιωθεῖ μόνο στὸν Πα, ὅπως καὶ τοῦ πλαγίου του. Ἀπὸ τὸν Κε θεμελιώνεται κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων, μιὰ κλίμακα ποὺ ποτέ, σύμφωνα μὲ τὴ λειτουργική μας παράδοση, δὲν χρησιμοποίησε ὁ Πρῶτος ἦχος. Εἶναι ὅμως καταγεγγραμένο στήν ψαλτικὴ παράδοση, ὅτι σὲ κάποιες περιπτώσεις ἡ βάση τοῦ ἤχου μεταφέρεται στὸ Κε. Ποιά ἐξήγηση μποροῦμε νὰ δώσουμε στὸ φαινόμενο αὐτό; Νομίζω πὼς ἡ ἀπάντηση εἶναι ἁπλὴ καὶ βασίζεται στοὺς τρόπους λειτουργίας τῶν ἤχων ποὺ ἀναφέραμε. Ἕνας ἀπὸ τοὺς τρόπους αὐτοὺς εἶναι καὶ ἡ κίνηση γύρω ἀπὸ τὴ βάση τοῦ ἤχου. Ἡ κίνηση αὐτὴ παρατηρεῖται συχνὰ στὸν Πρῶτο ἦχο, ὅπως βλέπουμε στὰ ἀναστάσιμα στιχηρὰ τοῦ ἑσπερινοῦ. Γιὰ παράδειγμα στὸ δεύτερο στιχηρό, «Κυκλώσατε λαοὶ Σιών…», καὶ στὴ θέση «ὅτι αὐτός ἐστιν ὁ Θεὸς ἡμῶν» ὁ ἦχος κινεῖται καθοδικὰ βάζοντας τὴ φθορὰ τοῦ Κε στὸν Πα γιὰ νὰ καταλήξει στὸν Δι ὡς Πα. Ἡ φθορὰ τοῦ Κε μπαίνει στὸν Πα ἐξ ἀνάγκης γιατὶ διαφορετικὰ ὁ Πρῶτος θὰ ἀκουγόταν ὡς Πλάγιος τοῦ Τετάρτου, ἀφοῦ τὸ πεντάχορδο Πα-χαμηλὸ Δι ἔχει δομὴ πενταχόρδου τοῦ Πλαγίου Τετάρτου. Ἡ φθορὰ στὸν Πα δὲν χρειάζεται ἄν ἡ κατάβαση περιοριστεῖ στὸ τετράχορδο Πα-Κε ποὺ εἶναι καὶ τὸ χαρακτηριστικὸ τετράχορδο τοῦ ἤχου

καὶ τότε ἔχομε ἀπὸ τὴ θέση αὐτὴ κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων. Τὴν κίνηση αὐτὴ τὴ συναντοῦμε συχνότερα σὲ παλαιότερα ἀργὰ μέλη τοῦ Πρώτου ἤχου καὶ μάλιστα ὡς μόνιμη συμπεριφορά του6. Στὴν περίπτωση αὐτὴ ἐπειδὴ τὸ μέλος ἀπὸ τὴ μιὰ κατεβαίνει πολὺ χαμηλὰ καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη θὰ ἔπρεπε κάθε φορὰ ποὺ κατέβαινε στὸ χαμηλὸ πεντάχορδο νὰ μπαίνει φθορὰ στὸν Πα μεταφέρθηκε στὸ ὕψος τοῦ Κε ἀπὸ ὅπου, ὅταν κινεῖται στὰ ὅρια τοῦ ὀχταχόρδου, δὲ χρειάζεται παρέμβαση στὴν κλίμακα. Μόνο ὅταν ἀνεβαίνει ψηλότερα ἀπὸ τὸ ἄνω Πα μπαίνει ἡ φθορὰ τοῦ Πα στὸ Κε καὶ δουλεύει μὲ τὸ σύστημα τοῦ τροχοῦ. Ὁ ἦχος αὐτὸς ὀνομάστηκε τετράφωνος γιὰ τὸ λόγο ὅτι κινεῖται γύρω ἀπὸ τὴ βάση σὲ δύο ὅμοια πεντάχορδα (τετραφωνία) διατηρώντας σὲ κάθε του κίνηση τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ Πρώτου ἤχου.

Ἡ σύγχυση γίνεται μεγαλύτερη στὸ χρωματικὸ γένος καὶ γίνεται ἰδιαίτερα ἀντιληπτὴ σὲ δύο καίρια θέματα ποὺ ἀφοροῦν: α. τὴ θέση τῶν χρωματικῶν ἤχων στὴν κλίμακα καὶ β. τὴν ἐναλλαγὴ στὸν τρόπο λειτουργίας τῶν ἤχων ἡ ὁποία κάνει τὸν Δεύτερο νὰ ἀκούγεται σὲ κάποιες περιπτώσεις ὡς Πλάγιος τοῦ Δευτέρου καὶ τὸ ἀντίστροφο. Πολὺ σύντομα θὰ ἀναφέρω γιὰ τὸ πρῶτο θέμα ὅτι ὁ Δεύτερος ἦχος τῆς ὀχταηχίας, ὁ λεγόμενος νεανές, ἔπρεπε, σύμφωνα μὲ τὶς παραπάνω θεωρητικὲς διατυπώσεις, νὰ βρίσκεται στὸ φθόγγο Ζω τοῦ ὑψηλοῦ τετραχόρδου ἐνῶ ὁ πλάγιός του μιὰ πέμπτη χαμηλότερα στὸ φθόγγο Βου. Ἀπὸ τὶς βάσεις αὐτὲς ὁ Δεύτερος καὶ ὁ Πλάγιος τοῦ Δευτέρου δὲ μποροῦν νὰ ἀναπτύξουν τὴν κλίμακά τους γιατὶ παραβιάζουν τὸ δομικὸ πλαίσιο τῆς διαπασῶν καὶ καθιστοῦν ἀδύνατη τὴ συνεργασία μὲ τοὺς ἄλλους ἤχους. Γιὰ τὸ 11

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

λόγο αὐτὸ μεταφέρθηκαν, ὁ μὲν Δεύτερος στὴν κορυφὴ τοῦ χαμηλοῦ πενταχόρδου στὸ Δι, ὁ δὲ Πλάγιος τοῦ Δευτέρου στὸν Πα μαζὶ μὲ τὸν Πρῶτο καὶ τὸν Πλάγιο τοῦ Πρώτου καταργώντας ἔτσι ὅλες τὶς θεωρητικὲς προβλέψεις. Ὡς ἐνδεικτικὸ παράδειγμα γιὰ τὸ ὅτι δὲν εἶναι δυνατὴ ἡ ἀνάπτυξη τῆς κλίμακας τῶν χρωματικῶν ἤχων ἀπὸ ἄλλες θέσεις ἀναφέρω τὸ ἀργὸ κεκραγάριο τοῦ πλαγίου Δευτέρου τοῦ Ἰακώβου. Ἡ μεταβολὴ τοῦ Πα σὲ Βου τοῦ Δευτέρου ἤχου δημιουργεῖ πολλαπλὰ προβλήματα ἐπειδὴ τὸ χρωματικὸ τρίχορδο Βου-Νη εἶναι ἀσύμβατο μὲ τὸ διατονικὸ τρίχορδο Πα-Νη, τὸ ὁποῖο καὶ ἀντικαθιστᾶ. Τὸ ἑπόμενο ἐπίσης τρίχορδο Βου-Δι αὐξάνει τὴν κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου κατὰ δύο μουσικὰ κόμματα. Ἀπὸ τὴ θέση αὐτὴ ἡ ἐπιστροφὴ στὸν ἦχο μέσω τοῦ διατονικοῦ Νη, ὁ ὁποῖος ἐπίσης εἶναι αὐξημένος κατὰ δύο μουσικὰ κόμματα, ἀνεβάζει ψηλότερα ὅλη τὴν κλίμακα δημιουργώντας παράφωνο ἄκουσμα. Ἄν ὅμως ἑρμηνεύσουμε τὸ παραπάνω φαινόμενο στὸ πλαίσιο λειτουργίας τῶν ἤχων τότε ἡ φθορὰ τοῦ Δευτέρου δείχνει ὅτι ὁ ἦχος ἀλλάζει τρόπο λειτουργίας κινούμενος στὴ μεσότητα. Τὸ δεύτερο θέμα ἔχει καὶ αὐτὸ σχέση μὲ τοὺς τρόπους λειτουργίας τῶν ἤχων ποὺ ἀνέφερα παραπάνω. Ὅταν ἀλλάζει γιὰ παράδειγμα ὁ Δεύτερος ἦχος τρόπο λειτουργίας καὶ ἀντὶ νὰ κινηθεῖ κυκλικὰ γύρω ἀπὸ τὴ βάση του κινηθεῖ ἀνοδικὰ στὴν τριφωνία ἡ κίνηση αὐτὴ κάνει τὸ Δεύτερο ἦχο νὰ μοιάζει μὲ τὸν πλάγιό του. Διακρίνεται ὅμως ἀπὸ τὸν πλάγιο ἐξαιτίας τῆς διὰ τεσσάρων ἁρμονίας ἡ ὁποία χαρακτηρίζει τὸ Δεύτερο ἦχο καὶ ἀνα-

δεικνύει δεσπόζοντες φθόγγους τοὺς φθόγγους ποὺ ὁριοθετοῦν τὸ τετράχορδο. Ἡ φθορὰ λοιπὸν τοῦ πλαγίου Δευτέρου ποὺ τίθεται στὴν ἀρχὴ τοῦ μέλους δείχνει ἀλλαγὴ τρόπου λειτουργίας καὶ ὄχι ἀλλαγὴ ἤχου. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα γιὰ τὸ τελευταῖο αὐτὸ θέμα εἶναι οἱ κανόνες τῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανείων ποὺ ψάλλονται σὲ ἦχο Δεύτερο καὶ οἱ δύο. Ὁ πρῶτος κανόνας ψάλλεται ὡς Δεύτερος τριφωνῶν, ἐνῶ ὁ δεύτερος κανόνας ψάλλεται ἀπὸ τὴν ἴδια βάση ὡς Δεύτερος, ὁ ὁποῖος μεσάζει καταλήγοντας τελικὰ στὸν Βου. Κλείνω τὴ σύντομη, γιὰ τὸ τεράστιο αὐτὸ θέμα, παρουσίαση ζητώντας τὴν κατανόησή σας γιὰ τὶς ἀναπόφευκτες ἀσάφειες καὶ παραλείψεις. Ἐπικαλοῦμαι τὶς εὐχὲς τῶν ἁγίων τῆς μουσικῆς γιὰ νὰ μᾶς σκεπάζουν καὶ νὰ μᾶς ἐμπνέουν στὴ διακονία μας.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Χρύσανθου ἐκ Μαδύτων, Θεωρητικὸν Μέγα τῆς μουσικῆς, 1978 (ἐπιμέλεια β΄ἔκδ., εἰσαγωγὴ Γ.Χατζηθεοδώρου). Τεργέστη 1832, (φωτ. ἀνατύπωση Ἀθήνα 1977), σελ.125 2. Τὸ ὄγδοο τροπικὸ σχῆμα ἐπανελάμβανε ἕνα ἀπὸ τὰ προηγούμενα. 3. Οἱ δεσπόζοντες φθόγγοι εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ τέσσερα συστατικὰ τῶν ἤχων. 4. Κάτι ἀνάλογο γίνεται καὶ μὲ τοὺς στίχους ποὺ προτάσσονται στοὺς ὕμνους. 5. ὅ.π. σελ. 131-132 6. «Γεύσασθε» τοῦ Κλαδᾶ, «Ἐπὶ σοὶ χαίρει…» τῆς Θ. Λειτουργίας τοῦ Μ. Βασιλείου, «Λύτρωσιν ἀπέστειλε» τοῦ Δανιήλ κ.λπ.

3«Τό τραῦμα»*

πρωτ. Φιλοκτήμονος Αὐγουστινάκη, ἱερατικῶς προϊσταμένου Ἱ. Ναοῦ Εὐαγγελισμοῦ Θεοτόκου πόλεως Σητείας

Ἀπό τίς 8 ἕως τίς 12 Ὀκτωβρίου 2014 πραγματοποιήθηκε στή Ρόδο τό 3ο Διεθνές Συνέδριο τοῦ Δικτύου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου γιά τήν Ποιμαντική διακονία στόν χῶρο τῆς ὑγείας μέ θέμα: «Τό τραῦμα». Στό Συνέδριο ἔλαβαν μέρος 235 σύνεδροι, ἐκπρόσωποι τῶν Ἱ. Μητροπόλεων, πού ἀνήκουν πνευματικά καί διοικητικά στό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, τόσο ἀπό τήν Εὐρώπη, ὅσο καί ἀπό τήν Ἀμερική, τόν Καναδά καί τήν Αὐστραλία, ἐκπρόσωποι τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας, τοῦ Πατριαρχείου Σερβίας, τῶν Αὐτοκεφάλων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν Κύπρου καί Ἑλλάδος, ἐκπρόσωποι τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν τῆς Ἑλλάδος καί τοῦ ἐξωτερικοῦ, ἐκπρόσωποι τῆς Ὀρθοδόξου Ἀκαδημίας Κρήτης καί τῆς Ἀκαδημίας Θεολογικῶν Σπουδῶν Βόλου. Συμμετεῖχαν ἐπίσης γιατροί, νοσηλετυτές καί ἄλλοι ἱερεῖς καί λαϊκοί, πού σχετίζονται μέ τή διακονία καί τή φροντίδα τοῦ ἀσθενοῦς στόν εὐαίσθητο τομέα τῆς ὑγείας. Τίς ἐργασίες τοῦ Συνεδρίου παρακαλούθησε ἐκπρόσωπος τοῦ Βατικανοῦ καί ἐκπρόσωπος τοῦ Συμβουλίου τῶν Εὐρωπαϊκῶν Ἐκκλησιῶν. Εὐχαριστῶ τόν Σεβ. Μητροπολίτη μας γιά τήν ἰδιαίτερη τιμή πού μοῦ ἐπιφύλαξε ἡ πατρική ἀγάπη του νά συμμετάσχω στό Συνέδριο αὐτό ὡς ἐκπρόσωπος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας. Τόν εὐχαριστῶ ἐπίσης πολύ, πού μοῦ προσφέρει σήμερα αὐτό τό βῆμα γιά νά μεταφέρω στήν ἀγάπη σας τίς σκέψεις, τίς ἐμπειρίες καί τά μυνήματα πού ἀποκόμισα ἀπό τίς ἐργασίες τοῦ Συνεδρίου, ὄχι μόνο ἀπό τίς ὁμιλίες τῶν εἰσηγητῶν, ἀλλά καί ἀπό τίς συζητήσεις τῶν Ἐπιτροπῶν καί τῶν κατά ἐκκλησιαστικές περιφέρειες ὁμάδων, ὅπως ἐκείνη

τῶν ἐκπροσώπων τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων τῆς Κρήτης, ὅπου ἐκφράστηκαν ὄμορφες σκέψεις καί γόνιμοι προβληματισμοί γιά τήν πνευματική διακονία μας στούς χώρους τῆς ὑγείας, πρός τούς ἀσθενεῖς γενικότερα, ἀλλά καί πρός τόν κάθε πάσχοντα ἀδελφό. Κατ᾿ ἀρχήν πρέπει νά σᾶς πῶ δυό λόγια γιά τί εἶναι αὐτό τό «Δίκτυο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου γιά τήν Ποιμαντική διακονία στό χῶρο τῆς ὑγείας». Τό «Δίκτυο» αὐτό δημιουργήθηκε τό 2008 μέ ἀπόφαση τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί μέ τήν εὐλογία τοῦ Παναγιωτάτου Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου. Τό Δίκτυο ἀποτελεῖται ἀπό τούς ἐκπροσώπους τῶν Ἱ. Μητροπόλεων τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, τούς ἀντιπροσώπους τῶν ἄλλων Πατριαρχείων καί τῶν Αὐτοκεφάλων Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν, ὅσους ἀσχολοῦνται μέ τήν ποιμαντική ἐκπαίδευση στίς Θεολογικές Σχολές καί στίς Ἐκκλ. Ἀκαδημίες, καθώς καί ἀπό ἀνθρώπους πού σχετίζονται μέ τήν ποιμαντική διακονία τοῦ ἀσθενοῦς, ἀλλά καί μέ τήν ἰατρική καί νοσηλευτική του φροντίδα στόν εὐαίσθητο τομέα τῆς ὑγείας. Ἐπίσης τό «Πατριαρχικό Δίκτυο» (Π.Δ.) ἔχει ἐπαφές μέ ἄλλες χριστιανικές ὁμολογίες καί φορεῖς πού σχετίζονται μέ τήν ὑγεία. Τό Π.Δ. ἔχει ἐπιμορφωτικό καί ἰατροκοινωνικό χαρακτήρα. Σκοπός του εἶναι νά δώσει τή δυνατότητα σέ ὅσους μετέχουν: -Νά ἀλληλοβοηθιοῦνται στή διακονία τήν ὁποία προσφέρουν στούς ἀσθενεῖς. -Νά συμμερίζονται ὁ ἕνας τίς δυσκολίες καί τά προβλήματα τοῦ ἄλλου. -Νά προωθήσουν ἕνα ἐπίπεδο ὑψηλῆς ποι-

*Ἀνακοίνωση τοῦ π. Φιλοκτήμονος Αὐγουστινάκη κατά τήν Ἱερατική Σύναξη τῶν Ἐφημερίων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας, πού πραγματοποιήθηκε τή Δευτέρα 17 Νοεμβρίου στήν αἴθουσα τοῦ Ἱ. Ναοῦ Εὐαγγελισμοῦ Θεοτόκου πόλεως Σητείας. 13

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ότητας στόν τομέα τῆς ποιμαντικῆς διακονίας στόν χῶρο τῆς ὑγείας. Νά ἐπωφελοῦνται ἀμοιβαία ἀπό τή γνώση καί τήν ἐμπειρία ἀλλήλων. Συντονιστής τοῦ Π.Δ. εἶναι ὁ π. Σταῦρος Κοφινᾶς, ἕνας λαμπρός κληρικός καί ἐπιστήμονας στό χῶρο τῆς ψυχικῆς ὑγείας, μέ ἀνοικτό μυαλό, λιτό καί μεστό λόγο καί μέ πνεῦμα χαρισματικό καί ὀργανωτικό. Ὁ λόγος του καί οἱ ὁραματισμοί του μοῦ θυμίζουν τόν «παπποῦ Εἰρηναῖο», τόν μακαριστό Μητροπολίτη πρ. Κισάμου καί Σελίνου. Ἄς ἔλθουμε τώρα στή θεματολογία τοῦ Συνεδρίου. Τό γενικό θέμα ἦταν «Τό τραῦμα». Ἡ ἔννοια τοῦ ὅρου «τραῦμα» ἐξετάσθηκε ἀπό ὅλες τίς πλευρές, θεολογική, ἰατρική, ψυχολογική καί κοινωνική. Ὁ ἄνθρωπος τραυματίζεται στά διάφορα στάδια τῆς ζωῆς του ἀπό πνευματικές, ψυχικές καί σωματικές ἀρρώστιες, ἀπό κακοποίηση, ἀπό φυσικές καταστροφές, ἀπό ἐθνικές συμφορές. Ἡ θεματολογία τῶν ἐπί μέρους ὁμιλιῶν ἀποκαλύπτει τά «στίγματα», τίς οὐλές ἤ καί τίς ἀθεράπευτες πληγές τῶν ψυχικῶν καί σωματικῶν τραυμάτων, πού ὅλοι λίγο-πολύ κουβαλᾶμε μέσα μας ἤ πάνω μας. Ἀξίζει νομίζω νά ἀναφέρουμε ἐπιγραμματικά τά θέματα τῶν εἰσηγήσεων, ἀντιπαρερχόμενοι γιά λόγους οἰκονομίας χρόνου τά ὀνόματα τῶν ὁμιλητῶν: «Τό τραῦμα καί τό μαρτύριο: Μιά ταλάντευση μεταξύ μιζέριας καί μαρτυρίας», «“Λίαν προσφιλής ἡ καίουσα πληγή” – οἱ πληγωμένοι ἥρωες τοῦ Παπαδιαμάντη», «Τραῦμα: τό σημάδι τῆς ἀνεκπλήρωτης σχέσης», «Ἡ λανθασμένη θρησκευτική αγωγή, πού τραυματίζει: παιδιά καί οικογένειες στό βωμό μιᾶς πίστης», «Ὁ τραυματισμένος ἔφηβος – Περιγραφές ἀπό ἐκπροσώπους ἀπό ὅλη τήν οἰκουμένη», «Τό μετεγχειριτικό τραῦμα», «Ἡ ἔννοια τοῦ ψυχολογικοῦ τραύματος», «Τραῦμα καί κακοποίηση - Ἡ κακοποίηση τῶν γυναικῶν - Ἡ κακοποίηση παιδιῶν», «Τό τραῦμα μιᾶς κοινότητας ἐφήβων μετά ἀπό τροχαῖο δυστύχημα» (δυστύχημα στόν κόλπο τοῦ Μαλιακοῦ), «Τό τραῦμα τοῦ ἔρωτα», «Ἡ ποιμαντική μέριμνα στό χῶρο τῆς ὑγείας σέ μεταβατική περίοδο» (ὁμάδες ἐργασίας), «Τά τραύματα ἀπό μιά ἐθνική καταστροφή», «Τό τραῦμα τοῦ πολέμου» (Πρωτ. Bas14

sam Nassif, Ἀναπλ. καθηγητής τῆς Θεολογικής Σχολῆς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Balamand Λιβάνου), «Τό τραῦμα ἀπό μιά τρομοκρατική ἐπίθεση» (Δίδυμοι πύργοι – Πρωτ. Εὐάγγελος Παπαθανασίου, εἰδικός κληρικός πυροσβεστῶν καί ἀστυνομικῶν, μέ ἐκπαίδευση στήν ἀντιμετώπιση καταστροφικῶν φαινομένων καί καταστάσεων), «Τό τραῦμα ἀπώλειας τῆς γενέτειρας γῆς καί ἡ ἀντιμετώπισή του μέχρι καί τίς ἑπόμενες γενιές» (Μικρασιατική καταστροφή), «Τά τραύματα τοῦ θεραπευτῆ» καί τέλος ἡ πολύ ἐνδιαφέρουσα γιά μᾶς τούς κληρικούς εἰσήγηση τοῦ Σεβ/του Μητροπολίτου Σισανίου και Σιατίστης κ. Παύλου «Τά τραύματα τοῦ κληρικοῦ». Ὁ Σεβασμιώτατος κ. Παῦλος ἀναφέρθηκε μέ ἐνάργεια καί ἀφοπλιστική εἰλικρίνια στά ποικίλα τραύματα τοῦ Κληρικοῦ, πού μπορεῖ νά προσκύπτουν ἀπό διάφορους λόγους (ἀνεπάρκεια, ἀπογοήτευση, διάψευση προσδοκιῶν, ἐπιπόλαιη ἀπόφαση γιά προσέλευση στίς τάξεις τοῦ ἱεροῦ κλήρου, βιαστικές χειροτονίες «δίχα πολλῆς ἐρεύνης καί ἐξετάσεως», ἔλλειψη συνεννόησης, οἰκογενειακά βάρη γιά τούς ἐγγάμους σέ συνδυασμό μέ τίς εὐθύνες τῆς Ἐνορίας, κ.ἄ.). Ὅλα αὐτά τά ἐπιμέρους «τραύματα» συνθέτουν μιά ὁλοκληρωμένη εἰκόνα τῆς περιεκτικῆς ὑμνολογικῆς φράσεως «τό μέγα τραῦμα, ὁ ἄνθρωπος». Στό Δοξαστικό τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς τοῦ Θωμᾶ λέει ὁ Ἀπ. Θωμᾶς καί μαζί του ὅλοι ἐμεῖς: «Οὐ μή πιστεύσω ἐάν μή ἴδω κἀγώ τόν Δεσπότην, ἴδω τήν πλευράν, ὅθεν ἐξῆλθε τό αἷμα, τό ὕδωρ, τό βάπτισμα, ἴδω τήν πληγήν, ἐξ ἧς ἰάθη τό μέγα τραῦμα ὁ ἄνθρωπος». Τό μέγα τραῦμα, ὁ ἄνθρωπος, ἰάθη ἀπό τραῦμα, ἀπό τίς πληγές τῆς Ἐσταυρωμένης ἀγάπης, ἀπό τούς αἱμοσταγεῖς τύπους τῶν ἤλων τῶν ποδῶν καί τῶν χειρῶν καί ἀπό τή ρέουσα αἷμα καί ὕδωρ νυγεῖσα Ἄχραντη πλευρά. Ἡ ἀγάπη τοῦ Μεγάλου Ἰατροῦ τῶν ψυχῶν καί τῶν σωμάτων ἡμῶν εἶναι ἀγάπη «κενωτική», ματωμένη, θυσιαστική, «ἐσταυρωμένη ἀγάπη». Εἰκόνα ἀμυδρή ἀλλά παραστατική αὐτῆς τῆς «αἱματηρῆς»-θυσιαστικῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ πρός τόν τραυματισμένο καί καταπληγωμένο ἀπό κάθε

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

λογῆς ληστές ἄνθρωπο εἶναι ἡ εἰκόνα τοῦ πελεκάνου πού θυσιαστικά αὐτοτραυματίζεται μέ τό ράμφος του γιά νά δώσει τό αἷμα του στά μικρά του γιά νά σωθοῦν – νά μήν πεθάνουν ἀπό τό δηλητήριο τοῦ φιδιοῦ, πού τούς ἐπιτέθηκε. «Ὥσπερ πελεκάν τετρωμένος τήν πλευράν Σου, Λόγε, σούς θανόντας παῖδας ἐζώωσας, ἐπιστάξας ζωτικούς αὐτοῖς κρουνούς». Αὐτή ἡ εἰκόνα ἀκριβῶς, ὅπως βλέπουμε καί στήν ἀφίσσα, ἦταν τό ἔμβλημα τοῦ Συνεδρίου. Μιά εἰκόνα-σύμβολο μᾶς λέει πάντα πιό πολλά ἀπ᾿ ὅ,τι τά λόγια τά θεωρητικά, ὅσο μορφοπλουμισμένα κι ἄν εἶναι. Μιλᾶμε συχνά γιά τήν ἀγάπη. Μά ἡ ἀγάπη δέν εἶναι στά λόγια, εἶναι ταπείνωση-κένωση, θυσία, τραῦμα, Σταυρός. Οἱ νέοι συνηθίζουν νά παριστάνουν τόν ἔρωτά τους, τήν ἀγάπη τους, μ᾿ ἕνα βέλος πού τρυπάει τή καρδιά. Ὄμορφη εἰκόνα, πού ὅμως τήν εὐτελίζει ἡ σαρκικότητα καί ἡ ἐπιπολαιότητα τοῦ ἔρωτα. Τή συναντᾶμε τήν εἰκόνα αὐτή σέ πολλά τροπάρια τῆς Ἐκκλησίας μας: «Εἰς ὀσμήν μύρου ἔδραμον, Χριστὲ ὁ Θεός, ὅτι τέτρωμαι τῆς σῆς ἀγάπης ἐγώ». Ἡ ἀληθινή ἀγάπη «τιτρώσκει» τήν καρδιά. Εἶναι «καῦσις καρδίας ὑπέρ παντός κτίσματος», κατά τόν Ἰσαάκ τόν Σῦρο καί «χύσις αἵματος», κατά τόν Ὅσιο Γέροντα Σιλουανό. «Τό ν᾿ ἀγαπᾶς ἀληθινά εἶναι σάν νά χάνεις αἷμα». Μόνο αὐτή ἡ ἀγάπη εἶναι ἴαμα ψυχῆς. Μόνο αὐτή ἡ ἀγάπη θεραπεύει τά τραύματα καί ἐπουλώνει τίς πληγές τῶν τραυματισμένων. Καί ποιός δέν εἶναι τραυματισμένος. «Ἡ μόνη μας ὑγεία εἶναι ἡ ἀρρώστια» λέει σοφά ἕνας ποιητής (Eliot). Tό νά συνειδητοποιεῖς τά τραύματά σου, τήν πνευματική σου ἀσθένεια, τίς ἀμαρτίες σου, τίς ἀδυναμίες

σου, τά λάθη σου, τήν ἀνεπάρκειά σου καί νά ταπεινώνεσαι εἶναι τό μόνο ὑγιές στοιχεῖο πού μᾶς ἀπόμεινε, πού ὅμως συνιστᾶ τήν ἀρχή τῆς θεραπείας μας. Ὅλοι, μέσα στήν Ἐκκλησία μας, ποιμένες καί ποιμενόμενοι, εἴμαστε πρόβατα τοῦ Χριστοῦ. Ὅλοι φέρουμε τήν «ὁλοσώματη πληγή» τοῦ πεπτωκότος ἀνθρώπου. Ὅλοι πέφτουμε θύματα ληστῶν, παθῶν καί λογισμῶν στήν καθημερινή κατάβασή μας «ἀπό Ἱερουσαλήμ εἰς Ἱεριχώ». Ὅλοι περιμένουμε τόν Καλό Σαμαρείτη νά ἐπιστάξει «ἔλαιον καί οἶνον» στίς «αἱμάσσουσες πληγές» καί νά «περισφίγξη» μέ τή «μότωση» τῆς θείας χάριτος «τάς οὐλάς τῶν τραυμάτων» μας (τροπάριο Ἑσπερινοῦ Παρασκευῆς Ε´ Ἑβδομ. τῶν Νηστειῶν). Ὡστόσο ἐμεῖς οἱ Ἱερεῖς ἔχομε τήν εὐθύνη ὡς κατά χάριν ἰατροί διά τῆς Ἱερωσύνης μας καί τῆς πνευματικῆς πατρότητας νά θεραπεύουμε τά πνευματικά ἀρρωστήματα τοῦ ποιμνίου πού διά τοῦ Ἐπισκόπου μᾶς ἐμπιστεύθηκε ὁ Θεός. Κατά τό «ἰατρέ θεράπευσον σεαυτόν», πῶς θά θεραπεύσουμε ἄν ἐμεῖς πρῶτοι δέν ἔχουμε θεραπευθεῖ ἤ τουλάχιστον δέν θέλουμε νά ὑποβληθοῦμε σέ θεραπευτική ἀγωγή; Πῶς νά ἐπιστάξωμε τό «ἔλαιον» καί τόν «οἶνον» στίς «αἱμάσσουσες πληγές», ὅταν ἐμεῖς δέν ἔχουμε ἰδίαν πείραν αὐτῶν τῶν πμνευματικῶν φαρμάκων; Πῶς θά ἐξομολογήσουμε τούς «πεπτωκότας» μετά διακρίσεως καί ἐπιστήμης, ὅταν ἐμεῖς δέν ἐξομολογούμεθα; «Καθαρθῆναι δεῖ καί εἶτα καθάραι, φωτισθῆναι δεῖ καί εἶτα φωτίσαι», μᾶς λέει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος. Ὁ Ρουμάνος Ἱερέας Βίργκιλ Γκεοργκίου στό βιβλίο του «Ἀπό τήν 25η ὥρα στήν αίώνια ὥρα» λέει ὅτι ὁ Ἱερέας δέν εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλά ἡ θυσία ἑνός ἀνθρώπου πού προστί15

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

θεται στή θυσία τοῦ Χριστοῦ. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ καρδιά τοῦ Ἱερέα εἶναι «θυσιαστήριο ὁλοκαυτώματος» λογικό, προσευχῆς, λατρείας, καί ἀγάπης. Ἡ σταυρική ἀγάπη δέν ἐξαντλεῖται στό φαίνεσθαι τοῦ ἀκτιβισμοῦ καί τῆς αὐτοπροβολῆς, οὔτε στήν αὐτάρκεια τοῦ ναρκισσισμοῦ (τοῦ αὐτοθαυμασμοῦ γιά τό κοινωνικό ἔργο πού ἐπιτελοῦμε). Εἶναι βέλος πού τιτρώσκει τήν καρδιά καί τή καίει. Εἶναι μυστικός πόνος τοῦ Σταυροῦ πού σέ τραυματίζει ἀγαπητικά μέ τά τραύματα τῶν ἄλλων, πού σέ κάνει νά συμπάσχεις καί νά συμπονεῖς, νά μνημονεύιες καί νά προσεύχεσαι, νά προσκομίζεις τά τραύματα τῶν ἄλλων στό Γολγοθά, στό Σταυρό τοῦ Χριστοῦ, στήν Ἁγία Τράπεζα, ἐκεῖ πού ἐσύ ὁ ἴδιος ἀλλά καί οἱ πνευματικοί σου Πατέρες προσκομίζουν τά δικά σου τραύματα. Γιά νά φθάσεις στό «κλαίειν μετά κλαιόντων καί χαίρειν μετά χαιρόντων», καθώς καί στήν πράξη τῆς παραίνεσης τοῦ Ἀποστόλου Παύλου «τό ἐπιεικὲς ὑμῶν γνωσθήτω πᾶσιν ἀνθρώποις» (Φιλιπ. 4,5), πρέπει ἡ καρδιά σου νά ἔχει τραυματισθεῖ ἀπό τόν ἔρωτα τῆς «ἐσταυρωμένης ἀγάπης». Τό «ἀσθενής ἤμην καί ἐπισκέψασθέ με» δέν εἶναι μιά τυπική ἐντολή στό πλαίσιο μιᾶς καθηκοντολογίας. Εἶναι φυσική καί ἀβίαστη κίνηση τῆς ἀγαπώσης καρδίας, πού γίνεται γιά τή δόξα καί τήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ καί ὄχι γιά τά μάτια τοῦ κόσμου. «Ὁ περιπεσών εἰς τούς ληστάς καί τετραυματισμένος» ἀδελφός τοῦ Χριστοῦ χρειάζεται δίπλα του τόν Ἱερέα. Τήν κοινωνία τοῦ προσώπου του. Τόν παραμυθητικό λόγο του, τό ἐνδιαφέρον του, τήν προσευχή του. Τό «ἀσθενής ἤμην καί ἐπισκέψασθέ με» γιά τόν ἱερέα σημαίνει πολλά, καί βιώνεται προσωπικά, κατά πῶς δίδει τό Ἅγιον Πνεῦμα στόν καθένα νά τό βιώσει στήν πράξη τῆς καθημερινῆς του ζωῆς. Ἐπίσκεψη στό Νοσοκομεῖο ἤ στό σπίτι, Ἅγιο Εὐχέλαιο, «Εὐχές εἰς πᾶσαν ἀσθένειαν», ὑπόμνηση διακριτική τῆς ἀναγκαιότητας τῆς Ἐξομολόγησης καί τῆς Θείας Κοινωνίας, μνημόνευση στήν Προσκομιδή καί στήν κατ᾿ ἰδίαν προσευχή. Ἱερά Παράκληση, στηρίξη καί συμπαράσταση στήν οἰκογέ-

νεια τοῦ ἀσθενοῦς. Ὅταν σκύβεις στόν πόνο τοῦ ἄλλου μαθαίνεις πολλά καί βιώνεις πολλά, μά πιό πολύ ὀσμίζεσαι αὐτό πού κρύβεται πίσω ἀπό τό Σταυρό καί πίσω ἀπό τόν πόνο, τήν ἐλπίδα καί τή χαρά τοῦ Ἀναστάντος Χριστοῦ. Σεβασμιώτατε, σεβαστοί μου Πατέρες καί ἀδελφοί. Προσπάθησα μέ τήν ἀνακοίνωση αὐτή νά μεταφέρω καί νά μεταδώσω στήν ἀγάπη σας ὄχι τόσο αὐτά πού ἄκουσαν τά αὐτιά μου, ἀλλά κυρίως τό γλυκό κρασί πού στάλαξε στήν καρδιά μου μετά τή ζύμωση τῶν ἀκουσθέντων στό ληνό, στό «πατητήρι» τοῦ μυαλοῦ μου, καίτοι ἠκούσθησαν καί τινα ξενίζοντα τήν ἱερατικήν μου ἀκοήν… Μακάρι ὅσα «καλά καί ὠφέλιμα» ἀκούγονται σ᾿ αὐτά τά πολυδάπανα, δυστυχῶς, ἀλλά ἀπαραίτητα ἴσως πανορθόδοξα καί διεθνῆ Συνέδρια, νά ἀποφέρουν καρπούς στήν Ποιμαντική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας μας στούς χώρους τῆς ὑγείας, ἀλλά καί πρός κάθε ἀσθενή, ἡ ὁποία ὄντως χρειάζεται ὑπευθυνότητα καί συντονισμό. Ἐπιτρέψτε μου νά τελειώσω μέ τά βαθυστόχαστα καίρια λόγια τοῦ συντονιστῆ τοῦ Δικτύου π. Σταυροῦ Κοφινᾶ, τά ὁποῖα ἀπηύθυνε κατά τήν προσλαλιά του στό συνέδριο. «Ὁ ἄνθρωπος σήμερα εἶναι βαθιά ἀγανακτισμένος, βαθιά τραυματισμένος. Βρίσκεται σέ ἀδιέξοδο. Ἐκφράζει τό βαθύτερο πόνο του μέσα ἀπό τό θυμό καί τήν ἀγανάκτηση. Ὁ θυμός τοῦ δημιουργεῖ καινούργιες πληγές καί αὐτό ἔχει ὡς συνέπεια νά πολλαπλασιάζονται τά τραύματα. Ὁ τραυματισμένος ἄνθρωπος αἰσθάνεται ἐγκαταλελειμμένος χωρίς ἐλπίδα καί βοήθεια, αἰχμάλωτος στά τραύματά του. Πῶς θά βγεῖ ἀπό τήν ἀπομόνωσή του; Πῶς θά τόν προσεγγίσουμε; Στό χῶρο τῆς Ἐκκλησίας μέ τή χάρη τοῦ Θεοῦ οἱ πληγές ἐπουλώνονται, ἀλλά τά σημάδια μένουν. Εἶναι τά σημάδια τοῦ Χριστοῦ πού δίνουν τή δύναμη σ᾿ ὅλη τήν οἰκουμένη. Χρειάζεται νά ἀποδεχτοῦμε ὅλοι τά τραύματά μας γιά νά ταυτιστοῦμε μέ τά δικά Του τραύματα. Τότε ἡ Ἐκκλησία δείχνει τήν ὁδό τῆς λύτρωσης». Σᾶς εὐχαριστῶ.

Μικρασία, δέν σέ Ξεχάσαμε Ποτέ. Διδαχτήκαμε, ὅμως; Νικολάου Χριστοφακάκη, πρ. Δημάρχου Ἱεράπετρας

ταν1 ἕνας λαός διαβαίνει ἐπί αἰῶνες τά μονοπάτια τῆς Ἱστορίας, εἶναι φυσικό στά κατάστιχα τῆς μνήμης του νά εἶναι καταχωρημένα, σέ ἀναρίθμητο πλῆθος, γεγονότα, πρόσωπα, ἡμερομηνίες, ἀναβάσεις θριάμβων, καταβάσεις ὀδύνης, νίκες καί ἧττες, περηφάνια πολλή, γιά ἔπη χιλιοτραγουδισμένα, θρῆνος γιά ἀπώλειες τραγικές. Ἀνάμεσα στίς ἄλλες ἡμερομηνίες-ὁρόσημα «κάθε χρόνο, ὅταν ξεψυχοῦνε οἱ τελευταῖες μέρες τοῦ Αὐγούστου, μαζί μέ τό πρῶτο φθινοπωρινό φύσημα, νοιώθουμε νά μᾶς χαϊδεύει μιά πνοή μπάτη ἀπ᾿ τό ἀγαπημένο τῆς Σμύρνης ἀκρογιάλι. Κι ἡ πνοή αὐτή ἀναδεύει τά φύλλα τῶν ἀναμνήσεων, πού ξανοίγονται στά νοτισμένα μάτια μας γιά νά μᾶς παρουσιάσουν ὁράματα μαγιάτικα, μέ σαλπίσματα λευτεριᾶς καί θρύλους πού εἶχαν ζωντανέψει, καί ὕστερα αὐγουστιανές τραγωδίες μέ ποδοβολητά ἀλόγων πού κατέβαιναν στήν προκυμαία, σύροντας πίσω τους τίς βαριές ἁλυσίδες πού θά σκλάβωναν πάλι τήν πεντάμορφη τῆς Ἰωνίας νεράιδα»1. Σέ ἐκτέλεση διεθνοῦς ἐντολῆς, στίς 2 τοῦ Μάη τοῦ 1919, ἑλληνικός στρατός καί στόλος καταλαμβάνουν τή Σμύρνη, «ἐπί τῷ σκοπῷ νά τηρηθῇ ἡ τάξις εἰς πραγματικῶς ἐκτεταμένην χῶραν»2. Τοῦτο ἦταν τό κέρδος γιά τίς βαριές θυσίες τῶν Ἑλλήνων στά αἱματοβαμμένα πεδία τῶν μαχῶν τοῦ πολέμου, ὅπου τούς ὁδήγησε ἡ διαίσθηση τοῦ μεγάλου Κρητικοῦ καί τώρα Πρωθυπουργοῦ τῆς Ἑλλάδας, πού ἤθελε ἡ χώρα του νά ὁλοκληρώσει τήν ἐδαφική ἀποκατάστασή της, ἐλευθερώνοντας καί ἄλλους ἀλύτρωτους Ἕλληνες. Διέβλεπε ὁ Βενιζέλος πώς θά νικοῦσαν οἱ χῶρες τῆς «Ἐγκάρδιας Συνεννόησης» καί γι᾿ αὐτό πάλεψε, ὥστε ἡ

Ἑλλάδα νά εἶναι μέ τό μέρος τῶν νικητῶν. Δέν δίστασε, γιά νά τό πετύχει, νά διχοτομήσει τό κράτος, πού μόλις τό εἶχε μεγαλώσει, μετά τούς νικηφόρους βαλκανικούς πολέμους, νά συγκρουστεῖ μέ τόν πεισματάρη καί πολιτικά ἀστόχαστο βασιλιά καί νά κηρύξει ἀπό τή Θεσσαλονίκη τή συμμετοχή τῆς Ἑλλάδας στόν πόλεμο. Ἄς ταξιδέψουμε σήμερα, μέρα μνήμης γιά τούς Μικρασιάτες πού χάθηκαν τότε, μέρα τιμῆς γιά τούς Μικρασιάτες πού σώθηκαν ἀπό τό μαχαίρι τοῦ Τούρκου, ἀπό τήν ἐγκληματική ἀδιαφορία τῶν συμμάχων, ἀπό τά παθήματα τῆς προσφυγιᾶς, στήν ὄμορφη Σμύρνη. Τό πρωί τῆς ἑπόμενης, μετά τήν ἄφιξη τοῦ στρατοῦ, μέρας, καί πρίν ἀκόμη ἀνατείλει ὁ ἥλιος, οἱ Ἕλληνες τῆς Σμύρνης, μετά ἀπό αἰῶνες σκλαβιᾶς, ὑποδέχονταν μέ ἐπικεφαλῆς τόν Μητροπολίτη τους, τόν ἥλιο τῆς μέρας καί μαζί τόν Ἥλιο τῆς Ἐλευθερίας. Ἐνωτίζονταν συγκινημένοι καί πασίχαροι τό ἑωθινό σάλπισμα τοῦ λυτρωμοῦ ἀπό τήν τουρκική κυριαρχία αἰώνων. Ἡ ἑνωμένη ἀντιβενιζελική ἀντιπολίτευση ζητᾶ ἐπιμόνως τή διενέργεια ἐκλογῶν, ἐνῶ ὁ ἔκπτωτος βασιλιάς προτρέπει τό λαό σέ βίαιη ἐξέγερση κατά τοῦ Βενιζέλου. Ὁ Βενιζέλος ἀναγγέλλει τήν προκήρυξη ἐκλογῶν, «ὅταν ὑπογραφεῖ συνθήκη μέ τήν Τουρκία». Στίς 28 τοῦ Ἰούλη τοῦ ᾿20 ὑπογράφεται ἡ συνθήκη τῶν Σεβρῶν μεταξύ των συμμάχων πού νίκησαν καί τῆς ἡττημένης Τουρκίας. Ἡ Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία διαλύεται. Ἡ ἀνατολική Θράκη, ἡ Ἴμβρος, ἡ Τένεδος καί μεγάλη περιοχή τῆς Σμύρνης παραδίδονται στήν Ἑλλάδα, μέχρι νά περάσουν πέντε χρόνια, ὁπόταν οἱ τοπικοί πληθυσμοί θά ἀποφάσιζαν μέ δημοψήφισμα, γιά τήν ἔνταξή τους

Ἐκφωνήθηκε στίς 28 Σεπτεμβρίου 2014, στό μνημόσυνο γιά τούς Μικρασιάτες, πού διοργάνωσε ὁ Σύλλογος Μικρασιατῶν Ἱεράπετρας, στόν Ἱερό Ναό Παναγίας Ἐλεούσας Ἱεράπετρας. 17

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

σέ κράτος. Τό δυστύχημα εἶναι πώς ἡ Συνθήκη θά ἀποδεικνυόταν περισσότερο εὔθραυστη καί ἀπό τήν πορσελάνη, πού παραγόταν στήν ἴδια πόλη, γιατί, ὅπως ἐπισημαίνει ὁ Σπυρ. Μαρκεζίνης, «εἰς τάς Σέβρας ἀντί συνθήκης εἰρήνης ἐκερδήσαμεν σπουδαῖον τίτλον ἀναγνωρίσεως δικαιωμάτων, τόν ὁποῖον ὅμως ἡμεῖς μόνοι ἔπρεπε νά καταστήσωμεν ἐκτελεστόν, ἡμεῖς μόνοι δηλαδή νά ἐπιβάλωμεν τήν ἐφαρμογήν τῆς Συνθήκης»3. 1η Νοέμβρη τοῦ ᾿20: Ἐκλογές. Ὁ Βενιζέλος ἡττᾶται. Δέν ἐκλέγεται κἄν βουλευτής. Δέν εἶναι μόνο ἡ Ἱερουσαλήμ πού σκοτώνει τούς προφῆτες της. Τή συναγωνίζεται ἐπαξίως καί ἡ Ἀθήνα. Ὁ θριαμβευτής τῶν πολέμων καί τῶν διπλωματικῶν διασκέψεων, ὁ ἐλευθερωτής χιλιάδων ἀλύτρωτων Ἑλλήνων, ὁ δημιουργός τῆς Ἑλλάδας τῶν δύο ἠπείρων καί τῶν πέντε θαλασσῶν, ὁ διοργανωτής τοῦ σύγχρονου ἑλληνικοῦ κράτους, ὁ διορατικός καί ἀκαταπόνητος Ἡγέτης, Ἐκεῖνος πού τόν θαύμαζε ἡ Εὐρώπη καί μέχρι πρίν ἀπό λίγο, τόν λάτρευε ὁ λαός του, βαφτίζοντας μέ τό ὄνομά του τά παιδιά του, ἀποδοκιμάζεται. Ὁ Κωνσταντίνος ἐπιστρέφει στήν Ἑλλάδα, γιά νά συνεχίσει νά κυβερνᾶ, χρησιμοποιώντας αὐλόδουλες κυβερνήσεις, πού προξενοῦν τή δυσφορία τῶν συμμάχων, οἱ ὁποῖοι ἀναζητοῦν ἀφορμή, γιά νά ἐπαναχαράξουν τή στάση τους ἀπέναντι στήν Ἑλλάδα καί τήν Τουρκία. «…Ἡ ἐπιστροφή τοῦ Κωνσταντίνου, γράφει 18

ὁ Οὐίστον Τσώρτσιλ, κατέστρεψε ὅλους τούς δεσμούς καί τίς συμμαχίες τῆς Ἑλλάδος… πού ἦταν ἀνάμεσα στούς ἀπελευθερωτές… Ἀκριβῶς τή στιγμή πού οἱ ἀνάγκες της εἶχαν κορυφωθεῖ καί οἱ ὑποχρεώσεις της ἦταν δυσβάσταχτες, πῆρε ἕνα σφουγγάρι καί τά ἔσβησε ὅλα»4. Τώρα, ἐκεῖνοι πού πολέμησαν τό Βενιζέλο, καταγγέλλοντάς τον γιά πολεμοχαρή, ἐκεῖνοι πού ὑφάρπαξαν τήν ψῆφο τῶν Ἑλλήνων, ἐκμεταλλευόμενοι τίς συμφορές τους ἀπό τή δεκαετή διάρκεια τῶν πολέμων, τώρα οἱ ἴδιοι ἐπιστρατεύουν νέες κλάσεις στήν Ἑλλάδα, καλοῦν στόν πόλεμο ὅλους τούς ἐφέδρους τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἐπεκτείνουν τίς πολεμικές ἐπιχειρήσεις, διευρύνουν τό μέτωπο. Ἀπομακρύνουν τούς ἐμπειροπόλεμους ἀξιωματικούς, πού μάτωσαν καί νίκησαν στούς προηγούμενους πολέμους, καί ἐπαναφέρουν σέ κρίσιμες θέσεις ἀπόλεμους, μέ κορυφαῖο στό χορό τῶν ἀνικάνων τόν ἡμιπαράφρονα Ἀρχιστράτηγο Γεώργιο Χατζηανέστη, πού διεύθυνε τίς πολεμικές ἐπιχειρήσεις ἀπό ἀπόσταση ἑξακοσίων χιλιομέτρων ἀπό τό μέτωπο, γιά νά μή σπάσει τά γυάλινα πόδια, πού πίστευε πώς εἶχε! Τό αἴτημα τῆς ἐπιστροφῆς στήν πατρίδα, τό περίφημο «Οἴκαδε», πού κυριάρχησε στίς ἐκλογές ὡς σύνθημα κατά τοῦ Βενιζέλου, τώρα ξεχνιέται. Μεγαλεπήβολα σχέδια, δίχως πραγματικό ἀντίκρισμα. Τολμηρά ὄνειρα πού γρήγορα μετουσιώθηκαν σέ ματωμένους ἐφιάλτες. Οἱ Κωνσταντινικοί ἐφορμοῦν γιά νέες ἐπιχειρήσεις, χωρίς οἰκονομικά μέσα μέ ὑποτιμημένη τή δραχμή, μέ ἐπαχθῆ ἐσωτερικά δάνεια. Μέ τό λαό στήν Ἑλλάδα νά ὑποφέρει, μέ τό στρατό στή Μικρά Ἀσία νά πεινᾶ. Ἀπό τίς 17 τοῦ Αὐγούστου τοῦ ᾿22 ὁ ἑλληνικός στρατός, μετά ἀπό ἀλλεπάλληλα λάθη τῶν ἡγητόρων του καί κυρίως μετά ἀπό τίς τερατώδεις πολιτικές ἀστοχίες τῶν κυβερνήσεων τῶν Ἀθηνῶν, ὑποχωρεῖ ἀτάκτως στό μέτωπο καί ἐγκαταλείπει ἡττημένος τή Μικρά Ἀσία. «Δέν ἡττήθη ὁ γενναῖος ἑλληνικός στρατός, ἡ πολιτική ἡγεσία του ἡττήθη» ὁμολογεῖ ὁ

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ἴδιος ὁ Κεμάλ5. Στίς 27 τοῦ μήνα ὁ Μητροπολίτης Χρυσόστομος δολοφονεῖται ἀπό τόν μανιασμένο ὄχλο. Σάν ἄλλος Ἕκτορας σύρεται αἱμόφυρτος στούς δρόμους τῆς Σμύρνης. Λίγο πρίν, ἐπισκέπτεται τόν Ἀμερικανό Πρόξενο Τζών Χόρτον, πού θά γράψει: «Ὁ Μητροπολίτης ἦταν κάτωχρος, ἡ σκιά τοῦ ἐγγίζοντος θανάτου ἡπλοῦτο ἐπί τοῦ προσώπου του... Δέν μοῦ ὡμίλησε περί τοῦ κινδύνου, τόν ὁποῖον ὁ ἴδιος διέτρεχεν, ἀλλά μέ παρεκάλεσε νά πράξω πᾶν τό δυνατόν πρός σωτηρίαν τῶν κατοίκων τῆς Σμύρνης». «… Οἱ Ἀμερικανοί ἔσωσαν 1.000.000 ἀνθρώπους, ἐάν δέν ἦτον αὐτοί ἤθελον ὅλοι χαθῇ… Οἱ Γάλλοι, οἱ Ἰταλοί καί αὐτοί οἱ Ἄγγλοι, ἠμπορεῖ νά εἴπῃ κανείς ὅτι ἐφέρθησαν θηριωδῶς, ἀφοῦ συνδιασχέδαζον μέ τούς Κεμαλικούς, ἐνῶ ἡ ὡραία Σμύρνη ἐκαίετο καί ἐσφάζετο. Οὐδέ ἕναν ἄνθρωπον ἔβγαλον ἐκ τῶν 15 πλοίων των, οὐδέ μία βοήθεια»6. Τήν 1η τοῦ Σεπτέμβρη ἡ Σμύρνη καίγεται. «Ἦταν ἡ Σμύρνη πρωτεύουσα τῆς Ἰωνίας, ἀπ᾿ ὅπου πήγασε ὁ κλασικός πολιτισμός, γιά νά μεγαλουργήσει στήν Ἑλλάδα, τήν Ἰταλία καί τή Σικελία, στίς ἀκτές τῆς Μαύρης Θάλασσας καί τῆς Μεσογείου καί νά φθάσει μέχρι τήν ἐποχή μας. Ἦταν ἡ πατρίδα τοῦ Ὁμήρου, ἡ πολυτραγουδησμένη Σμύρνη. Τήν ἐποχή τῆς καταστροφῆς της εἶχε 500.000 κατοίκους κι ἦταν τό σπουδαιότερο λιμάνι τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου-πνευματικό κέντρο τοῦ ἑλληνισμοῦ. Στήν πόλη αὐτή μπῆκε θριαμβευτής ὁ Μουσταφά Κεμάλ, καί μέ τήν ψυχική πώρωση ἑνός Νέρωνα, παρακολούθησε ἀπό τό γραφικό Κορδελιό τήν καταστροφή της, τήν τρομερή πυρκαγιά, τή σφαγή χιλιάδων ἀθώων, βιασμούς παρθένων-ἕνα ὄργιο, πού μόνο ἡ θηριωδία τῆς τουρκικῆς φυλῆς θά μποροῦσε νά σκηνοθετήσει»7. Ἑκατοντάδες χιλιάδες Ἕλληνες πρόσφυγες περνοῦν ἀπό τίς μικρασιατικές ἀκτές στά ἑλληνικά νησιά. Ξεριζωμένοι ἀπό τίς πατρογονικές ἑστίες αἰώνων. Φτωχοί, ἀνέστιοι, ρακένδυτοι, ἄρρωστοι, πληγωμένοι στό σῶμα καί στήν ψυχή, πονεμένοι, ἀπέλπιδες. Χαροκαμένες μάνες, ἀσυντρόφευτες γυναῖκες, ἀνήμποροι γέροντες, πεινασμένα, κακοπαθημένα παιδιά. Οἰκογένειες, πού χωρίστηκαν,

δίχως νά τό θέλουν. Στά μάτια ὅλων κυριαρχοῦν καί τούς καταδυναστεύουν οἱ εἰκόνες τῆς σκληρῆς πραγματικότητας. Εἰκόνες τῆς φωτιᾶς, τῶν βιασμῶν, τῆς λεηλασίας, τοῦ φυλετικοῦ μίσους, τῆς ἀλόγιστης μάνητας τῶν Τούρκων γιά τούς Ρωμιούς. Κεῖνα τά μάτια, πού μέχρι πρίν ἀπό λίγο ἀγκάλιαζαν τήν ἥμερη γῆ, τά ὄμορφα ἀκρογιάλια, τούς εὔφορους κάμπους, τά ἀρχαῖα μνημεῖα, τούς προκομμένους ἀνθρώπους, τώρα κατάντησαν πηγές δακρύων. Στή νέα πατρίδα ἔφερναν τήν καλοσύνη τῆς ψυχῆς τους καί μαζί τίς μνῆμες, τίς γνώσεις, τόν πολιτισμό, τίς εἰκόνες τῶν Ἁγίων, πού τούς εὐλογοῦσαν καί τούς προστάτευαν χρόνια. Ἀψευδής μάρτυρας ἡ Γεραπετρίτισσα Παναγία Ἐλεούσα. Δεκάδες χιλιάδες οἱ νεκροί ἄμαχοι. Χιλιάδες καί οἱ ἄνδρες ἀπό 18 ἴσαμε 45 χρονῶν, πού πιάστηκαν αἰχμάλωτοι, γιά νά χαθοῦν στό ἐσωτερικό τῆς Τουρκίας, σκλάβοι στά ἐργατικά τάγματα. Ζωντανοί νεκροί, ἁλυσοδεμένοι ἀπό τούς πιό αἱμοδιψεῖς τυράννους. Εἶναι αὐτοί γιά τούς ὁποίους ὁ Ἠλίας Βενέζης, σκλάβος καί ὁ ἴδιος, θά γράψει «Τό νούμερο 31328». Στίς 11 τοῦ μήνα ὁ στρατός καί ὁ στόλος, πού βρίσκονται στή Μυτιλήνη καί στή Χίο ἐπαναστατοῦν. Ἡ ἐπανάσταση «προσπάθησε νά διασώσει τά ὑπολείμματα τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἀπό τό παθιασμένο κυνηγητό τῶν Κεμαλικῶν καί νά βοηθήσει τούς τρομαγμέ19

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

νους ἑλληνικούς πληθυσμούς νά διαπεραιωθοῦν στά γειτονικά νησιά καί τελικά στήν ἠπειρωτική χώρα. Τό ἔργο πού ἐπιτελέστηκε τίς κρίσιμες ὧρες ἐκεῖ, στόν τόπο τῆς ἥττας, ἦταν πολύτιμο»8. Στήν Ἀθήνα συγκροτεῖται ἔκτακτο στρατοδικεῖο, γιά νά δικάσει τούς πρωταίτιους τῆς μικρασιατικῆς καταστροφῆς. Ἕξι ἀπό τούς κατηγορούμενους καταδικάζονται σέ θάνατο. Στίς 8 τοῦ Νοέμβρη ξεκινᾶ ἡ διάσκεψη τῆς Λωζάννης. Τήν Ἑλλάδα ἀντιπροσωπεύει ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος. «Ὁ πολιτικός πού εἶχεν ὑπογράψει τήν Συνθήκην τῶν Σεβρῶν ἐκαλεῖτο, τώρα, νά σώσῃ ὅ,τι ἠμποροῦσε νά σωθῇ ὕστερα ἀπό τήν καταστροφήν τοῦ ἔργου του, διά τήν ὁποίαν δέν ἦτο ὑπεύθυνος. Ἐχρειάζοντο τά ἀτσαλένια νεῦρα τοῦ Κρητός καί ἡ ἀκατάβλητος μαχητικότης του διά νά ὑπομείνῃ παρομοίαν μεταστροφήν τῆς μοίρας. Καί ἔσωσε πολύ περισσότερα ἀπό ὅσα καί οἱ πλέον αἰσιόδοξοι ἐπίστευαν ὅτι ἦτο ἐφικτό νά σωθοῦν»9. Ἐκεῖνος πού παρέλαβε ντροπιασμένη τήν Ἑλλάδα, μετά τήν ἥττα τοῦ ᾿97 καί τήν ὁδήγησε στίς πιό ψηλές κορφές τῆς Ἱστορίας, καλοῦνταν τώρα νά διαχειριστεῖ τά συντρίμμια τοῦ πολέμου, τήν ἀλαζονεία τῶν Τούρκων, τή δυσπιστία τῶν ἀδιάλλακτων τῆς Ἐπανάστασης, τίς μεθοδεύσεις τῶν συμμάχων τῆς Ἐγκάρδιας πλέον… Διένεξης! Στίς 24 τοῦ Ἰούλη τοῦ ᾿23 ὑπογράφεται ἡ Συνθήκη τῆς Λωζάννης, ἐξασφαλίζοντας «εἰς τόν τόπον ἔντιμον εἰρήνην»10. Προηγουμένως, τόν Ἰανουάριο τοῦ ἰδίου ἔτους, εἶχαν ὑπογραφεῖ οἱ συμβάσεις γιά 20

τήν ἀνταλλαγή τῶν ἑλληνοτουρκικῶν πληθυσμῶν καί γιά τήν ἀνταλλαγή τῶν αἰχμαλώτων καί τῶν πολιτικῶν ὁμήρων. Γιά πρώτη φορά στήν παγκόσμια ἱστορία ἀνταλλάσσονταν πληθυσμοί. 150.000 περίπου Ἕλληνες, πού εἶχαν ἀπομείνει στήν Μικρά Ἀσία, μετά τήν καταστροφή, μέ 388.000 Τούρκους, πού βρίσκονταν στήν Ἑλλάδα. Τό ἑλληνικό κράτος, ἔχοντας πλέον ἀποκτήσει ἐθνική ὁμοιογένεια, ἔχοντας συνειδητοποιήσει ὅτι ὁ Ἕβρος ὁριοθετεῖ τά ὅρια τῆς ἀντοχῆς του καί ὅτι δέν ὑπάρχουν περιθώρια γιά νέες πολεμικές περιπέτειες, καλοῦνταν, μετά τήν ἥττα, νά θρέψει, νά στεγάσει, νά ντύσει, νά γιατρέψει, νά δώσει γῆ στούς ξεριζωμένους πρόσφυγες. Σέ κείνους τούς κατατρεγμένους νοικοκύρηδες τοῦ χθές, πού ἄφησαν πίσω τους ἀρχοντικά, νοικοκυρεμένα σπίτια, πρότυπα σχολειά, νεοϊδρυμένο Πανεπιστήμιο, εὐρύχωρες ἐκκλησιές, προσοδοφόρες δουλειές, καλοπληρωμένες τέχνες, ἀξιοθαύμαστη κοινωνική ζωή, πανάρχαια ἔθιμα. «Ἐκεῖνο πού συνέβη στήν Ἑλλάδα μέ τήν περίθαλψη καί τήν ἀποκατάσταση τῶν προσφύγων εἶναι, χωρίς καμία ὑπερβολή, ἕνα ἔπος. Περίπου 1,2 ἑκατ. Πρόσφυγες, στήν συντριπτική πλειονότητά τους σέ συνθῆκες ἔνδειας, διακινήθηκαν στή χώρα πού μόλις συνερχόταν ἀπό τή δεκαετή στρατιωτική κινητοποίηση. Χωρίς σοβαρές ὑποδομές, οἰκονομικά ἐξαντλημένη καί μέ μιά διεθνή βοήθεια πολύτιμη μέν, ἀλλά φειδωλή καί συχνά δεσμευτική. Κι ὅμως ἡ ἀπάντηση ἦταν αἰσιόδοξη, σχεδόν ἐπαναστατική. Μιά τεράστια κινητοποίηση δυνάμεων (νέων προσώπων, κινήσεων καί πρωτοβουλιῶν) μετέτρεψε τήν Ἑλλάδα σέ ἕνα ἀπέραντο ἐργοτάξιο, μέσα στό ὁποῖο χωνεύτηκε ἕως ἕνα βαθμό ὁ πόνος καί τό πένθος τοῦ ξεριζωμοῦ»11. Οἱ πρόσφυγες πάλεψαν σκληρά. Δούλεψαν ἀκούραστα, νύχτα καί μέρα. Ἀντιμετώπισαν μέ γενναῖο φρόνημα τή μοίρα τους, τή φτώχεια, τόν κατατρεγμό, τίς προσβολές, τήν ὑπεροψία τῶν ἐντοπίων. Χάρη σέ κείνους ἄγονοι τόποι, ἔρημοι, ἄνυδροι καί ἄβατοι μετατράπηκαν σέ κάρπικη γῆ, σέ γῆ μιᾶς νέας ἐπαγγελίας. Στήθηκαν

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

μαγαζιά, βιοτεχνίες, ἐπιχειρήσεις. Ἄνοιξαν δρόμοι, ἄρχισαν νέες δραστηριότητες, ἐμφανίστηκαν νέοι λογοτέχνες, ἄξιοι δημοσιογράφοι. Τό πολύπαθο κορμί τῆς παλιᾶς Ἑλλάδας μπολιάστηκε μέ τό μπόλι τῆς ἀνανέωσης. Δέχτηκε τό νέο αἷμα προκομμένων ἀνθρώπων. Μέ τόν καιρό τά πράγματα ἄλλαξαν. Ἔγιναν καλύτερα. Ἡ ἀγροτική κυρίως, ἀλλά καί ἡ ἀστική ἀποκατάσταση ὁλοκληρώθηκαν. Χτίστηκαν καινούργια χωριά, νέες γειτονιές, πόλεις ὁλόκληρες. Ἄλλαξε ἡ ζωή τῆς Ἑλλάδας, μά καί ἡ ζωή τῶν προσφύγων. Οἱ πρόσφυγες ἐντάχθηκαν στήν ἑλλαδική κοινωνία, πρόκοψαν, ξεχώρισαν. «Οἱ ἀγρόται πρόσφυγες μετέφεραν ἀποτόμως τήν Μακεδονίαν καί Θράκην ἀπό τοῦ 17ου αἰῶνος εἰς τόν 20όν…»12. Τό προσφυγικό ἀποτέλεσε κεντρικό πολιτικό ζήτημα, πού κυριάρχησε στή δημόσια ζωή τῆς Ἑλλάδας, ἐπί πολλά χρόνια, καί ἐπηρέασε καθοριστικά τίς πολιτικές ἐξελίξεις. «Ἡ Μικρασιατική καταστροφή δέν ἐτερμάτισε μονάχα μίαν περίοδον. Ἔγινε καί ἡ ἀφετηρία μιᾶς νέας. Ἡ Ἑλλάς, ἀπό τό 1923, εἶναι κάτι καινούργιο. Ἡ ἀπορρόφησις ἑνός καί ἡμίσεος ἑκατομμυρίου Ἑλλήνων, πού διέφερον κατά τήν ἰδιοσυγκρασίαν, κατά τήν νοοτροπίαν, κατά τάς συνηθείας ἀπό τούς ἐγκατεστημένους εἰς τήν εὐρωπαϊκήν Ἑλλάδα, δέν ἦτο δυνατόν παρά νά συντελέσῃ εἰς τήν ἐμφάνισιν νέων πληθυσμικῶν δεδομένων. Ἀλλά καί ἐπί τῆς πολιτιστικῆς, οἰκονομικῆς, κοινωνικῆς καί πολιτικῆς διαθρώσεως τῆς χώρας μας ἤσκησεν ἐπίδρασιν σέ πολλά εὐεργετικήν, ἡ σημειωθεῖσα πληθυσμική μεταβολή»13. Ἐπί 92 χρόνια ὁ νέος ἑλληνισμός κάνει τόν ἀπολογισμό τούτης τῆς δύσκολης ὥρας τοῦ Γένους μας. Μέ περισσότερη νηφαλιότητα, μέ λιγότερα ἐμφύλια πάθη, ὅσο περνᾶ ὁ καιρός, προσπαθεῖ νά καταλάβει τί ἔφταιξε γιά τή μεγάλη συμφορά, πού ἀνέτρεψε τή νικηφόρα πορεία, πού μετάστρεψε τό Ἔπος σέ Καταστροφή. Δέν ἔχουμε δικαίωμα νά ξεχάσουμε. Ἄν ἡ λήθη εἶναι ἀτομικό δικαίωμα τῶν ἀνθρώπων, ἡ συλλογική μνήμη ἀποτελεῖ ὑποχρέωση τῶν λαῶν. Ὄχι γιά νά μισοῦν. Μά γιά νά ἐπιβιώνουν. Γιά νά διδάσκονται καί νά

μήν ξανακάνουν τά ἴδια λάθη. Στή Μικρασιατική γῆ συγκρούστηκαν ἡ ὑψιπετής πολιτική τοῦ Βενιζέλου, πού εἶχε στέρεη ἀναφορά στή γνώση τοῦ διεθνοῦς γίγνεσθαι καί ἡ αὐτοτελειακή πολιτική τοῦ Κωνσταντινισμοῦ. Βεβαίως, καί ὁ Βενιζέλος διέπραξε λάθη. Τό ἀναγνώρισε ὁ ἴδιος, ἀπαντώντας στόν Παπαναστασίου, ὅταν λίγο πρίν τό τέλος τῆς πολιτικῆς σταδιοδρομίας του, ἀπάγγειλε στή Βουλή τό δικό του ἐπικήδειο. Λάθος ἡ ἐπιλογή τοῦ Ἀριστείδη Στεργιάδη ὡς Ὕπατου Ἁρμοστῆ στή Σμύρνη. Λάθος ἡ ὑπερεκτίμηση τῶν δυνάμεων τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ. Λάθος ἡ ἀπροϋπόθετη ἐμπιστοσύνη στούς συμμάχους. Ἡ πολιτική του, ὅμως, ἦταν σωστή. Ἦταν ἡ μόνη ἐνδεδειγμένη στήν τότε συγκυρία, ὅταν οἱ νεότουρκοι ἀφάνιζαν κάθε τι ἑλληνικό. Γι᾿ αὐτό σφράγισε τήν Ἱστορία. Γι᾿ αὐτό ἐπιχείρησαν νά τήν ἐφαρμόσουν καί οἱ πολιτικοί του ἀντίπαλοι. Χωρίς, ὅμως, διεθνῆ ἐρείσματα. Χωρίς διπλωματική εὐελιξία. Χωρίς οἰκονομικές δυνατότητες. Γι᾿ αὐτό καί ἀπέτυχαν. «Ἡ ἀκολουθηθεῖσα μετά τό 1920 πολιτική, εἰς τήν ὁποίαν παρέσυρεν αὐτούς ἡ πέραν τοῦ προσήκοντος μέτρου προσήλωσις τῶν εἰς τήν δυναστείαν, ὑπῆρξεν ὀλεθρία διά τά συμφέροντα τῆς Χώρας»14. 21

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

Στήν Μικρά Ἀσία δοκιμάστηκαν ἡ συνοχή, ἡ ἑνότητα τοῦ Ἔθνους. Χτυπήθηκαν δολερά καί ἐπίμονα ἀπό πολλές κατευθύνσεις. Ἀπό ἀδίστακτα συμφέροντα, ἀπό ἀπ ί σ τε υτ η πολιτική μικρόνοια, ἀπό ἀθεράπευτες προσωπικές φιλοδοξίες. Ἤδη, «μετά τό 1915, οἱ Ἕλληνες ἐγεννῶντο καί ἀπέθνησκον βενιζελικοί ἤ ἀντιβενιζελικοί. Εἶχον παύσει νά σκέπτωνται πολιτικά. Οἱ ὀπαδοί τοῦ Βενιζέλου ἐπίστευον τούς λόγους του ὡς δόγμα. Οἱ ἀντίπαλοί του, ἠσθάνοντο ὑποχρέωσιν νά εἶναι ἀντίθετοι πρός κάθε ἐνέργειάν του»15. Καί τό «κλίμα» αὐτό μεταφέρθηκε καί σύντριψε τόν ἀγώνα στήν Μικρά Ἀσία. Σήμερα ἡ πατρίδα μας ζεῖ καί πάλι δύσκολες ὧρες, πού ἐπηρεάζουν τή διεθνή θέση της. Ὅσα συνέβησαν τότε ἀποτελοῦν μαθήματα ζωῆς, πού πρέπει νά τά λάβουμε σοβαρά ὑπόψη. «Τά σημερινά διακυβεύματα εἶναι διαφορετικά ὡστόσο, τό αἴτημα τοῦ περιορισμοῦ τῶν τάσεων ‘‘ἀπομονωτισμοῦ’’, ‘‘ἀναδελφισμοῦ’’ ἤ ‘‘μαξιμαλισμοῦ’’ παραμένει δραματικῶς ἐπίκαιρο… Ἐπίκαιρη ὅσο ποτέ παραμένει καί ἡ ἀνάγκη δυναμικῆς παρουσίας τῆς Ἑλλάδας στούς διεθνεῖς ὀργανισμούς, ἀλλά καί ἡ σύμπηξη συμμαχιῶν σέ περιφερειακό καί διεθνές ἐπίπεδο. Τά Βαλκάνια, ὁ Εὔξεινος Πόντος καί ἡ Μεσόγειος ἀποτελοῦν προνομιακές ζῶνες δράσεως τῆς ἑλληνικῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς, ἐνῶ ἡ ἀγκύρωση τῆς χώρας στόν πυρήνα τῶν εὐρωπαϊκῶν πολιτικῶν καί οἰκονομικῶν θεσμῶν παραμένει προϋπόθεση τῆς 22

ἐπιτυχίας τῶν ἑλληνικῶν πρωτοβουλιῶν»16. Καί ἄν ἡ Ἱστορία, ὅπως συνήθως συμβαίνει, δέν μᾶς διδάσκει, τότε ἄς ἀκούσουμε καί ἄς ἀναστοχαστοῦμε τό λόγο τοῦ Κωστῆ Παλαμᾶ: «Ἡ Ἑλλάδα μιά, ἀκομμάτιαστη καί ἀμέτρητη Μητέρα, μιά τῶν Ἑλλήνων καί ἡ ψυχή!... Ὄχι! Μακριά κι ἡ ἀπελπισιά, μακριά καί ὀργή καί θρῆνος! Στό μαῦρο ἀπάνω Γολγοθά τῶν ἐθνικῶν καημῶν, θεῖε ἄγγελε τοῦ τραγουδιοῦ, βοήθα νά ἀνθίσει ὁ κρίνος τῶν Εὐαγγελισμῶν». (τό τραγούδι τῶν προσφύγων). ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. «Ὁ θρῆνος» τῆς Σμύρνης, Χρήστου Σολομωνίδη. Ἑλληνική Δημιουργία. 2. Ἐπιστολή τοῦ Ἐλευθ. Βενιζέλου πρός τόν Κλεμανσώ (Νοέμβριος 1919). 3. Σπυρίδωνος Μαρκεζίνη, Πολιτική Ἱστορία τῆς νεωτέρας Ἑλλάδος. 4. Γιάννη Π. Καψῆ, Χαμένες Πατρίδες. 5. Ὁμιλία Κεμάλ στήν 1η ἐπέτειο γιορτασμοῦ τῆς νίκης του. Ὅπου παραπάνω. 6. Μίλτου Φραγκόπουλου. Νά ὑπομένεις καί νά ἀντέχεις. Μιά οἰκογενειακή ἀλληλογραφία. Μάρτιος 1922-Ἰούλιος 1923. 7. Γιάννη Π. Καψῆ, Χαμένες Πατρίδες. 8. Βασίλη Παναγιωτόπουλου, Ἡ Ἑλλάδα τοῦ πολέμου καί τοῦ διχασμοῦ. (Ἡ Ἀττική γῆ ὑποδέχεται τούς πρόσφυγες τοῦ ’22). 9. Γρηγορίου Δάφνη, Ἡ Ἑλλάς μεταξύ δύο πολέμων. 10. Τηλεγράφημα Ἐλευθ. Βενιζέλου πρός τούς Γονατᾶ καί Πλαστήρα. 11. Ὅπου καί τό 8. 12. Δήλωση Κάμπελ, Ἀντιπροέδρου Ἐπιτροπῆς Ἀποκαταστάσεως προσφύγων. 13. Ὅπου καί τό 9. 14. Ἐπιστολή-ἀνταπάντηση Βενιζέλου στόν Τσαλδάρη. 15. Ὅπου καί τό 9. 16. Ἰωάννη Γρηγοριάδη, «Διδάγματα ἀπό τούς Βαλκανικούς Πολέμους», ἐφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.

Τί ψάλλεται καί τί δέν ψάλλεται στή Θεία Λειτουργία Ἐμμανουήλ Λουκάκη, Δρ. Θεολογίας, καθηγητῆ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ τήν Παράδοση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας ἡ θεία Λειτουργία τοῦ Βυζαντινοῦ λειτουργικοῦ τύπου* καί στίς δύο μορφές πού τελεῖται, τή Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου καί τή Λειτουργία τοῦ ἱεροῦ Χρυσοστόμου, ἔχει πάντοτε ἀναστάσιμο χαρακτήρα, γι’ αὐτό καί ἀπό τά πρωτοχριστιανικά χρόνια ἀπαγορεύτηκε ἡ τέλεσή της σέ ἡμέρες νηστείας, ἡμέρες κατανυκτικοῦ δηλαδή χαρακτήρα, μέ τήν καθιέρωση τῆς Προηγιασμένης Λειτουργίας. Ὅπως ἀναφέρει ὁ Μητροπολίτης Περγάμου Ἰωάννης Ζηζιούλας «ἡ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας ἀρχίζει στήν πληρότητά της μέ τήν Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου, ἡ ὁποία σήμανε τήν ἀνατολή τῆς Βασιλείας τοῦ Χριστοῦ στήν ἱστορία. Ἡ προσκύνηση τοῦ ἀναστημένου Χριστοῦ ἀπό τούς μαθητές Του καί ἡ λατρεία πού προσφέρεται σ’ Αὐτόν ὡς Κύριον, καθήμενον ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός, ἀποτελοῦν τόν ἄξονα τῆς χριστιανικῆς λατρείας. Τά γεύματα τῶν μαθητῶν μέ τόν ἀναστάντα Κύριο νοηματίζουν τό Μυστικό Δεῖπνο καί γίνονται ἡ πρώτη μορφή τῆς θ. Εὐχαριστίας». Ἔτσι οἱ ρίζες τῆς θ. Λειτουργίας δέ βρίσκονται μόνο στήν πράξη τῆς Ἰουδαϊκῆς συναγωγῆς καί στό Μυστικό Δεῖπνο, ἀλλά καί στίς ἐμφανίσεις τοῦ Χριστοῦ κατά τήν τεσσαρακονθήμερη περίοδο μετά τήν Ἀνάσταση, ὅπου ἔχουμε «κλάση τοῦ ἄρτου» καί γεύματά Του μέ τούς μαθητές Του. Ὁ Εὐαγγελιστής Λουκᾶς στίς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων (2,46) τονίζει ὅτι ἡ πρώτη Ἐκκλησία τελοῦσε τήν Εὐχαριστία «ἐν ἀγαλλιάσει», σέ ἀτμόσφαιρα δηλαδή χαρᾶς καί πανηγύρεως. Μόνο ἡ Ἀνάσταση καί ἡ Παρουσία δικαιολογοῦν μιά τέτοια χαρμόσυνη ἀτμόσφαιρα. Ὅλα

αὐτά συμβαίνουν γιατί ἡ Ἀνάσταση εἶναι γεγονός ἐσχατολογικό καί ὄχι ἁπλά ἱστορικό. Σηματοδοτεῖ τήν τελική πράξη τοῦ Θεοῦ στήν Ἱστορία, τή νίκη κατά τοῦ «ἐσχάτου ἐχθροῦ» (Α΄ Κορ. 15,26), τοῦ θανάτου καί τήν ἀνατολή τῆς ἐσχάτης ἡμέρας. Αὐτή ἡ ἐσχάτη ἡμέρα, πού ἔγινε πραγματικότητα γιά τόν ἔσχατο Ἀδάμ, θά γίνει μέ τή Δευτέρα Παρουσία πραγματικότητα γιά ὅλη τή κτίση. Ἔτσι μαζί μέ τόν ἀναστάσιμο συνυφαίνεται καί ὁ ἐσχατολογικός χαρακτήρας τῆς θ. Λειτουργίας. Εἶναι ἀφ ἑνός ἡ κατεξοχήν ἱερουργία κατά τήν ὁποία ἡ Ἐκκλησία συναντᾶ τόν ἐρχόμενο Κύριο ὡς νικητή τοῦ διαβόλου καί ἀρχηγοῦ τῆς Καινῆς κτίσεως, ὅπου ὁ θάνατος δέν ὑπάρχει πλέον καί ἔχει τήν πληρότητα τῆς Βασιλείας, ἐρχομένης ἐν δυνάμει, ἀφοῦ εἰσάγεται ἤδη στή Λειτουργία τῶν ἐσχάτων καί ἀφ ἑτέρου σ’ αὐτήν κάθε διψῶσα καί πεινῶσα ψυχή μετέχει στή θεωρία τοῦ Θαβωρείου φωτός καί λαμβάνει τή δωρεά τοῦ Ἁγ. Πνεύματος εἰς ζωήν αἰώνιον, ὅπως σημειώνει ὁ μακαριστός Ἀλέξανδρος Σμέμαν. Ἡ πιό εὔγλωττη δέ ἀπόδειξη ὅλων αὐτῶν εἶναι ὅτι ἀπό τήν ἀρχή συνδέθηκε μέ τήν Κυριακή, ὡς τήν πιό κατάλληλη ἡμέρα γιά τήν τέλεσή της, ἀλλά καί μέ τήν προσευχητική καί μάλιστα ὄρθια στάση κατά ἀνατολάς, δεδομένου ὅτι ἡ Ἀνατολή εἶναι τό σημεῖο ἀπό τό ὁποῖο ἀναμένεται νά ἔλθει ὁ Κύριος κατά τή Δευτέρα Παρουσία, ὅπως συνοψίζει ὁ Ἅγ. Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός. Ἡ πραγματικότητα αὐτή ὑπαγόρευσε ἐξ ὑπαρχῆς ἐκτός ἀπό τό χρόνο τελέσεως καί ἑορτασμοῦ τῆς θ. Λειτουργίας καί τό περιεχόμενο τῶν ἀναπεμπομένων εὐχῶν καί τῶν ὕμνων πού ψάλλονται καί πού μᾶς ἀφοροῦν ἐδῶ: Κατά τήν τέλεσή της ἡ Ἐκκλησία λού-

* Ἀνακοίνωση πού πραγματοποιήθηκε κατά τήν Ἐπιστημονική Διημερίδα μέ θέμα: «Ἡ Ψαλτική τέχνη στήν Ὀρθόδοξη Λατρεία», πού ὀργάνωσε τό Σωματεῖο Ἱεροψαλτῶν Ν. Ἡρακλείου «Ἀνδρέας ὁ Κρήτης» στήν Ἐνορία Γενεσίου τῆς Θεοτόκου (Μπεντεβῆ) Ἡρακλείου τό Σάββατο 25 Ὀκτωβρίου 2014. 23

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ζεται στό φῶς καί περιβάλλεται ὅλη τήν λαμπρότητα πού διαθέτει. Πρόκειται γιά τή χαρά καί τή δόξα της, κατά τήν ὡραία ἔκφραση τοῦ π. Νικ. Λουδοβίκου. Αὐτό ἐξάλλου ἀντανακλᾶται καί στό ὅτι ἀφ ἑνός ὁ Ἐπίσκοπος καί οἱ λειτουργοί στή Θεία Εὐχαριστία φέρουν λαμπρά ἄμφια, καί ἀφετέρου οἱ προσερχόμενοι καί συμμετέχοντες πιστοί φοροῦν τά καλύτερά τους ροῦχα, «ὡς ὑποδεξόμενοι τῶν Βασιλέα τῶν ὅλων». Εἶναι «τό Μυστήριο Μυστηρίων», ἡ διακονία τῆς νέας ἀνθρωπότητας. Ὅλα λοιπόν στή Θεία Εὐχαριστία εἶναι λουσμένα στό φῶς καί τή λαμπρότητα γιατί μ’ αὐτόν τόν τρόπο ἡ Ἐκκλησία μας θέλησε νά δείξει ὅτι στή Θεία Λειτουργία ζοῦμε στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Β. Ἡ ἀριστοτεχνική δομή τῆς θ. Λειτουργίας Ὑπό τό φῶς αὐτῶν τῶν παρατηρήσεων ἐρχόμεθα ἐπί τοῦ θέματός μας περί τοῦ «Τί ψάλλεται καί τί δέν ψάλλεται στή θ. Λειτουργία». Ὁ τίτλος αὐτός ἔχει μιά συγκεκριμένη δυναμική τελετουργικῆς φύσεως. Ἀποσκοπεῖ ἀφ ἑνός στήν ἐπισήμανση τοῦ ὀρθοῦ στοιχείου, δηλαδή ἐκείνου πού εἶναι σύμφωνο πρός τήν ἀπηκριβωμένη λειτουργική μας παράδοση πρός τήν ὁποία πρέπει καί ὀφείλουμε – μέ φόβο Θεοῦ – νά κατατείνουμε γιά νά ἐπιτύχουμε μιά, κατά τό δυνατόν, ἄψογη καί κατά τίς παραδοσιακές, δηλαδή ἁγιοπατερικές προδιαγραφές τέλεση τῆς θ. Λει24

τουργίας καί ἀφ ἑτέρου νά καταδείξει ὅ,τι δέν εἶναι σύμφωνο μέ τή παράδοση, δηλ. στοιχεῖα πού ἔχουν παρεισφρήσει ἀπό ἀτομικές πρωτοβουλίες, ἄγνοια, ἤ καί ἄλλους παράγοντες, ἤ ἄλλα πού ἀτόνησαν καί πρέπει νά ξαναβροῦν τήν αἴγλη τους γιά νά κοσμοῦν τό «Μυστήριο τῶν Μυστηρίων». Στήν προοπτική αὐτή τό δεύτερο σκέλος τοῦ θέματος ἀφορᾶ στό τί «δέν πρέπει νά ψάλλεται». Ἑπομένως ἐδῶ δέν μᾶς ἀφορᾶ τό μουσικό-ψαλτικό θέμα τοῦ ἤχου ἤ τῶν ἤχων στό μέλος καί τά ἰδιώματα τῶν ὁποίων παραδόθηκε νά ψάλλονται οἱ βασικοί ὕμνοι τῆς Θ. Λειτουργίας. Κατά τό μακαριστό καθηγητή Ἰωάννη Φουντούλη ἡ θ. Λειτουργία στήν διά τῶν αἰώνων πορεία της ἔχει μιά ἀριστοτεχνική δομή, ἡ ὁποία συνίσταται σέ μιά ἰδιαίτερα μελετημένη καί θαυμαστή στήν ἀρχική σύλληψή της διαδοχή ρόλων. Ὁ ρόλος τοῦ ἱερέως εἶναι ὁ πρωτεύων, ὄχι μόνο θεωρητικά ἐπειδή εἶναι ὁ τελεσιουργός τοῦ Μυστηρίου ἀλλά καί πρακτικά-λειτουργικά. Ἕπονται ὁ διάκονος καί ὁ λαός, ἐν προκειμένῳ δέ ὁ χορός τῶν ψαλτῶν. Ἡ δέ μουσική παράδοση ὡς ἐπένδυση τῶν ὕμνων μέ συγκεκριμένη μουσική ἐπιτήδευση, εἶναι κι αὐτή τέλεια-ὑπερτέλεια. Τί ἀπομένει ἤ τί δέν εἶναι τέλειο, ἐρωτᾶ ὁ καθηγητής Γρηγόριος Στάθης. Καί ἀπαντάει: Ἡ δική μας τέλεση καί ἐπιτέλεση, ἡ ἐκφορά τοῦ λόγου, ἡ ποιότητα τῆς ψαλτικῆς, οἱ κινήσεις μας κ.λ.π. Καί πραγματικά τήν κυρία θέση ἐφ’ ὅλου τοῦ Μυστηρίου ἔχει ὁ εὐχετικός λόγος καί οἱ λατρευτικές πράξεις τῶν ὁποίων φορεύς εἶναι ὁ λειτουργός ἱερεύς. Ἀκολουθεῖ ὁ ὑμνητικός λόγος ἀπό τούς ψάλτες. Ὁ ἱερεύς δέν ψάλλει στή θ. Λειτουργία παρά μόνο μετέχει στήν ψαλμωδία ὅταν συλλειτουργεῖ μέ ἄλλους ἱερεῖς, πού ἀπαρτίζουν τότε τόν τρίτο χορό. Ὁ λαός, ἐκπροσωπούμενος ἀπό τούς χορούς, ψάλλει τά Ἀντίφωνα ἤ τά Τυπικά καί Μακαρισμούς, τά ἀπολυτίκια καί τό τρισάγιο, τό «Ἄξιόν ἐστιν…» καί (ἰδιαίτερα παλαιότερα) τά Προκείμενα, τό Ἀλληλλουάριο καί τό «Πληρωθήτω». Ἀκροᾶται ἐπίσης ἐν σιγῇ, ἐνῶ δέν ὑπερκαλύπτει μέ τήν ψαλμωδία τόν πρωτεύοντα ρόλο τοῦ ἱερέως καί ἰδίᾳ κατά τήν ἀνάγνωση τῶν εὐχῶν, ὅπως κακῶς συνηθίζουν ἀρκετοί ψάλτες καί σκύβει τό κεφάλι «τῷ Κυρίῳ» στήν ἀντίστοιχη προτροπή. Ἀπαντᾶ στίς προτροπές τοῦ ἱερέως γιά προ-

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

σευχή, συμμεριζόμενος τά αἰτήματα μέ τό «Ἀμήν», εὐχόμενος ἤ ἀντευχόμενος («Κύριε ἐλέησον», «Παράσχου Κύριε», «Σοί Κύριε», «Καί μετά τοῦ πνεύματός σου») ἤ μετέχοντας διαλογικά στήν πορεία τῆς εὐχῆς τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς («Ἔχομεν πρός τόν Κύριον», «Ἄξιον καί δίκαιον», «Ἅγιος Ἅγιος…», «Σέ ὑμνοῦμεν…»). Δέν ψάλλει Μεγαλυνάρια Ἁγίων, οὔτε ἑορτῶν, οὔτε Πολυελαίους, οὔτε τεριρέμ, οὔτε τό κοντάκιο «Μετά τῶν ἁγίων…», τόν Ἄμωμο ἤ νεκρώσιμα εὐλογητάρια τίς Κυριακές, ἤ ἄλλες συνθέσεις καί ὕμνους ἀντί τοῦ προβλεπομένου ἀπό τό Τυπικό κοινωνικοῦ, καθώς θά ἐξηγήσουμε πιό κάτω. Στό σημεῖο αὐτό θεωροῦμε ὅτι ἐνδείκνυται νά τονίσουμε δύο σημεῖα, τά ὁποῖα σήμερα ἀτυχῶς παραθεωροῦνται. 1. Στά ψαλλόμενα χρειάζεται ἀρκετή προσοχή ὥστε νά μήν ἐκτρέπεται ἡ τέλεση τοῦ μυστηρίου σέ ἱερή μουσική συναυλία, κυρίως μέ νωχελή καί μακρόσυρτο τρόπο ψαλμωδίας, ὁ ὁποῖος καί ἐπιτείνει τή διάρκεια τῆς θ. Λειτουργίας εἰς βάρος τοῦ Μυστηρίου καί ἀποβαίνει κουραστικός. 2. Κατά τούς σύγχρονους λειτουργιολόγους εἶναι ἀντίθετη μέ τή φύση τῆς Εὐχαριστίας ὡς «συνάξεως ἐπί τό αὐτό» καί ἀνυψώσεώς μας στή Βασιλεία ἡ προβολή της ἀπό τηλεοπτικά καί ραδιοφωνικά μέσα, εἴτε γιά ποιμαντικούς εἴτε γιά ἱεραποστολικούς λόγους! Γ. Στοιχεῖα τῆς θ. Λειτουργίας πού χρήζουν ἰδιαιτέρας προσοχῆς Ἡ τέλεση τοῦ μυστηρίου τῆς θ. Εὐχαριστίας γενικῶς συνδυάζει σταθερότητα καί ποικιλία, ἀμετάβλητα δηλ. καί ἐναλλασσόμενα στοιχεῖα (πού δέν εἶναι δυνατόν νά ἀναφερθοῦν ἐδῶ), ἔτσι ὥστε καί ἡ τέλεσή της καί ἡ συμμετοχή σ’ αὐτήν τοῦ λαοῦ νά διευκολύνεται καί ἡ κουραστική μονοτονία νά ἀποφεύγεται. Εἶναι τέλεση μυστηρίου ὡς «ἱερουργίας θυσίας φρικτῆς καί ἀρραβῶνος ζωῆς ἀτελευτήτου…Θεοῦ γάρ σῶμα διαδίδοται ἐνταῦθα…καί Θεοῦ αἷμα τό πόμα» (Κύριλλος Ἀλεξανδρείας), δηλαδή συμπεριλαμβάνει τήν ἐξαγγελία τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ διά τῶν ἀναγνωσμάτων καί τοῦ κηρύγματος, πού χαρακτηρίζεται ὡς «λειτουργία τοῦ Λόγου», ἤ ἁπλά «σύναξις» καί εἶναι τό πρῶτο μέρος. Στό δεύτερο μέρος

ἔχουμε τήν τέλεση τῆς θ. εὐχαριστίας, τήν προσφορά τῶν δώρων τῆς Ἐκκλησίας, τόν καθαγιασμό των καί τή κοινωνία ἀπό αὐτά. Ἀπό ὅλα αὐτά τά στοιχεῖα ἐπιλέξαμε νά κυκλώσουμε καί νά ἐπιμείνουμε σέ 6 σημεῖα, τά ὁποῖα, ἰδιαίτερα σήμερα, χρήζουν προσοχῆς καί ἰδιαιτέρας μελέτης. Πρόκειται γιά τά Ἀντίφωνα, τά Ἀπολυτίκια, τό Ἀλληλουάριο τοῦ Ἀποστόλου, τά Μεγαλυνάρια τῶν ἁγίων καί ἑορτῶν, τό Κοινωνικό καί τό «Πληρωθήτω…». 1. Τά ἀντίφωνα τῆς θ. Λειτουργίας. Ἡ θ. Λειτουργία ἀρχίζει μέ μιά εἰσαγωγική ψαλμωδία. Πρόκειται γιά τά τρία ἀντίφωνα. «Ἀντίφωνο» εἶναι ὁ ψαλμός μαζί μέ τό ἐφύμνιό του κατά στίχο, πού ψάλλεται κατ’ ἀντιφωνίαν, μέ ἔμφαση κυρίως στόν ψαλμό, ὁ ὁποῖος εἶναι Ἁγιογραφικό κείμενο καί δευτερευόντως στό ἐφύμνιο, πού διακοσμεῖ τήν ψαλμωδία τοῦ ψαλμοῦ καί δέν τήν κατατρώγει. Κάθε ἀντίφωνο εἰσάγεται μέ τά διακονικά ἤ τά «εἰρηνικά» ἀπό τήν ἀρκτική φράση «Ἐν εἰρήνη τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν», πού εἶναι πλήρη στό πρῶτο καί κατ’ ἐπιτομήν στά δύο ἄλλα (οἱ λεγόμενες μικρές συναπτές), ἱερατική εὐχή καί ἐκφώνηση. Σέ κάθε αἴτημα ὁ χορός ἀπαντᾶ ἐμμελῶς ἀλλά ἁπλά, μέ τό «Κύριε ἐλέησον». Στό «Ἀντιλαβοῦ… τῇ σῇ χάριτι»» λέγεται πάντοτε «Κύριε ἐλέησον» καί ὄχι «Ἀμήν», ὅπως ἀντικανονικά συνηθίζουν μερικοί. Τό «Ἀμήν» λέγεται μόνο μετά τήν ἐκφώνηση. Ἐπακολουθεῖ ἀπό τούς χορούς ἡ ψαλμωδία τῶν Ἀντιφώνων. Ἐπειδή ὡς πρός τό θέμα αὐτό ἐπικρατεῖ στίς μέρες μας μεγάλη ἀναρχία, ὅπως σχετικά ἀναφέρει καί ὁ ἀείμνηστος καθηγητής Ἰωάννης Φουντούλης, ἄς μᾶς συχωρεθεῖ μιά μικρή ἱστορική ἀναδρομή. Ἀρχικά κατά τόν 7ο καί 8ο περίπου αἰώνα στό προπαρασκευαστικό αὐτό τμῆμα τῆς θ. Λειτουργίας εἰσήχθη πρῶτο το γ΄ ἀντίφωνο ὡς εἰσοδικός ψαλμός, δηλ. ὁ 94ος «Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίω…προσκυνήσωμεν…» ἐπειδή ἡ θ. Λειτουργία ἄρχιζε ἀπό τήν εἴσοδο τῶν ἱερέων καί τοῦ λαοῦ στό ναό. Μετέπειτα εἰσήχθησαν τά δύο ἄλλα (τό α΄ καί τό β΄) γιά τή συμπλήρωση τοῦ ἱεροῦ ἀριθμοῦ τρία καί οἱ σταθεροί ψαλμοί ἔγιναν τρεῖς: Ὁ 91ος («Ἀγαθόν τό ἐξομολογεῖσθαι…»), ὁ 92ος 25

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

(«Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν…») καί 94ος («Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίω…»), ἀπό τόν ὁποῖο προέρχεται καί τό κοινό εἰσοδικό «Δεῦτε προσκυνήσωμεν…». Οἱ ψαλμοί αὐτοί δέν ἐπιλέχτηκαν τυχαία. Ὁ ἀρχικός 94ος ἐπελέγη διότι ἀποτελεῖ μέχρι τόν 6ο στίχο μιά θαυμάσια πρόσκληση γιά δοξολογία τοῦ Θεοῦ ἀπό τή λατρεύουσα κοινότητα: «Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα…ἀλαλάξωμεν…προφθάσωμεν τό πρόσωπον αὐτοῦ ἐν ἐξομολογήσει…καί ἐν ψαλμοῖς ἀλαλάξωμεν αὐτῷ… Δεῦτε προσκυνήσωμεν καί προσπέσωμεν αὐτῷ…». Ἀπό ὅλες τίς ἐνδείξεις πρέπει νά συμπεράνομε πώς ἐφύμνιό του εἶχε τό «Ἀλληλούια» καί πώς ἡ στιχολογία του διακοπτόταν στόν κατ’ ἐξοχήν εἰσοδικό στίχο, τό «Δεῦτε προσκυνήσωμεν». Ἀργότερα ὁ στίχος αὐτός ὑπέστη μιά ἐπιτυχή χριστολογική διασκευή: τό «αὐτῶ» ἔγινε «Χριστῷ». Τελικά ἐψάλλοντο μόνο τέσσερις στίχοι ἀπό κάθε ψαλμό, ἐπισφραγιζόμενοι πάντοτε μέ τό «Δόξα Πατρί… Καί νῦν…». Στό 3ο ἀντίφωνο κατά τό ὁποῖο γινόταν ἡ εἴσοδος, τό «Δόξα… Καί νῦν…» ἐλέγετο πρό τοῦ Κοντακίου μετά τήν εἴσοδο, πού συνιστᾶται ἀκόμη καί σήμερα ἀπό τό Τυπικό, ἀλλά δυστυχῶς δέν ψάλλεται ἀπό τούς ψάλτες. Ἡ πρώτη μαρτυρία μέ τούς ψαλμούς αὐτούς, παρέχεται ἀπό τόν Ἅγ. Γερμανό Πατριάρχη ΚΠόλεως ἤδη κατά τόν 8ο αἰώνα (†733). Ἀλλά καί ἄλλοι μεταγενέστεροι Πατέρες ὅπως ὁ Θεόδωρος Ἀνδίδων, ὁ Ἅγ. Νικόλαος Καβάσιλας καί ὁ Ἅγ. Συμεών Θεσσαλονίκης, ἑρμηνεύουν τούς ψαλμούς αὐτούς καί τούς ἐντάσσουν στή θ. Λειτουργία ὡς ὀργανικά της στοιχεῖα ὁποιαδήποτε μέρα κι ἄν τελεῖται αὐτή ἑξαιρέτως μάλιστα τήν Κυριακή, λόγῳ τοῦ πανηγυρικοῦ καί ἀναστάσιμου χαρακτήρα τῶν προφητικῶν αὐτῶν κειμένων. Λέγει χαρακτηριστικά ὁ Ἅγ. Νικόλαος Καβάσιλας: «Ἡ πρώτη ψαλμωδία εἶναι προτροπή σέ δοξολογία. “Ἀγαθό εἶναι νά δοξολογεῖ κανείς τόν Κύριο καί νά ψάλλει τό ὄνομά σου Ὕψιστε”. Ὕψιστο ἐννοώντας τόν Πατέρα καί Κύριο τόν Μονογενή Υἱό…Διότι ὄχι ἁπλά μᾶς ἀνέστησε ἀπό τή φοβερή πτώση ἀλλά καί μᾶς κατέστησε ἀξίους τῆς Βασιλείας καί τῶν μεγαλύτερων ἀγαθῶν». Ἐδῶ ἔχουμε πλήρη ἀντιστοιχία μέ τήν εὐχή τῆς ἁγίας ἀναφορᾶς. Εἰς δέ τήν ἐξήγηση τοῦ τρίτου ἀντιφώνου ὁ Καβάσιλας γρά26

φει: «Τό [3ο] ἀντίφωνο φαίνεται νά εἶναι προϋπάντηση σάν νά ἔχει ἔρθει ἤδη ὁ Κύριος καί νά φαίνεται. Γι’ αὐτό τοποθετεῖται καί ψάλλεται κοντά στή στιγμή τῆς εἰσόδου καί ἐπιδείξεως τοῦ Εὐαγγελίου, μέ τό ὁποῖο σημαίνεται ὁ Χριστός. Ὅτι δέ ὁ προφήτης συνέθεσε αὐτή τήν ψαλμωδία ἔχοντας ἐμπρός στούς ὀφθαλμούς του τήν ἐπιφάνεια τοῦ Χριστοῦ, δεικνύεται πρό πάντων ἀπό τή χαρά καί εὐφροσύνη μέσα του, μέ τήν ὁποία αὐτός ὁ ἴδιος φαίνεται γεμάτος καί στήν ὁποία προσκαλεῖ ὅλους τούς ἄλλους γιά συμμετοχή: “ἐμπρός ἄς εὐφρανθοῦμε γιά τόν Κύριο”». Οἱ ψαλμοί αὐτοί ἐστιχολογοῦντο ὁλόκληροι μέ ἐφύμνια (ἤ βραχέα τροπάρια κατά τόν καθηγητή Γρηγόριο Στάθη) εἰς μέν τόν πρῶτο, «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου…», εἰς τό δεύτερο «Πρεσβείαις τῶν ἁγίων σου…», πού εἶναι σύστοιχα μέ τό ἀκροτελεύτιο τῶν εἰρηνικῶν «Τῆς Παναγίας…» εἰς δέ τόν γ΄ «Σῶσον ἡμᾶς Υἱέ Θεοῦ…». Ἀργότερα ἔγινε μιά ἀλλαγή, ὄχι στούς ψαλμούς ἀλλά στά ἐφύμνια, πού ἴσως ἄρχισε ἀπό τήν Κυριακή. Τό πρῶτο ἐφύμνιο παρέμεινε τό ἴδιο. Τό δεύτερο ἐξέπεσε καί ἀντικαταστάθηκε ἀπό τό τρίτο. Ὡς τρίτο δέ ἐφύμνιο ἐψάλλετο τό ἀναστάσιμο ἀπολυτίκιο ἤ τό ἀπολυτίκιο τοῦ ἑορταζομένου ἁγίου. Τό εἰσοδικό ὅμως, στίχος καί ἐφύμνιο, παρέμειναν τά ἴδια. Ἔτσι ἔχουμε δύο τύπους ἀντιφώνων πού ἔμειναν… σέ χρήση. Τά πρῶτα πού τά ὀνομάζουμε «ἀρχαῖα» καί τά δεύτερα, γιά νά διακρίνονται ἀπό τά πρῶτα, «νεώτερα». Τά νεώτερα, γιά νά γίνει σαφέστερο τό πράγμα, πῆραν τήν ἑξῆς μορφή: α΄ ἀντίφωνο: Ψαλμός 91 («Ἀγαθόν το ἐξομολογεῖσθαι…»). Ἐφύμνιο: «Ταῖς πρεσβείαις …». β΄ ἀντίφωνο: Ψαλμός 92 («Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν…»). Ἐφύμνιο: «Σῶσον ἡμᾶς Υἱέ Θεοῦ…» γ΄ ἀντίφωνο: Ψαλμός 94 («Δεῦτε ἀγαλιασώμεθα…»). Ἐφύμνιο: Τό ἀπολυτίκιο. Αὐτή ἡ πράξη ἐπικρατοῦσε στούς ἐνοριακούς ναούς μέχρι καί τήν ἐποχή τῆς ἅλωσης τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπό τούς Τούρκους (1453), ὁπότε σίγασε τό ἐνοριακό Τυπικό. Κατά τόν 9ο αἰώνα ὅμως καί ἀπό τή Μονή τοῦ Ἁγ. Σάββα στά Ἱεροσόλυμα, διαμορφώ-

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

θηκε καί διαδόθηκε σέ ὅλα τά μοναστήρια ἡ γνωστή «Ἀκολουθία τῶν Τυπικῶν». Πρόκειται γιά ἀκολουθία ὁμαδικῆς ἤ κατ’ ἰδίαν μοναχικῆς θ. Κοινωνίας χωρίς ἱερέα, τῆς ὁποίας ἡ ἱστορική ἐξέλιξη δέν μᾶς ἐνδιαφέρει ἐδῶ παρά μόνο εἰς τά ἑξῆς 2 σημεῖα. α) Ὅταν γινόταν θ. Λειτουργία ἔψαλλαν τά τυπικά στή θέση τῶν ἀντιφώνων. Χώρισαν τήν ἀκολουθία στά δύο καί τό πρῶτο μέρος τῆς [ψαλμοί 102 (Εὐλόγει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον…), 145 (Αἴνει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον…) καί μακαρισμοί] ἀντικαθιστοῦσε τό πρό τῆς εἰσόδου μέρος τῆς λειτουργίας, ἐνῶ οἱ τελευταῖοι ψαλμοί (33ος καί 144ος) κάλυπταν τή διανομή τοῦ ἀντιδώρου. β). Κατά τήν ἐποχή τῆς Τουρκοκρατίας μέ τήν ἐπικράτηση τοῦ μοναχικοῦ Τυπικοῦ στίς ἐνορίες ἐπικράτησαν καί τά τυπικά μέ τούς μακαρισμούς ἐνῶ ξεχάστηκαν τά Ἀντίφωνα (ψαλλομένων ἐνίοτε σκέτων τῶν ἐφυμνίων). Ἔτσι τό Τυπικόν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας (Γ. Βιολάκη), πού ἰσχύει σήμερα, διατάσσει ὅτι: «Κατά πᾶσαν Κυριακήν ἐν τῇ Λειτουργίᾳ ψάλλονται ἀπαραιτητως τά Τυπικά καί οἱ Μακαρισμοί μετά τῶν ὀκτώ Ἀναστασίμων τῆς Ὀκτωήχου Τροπαρίων». Τά τυπικά ὅμως μέ τούς μακαρισμούς δέν μπόρεσαν λόγῳ τοῦ μήκους τῆς ἀκολουθίας νά εὐδοκιμήσουν στήν ἐνοριακή πράξη, ὁπότε στίς ἐνορίες τοῦ Ἑλλαδικοῦ χώρου, κατά τίς λειτουργίες ἐκτός ἑορτῶν ἔψαλλαν μόνο τα ἐφύμνια «Ταῖς πρεσβείαις…» καί «Σῶσον ἡμᾶς Υἱέ Θεοῦ…», χωρίς τούς στίχους τῶν ψαλμῶν τῶν ἀντιφώνων. Γιά νά σταματήσει αὐτός ὁ ἀπαράδεκτος τρόπος ψαλμωδίας ἡ Ἱ. Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος καθόρισε περί τά μέσα τοῦ προηγούμενου αἰώνα στίχους ἀντιφώνων, τή γνωστή ἐπιτομή τῶν τυπικῶν: διά μέν τό α΄ καί β΄ ἀπό τούς ψαλμούς τῶν Τυπικῶν (ρβ΄ καί ρμε΄): -Εὐλόγει ἡ ψυχή μου, τόν Κύριον, καί πάντα τά ἐντός μου τό ὄνομα τό ἅγιον αὐτοῦ. Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, Σῶτερ σῶσον ἡμᾶς. -Εὐλόγει, ἡ ψυχή μου, τόν Κύριον, καί μή ἐπιλανθάνου πάσας τάς ἀνταποδόσεις αὐτοῦ. Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου... -Κύριος ἐν τῷ οὐρανῷ ἡτοίμασε τόν θρόνον αὐτοῦ, καί ἡ Βασιλεία αὐτοῦ πάντων δεσπό-

ζει. Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου... -Αἴνει, ἡ ψυχή μου, τόν Κύριον, αἰνέσω Κύριον ἐν τῇ ζωή μου, ψαλῶ τῷ Θεῶ μου ἕως ὑπάρχω. Σῶσον ἡμᾶς, Υἱέ Θεοῦ, ὁ ἀναστάς ἐκ νεκρῶν, ψάλλοντάς σοι. Ἀλληλούια. -Μακάριος, οὐ ὁ Θεός Ἰακώβ βοηθός αὐτοῦ, ἡ ἐλπίς αὐτοῦ ἐπί Κύριον τόν Θεόν αὐτοῦ. Σῶσον ἠμᾶς, Υἱέ Θεοῦ, ... -Βασιλεύσει Κύριος εἰς τόν αἰώνα, ὁ Θεός σου, Σιών, εἰς γενεάν καί γενεάν. Σῶσον, ἡμᾶς, Υἱέ Θεοῦ, ... Διά δέ τό γ΄ δύο στίχους κατ’ ἐκλογήν: «Αὕτη ἡ ἡμέρα ἥν ἐποίησεν ὁ Κύριος, ἀγαλλιασώμεθα καί εὐφρανθῶμεν ἐν αὐτῇ» (Ψαλμ, ριζ΄ 24) καί «Αἰνεσάτωσαν αὐτόν οἱ οὐρανοί καί ἡ γῆ» (Ψαλμ ξη΄ 35) μέ τό ἀναστάσιμο ἀπολυτίκιο. Αὐτά ὁρίστηκαν νά ψάλλονται ὡς «Ἀντίφωνα» κατά τίς Κυριακές, ἐνῶ στίς καθημερινές ὁρίστηκαν τά ἀρχαῖα Ἀντίφωνα! Βέβαια, σ’ ὅλες τίς ἐκδόσεις τοῦ Ἐγκολπίου τοῦ Ἀναγνώστου, πού γνώρισε εὐρύτατη κυκλοφορία ἀπό τότε, ἀπουσιάζει κατά τίς καθημερινές το β΄ ἀντίφωνο «Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν…», ἀλλ’ αὐτό δέν ἐνοχλοῦσε κανέναν. Διά δέ τίς μνῆμες τῶν ἁγίων ὅρισε νά λέγονται εἰς τό γ΄ ἀντίφωνον οἱ στίχοι τῶν ἀποστίχων τοῦ Ἑσπερινοῦ. Αὐτό βέβαια ἦταν – καί συνεχίζει νά εἶναι – ἕνα στραπατσάρισμα τοῦ τμήματος αὐτοῦ της θ. Λειτουργίας, καθόσον οἱ ἐπιλεγόμενοι ἑκάστοτε «στίχοι» (ἕνας ἀπό δῶ καί ἕνας ἀπό κεῖ) δέν εἶναι σύστοιχοι μέ τόν εἰσαγωγικό στίχο τῆς εἰσόδου «Δεῦτε προσκυνήσωμεν…». Ἐπί πλέον, παρατηρεῖται ὅτι στή Λειτουργία τῶν καθημερινῶν, τό Ἀπολυτίκιο τῆς εἰσόδου λέγεται ἄνευ στίχου! Γι’ αὐτό καί κανείς ἀπό 27

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

τούς σύγχρονους λειτουργιολόγους (ἀκόμη καί ἑτερόδοξους, ὅπως ὁ διάσημος λειτουργιολόγος Ρ/Καθολικός ἱερέας Robert Taft) δέ συμφωνεῖ μέ τήν τροποποίηση αὐτή διότι οὔτε οἱ στίχοι ἀπό τούς ψαλμούς τῶν τυπικῶν μποροῦν νά θεωρηθοῦν ὡς ἀντίφωνα, οὔτε οἱ ψαλμοί αὐτοί ἔχουν ἀναστάσιμο χαρακτήρα. Ἔτσι στό ἔργο τοῦ καθηγητοῦ Ἰ. Φουντούλη, ὑπάρχουν ἀρκετές ἀναφορές στά κανονικά ἀντίφωνα μέ ἀλλεπάλληλες ἐπικλήσεις ἐπαναφορᾶς τους, οἱ ὁποῖες καί ἐπέσυραν πολλές ἐπικρίσεις τῆς «τάξεως» πού ἔχει ἐπικρατήσει. Ὅπως γράφει, «φτάσαμε σέ τελεία ἀποδιοργάνωση (δέν πρόκειται γιά ὑπερβολή) τοῦ ὡραίου αὐτοῦ καί ζωτικοῦ λειτουργικοῦ στοιχείου, μέ τίς ἀδόκιμες λύσεις, πού ἀπό καλή πρόθεση προτάθηκαν καί προωθήθηκαν». Καί ἀλλοῦ συνεχίζει: «Ὁ συγκερασμός ἀντιφώνων, τυπικῶν καί μακαρισμῶν (δηλ. τά Εὐλόγει ἡ ψυχή μου, τόν Κύριον κ.λ.π. ἐπέφερε “καταποντισμό ὅλων καί τώρα ζοῦμε τίς συνέπειες τοῦ ναυαγίου”». Ἀλλά καί ὁ μακαριστός πρωτοπρεσβύτερος Κ. Παπαγιάννης, ἐξαίρετος λειτουργιολόγος, στή νέα ἔκδοση τοῦ «Ἐγκολπίου Ἀναγνώστου καί Ψάλτου», καί στό «Εἰσαγωγικόν σημείωμα», ἐνῶ παραδέχεται ὅτι τά «Ἀντίφωνα» τῆς Ἱερᾶς Συνόδου ἦταν ἐλλιπῆ καί ἀναγκάστηκε νά τά συμπληρώσει, στήν οὐσία δέν μπόρεσε, κρίμασιν οἷς εἶδε Κύριος, νά ἐπαναφέρει τήν ἀρχαία τάξη. Τήν προορίζει γιά τή λειτουργία τῶν καθημερινῶν, ἐνῶ γιά τίς Κυριακές διατάσσει τήν ψαλμώδηση τῆς Ἐπιτομῆς τῶν Τυπικῶν. Ἀξίζει φυσικά νά διαβάσει κανείς τό «Εἰσαγωγικόν σημείωμα» γιά πληρέστερη ἐνημέρωση. Ἀνακεφαλαιώνοντας ἔχουμε νά προτείνουμε τά ἑξῆς: 1. Τήν ἐπαναφορά τῶν ἀρχαίων ἀντιφώνων μέ τά ἐφύμνιά τους ὡς ἔχουν σήμερα, μέ 3 ἤ 4 στίχους ἕκαστον, κατακλει28

νόμενα πάντα μέ τό «Δόξα…καί νῦν…» καί ἑπομένως καί στό Κοντάκιο μετά τήν εἴσοδο καί νά παύσει ὁριστικά ἡ ἀνεύθυνη καί ἀντιπαραδοσιακή κακομεταχείρισή τους. 2. Τήν ψαλμωδία τῶν τυπικῶν καί μακαρισμῶν μέ τά λαμπρά τροπάριά τους εἴτε ἀπό τήν Ὀκτώηχο, εἴτε ἀπό τήν γ΄ καί ς΄ ὠδή τῶν κανόνων τῶν ἑορταζομένων ἁγίων κατά τίς ἑορτές, ἐναλλάξ κατά τόν ἁγιορειτικό τρόπο σέ τακτά χρονικά διαστήματα, λαμβανομένου ὑπόψη νά ἀρχίζει ἡ θ. Λειτουργία λίγο ἐνωρίτερα. 2. Τά Ἀπολυτίκια Γιά τά ἀπολυτίκια ἡ διάταξη τοῦ Τυπικοῦ εἶναι περιεκτική καί συγκρατημένη καί εἰς αὐτήν ἄς ἀρκούμεθα. Ἡ προσθήκη καί ψαλμωδία πολλῶν ἀπολυτικίων, ἰδιαίτερα τῶν Ἁγίων, μετά τήν εἴσοδο καταντᾶ καταστρεπτική τῆς συμμετρίας τῶν στοιχείων πού ἀπαρτίζουν τή σύνολη πράξη καί τάξη τῆς θ. Λειτουργίας. 3. Περί τοῦ Ἀλληλουαρίου Καί στήν ἀπαγγελία τῆς Ἀποστολικῆς περικοπῆς ἡ τάξη ἔχει διασαλευθεῖ στίς ἐνορίες, τόσον πρίν ἀπό τό Ἀνάγνωσμα, ὅσον καί μετά, κατά τήν ψαλμώδηση τοῦ Ἀλληλουαρίου. Ἡ κανονική τάξη προβλέπει τήν ἀπαγγελία τοῦ Ἀποστόλου ἀπό τό μέσον του ναοῦ καί πάντοτε ἐμμελῶς, οὐδέποτε χύμα. Πρῶτος ἀρχίζει ὁ ἀναγνώστης μέ τήν ἀπαγγελία τοῦ Προκειμένου τοῦ Ἀποστόλου καί ἕπεται ὁ διάκονος ἤ ὁ ἱερεύς μέ τό Πρόσχωμεν. Μετά τό Ἀνάγνωσμα ψάλλεται ὑπό τοῦ β΄ χοροῦ τό παρατιθέμενο στό τέλος Ἀλληλουάριο τοῦ Ἀποστόλου μέ τούς στίχους του καί ὄχι ἁπλῶς σκέτο τό Ἀλληλούια τρεῖς φορές ὅπως κάκιστα ἔχει ἐπικρατήσει, διότι καί τό πανηγυρικό του ὕφος ἐξανεμίζεται καί ἡ δοξολογική του σημασία ὑποτιμᾶται. Πρόκειται

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

γιά 2-3 στίχους ψαλμοῦ, πού ψάλλονται μέ ἐφύμνιο τό τριπλό “ἀλληλούια” στόν δηλούμενο ἑκάστοτε ἦχο. Εἶναι πανηγυρική ἔκφραση δοξολογίας καί εὐχαριστίας στό Θεό, ἕνα ἐπιφώνημα χαρᾶς ἕνας χαρούμενος χαιρετισμός στόν Κύριο πού ἔρχεται στή σύναξη τῶν πιστῶν. Τό ἀλληλουϊάριο ψάλλεται ὡς προκείμενο τοῦ Εὐαγγελίου καί γίνεται κατ’ αὐτό ἡ θυμίαση, ὅπως μαρτυρεῖται ἀπό τήν παράδοση καί ὄχι κατά τήν ἀνάγνωση-ἀκρόαση τοῦ Ἀποστόλου, καθώς ἀποσπᾶται καί διασπᾶται ἡ προσοχή τῶν πιστῶν. Κατά τόν Ἀλέξανδρο Σμέμαν ἡ ψαλμωδία αὐτῆς τῆς «γεμάτης μυστήριο θεοφόρας λέξης, εἶναι ὁ χαρμόσυνος χαιρετισμός ἐκείνων πού βλέπουνε τόν ἐρχόμενο Κύριο». Νόμιμα, λοιπόν μπορεῖ νά ἐπανέλθει καί ἡ τάξη νά διασφαλισθεῖ. 4. Τά «μεγαλυνάρια» Ἡ λειτουργική πράξη ἀρχῆς γενομένης καί ὑποστηριζομένης ἀπό τά Τυπικά τοῦ Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου καί Γ. Βιολάκη καί μέχρι τῆς νέας ἐκδόσεως τοῦ Ἐγκολπίου Ἀναγνώστου καί Ψάλτου ἀπό τήν Ἀποστολική Διακονία τό 2005, γνώρισε μετά τόν καθαγιασμό τῶν Τιμίων δώρων καί πρίν ἀπό τήν προτροπή τοῦ ἱερέως νά μνημονεύσουμε «Καί ὧν ἕκαστος κατά διάνοιαν ἔχει…», τήν παρεμβολή τῶν Μεγαλυναρίων τῆς φερομένης ἑορτῆς ἤ τοῦ Ἁγίου τῆς ἡμέρας. Γράφτηκαν μεγαλυνάρια γιά κάθε Ἅγιο καί γιά κάθε ἑορτή καί ἀδιάκριτα σφηνώθηκαν ἐκεῖ, πράξη πού δείχνει, πάν’ ἀπ’ ὅλα τήν ἄγνοια ἐπί τοῦ ἱεροτάτου αὐτοῦ σημείου τῆς θ. Λειτουργίας. Ἡ ψαλμωδία τους συνεχίζεται ἀκόμη καί σήμερα, παρά τίς διατυπωθεῖσες ἀντιδράσεις καί τήν παρέμβαση τοῦ μακαριστοῦ Ἰ. Φουντούλη: «Ἄλλο μεγαλυνάριο πλήν τοῦ Θεομητορικοῦ (δηλαδή τοῦ «Ἄξιον ἐστίν…» καί τοῦ «Ἐπί σοί χαίρει…» ἤ τοῦ εἱρμοῦ τῆς θ΄ ὠδῆς στίς Δεσποτικές καί Θεομητορικές ἑορτές) δέν ψάλλεται στή θ. λειτουργία». Ἔτσι στή νέα ἔκδοση τοῦ Ἐγκολπίου Ἀναγνώστου καί Ψάλτου ἀπό τήν Ἀποστολική Διακονία, ἀφαιρέθηκαν τά μεγαλυνάρια τῶν Ἁγίων καί ἑορτῶν, καθόσον πρόκειται πραγματικά περί μιᾶς «καινοφανοῦς καί ἀστόχου» παρεμβολῆς στό ἱερότατο αὐτό σημεῖο, κατά

τό ὁποῖο ἡ εὐχαριστία μᾶς προτρέπει νά μνημονεύσουμε «Καί ὧν ἕκαστος κατά διάνοιαν ἔχει…», δηλαδή τούς οἰκείους μας, ὅποιους θέλουμε. Ἄν κατά τό λόγο τοῦ Ἰωάννου Ζηζιούλα α) εἶναι «ἀληθινό δυστύχημα διότι τό μνημόσυνο τῶν ὀνομάτων ἔπαυσε πλέον κατά τήν ὥρα ἐκείνη καί μετατοπίστηκε σχεδόν ἀποκλειστικά στήν Προσκομιδή γιά πρακτικούς λόγους. β) «Τότε, στήν ἁγία Ἀναφορά τῆς Θυσίας, τίθενται ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ “εἰς μνημόσυνον αἰώνιον” οἱ μνημονευόμενοι, οἱ ὁποῖοι χάρη στή θυσία τοῦ Ἀρνίου ὄχι μόνον συγχωροῦνται ἀλλά καί λαμβάνουν αἰώνιον ζωήν, δηλαδή ἀληθινή ὑπόσταση. γ) Εἶναι παρών τή στιγμή ἐκείνη ὁ Κύριος καί εἶναι μεγάλη τιμή γι’ αὐτούς νά μνημονεύονται τήν ὥρα ἐκείνη», καταλαβαίνει κανείς πόση ζημιά μπορεῖ νά προκαλέσει ἡ «ξένη καί ἀντιπαραδοσιακή παρεμβολή αὐτή ὡς διακόπτουσα τήν εὐχήν τῆς Ἁγίας ἀναφορᾶς…κι ἐπιπλέον ἀλλοιώνει καί φθείρει τήν ἀριστοτεχνική δομή τῆς Θ. Λειτουργίας». Γιά ὅλα αὐτά, ὁ Ἰ. Φουντούλης τά ἀποκαλεῖ «εὐλαβή μάστιγα: Μεγαλυνάρια δέν ψάλλονται στή θ. λειτουργία, ἀλλά μετά τήν θ΄ ὠδή τοῦ κανόνος τοῦ ὄρθρου ἤ στήν ἀντίστοιχη θέση τῶν παρακλητικῶν κανόνων. Στή Θ. Λειτουργία διακόπτουν τή ροή τοῦ μυστηρίου καί ἀποπροσανατολίζουν τή σύναξη ἀπό τήν τελεσιουργία τῆς θ. εὐχαριστίας σέ θέματα πού ἔχουν ἤδη ἐξαντληθεῖ στόν ὄρθρο καί στό πρῶτο μέρος τῆς συνάξεως». 5. Περί τοῦ Κοινωνικοῦ Πρίν καί κατά τή διάρκεια τῆς Θείας Κοινωνίας ψάλλεται ὡς γνωστό τό Κ ο ι ν ω ν ι κ ό. Εἶναι στίχος ψαλμοῦ ἐπιλεγμένος κατάλληλα, ὡς προτροπή γιά τή Θ. Κοινωνία καί ἐξυπηρετεῖ συγκεκριμένες λειτουργικές πράξεις, ἤτοι τήν προετοιμασία τοῦ Ποτηρίου καί τή Θ. Κοινωνία ἀπό τούς λειτουργούς καί τό λαό. Εἶναι δηλαδή καλυπτήριος ὕμνος καί διακόπτεται ἐκεῖ πού τελειώνει ἡ κοινωνία. Γι’ αὐτό καθορίζεται πάντοτε ἀπό τό Τυπικό. Ἀρχικά σέ κάθε στίχο τοῦ ψαλμοῦ ἀπό τόν ὁποῖο εἶχε ληφθεῖ τό Κοινωνικό, ἐπαναλαμβανόταν ὁ εἰδικός στίχος-κοινωνικό, μέχρις ὅτου γίνουν οἱ προκαταρτικές πράξεις (δηλ. ὕψωσις, μελισμός, ἕνωση, ζέον), ἡ κοινωνία τῶν λειτουργῶν καί στή συνέχεια τῶν πιστῶν. 29

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

Κατά τήν ἐπιλογή τοῦ στίχου ἐλαμβάνετο πρόνοια ἤ νά ἀναφέρεται προφητικά στή θεία κοινωνία καί νά ἀποτελεῖ προτροπή γι’ αὐτήν, ἤ νά ἀναφέρεται στήν ἑορτή, ἤ εἶναι τῆς ἡμέρας τῆς ἑβδομάδας. Ἄλλος τρόπος ψαλμωδίας του ἦταν κατ’ ἀντιφωνίαν, κατά στίχον, δηλαδή ἀπαντητικά μεταξύ τῶν δύο χορῶν, μέ ἐφύμνιο τό «Ἀλληλούια». Ψάλλεται ἐπίσης ἀργῶς καί μετά μέλους, πράξη ἡ ὁποία ἀπαιτεῖ κατάλληλες μουσικές γνώσεις καί λειτουργική παιδεία ἀλλά τά ἀργά μέλη δέν εἶναι ἀρεστά στόν κόσμο σήμερα. Σημειωτέον ἐπίσης ὅτι τό Κοινωνικό δέν ἀντικαθίσταται ἀπό ἄλλους ψαλμούς ἤ τροπάρια, οὔτε ἀπό τεριρέμ καί συνεχίζεται καί κατά τήν ὥρα τῆς θ. Κοινωνίας, πολύ δέ περισσότερο δέν πρέπει νά γίνεται τό κήρυγμα κατά τήν ὥρα του. Ὁμοίως δέν εἶναι ὀρθό νά διαβάζονται ἀντί τοῦ κοινωνικοῦ οἱ εὐχές τῆς θ. μεταλήψεως. Ἡ τάξη ὅμως αὐτή γενικῶς δέν τηρεῖται σήμερα. Ἔπαψε νά στιχολογεῖται ὁ ψαλμός καί ἔμεινε μόνο ὁ κοινωνικός στίχος, πού μετετράπη σέ ἀργό μουσικό μάθημα. Ἔτσι ἀκοῦμε νά ψάλλονται ἄσχετα τελείως ἀντί Κοινωνικοῦ οἱ Πολυέλεοι ««Ἐξομολογεῖσθε τῷ Κυρίω», «Δοῦλοι Κύριον», «Λόγον ἀγαθόν», «Ποῦ πορευθῶ», οἱ ψαλμοί τῶν τυπικῶν ἤ τροπάρια θεομητορικά, ὕμνοι μελοποιημένοι, Καλοφωνικοί Εἱρμοί, ἐνίοτε μέ κρατήματα, παραλειτουργικές συνθέσεις ἤ ὁ Θεομητορικός ὕμνος τοῦ ἁγίου Νεκταρίου «Ἁγνή Παρθένε» κ.ἄ. Ὅλα αὐτά ἀποβαίνουν καταλυτικά τῆς τάξεως. Ἐπίσης, στό σημεῖο αὐτό θά θέλαμε νά παρατηρήσουμε καί κάτι ἀκόμη. Τό πολύ συνηθισμένο τροπάριο τῆς Μ. Πέμπτης «Τοῦ δείπνου σου τοῦ Μυστικοῦ…» μόνο τήν Μ. Πέμπτη ἐπέχει θέση Κοινωνικοῦ καί μόνο τήν ἡμέρα αὐτή πρέπει νά ψάλλεται καί ποτέ ἄλλοτε. Ὅσο ταιριαστό καί ἄν φαίνεται δέν ἔχει καμία σχέση μέ τίς ὑπόλοιπες ἡμέρες τοῦ λειτουργικοῦ ἔτους. Σέ πολλές Ἐνορίες ἀκόμη ὑπάρχει ἡ συνήθεια σέ Μνημόσυνα ἀντί Κοινωνικοῦ νά λέγεται ὁ νεκρώσιμος «Ἄμωμος» καί τά νεκρώσιμα Εὐλογητάρια, ἀκόμη καί ἄν εἶναι Κυριακή, πράγματα ἀπαράδεκτα. 6. Τό «Πληρωθήτω…» Μετά τήν ἐκφώνηση τοῦ ἱερέως “Πάντοτε νῦν καί ἀεί…”, καί τήν ἀπόσυρση τῶν Ἁγίων 30

ἀπό τήν ἁγία Τράπεζα γιά τή Πρόθεση, ὁ χορός ψάλλει ἀπαραιτήτως τό «Πληρωθήτω». Στίς ἑλληνόφωνες ἐνορίες ὁ ὕμνος αὐτός εἶχε καί ἔχει μιά περιπέτεια καί δέν ψάλλεται σήμερα, κυρίως γιατί δέν διατάσσεται ἀπό τό Τ.Μ.Ε. οὔτε καί τό Τυπικό τοῦ Κωνσταντίνου, ἐνῶ ὑπάρχει σ’ ὅλα τά προγενέστερά τους Τυπικά, καθώς καί στό Τριώδιο. Ἔτσι παραλήφθηκε καί σ’ ὅλες μετέπειτα τίς ἐκδόσεις Ἱερατικῶν, Ἐγκολπίων κτλ. καί συνεπῶς ἦταν (καί εἶναι) ἄγνωστο στίς ἑλληνόφωνες ἐκκλησίες. Τελευταῖα ὅμως ἀρχῆς γενομένης ἀπό τό 2007, διατάσσεται τόσον εἰς τά Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ὅσο καί τό Μικρόν Τυπικόν καί εἰς τό Ἐγκόλπιον Ἀναγνώστου καί Ψάλτου. Ὁ ἀρχαῖος αὐτός ὕμνος – βιβλικός στίχος – ἔχει ὡς ἑξῆς: «Πληρωθήτω τό στόμα ἡμῶν αἰνέσεώς σου, Κύριε, ὅπως ὑμνήσωμεν τήν δόξαν σου, ὅτι ἠξίωσας ἡμᾶς μετασχεῖν τῶν ἁγίων μυστηρίων σου. Στήριξον ἡμᾶς ἐν τῷ σῶ ἁγιασμῶ, ὅλην τήν ἡμέραν μελετᾶν τήν δικαιοσύνην σου. Ἀλληλούϊα». Κατά τόν Ἰ. Φουντούλη, «εἰσήχθη στή θ. λειτουργία τό 624 ἐπί τοῦ Πατριάρχου Σεργίου κατά τή μαρτυρία τοῦ Πασχαλίου Χρονικοῦ. Ἡ εἰσαγωγή δέν ἔγινε ἀμελέτητα. Ἀντίθετα ἡ παράλειψή του στήν ἑλληνική ἐνοριακή πράξη ἔγινε ἀμελέτητα, ἐνῶ στίς μονές καί στίς σλαβικές ἐκκλησίες διατηρεῖται. Εἶναι ὕμνος καλυπτήριος, πού ἀποβλέπει στό νά δοθεῖ ὁ ἀπαιτούμενος χρόνος στούς λειτουργούς νά μεταφέρουν μέ εὐπρέπεια καί κοσμιότητα τά περισσεύματα τῶν τιμίων δώρων καί τά ἱερά σκεύη ἀπό τήν ἁγία τράπεζα στήν πρόθεση ἤ παλαιότερα στό διακονικό καί νά ἐπιστρέψουν στήν ἁγία τράπεζα, ὁ δέ διάκονος στή θέση του, χωρίς νά λένε καθ’ ὁδόν, γι’ αὐτό συχνά λανθασμένα, τό “Ὀρθοί μεταλαβόντες…”». Καλό θά ἦταν νά ἐπανέλθει στή θ. Λειτουργία καί νά τό ψάλλουμε. Τέλος τρία σημεῖα ἀκόμη ἀξίζει νά προσεχθοῦν καί ἐδῶ τα σχολιάζουμε ἐπιγραμματικά καί μόνο: Τό ἕνα εἶναι στό Χερουβικό ὕμνο, τό «πᾶσαν τήν βιοτικήν» διορθώνεται κατά τά ἀρχαῖα χειρόγραφα καί τίς ἀρχαῖες μεταφράσεις σέ «πᾶσαν νῦν βιοτικήν». Τό δεύτερο στόν ἐπινίκιον ὕμνον, «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος…», ὅπου το ἀκροτελεύτιο «ὠσανά ὁ ἐν τοῖς ὑψίστοις» διορθώνεται σέ «ὠσανά ἐν τοῖς ὑψίστοις». Τό τρίτο ἀφορᾶ τό τί ψάλλε-

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ται κατά τή διανομή τοῦ ἀντιδώρου. Κατά τήν ὥρα αὐτή καί δεδομένου τοῦ θορύβου, πού συνήθως ἐπικρατεῖ, ἡ πιό πρόσφορη ἅμα καί ἀπαραίτητη λύση εἶναι ἡ ψαλμωδία τῶν Καταβασιῶν τῆς περιόδου, κατά τήν ὁποία γίνεται ἡ θ. Λειτουργία. Δ. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ἡ Ἐκκλησία τῆς πολυθαυμάστου Κρήτης φημιζόταν πάντοτε ἀπό τήν ἀρχαιότητα γιά τήν πιστότητα καί τήν προσήλωσή της πρός τήν ζῶσα Ἀποστολική Παράδοση. Ἀνέδειξε ἐν πίστει καί προέβαλε μορφές Ἁγίων καί ἱεραρχῶν, πού τήν ἔχουν ποτίσει μέ τά αἵματα τοῦ μαρτυρίου καί τά δάκρυα τῆς προσευχῆς καί τῆς ἀσκήσεώς τους καί οἱ ὁποῖοι κράτησαν ἄσβεστη τή φλόγα τῆς πίστεως σέ καιρούς χαλεπούς. Στίς μέρες μας, μέ τήν ἐπίδραση τοῦ δυτικότροπου ρυθμοῦ ζωῆς καί τήν ἀργία τοῦ Εὐαγγελίου, ἐμφανίστηκαν περίεργα καί ξένα στοιχεῖα, τά ὁποῖα ἀλλοιώνουν τήν ταυτότητα καί παραχαράσσουν τήν πίστη μας. Εἰσέδυσαν δυστυχῶς καί στή λατρεία καί μάλιστα στήν καρδίαν αὐτῆς, τή θ. Λειτουργία, ἡ ὁποία ἀσφυκτιά καί ταλαιπωρεῖται ἀλλά καί «πτωχεύει» στή συνείδησή μας ἀπό τίς ἐπιλογές καί τήν ἄγνοιά μας. Ἄν λοιπόν ἡ θ. Λειτουργία εἶναι τό Μυστήριο τῆς νέας ἀνθρωπότητας τῆς βαπτισμένης καί ἀναγεννημένης ἐν Χριστῷ καί ἄν μέ τήν τέλεσή της ὅλα λούζονται στό φῶς, οἱ δέ πιστοί προσερχόματε μέ τά καλύτερά μας ροῦχα, γιατί θέλουμε νά κακοφορέσουμε καί νά ντύνουμε φτωχικά αὐτό τό Βασιλικό καί Πασχάλιο Μυστήριο; Σίγουρα ἡ ἀλλαγή ἐπί τό ὀρθότερο καί ἀκριβέστερο τῶν λειτουργικῶν μας πραγμάτων μέ βάση πάντα τήν Ἀποστολική καί Πατερική Παράδοση εἶναι δυνατή. Καί δι᾿ αὐτό, «τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν». ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκθεσις Ὀρθοδόξου Πίστεως, 13, P.G. 94, 1136. 2. Κυριλ Ἀλεξανδρείας, Εἰς τόν Μυστικόν Δεῖπνον καί εἰς τόν Νιπτῆρα, P.G. 77, 1028. 3. Νικ. Καβάσιλα, Εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν, Sources Chretiennes, Τόμος 4, Παρίσι 1967. 4. Μητροπολίτου. Περγάμου Ἰωάννου, “Εὐχαριστία καί Βασιλεία τοῦ Θεοῦ”, Σύναξη, τεύχη 49, 51, 52, Ἀθήνα 1994.

5. Τοῦ ἰδίου, ‘Συμβολισμός καί ρεαλισμός στήν Ὀρθόδοξη Λατρεία’, Σύναξη, 71, 1999, σ.σ. 10-11. 6. Στάθη, Γρηγορίου, ‘Ἡ ψαλτική ἔκφραση τοῦ μυστηρίου τῆς Θ. Εὐχαριστίας’, στόν τόμο Τό Μυστήριο τῆς Θ. Εὐχαριστίας, σ.σ. 253-273. 7. Κ. Παπαγιάννη, ‘Εἰσαγωγικόν Σημείωμα’, Ἐγκόλπιον Ἀναγνώστου καί Ψάλτου, σσ. 9-10. 8. Τοῦ ἰδίου, Σύστημα Τυπικοῦ τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 2006. 9. Alexander Schmemann, For the Life of the World, Crestwood, N.Y: SVS Press, 1973. 10. Τοῦ ἰδίου, The Eucharist – Sacrament of the Kingdom, Crestwood, N.Y: SVS Press, 2000. 11. Ἰ. Φουντούλη, Λειτουργική Α΄ Εἰσαγωγή στή Θεία Λατρεία, Θεσσαλονίκη 2000. 12. Τοῦ ἰδίου, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικάς Ἀπορίας, Τόμοι Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, Ε΄. ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθήνα. 13. Τοῦ ἰδίου, “ Ἡ Θεία Λειτουργία – Τελετουργική Θεώρηση”, στόν τόμο Ἡ Θ. Λειτουργία, Δράμα, 1998. 14. Τοῦ ἰδίου, «Τελετουργική προσέγγιση τῆς Θ. Λειτουργίας», στόν τόμο Τό Μυστήριο τῆς Θ. Εὐχαριστίας, Πρακτικά Γ΄ Πανελληνίου Λειτουργικοῦ Συμποσίου, Ἀθήνα 2004. 15. Τοῦ ἰδίου, «Ἡ Λειτουργική Ἀνανέωση στήν Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία. Δυνατότητες καί Ἐμπόδια», στόν τόμο Τελετουργικα Θέματα Β΄, Ἀθήνα 2006. 16. Τοῦ ἴδιου, «Ἡ Μυστηριακή ζωή τῆς Ἐκκλησίας καί τά Μέσα Μαζικῆς Ἐνημέρωσης», Ἐκκλησία, 2, Φεβρουάριος 2000. 17. Μητροπολίτου Δράμας Διονυσίου, «Ἡ Θ. Λειτουργία ἐπίκεντρόν τῆς Ὀρθοδόξου Λατρείας» Ἡ Θ. Λειτουργία, Δράμα 1998. 18. Λουδ. Νικολάου, Ἡ Εὐχαριστιακή Ὀντολογία, Ἀθήνα, Δόμος, 1992. 19. Συλλειτουργικόν, Ἤτοι ἡ τάξις Ἀναγνώστου καί Ψάλτου, ἔκδ. Ἱ. Μονῆς Σίμωνος Πέτρας, Ἅγ. Ὄρος, 1997. 20. Τυπικόν τοῦ Κωνσταντίνου, Τυπικόν Ἐκκλησιαστικόν κατά τήν τάξιν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, 7η ἔκδοση, Κωνσταντινούπολη 1874. 21. Τυπικόν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, τοῦ Γεωργίου Βιολάκη, Κωνσταντινούπολις 1888.

Ἡ γνωριμία μου μέ τόν Ἁγιορείτη Γέροντα Μωυσῆ Ἀντωνίου Ἐμμ. Στιβακτάκη, ἐκπαιδευτικοῦ-συγγραφέως

ιά ὄαση πνευματική τά χρόνια πού ζοῦσα μέ τήν οἰκογένειά μου στήν Ἀθήνα, τήν ἀπέραντη καί πολύβοη πρωτεύουσα τῆς πατρίδας μας, ἦταν οἱ ὁμιλίες πού γίνονταν ἀπό Ἁγιορεῖτες Πατέρες στήν αἴθουσα τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας στήν ὁδό Πανεπιστημίου, μέ διοργανωτή τόν Πανενελλήνιο Σύλλογο «Οἱ φίλοι του Ἁγίου Ὄρους». Μέ μεγάλη πνευματική λαχτάρα περίμενα κάθε φορά νά πληροφορηθῶ τήν ἔλευση κάποιου Ἁγιορείτη ὁμιλητῆ, γιά νά πάω νά τόν ἀκούσω, νά δροσιστῶ πνευματικά καί νά αἰσθανθῶ τό εὐῶδες πνευματικό ἄρωμα τῆς ἀθωνικῆς ἐρήμου νά ριπίζει ὥς τά μύχια τήν ψυχή μου καί νά «γλυκαίνει» τή ζωή μου. Αὐτό συνέπεσε χρονικά καί μέ τήν ἀναζωπύρωση τοῦ παιδιόθεν ἐνδιαφέροντός μου γιά τόν Ἱερό Ἄθωνα, τόν ὁποῖο μάλιστα ἐπισκέφθηκα ὡς ταπεινός προσκυνητής τόν Ἰούλιο τοῦ 1985. Ἦταν ἕνα προσκύνημα, πνευματικό ὁρόσημο στή σχέση μου μέ τό Ἅγιον Ὄρος, τόν ἁγιορειτικό μοναχισμό, τήν Ἁγία Ἐκκλησία μας καί γενικότερα μέ τή μετέπειτα πορεία τῆς ζωῆς μου. Θυμᾶμαι ὅτι διάβασα σέ κάποια ἐφημερίδα ὅτι στήν αἴθουσα τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας θά μιλοῦσε στίς 2 Μαρτίου 1986 ὁ Ὁσιολογιώτατος Ἁγιορείτης Μοναχός Μωυσῆς, ἀπό τή Σκήτη Κουτλουμουσίου, μέ θέμα «Ἡ κοινωνία τῆς ἐρήμου καί ἡ ἐρημία τῶν πόλεων». Κάτι φτερούγισε μέσα στήν καρδιά μου. Τό θέμα ἦταν ἑλκυστικό, πρωτότυπο, ἴσως «προκλητικό», αἰνιγματικό, ἀλλά καί ὀξύμωρο, δημιουργώντας στήν ψυχή τῶν ἀκροατῶν ἔντονη πνευματική προσδοκία καί ἴσως καί περιέργεια γιά τό πῶς θά πραγματευόταν ὁ Ἁγιορείτης μοναχός τό θέμα του καί κυρίως πῶς θά αἰτιολογοῦσε τόν τίτλο του.

Ἔτσι τή συγκεκριμένη ἡμέρα καί ὥρα βρέθηκα ἀπό τούς πρώτους ἐκεῖ, ἀναμένοντας νά ἀκούσω τόν Ἁγιορείτη ὁμιλητή. Ὁ κόσμος σιγά σιγά ἄρχισε νά προσέρχεται μαζικά καί σέ λίγο χρόνο ἡ αἴθουσα ἦταν κατάμεστη ἀπό ἀνθρώπους πού ἔφθαναν ἐδῶ ἀπό ὅλα τά σημεῖα τῆς Ἀττικῆς, γιά νά ἀκούσουν τόν μοναχό Μωυσῆ καί νά γευθοῦν «πνευματικό ὕδωρ» ἀπό αὐτήν τή γάργαρη πνευματική πηγή τῆς Ἁγίας Ὀρθοδοξίας, πού πηγάζει ἀπό τόν Ἱερό Ἄθωνα στόν ὁποῖο «αἱ αὖραι τῆς χάριτος ριπίζουν τά εὐσκιόφυλλα δέντρα, τά πεφυτευμένα παρά τάς διεξόδους τῶν ὑδάτων τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως καί παναρμονίως, διά τοῦ μυστικοῦ θροΐσματος αὐτῶν, τόν ἐπινίκειον ὕμνον ἄδοντα, βοῶντα, κεκραγότα καί λέγοντα τῷ σωτῆρι Θεῷ καί τῇ Μητροπαρθένῳ Κόρῃ». Ἐξαιρετική ἐντύπωση μοῦ προξένησε ἡ παρουσία δεκάδων νέων ἀνθρώπων (ἤμουν τότε κι ἐγώ ἕνας ἐξ αὐτῶν, ἀφοῦ διῆγα τότε τό 27ον ἔτος τῆς ἡλικίας μου), πού ἦταν ἐμφανέσταση καί μάλιστα ὑπερτεροῦσαν πολύ τῶν ἀνθρώπων μεγαλυτέρων ἡλικιῶν. Κάποια στιγμή παρουσιάστηκε στό βῆμα τοῦ ὁμιλητῆ ἕνας νέος, ψηλός, εὐθυτενής, ἰσχνός, λιπόσαρκος, ὀλίγον ἀσθενικός στό σῶμα, μοναχός, μέ γυαλιά, τά ὁποῖα μοῦ φάνηκαν ὅτι εἶχαν χοντρούς φακούς. Ὅταν ἄρχισε νά ὁμιλεῖ, ἡ φωνή του ἦταν ζεστή, καθαρή, σιγανή, γαλήνια, ὀλίγον μουσική, ἑλκυστική, παρά τό γεγονός ὅτι κάποιες φορές κατέβαλα προσπάθεια γιά νά ἀκούσω τά λόγια του, κυρίως ὅταν ἀπομακρυνόταν λίγο ἀπό τό μικρόφωνο. Ὅπως μοῦ φάνηκε εἶχε κάτι τό ἀπόκοσμον, τό ἱερό, τό χαρμολυπικό, ὅπως ἁρμόζει στό πνεῦμα τοῦ ὀρθοδόξου καί μάλιστα τοῦ ἁγιορετικοῦ μοναχισμοῦ καί τῆς γνήσιας πνευματικότητας τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς. Ἐντύπωση μεγάλη μοῦ προκάλεσαν τά λό-

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

για μέ τά ὁποῖα ὁ ταπεινός Ἁγιορείτης μοναχός Μωυσῆς, ἄρχισε αὐτήν (ἤ κάποια ἄλλη ὁμιλία του) κι ἔχουν μείνει ἀπό τότε ἀνεξίτηλα γραμμένα στήν καρδιά μου. «Ἡ προσφορά τῶν λόγων πού ἀκολουθοῦν, εἶπε, δέν εἶναι τῆς περιουσίας τοῦ πένητος ὁμιλοῦντος, εἶναι κλοπή ἤ δάνειο, ἄν θέλετε, ἀπό τήν ἀνείπωτη πηγή τῶν θησαυρῶν τῶν Ἁγίων Πατέρων, πού μᾶς ἄφησαν κληρονομιά σ’ ἐμᾶς τούς ἀχάριστους, καί ψιίχουλα ἀπό τήν πνευματική τράπεζα σύγχρονων Ἁγιορετῶν Γερόντων, πού τά συνάξαμε σάν πεινασμένο σκυλί»!! Στή συνέχεια μίλησε γιά τήν ψυχοκτόνο μοναξιά τῶν πόλεων, ὅπου ὁ ἄνθρωπος, ἄν καί περιβάλλεται ἀπό χιλιάδες συνανθρώπους του, πολλάκις αἰσθάνεται ἀπελπιστικά μόνος κι ἔρημος, μαστιζόμενος ἀδυσώπητα ἀπό τόν ἐγωισμό καί τήν ὑπερηφάνεια, πού εἶναι οἱ φυσικοί γονεῖς τῆς μοναξιᾶς του. «Ἡ πιό σκληρή μοναξιά», εἶπε ὁ Γέροντας, «εἶναι νά εἶσαι πλάι στή σύζυγό σου καί νά μή μπορεῖς νά τῆς μεταδώσεις τά αἰσθήματά σου, τήν ἴδια στιγμή πού ἕνα μήνυμα μεταδίδεται ἀπό τή μιά ἤπειρο στήν ἄλλη, νά ὑπάρχουν πολυετῆ μυστικά μεταξύ τῶν συζύγων, νά εἶναι ἄγνωστος κι ἀνύπαρκτος ὁ διάλογος τῶν παιδιῶν μέ τούς γονεῖς, τούς δασκάλους, τούς κληρικούς. Δέν ὑπάρχει πιό ἄγρια μοναξιά ἀπό μιά οἰκογένεια νά κάθεται ὧρες ἀμίλητη μπροστά στήν τηλεόραση. Βρισκόμαστε σέ δύσκολα ἔτη. Ἡ μοναξιά σέ ἔξαρση. Ὁ ἄνθρωπος ἔχει χαθεῖ. Ὁ Θεός δέν μιλᾶ…». Ἀκολούθως ὁ Γέροντας Μωυσῆς ὁμίλησε καί γιά τήν «ἄλλη μοναξιά» πού εἶναι ἱερή, ἅγια καί ζωηφόρα. «Βεβαίως, εἶπεν, ὑπάρχει καί ἄλλη μοναξιά, ζωηφόρα καί χαριτόδοτη… μιά μοναξιά ὑγιής, ὡραία, καλή. Μιά μοναξιά πού ἀξίζει πολύ νά τῆς ἀφιερώσει κανείς ἀρκετό χρόνο… Ἀναφερόμαστε στήν ἁγία ἐκείνη ἡσυχία, πού ἀξίζει κάθε κόπος καί μέριμνα γιά νά δώσουμε τή σημαντική αὐτή εὐκαιρία στόν ἑαυτόν μας καί μέσα στή θορυβώδη αὐτή πολιτεία καί μέσα στό ἄστατο σπιτικό μας καί μέ αὐτά τά χάλια τῆς ζωῆς μας καί τοῦ χαρακτήρα μας. Ἀνάγκη πᾶσα νά ἐλευθερωθοῦμε στήν ἁγία αὐτή μοναξιά. Χρειάζεται ἄσκηση, ὑπομονή, μόχθος, μέχρι νά σβήσουν τά σκοτάδια πού μᾶς κου-

ράζουν στήν ἐργασία αὐτή. Νά βροῦμε τίς ρίζες καί τά ὅρια τῆς ὕπαρξεώς μας. Νά μάθουμε νά προσευχόμαστε. Νά γίνει ἡ σιωπή πηγή, βροντή, συντριβάνι, φῶς… Χρειάζεται ἀγρύπνια, ἐγρήγορση συνεχής, ἀκινησία, γαλήνη. Ὁ Θεός εἶναι πλάι μου. Αὐτός μέ ὁδηγεῖ. Σ’ Αὐτόν ὁδηγοῦμαι. Τί ἔχω νά φοβηθῶ; Ἀπελπισμένος ἀπό τίς φιλίες, τίς γνωριμίες, τίς τέχνες, τίς τεχνικές, τίς ἰδεολογίες, τίς φλυαρίες, τίς κοινοτυπίες, φθάνω στή προνομιοῦχο ἐσχάτη ἀπελπισία, καί, καθώς εἶμαι ἔτσι γυμνός, ὁ ἴδιος ὁ Θεός μέ ντύνει τήν πιό γνήσια ἐλπίδα. Μέ στηρίζουν σέ αὐτό τό θαῦμα ἡ Παναγία καί ὅλοι οἱ Ἅγιοι. Ἐντός αὐτῆς τῆς θεϊκῆς μοναξιᾶς ἀπαλάσσομαι ἀπό τό πρόσωπεῖο πού ἀναγκάσθηκα νά φορέσω ἤ μοῦ φόρεσαν… Ἐνδοσκαφώντας βιώνω, συνειδητοποιῶ τόν χρόνο πού ἔχασα, εἰσέρχομαι στήν αἰωνιότητα, αἰσθάνομαι παιδί τοῦ Θεοῦ, βρίσκω, ἀποκαλύπτω τήν ταυτότητά μου, τό πρόσωπό μου, τό μοναδικό καί ἀνεπανάληπτο. Παρατηρῶ τίς κινήσεις τῶν παθῶν. Βλέπω καί βρίσκω τά ὅρια μου, τά τάλαντά μου, τίς δυνατότητές μου, λυτρώνομαι ἀπό τίς πλάνες, τούς φανατισμούς, τό ὑπέρμετρο, τό ὑποτονικό… Ἡ μοναξιά αὐτή εἶναι ἐντρύφηση γιά 33

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

τούς δυνατούς καί φόβος γιά τούς ἀδύναμους. Τοῦ ἱεροῦ αὐτοῦ βήματος ἐξέρχεται κανείς μέ λιγότερη ἀτομικότητα, μέ περισσότερη ἀγάπη γιά τούς ἄλλους, μέ δύναμη γιά μεγαλύτερους ἀγῶνες, μέ νωπά τά δάκρυα γιά τόν πόνο τῶν ἀδελφῶν του. Ἔτσι ὁ ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ δέν μπορεῖ πότε νά εἶναι μόνος, δέν μπορεῖ ποτέ νά πάσχει ἀπό μοναξιά. Ἡ μοναξιά καταργεῖται ἐν Θεῷ…». Ὅταν τελείωσε ἡ ὁμιλία, προσπάθησα νά πλησιάσω τόν Γέροντα γιά νά πάρω τήν εὐχή του, ὅμως δέν τά κατάφερα, γιατί ἡ κοσμοσυρροή ἦταν μεγάλη καί ἡ ὥρα περασμένη. Παρά ταῦτα ἡ χαρά μου ἦταν ἀνείπωτη, ἡ ψυχή μου φτερούγιζε. Ὅσα εἶχα ἀκούσει καί ὅπως τά εἶχα ἀκούσει μέ ἀνέπαυσαν καί δημιούργησαν γλυκύτητα καί κατάνυξη στήν ψυχή μου. Ἦταν μιά εὐλογημένη στιγμή τῆς ζωῆς μου, πού μοῦ μένει ἀξέχαστη, καί ἐξακολουθεῖ νά ἐπηρεάζει τήν πνευματική μου πορεία. Ἐνίοτε, ὅποτε μοῦ δινόταν ἡ εὐκαιρία, ἔτρεχα καί ἔκουγα τόν Γέροντα Μωυσῆ ὁμιλοῦντα, εἴτε στήν Ἀθήνα εἴτε στό Ἡράκλειο, ὅπου μετοίκησα οἰκογενειακῶς στή συνέχεια. Ἀργότερα μοῦ δόθηκε ἡ εὐκαιρία νά γνωρίσω ἀπό κοντά τόν Γέροντα Μωυσῆ, νά πάρω τήν εὐχή του καί νά συνομιλήσουμε πολλές φορές, κυρίως ὅταν ἐρχόταν ὡς ὁμιλητής στό Ἡράκλειο. Αὐτό ἔγινε ἀφορμή νά γνωριστοῦμε καλύτερα, νά ἔχουμε τακτική ἀλληλογραφία καί νά ἀποκτήσει ἡ γνωριμία μας στέρεες βάσεις. Ἄρχισα νά διαβάζω ἐπιμελῶς τά ἄρθρα 34

πού δημοσίευσε σέ διάφορα περιοδικά καί τίς εἰσηγήσεις πού ἔκανε σέ διαφορά συνέδρια στά ὁποῖα συμμετεῖχε. Σχεδόν ὅλα τά βιβλία του κοσμοῦν τή βιβλιοθήκη μου καί παιδαγωγοῦν εἰς Χριστόν τήν ψυχή μου. Ἡ ψυχωφελής σειρά «Ἀθωνικά Ἄνθη» ἐκεῖνα πού ἀναφέρονται στό Ἅγιον Ὄρος, στούς Ἁγιορεῖτες Ἁγίους καί στούς Ἁγιορεῖτες Πατέρες, αὐτά πού ὁμιλοῦν γιά τόν «ἅγιο πόνο», πού ὁ ἴδιος βίωσε μέ πίστη, ὑπομονή καί ἐγκαρτέρηση. Ἡ γραφίδα τοῦ Γέροντα Μωυσῆ ἔχει τή χάρη, τή διάκριση, τήν πνευματική πληρότητα, τήν ἀκρίβεια, τήν ἠρεμία, τή χαρμολύπη, τήν οὐσία, τή ζωογόνο πνοή, τό λιτό πνευματικό μεγαλεῖο καί τήν ἁγιότητα τῆς ἀθωνικῆς ἐρήμου, πού εἶναι «πεποτισμένη μέ ὁσιομαρτυρικά αἵματα καί πεποικιλμένη μέ ροάς δακρύων». Γιά τό λόγο αὐτό τά βιβλία του, οἱ ὁμιλίες του, τά δημοσιεύματά του, τά λόγια του, οἱ παρατηρήσεις του, οἱ συμβουλές του ἀποτελοῦν πνευματική τροφή ὑψηλῆς ποιότητος, τήν ὁποία ἔχουμε ἀπόλυτη ἀνάγκη κι εὔχομαι νά γευθοῦμε ὅλοι μας πρός γνώση, πνευματική ὠφέλεια καί ἐν Χριστῷ παιδαγωγία. Ἀλληλογραφούσαμε τακτικά καί πολλάκις ζητοῦσα τή γνώμη του γιά διάφορα θέματα, καθώς καί τή βοήθειά του, στίς «ἀθωνικές συγγραφικές περιπλανήσεις μου» τήν ὁποία μοῦ παρεῖχε πάντα μέ κατανόηση καί συγκατάβαση. Κάποτε τοῦ ἔστειλα τά βιβλία τῶν θρησκευτικῶν τῶν Γ΄, Δ΄ καί Ε΄ τάξεων τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου, γιά τά ὁποῖα σκόπευα νά γράψω ἀντίστοιχα βοηθήματα, καί ζήτησα τή γνώμη του. Ἀνταποκρίθηκε, ὅπως πάντα, μέ ἀγάπη, γράφοντάς μου μεταξύ ἄλλων καί τά ἑξῆς: «Ἀγαπητέ κύριε Ἀντώνιε, χαίρετε πάντοτε ἐν Κυρίῳ. Ἔλαβα τήν ἐπιστολή σας καί τά βιβλία τῶν Θρησκευτικῶν τοῦ δημοτικοῦ. Δυστυχῶς δέν μπόρεσα νά τά δῶ ἐπισταμένα. Τά εἶδα ὅμως ἀρκετά… Καταθέτω λοιπόν μέ κάποια ἐπιφύλαξη τίς σκέψεις μου, κάνοντας μερικές σύντομες παρατηρήσεις. Γενικά μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι εἶναι καλά. Ἡ εἰκονογράφηση εἶναι καλή, ὄχι ὅμως τόσο στά σχέδια. Ὑπάρχει μιά διαφορετική ἀντίληψη περί τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν. Δέν γίνεται κατήχηση πρός

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ὠφέλεια καί γνώση ψυχῆς. Γίνεται ἐνημέρωση. Ὑπάρχουν στοιχεῖα συγκριτικά, ἁπλουστευτικά καί ρηχά. Θά μποροῦσαν ὁπωσδήποτε νά εἶναι καλύτερα. Δέν εἶναι πάντως ἀπορριπτέα… Σᾶς στέλνω ἕνα βιβλίο μ’ ἕνα κείμενό μου «Ἡ Παναγία μαζί σας». Καλό Φθινόπωρο. Καλή νέα σχολική χρονιά. Μετ’ εὐχῶν, ἐλάχιστος μοναχός Μωυσῆς Ἁγιορείτης». Στήν εὐχαριστήρια ἐπιστολή πού τοῦ ἔστειλα, ἔγραψα τά ἑξῆς: «Εἰλικρινά, σεβαστέ μου Γέροντα, ἀναπαύσατε τήν ψυχή μου, γράφοντάς μου τελικῶς ὅτι τά βιβλία τῶν θρησκευτικῶν τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου δέν εἶναι πάντως ἀπορριπτέα». Τό “ἔλειμμα”, τό ὁποῖο παρουσιάζουν ὡς πρός τήν “κατήχησιν πρός ὠφέλειαν καί γνώση ψυχῆς” θά προσπαθήσω, μέ τίς μικρές μου δυνάμεις καί μέ τήν εὐχή σας, νά ἀναπληρώσω, ἐάν καί ὅσο μπορῶ… Μακάρι τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, δηλαδή τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεώς μας, νά μήν τεθεῖ στό περιθώριο τῆς σχολικῆς ζωῆς!! πρός θλίψη καί μεγάλη πνευματική ζημία τῶν ἁγνῶν παιδικῶν ψυχῶν, πού ἐπιζητοῦν τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας, τῶν Ὁσίων, τῶν Ἁγίων καί τῶν Μαρτύρων τῆς Πίστεώς μας καί βέβαια ὅταν συμμετέχουν στή λειτουργική ζωή καί στά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας μας…». Τό φθινόπωρο τοῦ 1998 ἔγραψα ἕνα κείμενο μέ τίτλο «Ἐν κινδύνῳ» (μιά ἄποψη γιά τήν πνευματική ζωή τοῦ Ἄθω), τό ὁποῖο δημοσίευσε ἀρχικῶς ἡ ἔγκριτη ἐφημερίδα τοῦ Ἡρακλείου «Μεσόγειος» καί ἐν συνεχείᾳ «ὁ Λόγος Πίστεως καί Μαρτυρίας» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ρεθύμνης καί Αὐλοποτάμου καί ἄλλα ἔντυπα. Στό κείμενο αὐτό, μέ δραματικό ὁμολογουμένως τρόπο, περιέγραφα κάποιες εἰκόνες καί ἐξέφραζα τό φόβο μου καί τήν ἀγωνία μου γιά τούς κινδύνους πού ἐλλοχεύουν, τόσο γιά τό φυσικό περιβάλλον, ὅσο καί γιά τήν πνευματική ζωή τοῦ Ἄθω ἀπό τήν ἐκκοσμίκευση τῆς ζωῆς, πού παρατηρεῖται ἔντονα τά τελευταῖα χρόνια στήν Ἀθωνική Πολιτεία. Τό κείμενο αὐτό ἔπεσε στήν ἀντίληψη τοῦ Γέροντα Μωυσῆ καί τό σχολίασε ὡς ἑξῆς στό περιοδικό «Πρωτᾶτον» (τεῦχος 72/1998): «Ὁ φιλοαθωνίτης κ. Ἀ. Ἐ. Στιβακτάκης σέ

ἄρθρο του, μέ πόνο καί ἀγάπη, κρούει τῶν κώδωνα τοῦ κινδύνου, γιά τήν ἀπειλή τῆς ἐκκοσμίκευσεως τοῦ Ἁγίου Ὄρους, μέ στοιχεῖα πού ἀνησυχοῦν καί προβληματίζουν» (ἐφ. Μεσόγειος Ἡρακλείου, 25-9-1998). Ὅταν ἀργότερα συναντηθήκαμε στό Ἅγιον Ὄρος, συζητήσαμε αὐτό τό θέμα λεπτομερῶς καί στάλαξε τό βάλασαμο τῆς ἐλπίδας καί τῆς αἰσιοδοξίας στήν καρδιά μας, λέγοντάς μας ὅτι ἀπό αὐτήν τήν ὄντως ἀνησυχητική κατάσταση ἔχει ἐπηρεάσθει ἕως τώρα, σχετικά ἤπια, μόνο τό φυσικό περιβάλλον, ἀλλά ἡ πνευματική ζωή, οἱ Ἱερές Ἀκολουθίες, ἡ Θεία Λατρεία, οἱ παραδόσεις καί ὅλα τά συμπαρομαρτοῦντα, παραμένουν ἀλώβητα καί ἀναλλοίωτα!! Στήν Κρήτη ἐρχόταν ὁ Γέροντας Μωυσῆς συχνά. Συνήθως ἐρχόταν ὡς ὁμιλιτής, προσκεκλημένος ἐνοριῶν καί τοῦ συλλόγου «Φίλοι τοῦ Ἁγίου Ὄρους» Ἡρακλείου, ἀλλά καί γιά νά συμμετάσχει σέ συνέδρια, ὅπως λ.χ. στό συνέδριο γιά τόν Ἅγιο Νεκτάριο, τό ὁποῖο διοργάνωσε ἡ Ἀνωτέρα Ἐκκλησιαστική Σχολή Κρήτης. Ἦλθε καί κάποιες ἄλλες φορές, ὅπως στήν παρουσίαση τοῦ βιβλίου του «Οἱ Ἅγιοι τοῦ Ἁγίου Ὄρους» Ἡρακλείου, τό ὁποῖο εἶναι ἕνας ἀληθινός πνευματικός θυσαυρός. Μεταξύ τῶν ὁμιλιῶν πού ἔκανε στό Ἡράκλειο ἦταν, ἄν θυμᾶμαι καλά, «Τό μήνυμα τοῦ Ἁγίου Ὄρους», «Ἡ θεολογία τοῦ πόνου», «Ἡ ἐν Χριστῷ ἐλευθερία», «Διδάγματα ἀπό τή ζωή καί τό ἔργο τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ», κ.ἄ. Κάποιες ἀπό αὐτές τίς παρουσίασα στόν τοπικό τύπο καί συγκεκριμένα στήν ἐφημερίδα «Μεσόγειος», τῆς ὁποίας ὑπῆρξα ἐπί πολλά ἔτη τακτικός συνεργάτης. Τήν ὁμιλία του γιά τόν Ἅγιο Κοσμᾶ τόν Αἰτωλό τήν παρουσίασα στή «Μεσόγειο» στίς 29 Μαΐου 2005 μέ τίτλο «Εὐλογία ἀπό τόν Ἁγιορείτη Γέροντα Μωυσῆ» καί ἄρχιζα τόν λόγο μου ὡς ἑξῆς: «Ὁ Σύλλογος “Φίλοι τοῦ Ἁγίου Ὄρους” Ἡρακλείου διοργάνωσε πρόσφατα στό πνευματικό Κέντρο τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Κρήτης διάλεξη μέ θέμα “διδάγματα ἀπό τή ζωή καί τό ἔργο τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ”. Ὁμιλητής ἦταν ὁ γνωστός λόγιος Ἁγιορείτης Γέροντας π. Μωυσῆς τῆς Σκήτης Κουτλου35

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

μουσίου, ὁ γνωστός σέ ὁλόκληρη τήν Ἑλλάδα, τήν Κύπρο καί τό ἐξωτερικό χαλκέντερος Ἁγιορείτης Γέροντας, μέ μεστό, κρυστάλλινο, καθαρό, πατερικό λόγο καί τήν ἀνείπωτη προσφορά στόν ὀρθόδοξο χριστιανό καί γενικότερα στόν ἄνθρωπο τῆς ἐποχῆς μας…». Στήν ἴδια ἐφημερίδα παρουσίασα ἐπίσης τό ὑπέροχο πόνημά του «ὁ Εἰρηνοδότης, Ζωοδότης καί Φωτοδότης Χριστός», γράφοντας τά ἑξῆς: «Τόν πολυσέβαστο Ὁσιολογιώτατο Γέροντα π. Μωυσῆ τόν γνώρισα ἤ καλύτερα τόν ἄκουσα σέ μιά πολύ ὡραία ὁμιλία πού ἔκανε τήν ἄνοιξη τοῦ 1986 στήν αἴθουσα τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας στήν Ἀθήνα μέ θέμα “ἡ κοινωνία τῆς ἐρήμου καί ἡ ἐρημία τῶν πόλεων”. Ἤμουν τότε κάτοικος Ἀθηνῶν καί εἶχε ἀρχίσει νά ἀναζωπυρώνεται τό “παιδιόθεν” ἐνδιαφέρον μου γιά τό Ἅγιον Ὄρος, γιά τήν ἀθωνική κοινωνία, γιά τούς μοναχούς, τούς ἀσκητές, τούς ἐρημίτες, τούς ὁσιομάρτυρες. Μάλιστα, τό καλοκαίρι τοῦ 1985 εἶχε προηγηθεῖ καί τό πρῶτο μου προσκύνημα τοῦ Ἁγίου Ὄρους, κατά τή διάρκεια τοῦ ὁποίου ἕνα κύμα κατανύξεως εἶχε κατακυριεύσει τήν ψυχή μου. Ἔτσι καί ἡ ὁμιλία τοῦ Γέροντος Μωυσῆ ἦρθε τήν κατάλληλη στιγμή, ὁ τίτλος της τράβηξε ἀμέσως τήν προσοχή μου καί ἦταν ὁμολογουμένως πολύ ἑλκυστικός γιά ἕναν ταλαιπωρημένο κάτοικο τῆς πολύβουης ἑλληνικῆς πρωτεύουσας. Ἡ αἴθουσα τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ἦταν κατάμεστη κυρίως ἀπό νέους ἀνθρώπους καί καθ’ ὅλη τή διάρκεια τῆς ὁμιλίας ἐπικρατοῦσε κατανυκτική ἡσυχία. Ὅταν τελείωσε ἡ ὁμιλία, κάτι φτερούγιζε μέσα στήν ψυχή μου. Ἔκτοτε ρωτοῦσα καί ξαναρωτοῦσα πότε θά ξανάρθει στήν Ἀθήνα, γιά νά ὁμιλήσει ὁ Γέροντας. Ἔτσι ὁ π. Μωυσῆς συνέβαλε σημαστικά στήν ἐνίσχυση τοῦ ἐνδιαφέροντός μου γιά τό Ἅγιον Ὄρος, τό ὁποῖο ἔκτοτε συνεχίζεται ἀδιάπτωτο καί συνεχῶς ἐνισχυόμενο. Βλέπετε, ὁποῖος δοκιμάσει τό μέλι, δύσκολα ἀπομακρύνεται ἀπό τό δοχεῖο πού τό περιέχει. Πολύ περισσότερο, ὅταν πρόκειται γιά μέλι πνευματικό, τοῦ ὁποίου ἡ γλυκύτητα εἶναι ἀπερίγραπτη. 36

Ἀπό τότε παρακολουθῶ πάντοτε μέ μεγάλο ἐνδιαφέρον τίς ὁμιλίες τοῦ Γέροντος Μωυσῆ. Παράλληλα γίνομαι κοινωνός τῶν δημοσιευμάτων καί τῶν βιβλίων του, τά ὁποῖα εἶναι γνήσια μυροβόλα πνευματικά ἀθωνικά ἄνθη, πού καλλιεργοῦν τήν ψυχή, τήν προσανατολίζουν στόν Θεό καί παιδαγωγοῦν εἰς Χριστόν. Ἀποτελοῦν συγχρόνως βάλσαμο παρηγοριᾶς κι ἐλπίδας γιά τόν πάσχοντα πνευματικά ἀλλά καί σωματικά ἄνθρωπο τῆς ἐποχῆς μας. Τά κείμενα καί τά ποιήματα τοῦ Γέροντος Μωυσῆ κατακλύζουν καί δροσίζουν τή διψασμένη καί δοκιμασμένη ἀνθρώπινη ψυχή ὡς φλέβες «ζῶντος ὕδατος» προερχόμενο ἀπό τάς πηγάς τῶν ὑδάτων τῆς Ὀρθοδοξίας. Εἶναι κείμενα τά ὁποῖα στηρίζονται στήν ἁγιορειτική πνευματική παράδοση τῆς Μίας, Ἁγίας, Καθολικῆς καί Ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας. Ἔχουν ἕνα μοναδικό προνόμιο. Ἀποτελοῦν πνευματική τροφή πού εἶναι προσιτή σέ κάθε Ὀρθόδοξο Χριστιανό, σέ κάθε ἄνθρωπο πού ἀναζητᾶ εἰλικρινῶς καί μέ «συντρετριμμένην καρδίαν» νά βρεῖ διέξοδο πρός τή σωτηρία τῆς ψυχῆς του. Μ’ αὐτήν τήν ἔννοια τά κείμενα τοῦ Γέροντος Μωυσῆ μπορεῖ νά θεωρηθοῦν ὅτι προέρχονται ἀπό ἕναν λογιώτατο καί βαθύτατο μελετητή καί γνώση τοῦ Θείου Λόγου καί τῶν Πατερικῶν κειμένων καί συγχρόνως ἀπό ἕναν ἀθωνίτη ἀσκητή, ὁ ὁποῖος μέ μεγάλο ἀγώνα, πνευματική ἀγωνία καί θυσίες κατέκτησε τήν κατά Θεόν σοφία καί ἀκτινοβολεῖ τή Χάρη τοῦ Παναγίου Πνεύματος. Αὐτές οἱ σκέψεις κυριαρχοῦν στήν ψυχή μου, ὅταν ἀκούω ἤ ὅταν διαβάζω κείμενα τοῦ πολυγραφότατου καί λογιώτατου Γέροντος Μωυσῆ. Κείμενα πού τά διακρίνει ἡ ἐμβρίθεια, ὁ ἐγκρατής καί ἤπιος λόγος, ἡ θέρμη τῆς ψυχῆς, ὁ πνευματικός λυρισμός, ἡ παρηγορία, ἡ πνευματική χαρά, ἡ ἀκριβολογία, ἡ ἁπλότητα, ἡ ἀμεσότητα καί ἡ αὐτοκυριαρχία. Ἀκριβῶς τό ἴδιο ζῶ κι αἰσθάνομαι αὐτές τίς ἡμέρες πού διαβάζω ἕνα ἀκόμη, ἀπό τά πλέον πρόσφατα πνευματικά του πονήματα στή σειρά «Ἀθωνικά Ἄνθη» τῶν ἐκδόσεων «Τῆνος» μέ τόν τίτλο «Ὁ Εἰρηνοδίκης, Ζωοδότης καί Φωτοδότης Χριστός». Καί μόνον ὁ ὑπέροχος καί μέ ἀνείπωτη πνευ-

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ματική οὐσία καί δύναμη τίτλος τοῦ βιβλίου, ὁ ὁποῖος συμπυκνωμένα μέσα σέ τέσσερις λέξεις ἐμπεριέχει καί ἀποκαλύπτει τήν ὀρθόδοξη θεολογία, ἀρκεῖ γιά νά σηματοδοτήσει καί νά πληρώσει τήν ἀνθρώπινη καρδιά μέ τήν παρουσία τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ καί νά τήν κάνει νά ποθήσει τήν ἀγάπη Του. Πιστεύω ὅτι σκοπός τῆς ἐκδόσεως καί αὐτοῦ τοῦ βιβλίου τοῦ Γέροντος Μωυσῆ εἶναι νά μᾶς προσφέρει μία ἀκόμη εὐκαιρία, μία ἀκόμη δυνατότητα νά γνωρίσουμε τόν Κύριό μας Ἰησοῦ Χριστό, ὁ Ὁποῖος φαίνεται πώς παραμένει ἀκόμη ἄγνωστος, μετά δύο χιλιάδες χρόνια ἀπό τήν Ἐνανθρώπηση Του ἤ παρανοημένος ἀπό «διαφόρους», συνειδητά ἤ χωρίς νά τό θέλουν καί νά τό ἐπιδιώκουν. Αὐτό εἶναι καί τό θέμα τοῦ πρώτου κεφαλαίου-ὁμιλίας τοῦ βιβλίου, πού ἔχει τόν τίτλο: «Ὁ ἄγνωστος Χριστός τῆς ἀγάπης». Στό δεύτερο κεφάλαιο-ὁμιλία, πού ἔχει τόν τίτλο «Ξαναδιαβάζοντας τό κατά Ματθαῖον Εὐαγγέλιον», ὁ Γέροντας Μωυσῆς «ἔχοντας τήν ἐπικοινωνία μέ πολλούς ἀνθρώπους, ἀκούγοντας δύσκολα ἐρωτήματα, βλέποντας πυκνές δυσκολίες, παρακολουθώντας ἀστοχίες, ὑπερβολές, παραλλαγές καί παραμορφώσεις», θέλησε νά καταθέσει ταπεινά τόν λογισμό του, ὅπως ὁ ἴδιος ἀναφέρει, στοχεύοντας νά βοηθήσει στήν πνευματική μας ἀνάβαση καί νά μᾶς διευκολύνει στήν ἀντιμετώπιση δοκιμασιῶν καί δεινῶν λογισμῶν καί πλανερῶν δικαιολογιῶν, ἀναβολῶν κι ἀμελειῶν. Στό τρίτο κεφάλαιο-ὁμιλία, πού ἔχει τόν τίτλο «Πίστη καί ἀπιστία», γίνεται λόγος γιά τή θερμή καί σώζουσα πίστη καί τήν παγερή καί νοσηρή ἀπιστία, πού ταλαιπωρεῖ συχνά καί κύρια τούς ὑπερήφανους. Στό τέταρτο κεφάλαιο-ὁμιλία, πού ἔχει τόν τίτλο «Ὁ σταυροφόρος Χριστιανός», ὁ Γέροντας Μωυσῆς ἀναφέρεται στήν μ’ ἐπίγνωση κι ἀγάπη ἀπαραίτητη ἄρση τοῦ προσωπικοῦ σταυροῦ ἀπό τόν κάθε χριστιανό καί μάλιστα μέ τρυφερό ἀσπασμό. Στό πέμπτο κεφάλαιο-ὁμιλία, πού ἔχει τίτλο: «Τό νόημα τῆς Μεγάλης Σαρακοστῆς», ὁ Γέροντας Μωυσῆς ἀναλύει τό βαθύτερο νόημα τῆς ψυχοφελοῦς καί Ἁγίας Μεγάλης Σαρακοστῆς πρός καλύτερη ὑποδοχή τοῦ Ἁγί-

ου Πάσχα, τῆς Ἁγίας καί Ζωηφόρου Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου μας. Τέλος, στό ἕκτο κεφάλαιο-ὁμιλία πού ἔχει τίτλο «Ἡ ἑλληλονθόδοξη παράδοση», ὁ Γέροντας παρουσιάζει τή διδακτική ὡραιότητα, τήν πλούσια πολιτισμική προσφορά, τόν πνευματικό πλοῦτο, τήν ἀγωνιστική παρουσία τοῦ ἱεροῦ, ἁγιοτόκου καί ἡρωοτόκου παρελθόντος τῆς πατρίδος μας σέ ἡμέρες ἰσχνές, πού εὔκολα λησμονοῦν τά στοιχεῖα τῆς διατηρήσεως τοῦ Γένους μας. «Τί περισσότερο, τί καλύτερο θά ἤθελε κανείς γιά νά ζητήσει νά γίνει κοινωνός καί μέτοχος ὅλων αὐτῶν τῶν σκέψεων, τῶν “λογισμῶν”, ὅπως ὁ ἴδιος λέγει, τοῦ Γέροντος Μωυσῆ γιά τά ἀνωτέρω καίριας πνευματικῆς σημασίας θέματα, τά ὁποῖα ἀποτελοῦν βασικά στοιχεῖα τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παραδόσεως καί ζωῆς μας. Εὐχαριστοῦμε ἐκ βάθους καρδίας τόν Γέροντα Μωϋσῆ γιά τήν πλούσια πνευματική τροφή πού μᾶς προσφέρει καί παρακαλοῦμε μέ ὅλη τή δύναμή μας τόν Θεό νά τοῦ χαρίζει ὑγεία κατ’ ἄμφω, νά τόν στηρίζει καί νά τόν ἐνισχύει πνευματικά, γιά νά στηρίζει κι αὐτός μέ τή σειρά του ὅλους ἐμᾶς πού ἔχουμε ἀνάγκη ἀπό ἰσχυρά πνευματικά στηρίγματα γιά νά μήν καταρρεύσουμε καί χαθοῦμε ὁλότελα, ἀλλά νά ἐλπίζουμε καί νά ἀγωνιζόμαστε γιά τήν πνευματική μας ἀνάσταση. 37

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

Πολυσέβαστε Γέροντα Πάτ ε ρ Μωυσῆ, ἀπό τή Μεγαλόνησο Κρήτη, τήν ὁποία ἔχετε ἐπισκεφθεῖ καί ἐνισχύσει πνευματικῆς ἀρκετές φορές, σᾶς εὐχαριστῶ ὁλοψύχως γι’ αὐτήν τήν ἀνείπωτη κι ἀνεπαν άληπτη βοήθεια καί προσφορά σας». Ἕνα ἀπό τά σημαντικότερα ἔργα τοῦ Γέροντος Μωυσῆ εἶναι τό τρίτομο μοναδικό σύγγραμμά του «Μέγα Γεροντικό ἐναρέτων Ἁγιορειτῶν τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνος», τό ὁποῖο προετοίμασε μέ ὑπομονή, ἐπιμονή, διάκριση καί κοπιώδη προσπάθεια, δεδομένου καί τοῦ εὔθραυστου τῆς σωματικῆς ὑγείας του, πού πάντοτε τόν ταλαιπωροῦσε. Ἡ προσπάθειά του αὐτή ὑπῆρξε ἀπολύτως ἐπιτυχής καί εἶδε τό φῶς τῆς δημοσιότητος σέ τρεῖς πολυτελεῖς τόμους ἀπό τίς ἐκδόσεις «Μυγδονία», προκαλώντας τά καλύτερα σχόλια, τόν θαυμασμό καί τήν ἐπιδοκιμασία τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ, ἰδιαίτερα τῶν φιλαθωνιτῶν, ἀλλά καί πολλῶν ἄλλων λιγότερο ἐχόντων σχέση μέ τήν Ἐκκλησία. Πρόκειται πραγματικά περί ἑνός μοναδικοῦ, πολύμοχθου, πολύτιμου καί περίπυστου ἔργου, τό ὁποῖο ὑπῆρξε καρπός ἐμπειρίας, ἐρευνητικῆς δεινότητος, ἐργατικότητος, πίστεως καί εἰς βάθος καί πλάτος γνώσεως τῆς ἁγιορειτικῆς παραδόσεως καί πνευματικῆς ζωῆς. Γνωρίζω ὅτι ὁ Γέροντας Μωϋσῆς ἐρευνοῦσε καί τό προετοίμαζε μέ πολλή ἀγάπη. Καί χαίρομαι ἰδιαίτερα γιατί εἶχα τήν εὐλογία νά συνεργαστοῦμε γιά τούς Κρῆτες Ἁγιορεῖτες 38

πού συμπεριέλαβε σ’ αὐτό τό μνημειῶδες ἔργο του, τό ὁποῖο ἦταν ἕνα ἀπό τά τελευταῖα συγγράμματα τῆς ἐπιγείου ζωῆς του, τά ὁποῖα μᾶς ἄφησε πολύτιμη παρακαταθήκη καί πνευματική κληρονομιά στό διηνεκές. Τόν τελευταῖο καιρό ὁ Γέροντας Μωυσῆς δημοσίευσε στό «Πρωτᾶτον» ἀρκετές ἀπό τίς ἐπιστολές τίς ὁποῖες ἐλάμβανε. Κάποιες ἐξ αὐτῶν ἦταν τοῦ γράφοντος καί θεωρῶ χρήσιμο νά παραθέσω μερικά ἀποσπάσμα: «Σεβαστέ Γέροντα, εὔχομαι κατά τό νέον ἐκκλησιαστικόν ἔτος ὁ Κύριός μας νά σᾶς χαρίζει ὑγεία κατ᾿ ἄμφω, πνευματική καρποφορία καί ὅ,τι ἄλλο ὡραῖο, ψυχωφελές, θεοφιλές κι εὐγενικό ἐπιθυμεῖτε. Δυστυχῶς, ἐδῶ στόν Κόσμο, ἐκτός τῆς ἠθικῆς καί πνευματικῆς κρίσεως, βιώνουμε τόν τελευταῖο καιρό καί μία ἄνευ προηγουμένου οἰκονομική κρίση, ἡ ὁποία ἴσως νά ἀποτελεῖ παιδαγωγία τοῦ Θεοῦ πρός τό σύγχρονο Ἕλληνα, πού ἔχασε τόν προσανατολισμό του, πού ἀπομακρύνθηκε ἀπό τίς γάργαρες πηγές τῶν ὑδάτων τῆς Πίστεώς μας, πού παρέβλεψε ἀξίες καί ἰδανικά, πού ἔπαψε νά ἀναζητᾶ τόν Θεό. Μακάρι αὐτό, κατά τό «οὐδέν κακόν ἀμιγές καλοῦ», νά ἀποτελέσει τήν ἀρχή τῆς ἐπιστροφῆς τοῦ σύγχρονου Ἕλληνα στίς κρυστάλλινες πηγές τῆς πρός τόν Κύριον μας Ἰησοῦ Χριστόν πίστεως καί ἐλπίδος...» (Πρωτᾶτον, 120/2010). «... Ζῶ στόν κόσμο ἀγωνιζόμενος, προσπαθώντας νά ἐπιβιώσω, κυρίως πνευματικάἠθικά, ἀντλώντας δυνάμεις ἀπό τήν πίστη καί τήν ἀγάπη μου στόν Κύριο Ἰησοῦ Χριστό. Γιατί πιστεύω ὅτι τόν παραπαίοντα ἀπό τήν οἰκονομική-ὑλική κρίση καί κυρίως ἠθικήπνευματική κρίση ἄνθρωπο τῶν ἡμερῶν μας, μπορεῖ νά σώσει μόνο ἡ Ἁγία Ἐκκλησία μας, ἡ ὁποία φέρει ἐπί τῶν πτερύγων της τήν ἐλπίδα, πού ἀπορρέει ἀπό τόν Κύριό μας Ἰησοῦ Χριστό, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ τή μοναδική, τήν ἀληθινή ἐλπίδα τοῦ κόσμου...» (Πρωτᾶτον, 129/2013). Πιστεύω ὅτι τό περιοδικό «Πρωτᾶτον» ἦταν ἄλλη μιά σημαντική προσφορά τοῦ Γέροντα Μωυσῆ, ἰδιαίτερα στούς φιλοαθωνίτες. Πάντα τό περίμενα μέ πνευματική λαχτάρα, τό διάβαζα ἀπό τήν πρώτη ὥς τήν τελευταία σελίδα μέ μία ἀναπνοή καί ἐν συνεχείᾳ μελε-

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

τοῦσα ἐνδελεχῶς τά θέματα πού μέ ἐνδιέφεραν περισσότερο. Οἱ μόνιμες καί σταθερές θεματολογικές ἑνότητες τοῦ περιοδικοῦ ἦταν: Κείμενα καί Μαρτυρίες, Μορφές τοῦ Ἄθω, Ἐπιλογή βιβλίων, Εἰδήσεις καί Σχόλια καί Ἁγιορειτική βιβλιογραφία. Ὅλα στήν κατάλληλη θέση μέ εὐταξία, μέ διάκριση, μέ πληρότητα ἀνέδιδαν κάτι ἀπό τήν ἱερότητα, τήν ἱερή ἡσυχία, τή βοῶσα σιωπή, τήν ἁγιότητα τῆς ἀθωνικῆς ἐρήμου, ἔχοντας πάντα τή «σφραγίδα» τοῦ Γέροντα Μωυσῆ. Ὁ Γέροντας νομίζω ὅτι ἀναπαυόταν, ὅταν ἄκουγε «τόν καλόν λόγον» γιά τό «Πρωτᾶτον». Ἔτσι, μέ τή συμπλήρωση δεκαπενταετίας ἀπό τῆς ἐκδόσεως τοῦ Πρωτάτου (1995-2000), ὁ Γέροντας Μωυσῆς ἔλαβε δεκάδες ἐπιστολές ἀπό Πατριάρχες, Ἀρχιεπισκόπους, Μητροπολίτες, Ἀρχιμανδρίτες, Καθηγουμένους Ἱερῶν Μονῶν, Ἱερομονάχους, Ἱεροδιακόνους, Μοναχούς, Πρεσβυτέρους, Καθηγητές Πανεπιστημίου, Ἐκπαιδευτικούς, Ἰατρούς, Ἀρχαιολόγους, Δημοσιογράφους, Συγγραφεῖς καί πολλούς ἄλλους, οἱ ὁποῖοι κατέθεταν τή θετική ἄποψη καί ἐμπειρία τους, ἐπαινοῦσαν τήν προσπάθεια, εὔχονταν μακροημέρευση τοῦ περιοδικοῦ καί θεωροῦσαν τή συνέχιση τῆς ἐκδόσεώς του ἐπιβεβλημένη καί πολλαπλῶς χρήσιμη. Ἀπό αὐτήν τήν πνευματική χαρά δέν ἀπουσίασε ὁ γράφων καί ἔτσι στίς 25 Αὐγούστου 2000 ἀπέστειλα στόν Γέροντα Μωϋσῆ τήν παρακάτω ἐπιστολή, τήν ὁποία δημοσίευσε στό Πρωτᾶτον, τεῦχος 80, 2000, σελ. 154-155: «...Μέ μεγάλη χαρά πληροφορήθηκα τό γεγονός τῆς συμπληρώσεως δεκαπέντε ἐτῶν ἀπό τήν ἔκδοση τοῦ ἁγιορειτικοῦ δελτίου «Πρωτᾶτον»... Ὅλα τά τεῦχη τοῦ περιοδικοῦ, ἀπό τό πρῶτο ἕως καί τό τελευταῖο, δεμένα σέ τέσσερις μεγάλους τόμους, κοσμοῦν τήν “ἁγιορειτική βιβλιοθήκη” μου, φέρνουν μπροστά μου “ζωντανό” τό πάντερπνο καί πανεύοσμο Περιβόλι τῆς Παναγίας κι ἀποτελοῦν γιά μένα σπουδαῖο πνευματικό ἀπόκτημα, πού ἀναπαύει τήν ψυχή μου. Περιδιαβαίνοντας στίς πολύτιμες σελίδες του ἔχω τήν αἴσθηση ὅτι ὁδοιπορῶ στούς ἀπορρώγας βράχους τοῦ Ἄθωνος, τούς “πεποτισμένους μέ ὁσιομαρτυρικά αἵματα καί πεποικιλμένους μέ ροάς δακρύων” ὅτι

πίνω κρυστάλλινο δροσερό νερό, τό “ὕδωρ τό ζῶν” ἀπό τίς γνήσιες πηγές τῆς Ὀρθοδοξίας ὅτι χαϊδεύουν εὐεργετικά τήν ψυχή μου οἱ πνευματικές αὖρες πού πνεόυν ἀπό τά εὐσκιόφυλλα δένδρα τοῦ Ἱεροῦ Ἄθωνος, τά “πεφυτευμένα παρά τάς διεξόδους τῶν ὑδάτων” τῆς ὀρθοδόξου Πίστεως. Νιώθω τό ζωογόνο καί εὐῶδες πνευματικό ἄρωμα τῆς ἀθωνικῆς ἐρήμου νά ριπίζει τά φυλλοκάρδια μου. Αἰσθάνομαι ἔτσι, ἄν καί εἶμαι πολύ μακρυά, ὅτι εὑρίσκομαι ἐγγύτατα στόν πολυπόθητό μου Ἄθωνα. Τά κείμενα πού περιέχονται στίς σελίδες του δίνουν πολύτιμες πληροφορίες γιά τή μοναστική πολιτεία, φωτίζουν τή μακραίωνη μαρτυρική ἱστορική πορεία της καί τήν ἀνείπωτη πνευματική προσφορά της. Σημαντική εἶναι καί ἡ ἀναφορά στίς τελευταῖες σελίδες κάθε τεύχους τῆς σχετικῆς μέ τό Ἅγιον Ὄρος βοβλιογραφίας, γιατί ἔτσι δίδεται ἡ εὐκαιρία στούς ἀναγνῶστες νά ἐνημερωθοῦν καί νά προμηθευτοῦν ἐκεῖνα τά βιβλία πού τούς ἐνδιαφέρουν. Τό περιοδικό “Πρωτᾶτον” ἀποτελεῖ μιά σύγχρονη ζωντανή “μαρτυρία” τῆς χιλιόχρονης ἁγιορειτικῆς παραδόσεως καί ζωῆς, τοῦ ἀγώνα καί τῆς πνευματικῆς ἀγωνίας τοῦ Ἄθω καί συγχρόνως εἶναι μιά “γέφυρα” πού ἑνώνει καί φέρνει σέ ἐπαφή καί κοινωνία τόν κόσμο μέ τό περιβόλι τῆς Παναγίας…». Δέν γνωρίζω τί θά γίνει τό «Πρωτᾶτον» μετά τήν κοίμηση τοῦ Γέροντος Μωυσῆ. Αὐτό πού ἐλπίζω καί παρακαλῶ εἶναι νά συνεχιστεῖ ἀπρόσκοπτα ἡ κυκλοφορία του καί ἡ πνευματική προσφορά του στούς ἑκατοντάδες φιλοαθωνίτες καί ὄχι μόνον ἀναγνῶστες του καί μάλιστα σέ ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι, εἴτε λόγῳ ἀδυναμίας, εἴτε «λόγῳ ἀρχῶν», δέν ἔχουν πρόσβαση στά ὑπερσύγχρονα μέσα ἐπικοινωνίας, τά ὁποῖα κυριαρχοῦν στήν ἐποχή μας. Στίς 4 Σεπτεμβρίου (21 Αὐγούστου Π.Η.) 2013, κατά τήν ὁποία ἡ Ἐκκλησία μας ἑορτάζει τόν Προφήτη καί Θεόπτη Μωυσῆ, ἀπέστειλα, ὅπως συνήθιζα, στόν Γέροντα Μωυσῆ γραπτῶς τίς θερμές εὐχές μου γιά ὑγεία κατ’ ἄμφω, πνευματική καρποφορία καί εὐλογία ἀπό τόν Κύριό μας τῶν πνευματικῶν του ἀγώνων. Μετά ἀπό μερικές ἡμέρες ἔλαβα τίς εὐχαριστίες του πάνω σέ μιά κάρτα-εἰκόνα, πού ἀπεικονίζει τόν Κενόν Τάφον κατά τήν Ἀνά39

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

σταση τοῦ Κυρίου μας, τόν παριστάμενον Ἄγγελο καί τίς τρεῖς Μυροφόρες. Φαντάζομαι ὅτι ἴσως διάλεξε συμβολικά αὐτήν τήν εἰκόνα τῆς Ἀναστάσεως, ἀφοῦ ἐκ τῶν πραγμάτων ἦταν ἡ τελευταία φορά πού μέ εὐχαριστοῦσε γιά τίς εὐχές μου ἐπί τῇ ὀνομαστικῇ ἑορτῇ του. Ἡ ἑπόμενη ἐπέτειος τῆς ὀνομαστικῆς ἑορτῆς του τόν βρῆκε στούς Οὐρανούς πλησίον τοῦ Ἀναστημένου Κυρίου μᾶς Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἔγραφε: «Ἅγιον Ὄρος, 1/14.9.2013. Ἀγαπητέ κύριε Ἀντώνιε - Εὐχαριστῶ γιά τίς εὐχές σας. Μέ τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ εἶμαι καλύτερα στήν ὑγεία μου. Καλό Φθινόπωρο. Ὁ Θεός μαζί σας. Μετ’ εὐχῶν. Ἐλάχιστος μοναχός Μωυσῆς Ἁγιορείτης». Ἀργότερα, στίς 4/17.11.2013 εἴχαμε τήν τελευταία ἐπί τῆς παρούσης ζωῆς ἐπικοινωνία, λαμβάνοντας μιά ἐπιστολή στήν ὁποία ἔγραφε: «Ἀγαπητέ κύριε Ἀντώνιε, χαίρετε πάντοτε ἐν Κυρίῳ. Εὐχαριστῶ θερμά γιά τήν εὐγενή ἀποστολή τοῦ βιβλίου τοῦ κ. Εὐαγγέλου Πετράκη γιά τόν Γέροντα Νίκωνα. Καθυστέρησα νά ἀπαντήσω λόγῳ πολλῶν προβλημάτων ὑγείας. Τώρα μέ τή βοήθεια τοῦ Παναγάθου Θεοῦ, εἶμαι καλύτερα. Δόξα τῷ Θεῷ. Σᾶς εὔχομαι καλόν Χειμώνα. Ἡ Παναγία μαζί σας. Σᾶς μνημονεύουμε. Μετ’ εὐχῶν, ἐλάχιστος Μοναχός Μωυσῆς Ἁγιορείτης». Στά γράμματά του ἦταν ἐμφανής ἡ προσπάθεια πού κατέβαλε νά γράψει καί ἀποτυπωμένη ἐναργῶς ἡ δυσκολία γραφῆς ἀπό τό πιθανότατα «τρεμάμενο» χέρι του. Μαζί μέ αὐτήν τήν ἐπιστολή ὁ Γέροντας Μωυσῆς μοῦ ἀπέστειλε τό πόνημά του «Τό Ἀληθινό νόημα τοῦ πόνου στή ζωή μας» (Ἀφιέρωμα σέ ὅλους ἐκείνους πού μέ ὑπομονή καί ἐλπίδα σηκώνουν τόν σταυρό τους). Τά διάβασα καί τό ξαναδιάβασα σέ δύσκολες στιγμές τῆς ζωῆς μου καί παρηγορήθηκα. «Δέν ὑπάρχει ἄνθρωπος δίχως πόνο….» γράφει ὁ Γέροντας Μωυσῆς. «Ὁ πόνος τελειοποιεῖ τόν ἄνθρωπο. Δίχως τόν πόνο ὁ 40

ἄνθρωπος θά ἦταν σκληρός καί ἀκατέργαστος. Ὁ πόνος γεννᾶ τά δάκρυα καί τά δάκρυα τήν κάθαρση. Τά δάκρυα ποτίζουν τά εὐώδη ἄνθη τῆς κατανύξεως, τῆς συντριβῆς, τῆς εὐλάβειας, τῆς εὐσεβείας, τῆς εὐλογίας… Ἄν ὁ πόνος σ’ ἔκανε συμπονετικό κέρδισες. Ἄν ἡ ἀσθένεια σ’ ἔφερε νά θυμᾶσαι πιό πολύ τόν Οὐρανό, εἶσαι εὐλογημένος καί μακάριος. Ἄν ὁ πόνος σοῦ καθάρισε τά μάτια, γιά νά βλέπεις πιό βαθειά τά γεγονότα καί τά πράγματα, τότε εἶσαι πλούσια κερδισμένος. Ἄν ὁ ἅγιος πόνος σέ ἔκανε, ἀδελφέ μου, πιό καρτερικό, πιό γενναῖο, πιό διαλακτικό κι ἀνεκτικό, νά εὐχαριστεῖς ἐκ βαθέων τόν Θεόν πού ἀρρώστησες. Γιατί ἀρρώστησες καί κέρδισες τελικά ἔτσι… Μέ ὅλη μου τή καρδία, μέ ὅλη τή δύναμη τῆς ψυχῆς μου καί μέ ὅλη τή θέρμη τοῦ εἶναι μου εὔχομαι ταπεινά καί προσεύχομαι συνέχεια, ἀδελφοί πεφιλημένοι, ὁ πόνος τῶν ἀσθενειῶν, τῶν πειρασμῶν καί τῶν θλίψεων νά μή σᾶς ἀπογοητεύσει ποτέ. Ὁ πόνος νά σᾶς κάνει πιό ὑγιεῖς ψυχικά, πιό ὥριμους πνευματικά, πιό καλλιεργημένους καρδιακά. Ὁ πόνος νά συνδράμει στή νοηματοδότηση τῆς ζωῆς σας καί στήν οὐσιαστική σχέση σας μέ τόν ζῶντα Χριστό, τούς φίλους τοῦ Χριστοῦ, τούς Ἁγίους καί τήν Παναγία, τά ἅγια μυστήρια καί τήν ἁγία μας μητέρα Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, στήν ἀγκάλη τῆς ὁποίας ὅλοι οἱ πονεμένοι ἀναπαυόμαστε». Ὁ Γέροντας Μωυσῆς βίωνε κάθε μέρα ἀπό τή νεότητά του καί γνώριζε καλά τί σημαίνει πόνος, τί σημαίνει νά σηκώνεις μέ ὑπομονή, καρτερία, πίστη καί ἐλπίδα τόν σταυρό σου. Ὁ ἴδιος πόνεσε πολύ. Ἡ ζωή του ἦταν μιά συνεχής σωματική ὀδύνη, ἀλλά συγχρόνως καί μιά ἀέναη πνευματική ἀνάταση καί πορεία πρός τόν Χριστό, γιατί τή δοκιμασία ἀπό τήν ἀσθένεια του τήν ἀντιμετώπισε ὡς ἐπίσκεψη καί εὐλογία τοῦ Κυρίου!! Εἶχε κάνει πολλές, σοβαρές καί δύσκολες ἐγχειρήσεις. Εἶχε λάβει συνολικά πενήντα ὧρες νάρκωση καί ἀμέτρητο ἀριθμό φαρμά-

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

κων καί ἰατρικῶν ἐξετάσεων. Ἦταν ἑπομένως βαθύτατος γνώστης τοῦ ἀνθρωπίνου πόνου, ἦταν ἡ προσωποποίηση τοῦ ἴδιου τοῦ πόνου, ἀλλά συγχρόνως καί ἡ προσωποποίηση τῆς ἰώβειας ὑπομονῆς, τῆς ἐλπίδας καί τῆς χωρίς ὅρους καί ὅρια πίστεως στόν Θεό. Ὁ πόνος αὐτός ἦταν ἐπώδυνος ψυχοσωματικά, ἀλλά σωτήριος καί λυτρωτικός πνευματικά, γιατί, ὅπως εἶπε κάποτε στόν π. Μωυσῆ ὁ Προηγούμενος τῆς Σιμωνόπετρας Γέροντας Αἰμιλιανός, «αὐτός ὁ πόνος θά γίνει ἡ σκάλα τήν ὁποία θά ἀνέβεις γιά νά φτάσεις στή Βασιλεία τῶν Οὐρανῶν. Αὐτή ἡ ἀσθένεια θά σέ σώσει, παιδί μου». Στά βιβλία του «Ἡ εὐλογία τοῦ πόνου καί ὁ πόνος τῆς ἀγάπης», «Ἐπιστρέφοντας ἀπό τήν Ἀμερική» καί «Ὁ Ἅγιος πόνος» ὁ Γέροντας Μωυσῆς περιγράφει αὐθεντικά τήν εὐλογία καί τήν ἁγιαστική Χάρη τοῦ πόνου στή ζωή τοῦ πιστοῦ. Ὁ Γέροντας Μωυσῆς ὁ Ἁγιορείτης, ὁ λογιώτατος καί πολυγραφότατος Ἀθωνίτης τῆς ἐποχῆς μας, κίνησε μακάριος γιά τήν Ἄνω Ἱερουσαλήμ, γιά τήν «ὄντως ζωή» ξημερώματα τῆς Κυριακῆς 1ης Ἰουνίου 2014 σέ ἡλικία 62 ἐτῶν (1952-2014), σχετικά νέος στήν ἡλικία, ἀλλά κατάφορτος καί πεπληρωμένος πνευματικῶν καρπῶν, ἀφήνοντας στούς ἐπιγενομένους τό ἠρωϊκό καί μαρτυρικό πρότυπον τῆς μακαρίας ζωῆς του καί συγχρόνως δεκάδες συγγράμματα, τά ὁποῖα ἔχουν τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ καί ἀναδίδουν τό εὐῶδες πνευματικό ἄρωμα τῆς ἀθωνικῆς ἐρήμου. Στούς Οὐρανούς ὅπου τώρα βρίσκεται πλησίον τοῦ ἀγαπημένου του Κυρίου, τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ, προγεύεται τῆς αἰωνίου μακαριότητος τοῦ Παραδείσου, ἀναμένοντας τή μεγάλη καί φρικτή ἡμέρα τῆς τελικῆς κρίσεως. Ἐκεῖ στήν Ἐκκλησία τῶν Πρωτοτόκων τῶν ἐν Οὐρανοῖς ἀπογεγραμμένων, ἀναμένει καί προσεύχεται. Προσεύχεται καί παρακαλεῖ τόν Κύριο νά εὐλογεῖ τή ζωή μας, τούς πνευματικούς μας ἀγῶνες, τήν πνευματική «ἀγωνία» μας καί νά ἀξιώσει κι ἐμᾶς νά γευθοῦμε τήν Ἀγάπη Του!!

Προσεύχεται γιά ὅλους μας, ἀκόμη καί γι’ αὐτούς πού πίκραναν, γιατί τούς εἶχε συγχωρήσει, ἐνῶ βρισκόταν ἀκόμη στήν παρούσα ζωή. Εἶμαι σίγουρος, μακαριστέ Γέροντα Μωυσῆ, ὅτι τώρα στούς Οὐρανούς ἀπολαμβάνεις τήν ἀπερίγραπτη, τήν ἀνείπωτη χαρά τῆς Ἀναστάσεως, τήν ὁποία ἐξασφάλισε ὁ Κύριος μας Ἰησοῦς Χριστός μέ τό ἑκούσιον Πάθος Του καί τή ζωηφόρο Ἀνάστασή Του σ᾿ ἐκείνους πού θά Τόν ἀκολουθήσουν πιστά, μέ συνέπεια καί ἀφοσίωση κατά τό εὐαγγελικόν «εἴ τις θέλει ὀπίσω μου ἐλθεῖν, ἀπαρνησάσθω ἑαυτόν καί ἀράτω τόν σταυρόν αὐτοῦ καί ἀκολουθείτω μοι». Σέ παρακαλῶ, μήν μᾶς ξεχνᾶς, «μή παύση ἄνωθεν ἡμᾶς ἐποπτεύων καί πρεσβεύων ὑπέρ πάντων ἡμῶν». Τώρα πού ἡ μακαρία ψυχή σου ἔσπασε τά γήινα δεσμά καί πέταξε στήν ἀπεραντοσύνη τῆς Βασιλείας τῶν Οὐρανῶν, γίνου ἔνθερμος εὐχέτης καί πρεσβευτής μας στόν Ἅγιο Τριαδικό Θεό νά μᾶς βοηθήσει νά σηκώσουμε κι ἐμεῖς ἐπιτυχῶς τόν δικό μας σταυρό καί νά μᾶς ἀξιώσει νά γευθοῦμε κι ἐμεῖς τήν ἀνεκλάλητη, τήν ἀνείπωτη, τήν ἀπερίγραπτη χαρά τῆς Ἀναστάσεως. Στόν ἐκλεκτό ὑποτακτικό καί διάδοχό του Ἱερομόναχο Χρυσόστομο, εὔχομαι ἐκ βάθους καρδίας τήν ἐξ οὐρανοῦ παρηγορίαν καί τή Θεία βοήθεια γιά νά συνεχίσει τήν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ ἀσκητική βιοτή του στό Περιβόλι τῆς Παναγίας. 41

Ὑπάρχει Θεός; Κωνσταντίνου Τσελᾶ, Ἰατροῦ πό παιδί εἶχα ἀκούσει μιά ἱστορία ἀπό ἐκεῖνες πού βγαίνουν ἀπό τή λαϊκή σοφία. Κάποιος καθόταν ἀκουμπισμένος μέ τή πλάτη στόν κορμό μιᾶς τεράστιας ἀμυγδαλιᾶς καί μπροστά του ἁπλωνόταν ἕνα μποστάνι μέ καρπουζιές γεμάτες μέ μεγάλα ὥριμα καρπούζια. Καθώς ἔβλεπε ἄλλοτε μπροστά του καί ἄλλοτε ψηλά, ἔκανε μιά σκέψη. Πῶς γινόταν ἕνα τόσο μεγάλο δέντρο νά ἔχει τόσο μικρούς καρπούς καί οἱ μικρές καρπουζιές νά κάνουν τόσο τεράστια φροῦτα. Ἐκείνη τή στιγμή ἔπεσε πάνω στό κεφάλι τοῦ ἕνα ἀμύγδαλο. Ἡ λογική του ἀντιστράφηκε τελείως. Σκέφτηκε τί θά μποροῦσε νά εἶχε συμβεῖ ἄν ἡ ἀμυγδαλιά εἶχε γιά καρπούς τά καρπούζια. Αὐτή τή λογική θά ἀκολουθήσω στίς ἑπόμενες γραμμές. Συχνά συναντᾶμε ἀνθρώπους πού ξεμπερδεύουν μέ τήν ὑπόθεση τοῦ Θεοῦ λέγοντας: “Ὁ καλός θεούλης, μέ ἄσπρα γένεια πού κάθεται σέ ἕνα συννεφάκι καί ἔφτιαξε τό σύμπαν, τόν κόσμο καί ὅτι ὑπάρχει γύρω μας, Ἐ! Αὐτά εἶναι παραμύθια γιά μικρά παιδιά”. Οἱ ἑπόμενες γραμμές δίνουν ἕνα μικρό δεῖγμα ἀπό ἐκεῖνα πού εἶναι ἀδύνατον νά ἔγιναν ποτέ μόνα τους καί στή τύχη. Εἶναι τό μεγαλύτερο παραμύθι γιά μικρά παιδιά νά δεχτοῦμε ὅτι πρίν ἀπό δισεκατομμύρια χρόνια, ἁπλά χημικά στοιχεῖα (καί αὐτά πῶς βρέθηκαν καί ἀπό ποῦ;), ἄρχισαν νά συνενώνονται καί νά σχηματίζουν σύνθετα μόρια, πού ἐξελίχτηκαν σέ ζωντανούς ὀργανισμούς πού διέθεταν DNA, τό ὁποῖο διέθετε πληροφορίες καί ὁδηγίες καί μποροῦσε νά διπλασιάζεται καί κύτταρα πού διχοτομοῦνται καί διπλασιάζονται. Νά ξεκινήσουμε μέ ἕνα ἁπλό παράδειγμα καί μέ τό ἴδιο θά τελειώσουμε. Ἄν βάλουμε μαζί, ἕνα κομμάτι ξύλο, ἕνα καρφί καί ἕνα σφυρί δέν θά περιμένουμε κάπο-

τε, τό σφυρί ἀπό μόνο του νά καρφώσει τό καρφί στό ξύλο. Ἀκόμα ἄν δοῦμε ἕνα καρφί καρφωμένο σέ ἕνα ξύλο δέν θά σκεφτοῦμε ὅτι καρφώθηκε μόνο του. Πολύ εὔκολα ὅμως δεχόμαστε ἐπιστημονικές θεωρίες πού ὑποστηρίζουν ὅτι τό DNA κατασκευάστηκε μόνο του, ἀρκεῖ νά ἀποφύγουμε νά δεχτοῦμε ὅτι ὑπάρχει ὁ Μεγάλος Ἀρχιτέκτονας. Σήμερα στίς ἀρχαιολογικές ἀνασκαφές κάθε ὑπόλειμμα ἀπό τίς ἀρχαῖες κατασκευές, θεωρεῖται αὐτονόητο ὅτι εἶναι κατασκευασμένο ἀπό ὄντα πού διέθεταν δύο ἰδιότητες: 1) Ὀργανωμένη σκέψη γιά νά σχεδιάζουν κατασκευές πού θά ἐξυπηρετοῦσαν κάποιο σκοπό, ὅπως ἕνα ὑδραγωγεῖο, καί 2) Ἱκανότητα νά κατασκευάσουν αὐτό πού σχεδίασαν, διαλέγοντας καί διαμορφώνοντας τά κατάλληλα ὑλικά. Ποιός λογικός ἄνθρωπος θά δεῖ σήμερα ἕνα ἀρχαῖο πήλινο ἀγγεῖο καί θά ἰσχυριστεῖ ὅτι διάφορα ὑλικά ἑνώθηκαν μεταξύ τους τυχαῖα, στή σωστή ἀναλογία (κατάλληλο χῶμα ὅπως ὁ πηλός μαζί μέ τή σωστή ποσότητα νεροῦ), πῆραν τό σωστό σχῆμα ἀπό μόνα τους ὥστε νά ὑπάρχει χῶρος γιά ἀποθήκευση, βάση γιά νά στηρίζεται, λαιμός γιά νά ἐλέγχεται ἡ ἐκροή καί χερούλια γιά νά τό πιάνουν; Στή συνέχεια ψήθηκε τυχαία πάλι, στήν κατάλληλη θερμοκρασία καί στό σωστό χρόνο καί ἔτσι σχηματίστηκε τό ἀγγεῖο; Μέ ἐργαλεῖο τή λογική, θά προσπαθήσω νά βγάλω τό ἕνα συμπέρασμα μετά τό ἄλλο, ὥστε κάθε βῆμα τῶν συλλογισμῶν νά φτάνει ἀβίαστα στό μεγάλο τελικό συμπέρασμα. Στίς ἑπόμενες γραμμές χρησιμοποιῶ παραδείγματα ἀπό τήν κατασκευή καί τή λειτουργία τῶν κυττάρων τοῦ ἀνθρώπινου ὀργανισμοῦ καί τοῦ περιβάλλοντος μέσα στό ὁποῖο ζοῦμε. Ὑπάρχει Θεός; Ρωτῆστε τά κύτταρα. Τί εἶναι τό κύτταρο; Εἶναι ἡ μονάδα τῆς

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ζωῆς. Εἶναι πολύ μικρότερο ἀπό τή μύτη τῆς καρφίτσας. Μέσα ὅμως σέ κάθε κύτταρο ἐπιτελοῦνται ἀδιάκοπα λειτουργίες πού συντηροῦν τή ζωή. Τό κύτταρο εἶναι τό μικρότερο συστατικό της ζώσας ὕλης, πού ἀποτελεῖται ἀπό μιά συστηματικά ὀργανωμένη ὁμάδα μορίων, πού βρίσκονται σέ ἁρμονική ἀλληλεπίδραση μεταξύ τους. Τό κύτταρο διαθέτει ὀργάνωση καί ἱκανότητες ἀφομοίωσης τοῦ ὀξυγόνου καί τῶν θρεπτικῶν οὐσιῶν, τῆς ἀνάπτυξης καί τῆς ἀναπαραγωγῆς του. Μεγάλες ὁμάδες ὁμοειδῶν κυττάρων, πού ἔχουν ὁρισμένη φυσιολογική λειτουργία, χαρακτηρίζονται ἱστοί (π.χ. ὁμάδες μυϊκῶν κυττάρων συγκροτοῦν τόν μυϊκό ἱστό) καί πολλοί ἱστοί ἀποτελοῦν τόν ὀργανισμό. Τά κύτταρα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία μεγεθῶν καί διαστάσεων. Ἡ διάμετρός τους ποικίλει ἀπό χιλιοστά τοῦ χιλιοστομέτρου, ὅπως σέ μερικά βακτήρια, ἕως μερικά ἑκατοστόμετρα, ὅπως τά θαλάσσια φύκη. Χιλιοστά τοῦ χιλιοστομέτρου σημαίνει ὅτι 1.000 βακτήρια τό ἕνα δίπλα στό ἄλλο καλύπτουν ἕνα (1) χιλιοστό. Ὑπολογίζεται ὅτι τό ἀνθρώπινο σῶμα ἀποτελεῖται ἀπό ἑκατό τρισεκατομμύρια κύτταρα, ἐνῶ ὁ μικρότερος ζωντανός ὀργανισμός ἀποτελεῖται ἀπό ἕνα μόνο κύτταρο. Τό κύτταρο εἶναι ὁρατό καί μπορεῖ νά μελετηθεῖ μόνο μέ μικροσκόπιο καί πάντα ἐφόσον γίνει μιά εἰδική προετοιμασία. Τά κύτταρα προκειμένου νά διατηροῦν τή λειτουργικότητά τους ἀνταλλάσσουν συνεχῶς οὐσίες ἀπό καί πρός τό περιβάλλον τους. Ὑπάρχει δηλαδή ἀνταλλαγή (εἰσαγωγή χρήσιμων οὐσιῶν καί ἀποβολή ἄχρηστων) πού γίνεται μέσῳ τῆς πλασματικῆς μεμβράνης πού περικλείει τό κύτταρο. Ἐκτός ὅμως ἀπό τήν ἀνταλλαγή οὐσιῶν πού καλύπτουν τίς ἀνάγκες τοῦ κυττάρου, ὑπάρχει καί ἀνταλλαγή οὐσιῶν-μηνυμάτων μέ τίς ὁποῖες ἐπικοινωνεῖ τό κύτταρο μέ τό περιβάλλον του καί «ἀντιλαμβάνεται» τίς διάφορες μεταβολές. Μέ βάση τίς πληροφορίες τῶν μηνυμάτων αὐτῶν καί ὑπό τόν ἔλεγχο τοῦ γενετικοῦ ὑλικοῦ τό κύτταρο ἐναρμονίζει καί τίς λειτουργίες τῶν ἐπιμέρους τμημάτων του. Κάθε κύτταρο ἀποτελεῖται ἀπό τέσσερα

βασικά μέρη: τήν κυτταρική μεμβρ άνη, τό κυτταρόπ λασμα, τόν πυρήνα καί τά ἄ λ λ α ὀργανίδια τοῦ κυτταροπλάσματος. Ὁ πυρήνας, εἶναι τό κέντρο ἐ λ έγ χου τοῦ κυττάρου καί ἐκεῖ βρίσκονται ἀποθηκευμένες οἱ γενετικές πληροφορίες τοῦ κυττάρου. Εἶναι δηλαδή «τό κέντρο ἐλέγχου» ὅλων τῶν λειτουργιῶν τοῦ κυττάρου. Ἐδῶ βρίσκεται καί τό DNA. Τό κυτταρόπλασμα, εἶναι ὁ χῶρος ἀνάμεσα στή μεμβράνη καί τόν πυρήνα. Ἐδῶ ὑπάρχουν πολλά μικρά ὄργανα μέ διάφορες λειτουργίες. Τά πιό σημαντικά εἶναι τά μιτοχόνδρια, τά «ἐργοστάσια» παραγωγῆς ἐνέργειας τοῦ κυττάρου, τά ριβοσωμάτια στά ὁποῖα γίνεται ἡ σύνθεση τῶν πρωτεϊνῶν πού παράγει τό κύτταρο κ.ἄ. Ἡ κυτταρική μεμβράνη, χωρίζει τό κύτταρο ἀπό τό περιβάλλον του. Ἀπό αὐτήν μπαίνουν τά χρήσιμα καί βγαίνουν τά ἄχρηστα ὑλικά. Ἰδιότητες καί λειτουργίες τῶν κυττάρων -Τά κύτταρα εἶναι πολύπλοκα μέ θαυμαστή ὀργάνωση. -Περιέχουν πολλά ἐσωτερικά ὀργανίδια ἄλλα εἶναι συνδεδεμένα μέ μεμβράνες, ἐνῶ ἄλλα εἶναι ἐλεύθερα, μέσα στό κυτταρόπλασμα. -Τά κύτταρα περιέχουν γενετικό σχεδιάγραμμα καί μηχανισμό μέ ὁδηγίες γιά νά τόν χρησιμοποιοῦν. -Τά γονίδια εἶναι ὁδηγίες γιά τά κύτταρα γιά νά δημιουργοῦν εἰδικές πρωτεΐνες -Ὅλα τα κύτταρα χρησιμοποιοῦν τούς ἴδι43

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ους τύπους πληροφοριῶν. -Ὁ γενετικός κώδικας εἶναι ὁ ἴδιος γιά ὅλα τα κύτταρα. -Ὅλα τα κύτταρα προκύπτουν ἀπό τή διαίρεση ἄλλων κυττάρων. Κανένα κύτταρο δέν μπορεῖ νά δημιουργηθεῖ ἀπό τό τίποτα. -Τά θυγατρικά κύτταρα κληρονομοῦν τά γονίδια ἀπό τά μητρικά κύτταρα. -Τά κύτταρα μποροῦν νά ἀποκτοῦν καί νά χρησιμοποιοῦν τήν ἐνέργεια. -Τά κύτταρα ἀναπνέουν. -Τά κύτταρα μποροῦν νά ρυθμίζουν διάφορες δραστηριότητες, νά ἐλέγχουν τή σύνθεσή του, τό DNA καί τήν κυτταρική διαίρεση κ.λ.π.. -Τά κύτταρα ἔχουν ἐξειδίκευση. -Κάθε κύτταρο ἔχει ἐπί πλέον καί κάποια εἰδική λειτουργία, ἀνάλογα μέ τόν ἱστό ἤ τό ὄργανο στό ὁποῖο βρίσκεται, πού τό κάνει μοναδικό στό εἶδος του. -Τά ἐρυθρά αἰμοσφαίρια κυκλοφοροῦν ἐλεύθερα μέσα στό αἷμα καί παραλαμβάνουν τό ὀξυγόνο ἀπό τούς πνεύμονες καί τό μεταφέρουν μέχρι τό τελευταῖο κύτταρο τοῦ ὀργανισμοῦ καί ἀπό ὅλα τα κύτταρα παραλαμβάνουν τό διοξειδίου τοῦ ἄνθρακα καί τό 44

φέρνουν στούς πνεύμονες γιά νά ἀποβληθεῖ. -Τά λευκά αἰμοσφαίρια ἐπιτελοῦν τή λειτουργία τῆς ἄμυνας τοῦ ὀργανισμοῦ ἀπέναντι σέ κάθε ἐχθρικό εἰσβολέα ὅπως εἶναι τά μικρόβια. -Τά αἱμοπετάλια εἶναι εἰδικά κύτταρα γιά νά σταματοῦν τίς αἱμορραγίες μετά ἀπό ἕνα τραυματισμό, ὥστε νά μήν ὑπάρχει ἀπώλεια τοῦ πολύτιμου αἵματος. -Τά κύτταρα τῶν νεφρῶν ἐλέγχουν ἀσταμάτητα, κάθε στιγμή τίς οὐσίες πού μεταφέρει ὥς ἐκεῖ τό αἷμα καί ἀνάλογα μέ τίς ἀνάγκες τοῦ ὀργανισμοῦ, ἄλλες κατακρατοῦν καί ἄλλες ἀποβάλλουν. -Τά μυϊκά κύτταρα, ἔχουν σάν ἀποστολή τή συστολή καί τή διαστολή τῶν μυῶν ὥστε νά ἐξασφαλίζεται ἡ κίνηση τοῦ σώματος. -Τά κύτταρα πού βρίσκονται στό τοίχωμα τοῦ ἐντέρου, ἀπορροφοῦν τίς θρεπτικές οὐσίες πού εἶναι ἀπαραίτητες γιά τήν παραγωγή ἐνέργειας σέ ὅλα τα κύτταρα. -Ἄλλα κύτταρα παράγουν ὁρμόνες, ὅπως τά κύτταρα τοῦ θυρεοειδοῦς πού παράγουν τίς θυρεοειδικές ὁρμόνες καί τά κύτταρα τοῦ παγκρέατος πού παράγουν τήν ἰνσουλίνη κ.ἄ. Ὑπάρχει Θεός; Ρωτῆστε τήν ὕλη. Ἡ μεγάλη δυσκολία γιά ἀρκετούς ἀνθρώπους νά πιστέψουν στήν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ εἶναι το ὅτι ζοῦν μέσα στήν ὕλη. Γύρω μας ὑπάρχουν μόνο ὑλικά πράγματα. Ἡ γῆ, τό χῶμα, οἱ πέτρες, τό νερό, τά ζῶα, τά δέντρα, τά ὑλικά ἀντικείμενα πού κατασκεύασε ὁ ἄνθρωπος. Ἀντικείμενα ἀπό μέταλλο, τεράστιες μηχανές, συγκροτήματα ἐργοστασίων, γέφυρες πού τρομάζουν μέ τό μέγεθός τους, κτήρια πού ἡ κορυφή τους δέν φαίνεται ἀπό τή βάση τους. Ὅλα ὕλη πού τήν πιάνουμε, τήν αἰσθανόμαστε μέ τίς αἰσθήσεις μας. Ὕλη σκληρή ἤ μαλακή, ψυχρή ἤ ζεστή, ἄκαμπτη ἤ εὔκαμπτη, ἀδιαφανής ἤ διαφανῆς. Παντοῦ ὕλη. Πῶς νά πιστέψει ὁ ἄνθρωπος ὅτι μπορεῖ νά ὑπάρχει καί κάτι ἄλλο ἀόρατο, πνευματικό, ἄυλο πού μάλιστα δημιούργησε καί τήν ἴδια τήν ὕλη. Ὁ μαγνητισμός καί ἡ βαρύτητα δέν γίνονται ἀντιληπτά ἀπό τίς ἀνθρώπινες αἰσθήσεις. Ἀπό ἐδῶ ἀρχίζουν ἐκεῖνα πού μᾶς βγάζουν ἀπό τόν ὑλικό κόσμο. Δύο μαγνητισμένα μέ-

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ταλλα ἕλκονται ἀπό μιά ἰσχυρή δύναμη πού δέν τή βλέπουμε ἀλλά εἴμαστε βέβαιοι ὅτι ὑπάρχει ἐπειδή βλέπουμε τά ἀποτελέσματά της. Τήν ὀνόμασαν μαγνητισμό. Ἡ βαρύτητα εἶναι μιά δύναμη πού κανένας δέν τήν ἀμφισβητεῖ κι ὅμως δέν τήν βλέπουμε. Εἶναι ὅμως ἡ δύναμη πού κρατάει τούς ὠκεανούς πάνω στήν ἐπιφάνεια τῆς γῆς. Δυνάμεις πού δέν μποροῦμε νά δοῦμε ἤ νά ἀγγίξουμε ἀλλά πιστεύουμε σέ αὐτές. Τό πιό παράξενο καί ἀναπάντεχο εἶναι ὅτι οἱ ἐπιστήμονες πού ἀσχολοῦνται μέ τήν ὕλη, οἱ φυσικοί καί οἱ ἀστροφυσικοί εἶναι ἐκεῖνοι πού μᾶς ἀπογείωσαν ἀπό τό ὁρατό καί τό συμπαγές καί μᾶς μετέφεραν στό ἄυλο καί μᾶς περιγράφουν ὅτι ἡ ὕλη πού πιάνουμε καί βλέπουμε εἶναι κυρίως κενό. Στήν ὕλη, ἐκεῖνο πού ἀπουσιάζει εἶναι ἡ ἴδια ἡ ὕλη. Τά ἠλεκτρόνια πού φανταζόμαστε στό σχολεῖο σάν ἀπειροελάχιστες μπαλίτσες, φαίνεται ὅτι εἶναι κύματα ἀπό ἠλεκτρομαγνητικές ἀκτινοβολίες καί ἀλλάζουν συμπεριφορά στά ἐργαστήρια ὅταν τά παρακολουθοῦν οἱ ἐρευνητές. Σάν νά ξέρουν πότε τά παρακολουθοῦν καί πότε ὄχι καί συμπεριφέρονται διαφορετικά σέ κάθε περίπτωση. Πῶς μπορεῖ νά εἶναι ὁ Θεός; Ἔχει σῶμα, ἔχει πρόσωπο; Κανένας δέ γνωρίζει. Εἶναι πνεῦμα. Τό πνεῦμα ἔχει διαστάσεις, ἔχει ὅρια; Δέν γνωρίζουμε. Τότε τί νά πιστέψουμε; Ἐμεῖς πιστεύουμε ὅ,τι ἀντιλαμβανόμαστε μέ τίς αἰσθήσεις μας. Μά οἱ αἰσθήσεις μας εἶναι ἀτελεῖς. Εἶναι κατάλληλες μόνο γιά νά ἀντιλαμβανόμαστε αὐτόν τόν κόσμο. Βλέπουμε μόνο ἕνα μέρος ἀπό τό φῶς ἐνῶ ὑπάρχει φῶς πού δέν τό βλέπουμε ὅπως οἱ ὑπέρυθρες καί οἱ ὑπεριώδεις ἀκτινοβολίες. Ποιός ξέρει τί κροσσούς μέ χρώματα νά κρέμονται μπροστά μας θά βλέπαμε ἄν μπορούσαμε νά δοῦμε αὐτό τό ἀόρατο φῶς. Ἀκοῦμε μόνο ὅ,τι μᾶς εἶναι ἀπαραίτητο γιά νά ζοῦμε σέ αὐτή τή γῆ. Ὑπάρχουν ὑπέρηχοι πού ἡ ἀκοή μας δέν μπορεῖ νά συλλάβει. Ἄν μπορούσαμε νά ἀκοῦμε καί τούς ὑπερήχους ποιός ξέρει τί βουητό θά ἀκούγαμε! Τό μαγνητισμό τόν πιστεύουμε ἀπό τά ἀποτελέσματά του. Μποροῦμε νά πιστέψουμε στό Θεό ἀπό τά ἀποτελέσματά του; Ὑπάρχουν ἀποτελέσματα τῆς ὕπαρξής του; Καθένας θά

κρίνει μέ τό νοῦ πού διαθέτει. Ἄν ὅλα, ὅτι ὑπάρχει παντοῦ, ὅσα βλέπουμε καί ὅσα δέ μποροῦμε νά δοῦμε, εἶναι ἀποτελέσματα τυχαίων ἐνεργειῶν, τότε δέν ὑπάρχει Θεός. Ἄν ὅλα ὑπακούουν σέ ἕνα σχέδιο, σέ ἕνα σκοπό τότε ὑπάρχει Ἐκεῖνος πού τά σχεδίασε καί τά δημιούργησε. Ὁ ἐγκέφαλός μας, πού ἀποτελεῖται ἀπό κύτταρα καί ἠλεκτρόνια πού παράγουν ἠλεκτρομαγνητικά κύματα, ἄς σκεφτεῖ. Πῶς χωροῦν σέ μισό χιλιοστό πληροφορίες γιά ὁλόκληρη ζωή; Τό ὠάριο τῆς γυναίκας ἔχει μέγεθος ὅσο ἕνας κόκκος ἄμμου καί τό σπερματοζωάριο τοῦ ἄντρα εἶναι ὅσο τά τέσσερα χιλιοστά του χιλιοστόμετρου. Αὐτά τά δύο ἑνώνονται σέ ἕνα κύτταρο πού ἔχει μέγεθος μισοῦ χιλιοστοῦ. Αὐτό τό νέο κύτταρο πού εἶναι ἡ ἀρχή τῆς ζωῆς ἑνός νέου ἀνθρώπου, ἔχει ὅλες τίς πληροφορίες γιά τό ἔμβρυο πού θά ἀναπτυχθεῖ, γιά τή διάπλαση τῶν ὀργάνων του, γιά τή μελλοντική ζωή του, τό φύλο του, τήν ἐμφάνισή του, τό χρῶμα τῶν μαλλιῶν, τό ὕψος του. Ἔχει πληροφορίες γιά τό πῶς θά εἰδικευτοῦν τά κύτταρα γιά νά ἐπιτελοῦν εἰδικές λειτουργίες, πῶς τό κάθε κύτταρο θά παράγει τίς πρωτεΐνες του, πῶς θά χρησιμοποιεῖ τό ὀξυγόνο, πῶς θά κυκλοφορεῖ τό αἷμα, πώς θά λειτουργοῦν ἡ καρδιά καί οἱ πνεύμονες, πῶς θά λειτουργεῖ ὁ ἐγκέφαλος καί ὅσα ἀκόμα «ὧν οὐκ ἔστιν ἀριθμός» καί δέν ὑπάρχει τέλος. Πῶς συγκεντρώθηκαν τόσες πλη45

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ροφορίες σέ ἕναν κόκκο ἄμμου; Τυχαῖα; Ὑπάρχει Θεός; Ρωτῆστε τόν ἀνθρώπινο ὀργανισμό. Οἱ πνεύμονες γιά νά παραλάβουν τό ἀναγκαῖο ὀξυγόνο, εἰσπνέουν τόν ἀτμοσφαιρικό ἀέρα. Ὁ ἀέρας πού μᾶς περιβάλλει ἀποτελεῖται ἀπό ὀξυγόνο σέ περιεκτικότητα 20% καί ἄζωτο 80%. Αὐτές οἱ ἀναλογίες εἶναι οἱ μοναδικές πού ἐπιτρέπουν στόν ἄνθρωπο νά ζεῖ. Ἄν τό ὀξυγόνο ἦταν σέ μεγαλύτερη περιεκτικότητα στόν ἀέρα, μέσα σέ λίγα λεπτά οἱ πνεύμονες θά καίγονταν ἀπό τίς καύσεις τοῦ ὀξυγόνου. Τά ὀστᾶ ἔχουν μηχανικές ἰδιότητες ὅπως ἀντοχή στίς πιέσεις καί στό βάρος, κατάλληλες γιά τή βαρύτητα πού ὑπάρχει πάνω στήν ἐπιφάνεια τῆς γῆς. Ἄν ὑποθέσουμε ὅτι ἕνας ἄνθρωπος πού στή γῆ ζυγίζει 70 κιλά, βρεθεῖ πάνω στήν ἐπιφάνεια τῆς σελήνης, θά ζύγιζε 12 κιλά, ἐνῶ ὁ ἴδιος ἄνθρωπος στόν Δία, τόν μεγαλύτερο πλανήτη τοῦ ἡλιακοῦ μας συστήματος, θά ζύγιζε 168 κιλά. Πάνω στό Δία δέν θά μποροῦσε κανένας ἄνθρωπος νά σταθεῖ ὄρθιος καί ἄν προσπαθοῦσε νά τό κάνει, ὁ σκελετός του θά ἔσπαζε ἀπό τήν ἕλξη τῆς βαρύτητας. Θά ἦταν ὑποχρεωμένος νά βρίσκεται σέ ὅλη του τή ζωή, κολλημένος πάνω στήν ἐπιφάνεια τοῦ Δία. Ἕνα πλάσμα στό μέγεθος τοῦ ἀνθρώπου γιά νά μπορέσει νά σταθεῖ ὄρθιο πάνω στόν Δία θά ἔπρεπε νά διαθέτει σκελετό ἀπό ὑλικό σάν τό μέταλλο τιτάνιο. 46

Ὑπάρχει Θεός; Ρωτῆστε τό περιβάλλον μέσα στό ὁποῖο ζοῦμε. Ἀντιλαμβανόμαστε τούς ἤχους καί ἐπικοινωνοῦμε μέ τήν ὁμιλία καί ἀκοῦμε τούς ἤχους τῆς φύσης, τό νερό πού τρέχει, τό κελάιδισμα τῶν πουλιῶν, ἐπειδή ἡ ἀτμόσφαιρα τῆς γῆς ἔχει μιά ὁρισμένη πυκνότητα. Αὐτή ἡ πυκνότητα ἐπιτρέπει στά μόρια τοῦ ἀέρα νά μεταδίδουν τούς ἤχους μέ ταχύτητα 340 μέτρα τό δευτερόλεπτο. Δηλαδή τόν κρότο πού θά δημιουργηθεῖ σέ ἀπόσταση 340 μέτρων μακριά μας θά τόν ἀκούσουμε σέ 1 δευτερόλεπτο. Σέ ἕνα ἄλλο περιβάλλον, ὅπως πάνω στόν πλανήτη Ἄρη, λόγω τῆς ἀραιῆς ἀτμόσφαιρας, ἡ ταχύτητα τοῦ ἤχου εἶναι μικρή, καί οἱ ἦχοι δέν διαδίδονται πολύ μακριά, παρά μόνο μερικές δεκάδες μέτρα. Ἔτσι ὁ Ἄρης, εἶναι ἕνας σιωπηλός πλανήτης. Ἐκεῖ ἄν ὁ ἦχος ξεκινοῦσε ἀπό ἀπόσταση 340 μέτρων, δέν θά ἔφτανε ποτέ σέ μᾶς. Σέ ἕνα ἄλλο περιβάλλον, ἡ κυκλοφορία τοῦ αἵματος δέν θά ἦταν δυνατή. Ἄν ἕνας ἄνθρωπος βρισκόταν στό Δία, τό αἷμα του, λόγω τῆς μεγάλης βαρύτητας, θά συγκεντρωνόταν στά πόδια καί μέ δυσκολία θά ἐπέστρεφε πρός τήν καρδιά ἐνῶ δέν θά μποροῦσε νά φτάσει μέχρι τόν ἐγκέφαλό του καί σέ λίγα λεπτά θά ἔχανε τή ζωή του. Ἄν ἦταν στόν Ἄρη ὅπου ἡ βαρύτητα εἶναι πολύ μικρότερη τῆς γῆς, καί προσπαθοῦσε νά φάει, τό φαγητό δέν θά κατέβαινε στόν οἰσοφάγο του μέ κίνδυνο νά πνιγεῖ. Ἔτσι νά ἀνακεφαλαιώσουμε: -Στή γῆ ὑπάρχει κατάλληλη περιεκτικότητα σέ ὀξυγόνο ὥστε νά μποροῦν οἱ πνεύμονες νά τό προσλαμβάνουν. -Στή γῆ ὑπάρχει τέτοια πυκνότητα τῆς ἀτμόσφαιρας ὥστε νά μποροῦν οἱ ἦχοι νά μεταδίδονται καί νά ἐπικοινωνοῦμε. -Στή γῆ ὑπάρχει τέτοια βαρύτητα πού νά μποροῦμε νά σταθοῦμε ὄρθιοι, νά κινηθοῦμε, νά κυκλοφορήσει τό αἷμα μας καί νά μποροῦμε νά καταπίνουμε καί νά τρῶμε. -Τό περιβάλλον μέσα στό ὁποῖο ζοῦμε εἶναι κατάλληλο γιά νά μπορέσουμε νά ζήσουμε. -Ὑπάρχουν μόνο δύο ἐκδοχές καί ἀπαντήσεις καί θά χρησιμοποιήσω μόνο τό παράδειγμα τῆς οὐροδόχου κύστης πού εἶναι καί τό πιό ἁπλό.

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

1η ἐκδοχή. Ἡ θεωρία τῆς ἐξέλιξης. Ὅλα τα θαυμαστά πού ὑπάρχουν στόν ἀνθρώπινο ὀργανισμό καί στό περιβάλλον πού ζοῦμε, εἶναι ἀποτέλεσμα κάποιας ἐξέλιξης. Δηλαδή κάποτε δέν ὑπῆρχε οὐροδόχος κύστη καί τά οὖρα ἔρρεαν συνεχῶς. Τότε ἡ ἐξέλιξη ἤ τά νεφρά, πού εἶναι ὁ τόπος παραγωγῆς τῶν οὔρων, «σκέφτηκαν» ὅτι χρειάζεται νά δημιουργηθεῖ ἕνας σάκος πού νά συγκεντρώνει τά οὖρα καί νά μπεῖ μιά βαλβίδα πού νά ἀνοίγει ὅποτε τό ἐπιθυμεῖ ὁ ἄνθρωπος. Ὅμως κάτι τέτοιο ἔπρεπε νά προστεθεῖ στίς πληροφορίες πού εἶχαν τά γονίδια τῶν χρωματοσωμάτων τῶν ὠαρίων τῆς γυναίκας καί τῶν σπερματοζωαρίων τοῦ ἄνδρα, γιά νά κληρονομηθεῖ ἡ νέα πληροφορία καί στούς ἀπογόνους. Τέτοια ὀργανωμένη πληροφορία ὅμως, σύμφωνα μέ τή Βιολογία, δέν μπορεῖ νά προστεθεῖ μέ μεταλλάξεις τῶν γονιδίων. Οὔτε μπορεῖ νά προστεθεῖ ἕνα πακέτο πληροφοριῶν πού θά περιέχει τή δημιουργία οὐροδόχου κύστης ἀπό ἐκεῖ καί μετά στίς ἑπόμενες γενιές. Ἡ θεωρία τῆς ἐξέλιξης ὑποστηρίζει ὅτι μέ συνεχεῖς μεταλλάξεις οἱ ὀργανισμοί καί ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος παρουσίαζαν «βελτιώσεις». Τί εἶναι οἱ μεταλλάξεις Στή Βιολογία μέ τόν ὅρο μετάλλαξη χαρακτηρίζεται ὁποιαδήποτε μεταβολή πού μπορεῖ νά συμβεῖ στά γονίδια ἑνός ὀργανισμοῦ. Ἄν ἡ μεταβολή συμβεῖ στά ὠάρια τῆς γυναίκας ἤ στά σπερματοζωάρια τοῦ ἄντρα, τότε θά κληρονομηθεῖ. Ἀντίθετα, ἄν ἡ μετάλλαξη συμβεῖ σέ ὁποιαδήποτε ἄλλα κύτταρα ἐκτός των ὠαρίων καί τῶν σπερματοζωαρίων π.χ. σέ κύτταρα τοῦ μυελοῦ τῶν ὀστῶν κ.λ.π. τότε ἡ μεταλλαγή αὐτή δέν κληρονομεῖται. Οἱ μεταλλάξεις συμβαίνουν μέ τυχαῖο τρόπο. Εἶναι τυχαῖες μέ τήν ἔννοια ὅτι μιά μετάλλαξη πού θά ἐμφανιστεῖ ἐπειδή εἶναι χρήσιμη, δηλαδή συμβαίνουν τυχαῖα ἀπό κάποιον παράγοντα π.χ. ἀκτινοβολία καί ὅ,τι ἤθελε προκύψει. Οἱ εὐνοϊκές μεταλλάξεις εἶναι σπανιότερες. Ἡ Βιολογία σήμερα μᾶς λέει ὅτι μετάλλαξη σχεδιασμένη γιά κάποιο σκοπό δέν μπορεῖ νά συμβεῖ. Ἄν συνέβαινε μετάλλαξη μέ βάση κάποιο σχέδιο, τότε δέν θά ἦταν τυχαῖα καί θά ἀπαιτοῦσε τήν ὕπαρξη ἐκείνου πού τή σχεδιάζει. 2η ἐκδοχή. Ὑπάρχει Ἀρχιτέκτονας-Σχεδια-

στής πού σχεδίασε καί πρόβλεψε ἀπό τήν ἀρχή νά δημιουργήσει ἕνα ὁλοκληρωμένο ἀποχετευτικό σύστημα στά νεφρά, μέ βαλβίδες πού ἀνοίγουν μέ τή θέληση τοῦ ἀτόμου. Ἄλλωστε ἡ ἐκπληκτική λειτουργία νεφρῶν πού κάθε λεπτό ἐλέγχουν ὅλα τά συστατικά του αἵματος πού ρέει ἀσταμάτητα μέσα τους, εἶναι τέτοια, πού ἄν κάποιος σχεδίασε τά νεφρά, ἀπό τήν ἀρχή σχεδίασε καί τό ἀποχετευτικό σύστημα καί τόν ἔλεγχο τῆς κένωσης τῆς κύστης. Γιά νά καρφωθεῖ λοιπόν, ἕνα καρφί σέ ἕνα κομμάτι ξύλο χρειάζονται πρίν ἀπ’ ὅλα ἕνας νοῦς πού θά ἔχει ἕνα σχέδιο γιά τήν ἀνάγκη νά καρφωθεῖ τό καρφί. Θά πρέπει νά κατασκευάσει τό σφυρί μέ τό ἀνάλογο ὑλικό, σχῆμα καί βάρος καί τό καρφί μέ πλατύ κεφάλι ἀπό τή μιά μεριά καί αἰχμηρή μύτη ἀπό τήν ἄλλη. Τέλος χρειάζονται δυό χέρια πού θά καρφώσουν καί μάτια πού θά βλέπουν πού θά χτυπήσουν. Βλέπουμε ὅτι γιά ἕνα καρφί μποροῦμε νά γράψουμε ὁλόκληρη ἔκθεση γιά τόν ἄνθρωπο-δημιουργό σ᾿ αὐτή τή ἁπλή ἐνέργεια. Τί θά πρέπει νά ποῦμε καί νά πιστέψουμε γιά τή ζωή πού ὑπάρχει πάνω στή γῆ, γιά τόν κατάλληλο ἀέρα πού ἀναπνέουμε, τή βαρύτητα πού κρατάει ἐμᾶς καί τούς ὠκεανούς στή γῆ, γιά τό φῶς πού βλέπουμε, γιά τούς ἤχους πού ἀκοῦμε, γιά τό σῶμα μας πού κινεῖται, γιά τούς συνανθρώπους μας, γιά τά ζῶα καί τά φυτά πού μᾶς προσφέρουν ζωή, γιά τό νερό καί γιά τόν ἥλιο πού μόνο μέ τήν κατάλληλη θερμοκρασία του μποροῦμε νά ζοῦμε, οὔτε περισσότερη οὔτε λιγότερη. Ὑπάρχει Θεός; Ρωτῆστε ὅλα αὐτά πού εἶναι μέσα σας καί γύρω σας. 47

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ •Τήν ῾Αγία καί ῾Ιερά Σύνοδο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ὑπό τήν προεδρία τῆς Α.Θ. Παναγιότητος, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. κ. Βαρθολομαίου, ἀπό 1ης Σεπτεμβρίου 2014 ἕως 28ης Φεβρουαρίου 2015 θά ἀποτελοῦν οἱ κάτωθι Σεβ. Ἀρχιερεῖς: Σικάγου κ. Ἰάκωβος: Ἑλβετίας κ. Ἱερεμίας, Τορόντο κ. Σωτήριος, Κρήτης κ. Εἰρηναῖος, Σύμης κ. Χρυσόστομος, Βοστώνης κ. Μεθόδιος, Μεξικοῦ κ. Ἀθηναγόρας, Γορτύνης καί Ἀρκαδίας κ. Μακάριος, Ἀρκαλοχωρίου, Καστελλίου καί Βιάννου κ. Ἀνδρέας, Βελγίου κ. Ἀθηναγόρας, Λέρου, Καλύμνου καί Ἀστυπαλαίας κ. Παΐσιος καί Κυδωνιῶν κ. Ἀθηναγόρας. •Τήν Κυριακή 7 Σεπτεμβρίου ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος, ἀνταποκρινόμενος σέ ἐπίσημη πρόσκληση τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Aram Atesyan, Γενικοῦ Πατριαρχικοῦ Ἐπιτρόπου τοῦ Ἀρμενικοῦ Πατριαρχείου στήν Κωνσταντινούπολη, παρέστη στίς λατρευτικές ἐκδηλώσεις πού πραγματοποιήθηκαν ἐπί τῇ ἑορτῇ τοῦ Τιμίου Σταυροῦ στό ὁμώνυμο ἱστο-

ρικό προσκύνημα τῆς νήσου Ahdamar, στό Van τῆς Ἀνατολικῆς Τουρκίας. Στή Λειτουργία χοροστάτησε ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Aram Atesyan, ὁ ὁποῖος μιλώντας στό τέλος ἀνέφερε ὅτι πρόκειται γιά μιά ἱστορική ἡμέρα γιά τήν Ἀρμενική Κοινότητα. «Εἶναι ἡ πρώτη φορά ἀπό τόν 10ο αἰώνα, ὁπότε καί ἱδρύθηκε ἡ ἐκκλησία τοῦ Σταυροῦ, πού Ἑλληνορθόδοξος Πατριάρχης βρέθηκε στό Ἀκνταμάρ», ἀνέφερε χαρακτηριστικά, χαιρετίζοντας τήν παρουσία τοῦ Οἰκου-

μενικοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου. •Ἀπό 20ῆς ἕως 23ης Σεπτεμβρίου ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ. κ. Βαρθολομαῖος πραγματοποίησε ἐπίσημη ἐπίσκεψη στήν Ἱερά Μητρόπολη Διδυμοτείχου, Ὀρεστιάδος καί Σουφλίου. Τό μεσημέρι τοῦ Σαββάτου 20 Σεπτεμβρίου πραγματοποιήθηκε ἡ ἐπίσημη ὑποδοχή Α.Θ.Π. στήν κεντρική πλατεία Ὀρεστιάδος καί τό καλωσόρισμα ἀπό τόν Σεβ. Μητροπολίτη Διδυμότειχου, Ὀρεστιάδος καί Σουφλίου κ.κ. Δαμασκηνό, τόν Σεβ. Μητροπολίτη Σερρῶν καί Νιγρίτης κ. Θεολόγο, ἐκπρόσωπο τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν κ. Ἱερωνύμου καί τόν Δήμαρχο Ὀρεστιάδας κ. Βασ. Μαυρίδη καί ἀκολούθησε Δοξολογία στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίων Θεοδώρων. Τό ἀπόγευμα ὁ ἱερός κλῆρος, οἱ ἀρχές καί ὁ φιλόχριστος λαός τοῦ Διδυμοτείχου ὑποδέχθησαν τήν Α.Θ.Π. στήν κεντρική πλατεῖα καί ἀκολούθησε Δοξολογία στόν Ἱερό Καθεδρικό Ναό τῆς Παναγίας Ἐλευθερώτριας Διδυμοτείχου, ἐνῶ στή συνέχεια ὁ Πατριάρχης παρακολούθησε ἐκδήλωση τῶν Πολιτιστικῶν Συλλόγων μέ τή συμμετοχή τοῦ Ἄρχοντος τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας Χρόνη Ἀηδονίδη.

•Τήν Κυριακή 21/9 τελέσθηκε Πατριαρχική Θεία Λειτουργία στόν Ἱερό Καθεδρικό Ναό Παναγίας Ἐλευθερώτριας, ἐπί τῇ συμπληρώσει 20ετίας ἀπό τῶν ἐγκαινίων του καί 5ετίας ἀπό τῆς πρός Κύριον ἐκδημίας τοῦ μακαριστοῦ Κτίτορoς τοῦ Μητροπολίτου κυροῦ Νικηφόρου, κατά τήν ὁποία προεξῆρχε ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος καί συλλειτούργησε πλειάδα Ἀρχιερέων κυρίως τῶν Νέων

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

δέουσες τιμές τόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη στόν προαύλιο χῶρο τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί ἀκολούθησε ἡ ἐπίσημη Δοξολογία. •Ἀκολούθησε τήν ἴδια ἡμέρα ἡ ἐπίσκεψη τοῦ

Χωρῶν. Παρέστησαν ὁ Ὑφυπουργός Ἐξωτερικῶν κ. Ἄκης Γεροντόπουλος, ὡς ἐκπρόσωπος τῆς κυβέρνησης, μέλη τῆς Κυβέρνησης, Βουλευτές, ἐκπρόσωποι τῶν Τοπικῶν Ἀρχῶν, τῶν Ἐνόπλων Δυνάμεων, τῆς ἑλληνικῆς Ἀστυνομίας, κληρικοί καί πλῆθος κόσμου. Ἀμέσως μετά τό πέρας τῆς Πατριαρχικῆς Θείας Λειτουργίας ὁ Πατριάρχης ἀνέγνωσε Τρισάγιο ἐπί τοῦ τάφου τοῦ μακαριστοῦ Μητροπολίτου κυροῦ Νικηφόρου καί ἔπειτα συμμετεῖχε στό Δημοτικό ἀμφιθέατρο Διδυμοτείχου στήν παρουσίαση τοῦ ἀναμνηστικοῦ τόμου, ὁ ὁποῖος ἦταν ἀφιερωμένος στόν Μητροπολίτη Διδυμοτείχου Φιλάρετο Βαφείδη. Ἀκολούθησε τιμητική ἐκδήλωση πρός τιμήν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίου στό Δημαρχεῖο τῆς πόλεως, ὅπου ὁ Δήμαρχος Διδυμοτείχου κ. Π. Πατσουρίδης ἐπέδωσε στόν Προκαθήμενο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας τήν ἀπόφαση τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου γιά τήν ἀνακήρυξη τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου ὡς Ἐπίτιμου Δημότη Διδυμοτείχου καί τό κλειδί τῆς πόλεως. Ἐπίσης, τή Δευτέρα 22/9 ὁ Παναγιώτατος ἐπισκέφθηκε τό Σουφλί, ὅπου ἡ ἐπίσημη ὑποδοχή του ἔγινε στήν πλατεία Μεσοχωρίου καί ἡ Δοξολογία στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Γεωργίου Σουφλίου, καθώς καί τό Ἱερό Μετόχιο Παναγίας Πορταϊτίσσης Κορνοφωλιᾶς, πού ἀποτελεῖ Μετόχιο τῆς Ἱ. Μονῆς Ἰβήρων τοῦ Ἁγίου Ὄρους. •Τό μεσημέρι τῆς Δευτέρας 22ας Σεπτεμβρίου ὁ Παναγιώτατος Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ. κ. Βαρθολομαῖος, συνεχίζοντας τήν πενθήμερη περιοδεία του στίς Ἱερές Μητροπόλεις τῆς Θράκης, ἐπισκέφθηκε τήν Ἀλεξανδρούπολη, ὅπου πλῆθος πιστῶν μέ ἐπικεφαλῆς τόν οἰκεῖο Σεβ. Μητροπολίτη Ἀλεξανδρουπόλεως κ. Ἄνθιμο καί τούς Ἱερεῖς τῆς Μητροπόλεως, καθώς καί σύσσωμες τίς τοπικές ἀρχές, ὑποδέχθηκαν μέ τίς

Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου στήν Ἱερά Μητρόπολη Μαρωνείας καί Κομοτηνῆς, ὅπου ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης ἔγινε ἐγκάρδια δεκτός ἀπό τόν Σεβ. Μητροπολίτη Μαρωνείας καί Κομοτηνῆς κ. Παντελεήμονα, τόν Δήμαρχο Κομοτηνῆς κ. Γ. Πετρίδη, τόν Περιφερειάρχη Ἀν. Μακεδονίας καί Θράκης κ. Γ.

Παυλίδη, τόν Ὑφυπουργό Παιδείας κ. Ἀλ. Δερμεντζόπουλο, τίς τοπικές ἀρχές καί πλῆθος κόσμου. Ἀκολούθησε ἡ πανηγυρική Δοξολογία στόν Ἱ. Καθεδρικό Ναό τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου Κομοτηνῆς, χοροστατοῦντος τοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου. Κατά τήν παραμονή του στήν Κομοτηνή ἐπισκέφθηκε τήν ἕδρα τῆς Περιφέρειας Ἀνατολικῆς Μακεδονίας - Θράκης καί τό Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, ὅπου ἀναγορεύθηκε σέ Ἐπίτιμο Δι-

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

δάκτορα τοῦ Τμήματος Γλώσσας, Φιλολογίας καί Πολιτισμοῦ Παρευξεινίων Χωρῶν τῆς Σχολῆς Κλασσικῶν καί Ἀνθρωπιστικῶν Σπουδῶν καί μίλησε κατάλληλα. Ἐπίσης, ἐπισκέφθηκε σχολεῖα, τό Μουσικό Σχολεῖο καί μίλησε σέ Ἱερατική Σύναξη. •Τήν Τρίτη 23 Σεπτεμβρίου ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος ἐπισκέφθηκε τήν Ἱερά Μητρόπολη Ξάνθης καί Περιθεωρίου. Στήν Κεντρική Πλατεία τόν ὑποδέχθηκαν ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ξάνθης καί Περιθεωρίου κ. Παντελεήμων καί ἄλλοι Ἀρχιερεῖς, οἱ τι-

πικές ἀρχές μέ ἐπικεφαλῆς τόν Δήμαρχο τῆς πόλεως καί τόν ὑπουργό Μακεδονίας καί Θράκης κ. Γιῶργο Ὀρφανό, ἐνῶ ἄγημα τοῦ Στρατοῦ καί οἱ ἐπικεφαλῆς τῆς Ἀστυνομίας ἀπέδωσαν τίς δέουσες τιμές. Μετά τήν τελετή ὑποδοχῆς ὁ Πατριάρχης μετέβη στόν καθεδρικό ναό τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας, ὅπου ἐψάλη ἐπίσημη Δοξολογία. Ἐπίσης ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης συναντήθηκε μέ τόν προκαθήμενο τοῦ Ἀρμενικοῦ Πατριαρχείου τοῦ Μεγάλου Οἴκου τῆς Κιλικίας, Καθολικό Πατριάρχη Ἀράμ Α΄ στήν Ἀρμενική ἐκκλησία Κομοτηνῆς, μέ ἀφορμή τή συμπλήρωση 180 χρόνων ἀπό τήν ἀνέγερσή τοῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Φωτιστῆ. •Τριήμερη προσκυνηματική ἐπίσκεψη στήν Τραπεζοῦντα πραγματοποίησε ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαῖος ἀπό τό ἀπόγευμα τῆς Παρασκευῆς 26ης ἕως καί τή Δευτέρα 29η Σεπτεμβρίου. Τόν Πατριάρχη συνόδευαν οἱ Σεβ. Μητροπολίτες Νεαπόλεως καί Σταυρουπόλεως κ. Βαρνάβας καί Δράμας κ. Παῦλος, ὁ Μ. Σύγκελλος π. Ἀμβρόσιος καί ὁ Πανοσιολ. Ἡγούμενος τῆς Μονῆς Διονυσίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἀρχιμ. Πέτρος. Ὁ Παναγιώτατος προσκύνησε ἐκκλησίες καί μοναστήρια στίς περιοχές τοῦ Πόντου, ὅπως τήν ἱστορική Ἱερά

Μονή Θεοτόκου Θεοσκεπάστου, τόν ἱερό Ναό τοῦ ἁγίου Ἀκινδύνου, ἀλλά καί πόλεις καί χωριά, μεταξύ τῶν ὁποίων τήν Κερασούντα, τά Κοτύωρα, τήν Ἀργυρούπολη, τήν Νικόπολη, τά Σούρμενα, τήν Ὄφη κ.ἄ. •Συνῆλθε ἀπό 1ης μέχρι καί 3ης Ὀκτωβρίου, ὑπό τήν προεδρεία τῆς Α. Θ. Παναγιότητος, ἡ Ἁγία καί Ἱερά Σύνοδος σέ τακτικές συνεδρίες, κατά τίς ὁποῖες ἔγινε δεκτή ἡ παραίτηση ἀπό τῆς θέσεως τοῦ Διευθυντοῦ τοῦ Γραφείου Ἐκπροσωπήσεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου στήν Ἀθήνα, τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Περγάμου κ. Ἰωάννου, τοῦ ὁποίου ἡ Ἐπαρχία ἀνυψώθη στήν τάξη τῶν Γεροντικῶν Μητροπόλεων τοῦ Θρόνου, καί ἐξελέγη Μητροπολίτης Ἀδριανουπόλεως ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμανδρίτης κ. Ἀμφιλόχιος Στεργίου, ὁ ὁποῖος διορίσθηκε Διευθυντής τοῦ ὡς ἄνω Γραφείου. •Μέ μεγάλη ἐπιτυχία ἔλαβε χώρα ἀπό τίς 8 ἕως καί τίς 12 Ὀκτωβρίου στή Ρόδο οἱ ἐργασίες τοῦ 3ου Διεθνοῦς Συνεδρίου τοῦ «Πατριαρχικοῦ Δικτύου γιά τήν Ποιμαντική Διακονία στόν χῶρο τῆς Ὑγείας» μέ θεματικό ἄξονα «Τό τραῦμα». Οἱ σύνεδροι, ἀναχωρώντας γιά τίς πατρίδες τους, ἀνανέωσαν σύν Θεῷ τό ραντεβού τους γιά τό ἑπόμενο (4ο) Συνέδριο, δεσμεύοντας τούς ὑπευθύνους τοῦ Πατριαρχικοῦ Δικτύου στήν ὀργάνωσή του, μέ τίς εὐλογίες πάντοτε τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, ὁ ὁποῖος στηρίζει ἀσμένως ἀπό τήν ἀρχή τοῦ (2008) τό ἐπιτυχημένο αὐτό ἐγχείρημα. •Τήν Πέμπτη 16η Ὀκτωβρίου ὁ Πατριάρχης, συνοδευόμενος ἀπό τόν Σεβ. Μητροπολίτη Σηλυβρίας κ. Μάξιμο καί μέλη τῆς Πατριαρχικῆς Αὐλῆς μετέβη στό Πάνορμο Κυζίκου καί ἀπό κεῖ στήν Ἱερά Μονή Παναγίας Φανερωμένης στή Σηλυβρία, στά ἐρείπια τῆς ὁποίας χοροστάτησε κατά τήν τελεσθεῖσα Θεία Λειτουργία, τήν πρώτην μετά 92 ἔτη μετά τήν ἀνταλλαγή τῶν πληθυσμῶν.

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

•Μέσα σέ πανηγυρική ἀτμοσφαίρα καί μέ τή δέουσα ἐκκλησιαστική τάξη τελέσθηκε τό Σάββατο 18η Ὀκτωβρίου ἡ χειροτονία τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἀδριανουπόλεως κ. Ἀμφιλοχίου, κατά τήν Πατριαρχική καί πολυαρχιερατική Θεία Λειτουργία στόν Π. Πατριαρχικό Ναό ἀπό τήν Α. Θ. Π. τόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη, συλλειτουργούντων τῶν Σεβ. Ἱεραρχῶν Μιλήτου κ. Ἀποστόλου, Μπάτσκας κ. Εἰρηναίου, ἐκ τῆς Ἐκκλησίας Σερβίας, Ἱεραπύτνης κ. Σητείας κ. Εὐγενίου, Διδυμοτείχου, Ὀρεστιάδος καί Σουφλίου κ. Δαμασκηνοῦ, Ἰκονίου κ. Θεολήπτου, Καμερούν κ. Γρηγορίου καί Νειλουπόλεως κ. Γενναδίου, ἐκ τοῦ Πατριαρχείου Ἀλεξανδρείας, καί Προύσης κ. Ἐλπιδοφόρου, ἐνῶ παρέστησαν συμπροσευχόμενοι ἀρκετοί Σεβ. Μητροπολῖτες, ὁ Γεν. Πρόξενος τῆς Ἑλλάδος στήν Πόλη Πρέσβυς κ. Νικ. Ματθιουδάκης καί ἄλλοι Πρέσβεις, ὁ κ. Γρηγόριος Σταμούλης, Δήμαρχος Μεγαρέων, πολυάριθμοι Κληρικοί Μοναχοί, Μοναχές καί λοιποί προσκυνητές ἐκ τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Μεγάρων καί Σαλαμῖνος, Ἄρχοντες ὀφφικιάλιοι, πλῆθος πιστῶν κυρίως ἀπό τήν Ἑλλά-

δα. Ὁ Παναγιώτατος προσεφώνησε κατάλληλα τόν Θεοφιλ. Ἐψηφισμένο καί στό τέλος τῆς Θείας Λειτουργίας ὁ νεοχειροτονηθείς Ἀρχιερεύς ἀνῆλθε στόν Θρόνο καί τέλεσε τήν Ἀπόλυση, διανέμοντας στό ἐκκλησίασμα τό ἀντίδωρο καί δεχόμενος τίς εὐχές καί τά συγχαρητήρια τῶν οἰκείων καί συγγενῶν του, καθώς καί τοῦ πολυαρίθμου ἐκκλησιάσματος. •Τό Ἡ Α. Θ. Παναγιότης ὁ Πατριάρχης, συνοδευόμενος ἀπό τόν Σεβ. Μητροπολίτη Ἀδριανουπόλεως κ. Ἀμφιλόχιο, παρέστη συμπροσευχόμενος κατά τή Θεία Λειτουργία, πού τελέσθηκε στόν Ἱερό Ναό Ἁγίου Δημητρίου Ταταούλων τήν Κυριακή 19 Ὀκτωβρίου, ἱερουργοῦντος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Φιλαδελφείας κ. Μελίτωνος, κατά τήν ὁποία τελέσθηκε τό τεσσαρακονθήμερο Μνημόσυνο τῆς ἀείμνηστης Ζωῆς Κομματᾶ, σεβαστῆς μητέρας τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Σεβαστείας κ. Δημητρίου. •Τό Σάββατο 25η Ὀκτωβρίου ὁ Πατριάρχης, ἐπί τῇ ἱερᾷ μνήμῃ τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου τοῦ Μυροβλύτου, χοροστάτησε κατά τόν Μ. Ἑσπερινό τῆς ἑορτῆς στόν πανηγυρίσαντα φερώνυμο Ἱερό Ναό τῆς Κοινότητος Ταταούλων. Μετά τό πέρας τοῦ Ἑσπερινοῦ, ὁ Πατριάρχης τέλεσε Τρισάγιο ὑπέρ ἀναπαύσεως τοῦ ἀμέσου προκατόχου του ἀοιδίμου Πατριάρχου Δημητρίου, πού διετέλεσε Ἀρχιερατικῶς Προϊστάμενος τῆς Κοινότητος. Τήν ἑπομένη, Κυριακή 26/10, ὁ Πατριάρχης χοροστάτησε κατά τή Θεία Λειτουργία καί στόν πανηγυρίσαντα Ἱερό Ναό τῆς Κοινότητος Ξυλόπορτας,ὁ ὁποῖος τήν ἴδια ἡμέρα τέλεσε Τρισάγιο καί πρό τοῦ τάφου τοῦ μακαριστοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Δημητρίου στήν Ἱ. Μονή Ζωοδόχου Πηγῆς Βαλουκλῆ.

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ Τελετη παραδοσης-παραλαβης στο 3ο Κ.Ε.Π. Ζηρου Μέ τή δέουσα ἐπισημότητα πραγματοποιήθηκε τήν Πέμπτη 18 Σεπτεμβρίου στό 3ο Κέντρο Ἐλέγχου Περιοχῆς (3ο Κ.Ε.Π.) Ζήρου Σητείας ἡ τελετή παράδοσης παραλαβῆς καθηκόντων τοῦ Διοικητῆ τῆς μονάδος ἀπό τόν Σμήναρχο (ΕΑ) κ. Γεώργιο Δημητρόπουλο στόν Σμήναρχο (ΕΑ) κ. Νικόλαο Μιχαλάκη, μέ τήν παρουσία τοῦ Ἀρχηγοῦ Τακτικῆς Ἀεροπορίας Ἀντιπτεράρχου (Ι) Χρήστου Βαΐτση. Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος προέστη στή σχετική τελετή, περιστοιχούμενος ἀπό Ἐφημερίους τῆς περιοχῆς, ἐνῶ παρέστησαν ὁ Δήμαρχος Σητείας κ. Θεόδ. Πατεράκης, ὁ διατελέσας Διοικητής τοῦ 3ου Κ.Ε.Π. Ταξίαρχος (ΕΑ) κ. Κων/νος Φουσταλιεράκης, ὁ Διοικητής τῆς Ν.Π.Β. Κυριαμαδίου Ἀντιπλοίαρχος κ. Γ. Καθεκλάκης, ἐκπρόσωποι τοπικῶν ἀρχῶν, ἀντιπροσωπεῖες Ἀξιωματικῶν καί Ὑπαξιωματικῶν τῶν Κλάδων τῶν Ἐνόπλων Δυνάμεων καί τῶν Σωμάτων Ἀσφαλείας, καθώς καί Ἀπόστρατοι Ἀξιωματικοί τῆς Πολεμικῆς Ἀεροπορίας. Αρχιερατικη Θεια Λειτουργια και μνημοσυνο στη Σητεια για τα θυματα της Μικρασιατικης καταστροφης Τήν Κυριακή μετά τήν Ὕψωση τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, 21 Σεπτεμβρίου, τελέσθηκε γιά 16η συνεχή χρονιά στόν Ἱερό Ναό Ἁγίου Ἰωάννου Προδρόμου στήν περιοχή «Λειβάδια» πόλεως Σητείας τό καθιερωμένο μνημόσυνο γιά τά θύματα τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς τοῦ 1922. Τό πρωί τελέσθηκε ἡ ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, κατά τήν ὁποία χοροστήτησε ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, ὁ ὁποῖος στή συνέχεια ἱερούργησε, κήρυξε τόν θεῖο λόγο καί τέλεσε τό μνημόσυνο ὑπέρ ἀναπαύσεως τῶν ψυχῶν «πάντων τῶν ἐν Μικρᾷ Ἀσίᾳ, Πόντῳ καί Ἀρμενίᾳ ἐκτελεσθέντων, σφαγιασθέντων καί ὁλοκαυτωθέντων». Ἀκολούθησε ἐπιμνημόνυση δέηση ἐνώπιον τῆς προτομῆς τοῦ μακαριστοῦ Σητειακοῦ ἐθνοϊερομάρτυρος Ἀρχιμανδρίτου Ἰακώβου Ἀρχατζικάκη στό προαύλιο τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ καί στή συνέχεια ἐκφωνήθηκε ἡ ὁμιλία γιά τά 92 χρόνια ἀπό τήν καταστροφή τοῦ μικρασιατικοῦ ἑλληνισμοῦ ἀπό τόν Πρόεδρο τοῦ Συλλόγου Μικρασιατῶν, Ποντίων καί Ἀρμενίων Σητείας κ. Γεώργιο Ἀλεβίζο μέ θέμα: «Ἡ Μικρασιατική ἐκστρατεία στή δίνη τῶν πετρελαίων τῆς Μέσης Ἀνατολῆς». Τό μνημόσυνο γιά τά θύματα τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς τίμησαν μέ τήν παρουσία τούς ὁ Δήμαρχος κ. Θεόδωρος Πατεράκης καί μέλη τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου Σητείας, ἡ Ἀντιπεριφερειάρχης Λασιθίου κ. Πελαγία Πετράκη, ὁ Διοικητής τῆς Ν.Π.Β. Κυριαμανδίου Ἀντιπλοίαρχος κ. Γεώργιος Καθεκλάκης, ὁ νέος Διοικητής τοῦ 3ου Κ.Ε.Π. Ζήρου Σμήναρχος κ. Νικόλαος Μιχαλάκης, ὁ Διοικητής τοῦ Α.Τ. Σητείας κ. Ἐμμ. Βουτυράκης καί ἄλλοι ἐκπρόσωποι τοπικῶν φορέων καί συλλόγων. 52

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

Χειροτονια Διακονου κατα την πανηγυρη της Ιερας Μονης Τοπλου Σητειας Μέ ἰδιαίτερη λαμπρότητα πανηγύρισε τήν Παρασκευή 26 Σεπτεμβρίου, ἑορτή τῆς μεταστάσεως τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, ἡ ἱστορική καί Ἱερά Πατριαρχική καί Σταυροπηγιακή Μονή Τοπλοῦ Σητείας. Τό ἀπόγευμα τῆς Πέμπτης 25 Σεπτεμβρίου τελέσθηκε ἡ ἀκολουθία τοῦ Μεγάλου πανηγυρικοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς, στήν ὁποία χοροστάτησε καί εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, ἐνῶ τόν θεῖο λόγο κήρυξε κατάλληλα ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης, Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας, Ἀνήμερα τῆς ἑορτῆς, Παρασκευή 27/9, τελέσθηκε ἡ ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, κατά τήν ὁποία χοροστάτησε ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος. Κατά τήν Ἀρχιερατική Θεία Λειτουργία πού ἀκολούθησε ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης κ. Εὐγένιος χειροτόνησε σέ Διάκονο τόν κ. Ἐμμανουήλ Παπαυεαγγελίδη τοῦ Διαμαντῆ, ἀπό τή Σητεία, ἀπόφοιτο τῆς Πατριαρχικῆς Ἐκκλησιαστικῆς Σχολῆς Κρήτης (Χανίων). Ὁ νεοχειροτονηθείς, ἐξέφρασε μαζί μέ τήν ἱερά καί βαθιά συγκίνηση τῆς προσωπικῆς του Πεντηκοστῆς, τήν εὐγνωμοσύνη του καί τίς θερμές εὐχαριστίες του πρός τόν Σεβ.κ. Εὐγένιο καί ὅλους ὅσοι συντέλεσαν στήν ἀπόφαση του νά ἀκολουθήσει τόν δρόμο τῆς Ἱερωσύνης. Ὁ Σεβ. κ. Εὐγένιος στή λιτή ἀλλά μεστή ὁμιλία του ἀναφέρθηκε στό χάρισμα τῆς ἱερωσύνης καί στήν Ἀποστολική διαδοχή καί παρότρυνε τόν νέο κληρικό νά μείνει ἐπιστήθιος φίλος καί μαθητής γνήσιος καί ἐπάξια νά σηκώνει τόν βαρύ Σταυρό τῆς ἀποστολῆς του καί τόν Σταυρό τῆς Ἐκκλησίας. Στή Θεία Λειτουργία ἔλαβαν μέρος ὁ Πανοσιολ. Πρωτοσύγκελλος Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης καί πολλοί Κληρικοί τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως, ἐνῶ κατά τήν ἀρχαία παράδοση ὁ Παν/τος Ἡγούμενος τῆς Μονῆς Ἀρχιμ. Φιλόθεος Σπανουδάκης χοροστάτησε ἀπό τό Παραθρόνιο. Στήν πανήγυρη ἔψαλαν οἱ ἱεροψάλτες τῆς Σητείας ἐνῶ παρέστησαν ὁ Δήμαρχος Σητείας κ. Θεόδωρος Πατεράκης, ἡ Ἀντιπεριφερειάρχης Λασιθίου κ. Πελαγία Πετράκη, ὁ Διοικητής Ἀντιπλοίαρχος κ. Γεώργιος Καθεκλάκης καί Ὑπαξιωματικοί τῆς Πολεμικῆς Ναυτικῆς Βάσης Κυριαμαδίου, ἐκπρόσωποι τοῦ 3ου ΚΕΠ Ζήρου καί τοῦ Α.Τ. Σητείας, ὁ Ἄρχων Εὐταξίας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου κ. Κων. Μπαντουβᾶς, ἄλλοι ἐκπρόσωποι τῶν τοπικῶν φορέων καί πλῆθος πιστῶν ἀπό τήν εὐρύτερη περιοχή τῆς Σητείας. Μετά τό πέρας τῆς Θείας Λειτουργίας προσφέρθηκε ὁ καφές στό Ἀρχονταρίκι τῆς Μονῆς γιά ὅλο τό ἐκκλησίασμα καί στή συνέχεια, σύμφωνα μέ τήν παράδοση τοῦ μοναστηριοῦ, παρατέθηκε πλούσιο γεῦμα στήν κατάγραφη τράπεζα τῆς Μονῆς, ὅπως καί δεῖπνο μετά τόν Ἀρχιερατικό Ἑσπερινό τῆς παραμονῆς. 53

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

Aγιασμος για την εναρξη των μαθηματων στη Σχολη Βυζαντινης Μουσικης της Ιερας Μητροπολεως Ιεραπυτνης και Σητειας «Αγιος Ανδρεας ο Κρητης» στη Σητεια Μέ τήν ἀκολουθία τοῦ Ἁγιασμοῦ ξεκίνησε τό ἀπόγευμα τῆς Πέμπτης 2 Ὀκτωβρίου στόν Ἱερό Ἐνοριακό Ναό Ἁγίου Γεωργίου Σητείας ἡ λειτουργία τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας «Ἅγιος Ἀνδρέας ὁ Κρήτης» στήν πόλη τῆς Σητείας γιά τή διδακτική περίοδο 2014-2015. Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, περιστοιχούμενος ἀπό τόν Ἡγούμενο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Τοπλοῦ Ἀρχιμ. Φιλόθεο Σπανουδάκη καί τόν Ἱερό Κλῆρο τῆς πόλεως τῆς Σητείας τέλεσε τήν ἀκολουθία τοῦ Ἁγιασμοῦ καί μίλησε κατάλληλα στούς παλαιούς καί στούς νέους σπουδαστές τῆς Σχολῆς εὐχόμενος ἀπό καρδίας καλή καί εὐλογημένη χρονιά καί τούς διένειμε μία εἰκόνα τοῦ Ὁσίου Πορφυρίου γιά νά ἔχουν τήν εὐλογία του στή νέα τους προσπάθεια. Ἀκολούθησε μικρή δεξίωση στήν αἴθουσα τῆς Ἐνορίας. Στήν Ἱεράπετρα ὁ Ἁγιασμός τελέσθηκε τό βράδυ τῆς Δευτέρας 6 Ὀκτωβρίου, προεξάρχοντος τοῦ Πανοσιολογιωτάτου Ἀρχιμ. Κυρίλλου Διαμαντάκη, Πρωτοσυγκέλλου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας, ὁ ὁποῖος διεβίβασε τίς θερμές πατρικές εὐχές τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου κ. Εὐγενίου γιά καλή καί εὐλογημένη ἐκπαιδευτική χρονιά. Ὁ Σεβ. κ. Εὐγένιος ἀπουσίαζε στήν Ἀθήνα γιά θέματα τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχ. Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης μαζί μέ τόν Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης κ. Εἰρηναῖο σέ σύσκεψη πού ἔλαβε χώρα στό Ὑπουργεῖο Παιδείας καί Θρησκευμάτων. Η πανηγυρη του Επισκοπικου παρεκκλησιου του Οσιου Ιωαννου του Ερημιτου Ιεραπετρας Τήν Τρίτη 7 Ὀκτωβρίου, ἑορτή τῆς μνήμης τοῦ Ὁσίου Ἰωάννου τοῦ Ἐρημίτου καί τῶν σύν αὐτῷ 98 Ὁσίων Θεοφόρων Πατέρων, πανηγύρισε μέ τή δέουσα ἐκκλησιαστική λαμπρότητα καί μεγάλη συμμετοχή πιστῶν τό φερώνυμο Ἐπισκοπικό Παρεκκλήσιο, στόν αὔλειο χῶρο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας. Τό ἀπόγευμα τῆς Δευτέρας 6 Ὀκτωβρίου τελέσθηκε ὁ Μέγας πανηγυρικός Ἑσπερινός, στόν ὁποῖο προέστη, εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους καί κήρυξε τόν θεῖο λόγο ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Κύριλλος Διαμαντάκης, Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως, μέ τή συμμετοχή Ἐφημερίων τῆς πόλεως, ἐνῶ ἔψαλλαν κατανυκτικά δύο πολυμελεῖς χοροί Ἱεροψαλτῶν καί μαθητῶν τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως «Ἅγιος Ἀνδρέας ὁ Κρήτης». Ἀνήμερά της ἑορτῆς, Τρίτη 7 Ὀκτωβρίου, τελέ54

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

σθηκε ἡ ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, ἡ εὐλόγηση τῶν ἄρτων καί ἡ Θεία Λειτουργία, χοροστατοῦντος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγενίου, ὁ ὁποῖος καί κήρυξε κατάλληλα τόν θεῖο λόγο. Στήν πανήγυρη συμμετεῖχαν πολλοί πιστοί καθώς καί οἱ νοσηλευόμενοι τοῦ Θεραπευτηρίου Χρονίων Παθήσεων Λασιθίου, οἱ ὁποῖοι μετά τό πέρας τῆς Θείας Λειτουργίας μετέβησαν στήν αἴθουσα τῆς Ἐνορίας τοῦ Ἱεροῦ Καθεδρικοῦ Ναοῦ Ἁγίας Φωτεινῆς Ἱεράπετρας, ὅπου προσφέρθηκε καφές καί κέρασμα. Ενθρονιση Ηγουμενης και κουρα Μοναχης στο Ιερο Ησυχαστηριο Αναστασεως του Κυριου & Άξιον Εστι Ιεραπετρας Μέσα σέ κλίμα ἱερῆς κατάνυξης καί σύμφωνα μέ τήν ἐκκλησιαστική τάξη καί παράδοση τελέσθηκε τό ἑσπέρας τοῦ Σαββάτου 11 Ὀκτωβρίου, μετά τήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ, ἡ ἐνθρόνιση τῆς Ἡγουμένης τοῦ Ἱερό Ἡσυχαστηρίου Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου καί Ἄξιόν Ἐστι Ἱεράπετρας Ὁσιωτάτης Μοναχῆς Χριστονύμφης ἀπό τόν Σεβ. Μητροπολίτη Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιο, ὁ ὁποῖος στή συνέχεια ἔκειρε σέ Μεγαλόσχημη Μοναχή τήν κατά κόσμον Μαρίνα Γενειατάκη, τήν ὁποία μετονόμασε σέ Χριστοδούλη Μοναχή. Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης κ. Εὐγένιος ἀπηύθυνε ἐκ καρδίας εὐχές στή νέα Μοναχή γιά κατ᾿ ἄμφω ὑγεία, φωτισμό καί ἄνωθεν δύναμη στόν σταυρικό μοναχικό ἀγώνα τῆς προσωπικῆς καθαρότητας καί τοῦ ἁγιασμοῦ καί εὐχήθηκε «Ἀξία» στήν ἐνθρονισθεῖσα καθηγουμένη Χριστονύμφη Μοναχή, πού πολλά χρόνια προσφέρει τόν ἑαυτό της στήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ καί στό μαρτύριο τῆς συνειδήσεως πού χαρακτηρίζει κάθε μοναχό καί μοναχή, καθώς καί γιά τή διακονία τῶν ἀδελφῶν της μοναζουσῶν καί ὅλων τῶν εὐσεβῶν προσκυνητῶν τοῦ Ἱεροῦ Ἡσυχαστηρίου. Στήν τελετή ἐνθρόνισης τῆς Μοναχῆς Χριστονύμφης ὡς Ἡγουμένης καί στήν κουρά τῆς Μοναχῆς Χριστοδούλης ἔλαβαν μέρος ὁ κτήτωρ, Πνευματικός καί ἐπί πολλά ἔτη Ἐφημέριος τοῦ Ἱ. Ἡσυχαστηρίου πολυσέβαστος Γέροντας Ἀρχιμ. π. Ἀναστάσιος Χατζάκης, ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Παΐσιος Δερμιτζάκης ἐκ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Κοιμήσεως Θεοτόκου Φανερωμένης Ἱεράπετρας, ὁ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. π. Πορφύριος Ἀγγελάκης, ἱερατικῶς προϊστάμενος τοῦ Ἱεροῦ Καθεδρικοῦ Ναοῦ Ἁγίας Φωτεινῆς Ἱεραπέτρας, ὁ Ἀρχιδιάκονος π. Ἀμβρόσιος, ἐνῶ παρέστη ἡ Ὀσιωτάτη Εὐφημία Μοναχή ἀπό τή Γυναικεία Ἱερά Μονή Ἁγίων Πάντων Ἱεράπετρας, οἱ Μοναχές τοῦ Ἱ. Ἡσυχαστηρίου πού ἀναδέχτηκαν τή νέα Μοναχή καί εὐλαβεῖς προσκυνητές τοῦ μοναστηριοῦ. Στό τέλος καί κατά τή διάρκεια τῶν εὐχῶν πρός τήν Ἡγουμένη καί τή νέα Μοναχή παρατέθηκε μοναστηριακό κέρασμα σέ ὅλους τούς προσελθόντες στό Ἀρχονταρίκι τοῦ Ἡσυχαστηρίου. 55

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

Χειροτονια Πρεσβυτερου στον Ι.Ναο Αγιου Γεωργιου Σητειας Τήν Κυριακή των Ἁγίων Πατέρων τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, 12 Ὀκτωβρίου, ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος χοροστάτησε κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί στή συνέχεια, περιστοιχούμενος ἀπό Ἐφημερίους τῆς περιοχῆς ἱερούργησε στόν Ἱερό Ναό Ἁγίου Γεωργίου πόλεως Σητείας. Κατά τή διάρκεια τῆς Θείας Λειτουργίας ὁ Σεβ. κ. Εὐγένιος τέλεσε τήν εἰς Πρεσβύτερον χειροτονία τοῦ Διακόνου π. Ἐμμανουήλ Παπαευαγγελίδη. Στήν συγκινητική ὁμιλία του ὁ Σεβ. ἀναφέρθηκε στήν εὐαγγελική περικοπή τῆς ἡμέρας γιά τήν παραβολή τοῦ Σπορέως, ὑπογραμμίζοντας ὅτι «ἡ ἱερωσύνη εἶναι ἡ ποιμαντική διακονία τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ. Ὁ Ἱερεύς καί ὁ Ἐπίσκοπος ἔχουν τήν τιμή καί τή δύναμη νά ὑπηρετοῦν, νά διδάσκουν καί νά ἁγιάζουν τόν λαό τοῦ Θεοῦ. Καί ἡ ὑπηρεσία τοῦ λαοῦ, εἶναι ἡ θεραπεία του, ἡ ψυχοσωματική ὑγεία του. Ἡ Ἐκκλησία θεωρεῖται τό πνευματικό Νοσοκομεῖο, τό θεραπευτήριο, οἱ Ἐπίσκοποι οἱ ἰατροί καί οἱ Ἱερεῖς οἱ νοσηλευτές καί θεραπευτές». Στήν Ἀρχιερατική Θεία Λειτουργία καί στή χειροτονία τοῦ νέου Ἱερέως παρέστησαν ὁ Δήμαρχος Σητείας κ. Θεόδωρος Πατεράκης, πολλοί συγγενεῖς καί φίλοι τοῦ νέου πρεσβυτέρου, ὁ ὁποῖος θά ὑπηρετήσει στήν Ἐνορία Μεσελέρων Ἱεράπετρας. Η παρουσιαση του «Αγροτικου Κεντρου Καινοτομιας & Επιχειρηματικοτητας (BIC) Κρητης» με εδρα το «Κεντρο Πολιτιστικης και Κοινωνικης Μεριμνας» της Ι. Μητροπόλεως Μέσα σέ κλίμα ἔκδηλης ἱκανοποίησης καί μέ τή συμμετοχή τῶν ἐκπροσώπων τῶν τοπικῶν Ἀρχῶν, ἐκπροσώπων τῶν Ἀγροτῶν καί ὅλων τῶν τοπικῶν Μ.Μ.Ἐ παρουσιάστηκε ἐπίσημα στά Μέσα Μαζικῆς Ἐπικοινωνίας τήν Πέμπτη 16 Ὀκτωβρίου 2014 τό εὐρύ φάσμα τῶν δραστηριοτήτων τοῦ Ἀγροτικοῦ Κέντρου Καινοτομίας καί Ἐπιχειρηματικότητας Κρήτης (ΒΙC Κρήτης) στίς ὑπερσύγχρονες ἐγκαταστάσεις τοῦ «Κέντρου Πολιτιστικῆς καί Κοινωνικῆς Μέριμνας» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας, ἕδρα τοῦ νεοσύστατου φορέα. Τό «Ἀγροτικό Κέντρο Καινοτομίας & Ἐπιχειρηματικότητας Κρήτης» ἤ «BIC Κρήτης» ἀποτελεῖ μία ἀστική μή κερδοσκοπικοῦ χαρακτήρα ἑταιρεία καί ἱδρύθηκε τόν Ἰούλιο τοῦ 2014 μέ τήν ἰδιαίτερη συμβολή τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας καί μέ τήν πρωτοβουλία Φορέων τοῦ Δημοσίου καί Ἰδιωτικοῦ Τομέα. Τούς ἀναπτυξιακούς καί κοινωνικούς σκοπούς καί τό διεθνῆ χαρακτήρα τοῦ δικτύου, παρουσίασαν 56

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

στούς παρευρισκομένους τά ἱδρυτικά μέλη καί Ἑταῖροι τοῦ BIC Κρήτης, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, Πρόεδρος τοῦ ΒΙC Κρήτης, ὁ ἐκπρόσωπος τῆς Περιφέρειας Κρήτης περιφερειακός Σύμβουλος κ. Ἰωάννης Γουλιδάκης, ὁ ἐκπρόσωπος καί ἐρευνητής τοῦ Ἰνστιτούτου Μοριακῆς Βιολογίας καί Βιοτεχνολογίας στό Ἵδρυμα Τεχνολογίας καί Ἔρευνας (Ι.Τ.Ε.) Καθηγητής κ. Δημ. Καφετζόπουλος, ὁ Πρόεδρος τοῦ Τ.Ε.Ι. Κρήτης Καθηγητής κ. Εὐάγγελος Καπετανάκης, ὁ ἐκπρόσωπος τοῦ Δ.Σ. τῆς Παγκρήτιας Συνεταιριστικῆς Τράπεζας καί Πρόεδρος τοῦ Ἐπιμελητηρίου Λασιθίου κ. Θωμᾶς Χαριτάκης. Ὅπως σημείωσε, μεταξύ ἄλλων, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης καί Πρόεδρος τοῦ ΒΙC Κρήτης κ. Εὐγένιος «σκοπός εἶναι ἡ ἄμεση καί ἔγκυρη πληροφόρηση ἀπό τήν Εὐρώπη γιά τά κατάλληλα χρηματοδοτικά ἐργαλεῖα πού ἀφοροῦν τούς ἀγρότες καί τούς ἐπιχειρηματίες γιά τήν προώθηση τῶν προϊόντων τους στό ἐξωτερικό καί τήν τοπική ἀνάπτυξη». Ἐπίσης, κατά τήν ἐκδήλωση, πού συντόνισε ὁ διευθύνων σύμβουλος τοῦ BIC Κρήτης κ. Νεκτάριος Παπαβασιλείου, χαιρετισμούς ἀπηύθυναν ὁ Δήμαρχος Ἱεράπετρας κ. Θεοδόσης Καλαντζάκης καί ὁ Ἀντιπρόεδρος τοῦ ΒΙC Κρήτης καί τοῦ Πανελλήνιου Δικτύου τῶν BICs κ. Δημήτριος Καραχάλιος. Τά Ἰδρυτικά Μέλη - Ἑταῖροι τῆς ἀναπτυξιακῆς αὐτῆς πρωτοβουλίας εἶναι ἡ Ἱερά Μητρόπολη Ἱεραπύτνης καί Σητείας, τό Περιφερειακό Ταμεῖο Ἀνάπτυξης τῆς Περιφέρειας Κρήτης, τό Ἵδρυμα Τεχνολογίας καί Ἔρευνας (Ι.Τ.Ε.), τό Τεχνολογικό Ἐκπαιδευτικό Ἵδρυμα Κρήτης, τό Ἐπιμελητήριο Λασιθίου καί ἡ Παγκρήτια Συνεταιριστική Τράπεζα. Σκοπός τοῦ Κέντρου, μεταξύ πολλῶν ἄλλων, εἶναι ἡ ἐπιστημονική τεχνική ὑποστήριξη, ἡ ὑποβοήθηση καί ὁ συντονισμός δραστηριοτήτων ἀναπτυξιακοῦ σχεδιασμοῦ, στήν Περιφέρεια Κρήτης, στούς Φορεῖς τῆς Τοπικῆς Αὐτοδιοίκησης, ἤ ἄλλων Φορέων τοῦ Δημοσίου, Συνεταιρισμῶν καί Ἑνώσεων, Ἐπιστημονικῶν Φορέων, Ἐπιμελητηρίων, Φορέων Συλλογικῶν Κοινωνικῶν καί Οἰκονομικῶν Συμφερόντων, καθώς καί Χρηματοπιστωτικῶν Ὀργανισμῶν γιά τήν ἀξιοποίηση ἀναπτυξιακῶν καί ἐρευνητικῶν προγραμμάτων καί πρωτοβουλιῶν. Ἐπιπρόσθετα, ἡ παροχή ὑπηρεσιῶν θερμοκοιτίδας σέ ἀγροτικές καί ἐπιχειρηματικές μονάδες καί ἡ παροχή ὑπηρεσιῶν ἐκπαίδευσης καί κατάρτισης μέ στόχο τή συμβολή στήν ἐνίσχυση τῆς ἀνταγωνιστικότητας τῶν ἐπιχειρήσεων, στή μείωση τῆς ἀνεργίας, στήν ἐξάλειψη τοῦ ἀποκλεισμοῦ κοινωνικῶν ὁμάδων, στήν προστασία τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων καί στήν ἐνίσχυση τῆς πρόνοιας. Χειροτονια Πρεσβυτερου Τήν Κυριακή 26 Ὀκτωβρίου, ἑορτή τῆς μνήμης τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου τοῦ Μυροβλήτου, ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, κατά τή διάρκεια τῆς Ἀρχιερατικῆς Θείας Λειτουργίας στό Ἱερό Καθεδρικό Ναό Ἁγίας Φωτεινῆς πόλεως Ἱεράπετρας, προέβη στήν εἰς Πρεσβύτερον χειροτονία τοῦ Εὐλαβεστάτου Διακόνου π. Δημητρίου Πρωτοψάλτη, πτυχιούχου τῆς Ἀνωτέρας Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν. Ὁ χειροτονηθείς προσφώνησε κατάλληλα τόν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη κ. Εὐγένιο,

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ἐκφράζοντας τήν εὐγνωμοσύνη καί τίς εὐχαριστίες του πρός τόν χειροτονοῦντα Ἐπίσκοπο, τήν Πρεσβυτέρα του Μαρία, τούς γονεῖς, τούς λοιπούς συγγενεῖς καί τούς οἰκείους της πίστεως καί ἰδιαιτέρως πρός τόν πνευματικό του πατέρα καί τούς δύο Ἐφημερίους του Ἱεροῦ Καθεδρικοῦ Ναοῦ, ὅπου ἀμισθί διακονεῖ τούς δέκα τελευταίους μῆνες. Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, κηρύσσοντας τόν θεῖο λόγο εὐχήθηκε στόν νέο Ἱερέα νά βιώσει τήν Ἱερωσύνη ὡς θεραπεία καί ὑγεία ψυχοπνευματική καί νά ἀναδειχθεί ἄξιος διάκονος τοῦ Ἱεροῦ Θυσιαστηρίου καί τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ. Ἡ χειροτονία τοῦ νέου Πρεσβυτέρου πραγματοποιήθηκε ἐν μέσῳ πολυπληθοῦς ἐκκλησιάσματος, πού ἀναφώνησε ζωηρά «Ἄξιος». Mε αυξημενη συμμετοχη διεξηχθησαν τα ΙΕ΄ Νεστορεια στην Ιεραπετρα Μέ αἰσθητά αὐξημένη συμμετοχή ἀθλητῶν καί ἀθλητριῶν καί μέ ὑψηλές ἐπιδόσεις διεξήχθησαν τή Δευτέρα 27 Ὀκτωβρίου, ἡμέρα μνήμης τοῦ Ἁγίου Μάρτυρος Νέστορος, προστάτη τῶν Ἀθλητῶν, οἱ ἀγῶνες στίβου «ΙΕ΄ ΝΕΣΤΟΡΕΙΑ» στό Δημοτικό παραλιακό Γυμναστήριο τῆς Ἱεράπετρας. Τούς ἀγῶνες διοργάνωσε μέ ἐπιτυχία γιά 15η συνεχή χρονιά ἡ Ἱερά Μητρόπολη Ἱεραπύτνης καί Σητείας σέ συνεργασία μέ τόν Δῆμο Ἱεράπετρας καί τόν Γυμναστικό Σύλλογο «Λιβυκός» καί συμμετεῖχαν περίπου 300 ἀθλητές καί ἀθλήτριες τοῦ κλασσικοῦ ἀθλητισμοῦ κυρίως ἀπό τήν Ἀνατολική Κρήτη. Ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος, μετά τήν τέλεση τοῦ Ἁγιασμοῦ, ὅπου συμμετεῖχε σύσσωμος ὁ Ἱερός Κλῆρος τῆς εὐρύτερης περιοχῆς, κήρυξε τήν ἔναρξη τῶν ἀγώνων, σημειώνοντας, μεταξύ ἄλλων, ὅτι: «Τά Νεστόρεια εἶναι προσφορά τῆς Τοπικῆς μας Ἐκκλησίας γιά ὅσους ἀγωνίζονται καί προσπαθοῦν στά δύσκολα χρόνια πού ζοῦμε. Εἶναι ἔνδειξη ὅτι ὑπάρχει ἀκόμα ἀγωνιστικό φρόνημα, προσπάθεια καί ἐπιμονή νά ἀποδείξομε τή ζωντανή πίστη μας, τή σταθερότητα τοῦ χαρακτήρα μας, τή γνώση καί πράξη τῶν Ἁγίων μας. Νά ξεπεράσουμε τίς δυσκολίες μέ γενναιότητα ψυχῆς, μέ σταθερή πίστη, μέ ἀκμαῖο φρόνημα ἀγωνιστοῦ καί ἀθλητοῦ τῆς ζωῆς. Ἔτσι μόνο τιμοῦμε τούς Ἁγίους μάρτυρες καί ἀθλητές καί δή τόν Ἅγιο Νέστορα, πού εἶναι προστάτης τῶν νέων ἀθλητῶν καί ἀγωνιστῶν». Ἀκολούθησε ὁ χαιρετισμός τοῦ Δημάρχου Ἱεράπετρας κ. Θεοδοσίου Καλαντζάκη, τοῦ Βουλευτῆ Ν. Λασιθίου κ. Κ. Δερμιτζάκη, τοῦ ἐκπροσώπου τῆς Περιφέρειας Κρήτης κ. Ἰω. Γουλιδάκη καί τοῦ Προέδρου τοῦ Γ.Σ. Ἱεράπετρας «ΛΥΒΙΚΟΣ» κ. Ἰωάννη Χατζάκη, οἱ ὁποῖοι χαρακτήρισαν μέρα χαρᾶς καί γιορτῆς τῶν νέων πού ἀγωνίζονται τόν «ἀγώνα τόν καλό» μέσα στούς ἀγωνιστικούς χώρους τοῦ κλασσικοῦ ἀθλητισμοῦ, ἐξαίροντας τήν πρωτοβουλία τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας γιά τό ἀγκάλιασμα τῆς νεολαίας καί τήν προαγωγή τοῦ ἀθλητικοῦ ἰεδεώδους. Τούς ἀγῶνες τίμησαν μέ τήν παρουσία τους ὁ Δήμαρχος Ἱεράπετρας κ. Θ. Καλαντζάκης, ὁ Βουλευτής Λασιθίου κ. Κ. Δερμιτζάκης, οἱ Ἀντιδήμαρχοι κ. Ἐμμ. Φραγκούλης καί κ. Ἀργ. Πανταζῆς, οἱ Περιφ. Σύμβουλοι τῆς Περιφερειακῆς Ἑνότητας Λασιθίου κ. Ἰω. Γουλιδάκης καί κ. Ν. Δασκαλάκης, ὁ Διοικητής τοῦ 3ου Κ.Ε.Π. Σητείας Σμήναρχος κ. Νικόλαος Μιχαλάκης, ὁ Διοικητής τῆς Ν.Π.Β. Κυριαμαδίου Ἀντιπλοίαρχος κ. Γεώργιος Καθεκλάκης, ὁ Διοικητής τῆς Πυροσβεστικῆς Ὑπηρεσίας κ. Παναγ. Καράμπελας, ὁ Λιμενάρχης Ἱεράπετρας κ. Ἰω. Παπαδάκης, ὁ Διοικητής τοῦ Τμήματος Τροχαίας Ἱεράπετρας κ. Νεκτ. Φρονιμάκης,

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

ὁ Τεχνικός Σύμβουλος ΣΕΓΑΣ κ. Μάρκος Καλούδης, ὁ Πρόεδρος τοῦ Πανελλήνιου Συνδέσμου Κριτῶν Κλασσικοῦ Ἀθλητισμοῦ κ. Ἐμμ. Τζενάκης, Προϊστάμενοι Δημοσίων Ὑπηρεσιῶν καί Φορέων, Διευθυντές Σχολείων, ἐκπαιδευτικοί ὅλων τῶν βαθμίδων, ἄνθρωποι τοῦ ἀθλητισμοῦ, πολλοί γονεῖς, καθώς καί στελέχη τοῦ Τμήματος Τροχαίας, τῶν Ἐθελοντῶν Σαμαρειτῶν τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ, τῆς Λέσχης Φίλων Τετρακίνησης, τοῦ 1ου Συστήματος Προσκόπων Ἱεράπετρας, τῶν Ἐθελοντῶν Διασωστῶν Ἐκτάκτων Ἀναγκῶν Κρήτης (Ε.Δ.Ε.Α.Κ.) Σητείας, τοῦ Ε.Κ.Α.Β Ἱεράπετρας καί τῆς Ἕνωσης Ραδιοερασιτεχνῶν Κρήτης, πού συνέδραμαν στήν ὁμαλή διεξαγωγή τῶν ἀγώνων. Η εορτη της Αγιας Σκεπης και της εθνικης επετειου της 28ης Οκτωβρίου 1940 Μέ τήν ἁρμόζουσα λαμπρότητα καί ἐπισημότητα ἑορτάσθηκε τήν Τρίτη 28 Ὀκτωβρίου ἡ ἑορτή τῆς Ἁγίας Σκέπης καί ἡ ἐθνική ἐπέτειος τοῦ ἔπους τοῦ 1940. Ἀνήμερα τῆς ἑορτῆς στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Γεωργίου Ἱεράπετρας τελέσθηκε ἡ Ἀρχιερατική Θεία Λειτουργία καί στή συνέχεια ἡ ἐπίσημη Δοξολογία προεξάρχοντος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου κ. Εὐγενίου μέ τή συμμετοχή τῶν Ἐφημερίων τῆς πόλεως καί μέ τήν παρουσία τοῦ Δημάρχου κ. Θ. Καλαντζάκη καί ἐκπροσώπων τῶν Ἀρχῶν. Ἀκολούθως στό Ἡρῶο τῆς πόλεωςτελέσθηκε ἡ ἐπιμνημόσυνη δέηση, ἔγινε ἡ κατάθεση τῶν στεφάνων ἀπό τούς ἐκπροσώπους τῶν τοπικῶν φορέωνκαί στή συνέχεια πραγματοποιήθηκε ἡ καθιερωμένη παρέλαση.

Μοναχικη κουρα στην Ιερα Μονη Παναγιας Φανερωμενης Σύμφωνα μέ τήν ἐκκλησιαστική τάξη καί μέσα σέ κλίμα ἱερῆς κατάνυξης καί συγκίνησης κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ἀρχιερατικοῦ Ἑσπερινοῦ τοῦ Σαββάτου 1 Νοεμβρίου στήν Ἱερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Φανερωμένης Ἱεράπετρας ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος ἔκειρε σέ Μοναχό τόν κατά κόσμον Μιχαήλ Γ. Καπανταΐδακη, πτυχιοῦχο τῆς Σχολῆς Διοίκησης καί Οἰκονομίας (Τμήματος Συνεταιριστικῶν Ὀργανώσεων καί Ἐκμεταλλεύσεων) τοῦ Τ.Ε.Ι. Κρήτης, τόν ὁποῖο μετονόμασε σέ Γαβριήλ. Στήν ἐμνευσμένη ὁμιλία του ὁ Σεβ. κ. Εὐγένιος ἀναφέρθηκε στήν ἱστορία τοῦ Μοναχισμοῦ σημειώνοντας, μεταξύ ἄλλων, ὅτι «τά μοναστήρια καί ἰδιαίτερα ὁ Μοναχισμός ὡς τρόπος ζωῆς κράτησε καί διέσωσε τήν ὀρθόδοξη διδασκαλία, βίωσε καί βιώνει τήν ὀρθόδοξη ἁγιοπατερική πνευματικότητα, διαμόρφωσε τίς τυπικές διατάξεις τῆς θείας λατρείας, ἐμπλούτισε τήν ὑμνογραφία καί τή μουσική παράδοση, τήν ἁγιογραφία καί τίς ἐκκλησιαστικές τέχνες καί ἀντέγραψε καί διέσωσε σέ κώδικες ὅλη τήν ἀρχαία ἑλληνική φιλοσοφία, τόν καθαρό λόγο καί τό ἑλληνικό δίκαιο. Γι’αὐτό ὁ Ἅγιος Ἰσαάκ ὁ Σύρος ὁμολογεῖ ὅτι “καύχημα γάρ τῆς Χριστοῦ Ἐκκλησίας ἡ μοναχική πολιτεία”», καί εὐχήθηκε στό νέο μέλος τῆς Ἀδελφότητας τῆς Ἱερᾶς καί ἱστορικῆς Μονῆς Φανερωμένης ἡ Θεοτόκος νά τόν σκεπάσει μέ τή Χάρη Της 59

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

καί νά τόν ἐνισχύει μέ τή ζωντανή παρουσία Της καί νά παρηγορεῖ ὁλόκληρη τή ζωή του. Στήν ἀκολουθία τοῦ Ἀρχιερατικοῦ Ἑσπερινοῦ καί στήν κουρά τοῦ Μοναχοῦ Γαβριήλ ἔλαβαν μέρος ὁ Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως, οἱ Ἱερομόναχοι τῆς Ἱερᾶς Μονῆς, πού ἀναδέχτηκαν τό νέο Μοναχό στήν Ἀδελφότητα τῆς Μονῆς, καί Ἐφημέριοι τῆς περιοχῆς, ἐνῶ ἔψαλλε καλλικέλαδος χορός ἱεροψαλτῶν τῆς περιοχῆς. Παρέστησαν οἱ κατά σάρκα συγγενεῖς τοῦ νέου Μοναχοῦ καί ἀρκετοί προσκυνητές τοῦ μοναστηριοῦ. Μετά τό πέρας τῆς ἀκολουθίας παρατέθηκε μοναστηριακό κέρασμα σέ ὅλους τους παρευρισκομένους στήν τράπεζα τῆς Μονῆς. Ιερατικη Συναξη των Εφημερίων της Ιερασ Μητροπόλεως Μέ τή συμμετοχή σύσσωμου τοῦ Ἱεροῦ Κλήρου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας πραγματοποιήθηκε τή Δευτέρα 17 Νοεμβρίου στήν αἴθουσα τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ Εὐαγγελισμοῦ Θεοτόκου πόλεως Σητείας ἡ καθιερωμένη κατά τήν περίοδο τῶν Τεσσαρακοστῆς τῶν Χριστουγέννων Ἱερατική Σύναξη. Μετά τήν κοινή προσευχή ὁ Σεβ. Μητροπολίτης Ἱεραπύτνης καί Σητείας κ. Εὐγένιος καλωσόρισε τούς Κληρικούς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως στήν ἐπί τῷ αὐτό σύναξη, ἐνῶ ὁ Αἰδεσιμολ. πρωτ. Φιλοκτήμων Αὐγουστινάκης, ὡς ἐκπρόσωπος τῆς Ἱ. Μητροπόλεως στό 3ο Διεθνές Συνέδριο γιά τήν Ποιμαντική διακονία στόν χῶρο τῆς ὑγείας ἐνημέρωσε τούς Ἐφημερίους γιά τούς σκοπούς τοῦ Δικτύου,τή θεματολογία καί τά πορίσματα τοῦ ὡς ἄνω συνεδρίου. Ἀκολούθησε ἐποικοδομητικός διάλογος, ἐνῶ στό δεύτερο μέρος τῆς Ἱερατικῆς Σύναξης ὁ Σεβ. κ. Εὐγένιος ἔδωσε πατρικές συμβουλές καί ὁδηγίες στούς Ἐφημερίους γιά τήν ἄσκηση τοῦ ποιμαντικοῦ ἔργου τους καί ὁ Πανοσιολ. Πρωτοσύγκελλος τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως ἐνημέρωσε γιά τρέχοντα ὑπηρεσιακά θέματα.

Ο Σεβ. Μητροπολιτης ιεραπυτνησ και σητειασ Κ. Ευγενιος: •Τό -Τό ἀπόγευμα τῆς Παρασκευῆς 19/9 χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Μεγάλου πανηγυρικοῦ Ἑσπερινοῦ, εὐλόγησε τούς ἄρτους καί κήρυξε ἐπίκαιρα στόν πανηγυρίζοντα Ἱ. Ναό Ἁγίου Εὐσταθίου στό Σελάκανο τῆς Ἐνορίας Χριστοῦ Ἱεράπετρας. •Τή Δευτέρα 22/9 παρέστη συμπροσευχόμενος καί τέλεσε τό ἐννεαήμερο μνήμοσυνο τῶν μακαριστῶν Μαρίας συζ. Ἰω. Φανουράκη καί Ἀντωνίου Ἀεράκη στόν Ἱερό Ναό Μιχαήλ Ἀρχαγγέλου πόλεως Ἱεράπετρας. •Τήν Κυριακή 28/9 τέλεσε τό Μυστήριο τοῦ Βαπτίσματος τοῦ τέκνου τοῦ κ. Βασιλείου Σιδερίδη στόν Ἱερό Ναό Ταξιαρχῶν στίς Μηλιές Πηλίου. •Τό Σάββατο 4/10 παρέστη συμπροσευχόμενος κατά τήν τελεσθεῖσα Θεία Λειτουργία στόν Ἱερό Ναό Ἁγίου Εὐγενίου Μεσαμπελιῶν Ἡρακλείου, ὅπου τέλεσε τό τεσσαρακονθήμερο μνημόσυνο τοῦ μακαριστοῦ Εὐαγγέλου Δερμιτζάκη, κατά σάρκα πατρός τοῦ Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Παϊσίου Δερμιτζάκη. •Τή Δευτέρα 6/10 μετεῖχε στό Ὑπουργεῖο Παιδείας καί Θρησκευμάτων μέ τόν Σεβ. Ἀρχιεπίσκοπο Κρήτης κ.κ. Εἰρηναῖο καί τόν Ἀρχιγραμματέα τῆς Ἁγίας καί Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, Πανοσιολ. Ἀρχιμ. Βαρθολομαῖο Σαμαρᾶ, σέ σύσκεψη γιά θέματα τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης μέ τόν Γενικό Γραμματέα Θρησκευμάτων κ. Γιώργο Καλαντζῆ. 60

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

•Τήν Τρίτη 7/10 προέστη στήν ἐξόδιο ἀκολουθία τῆς μακαριστῆς Δεσποίνης Ἀγγελάκη-Καναβάκη στόν Ἱερό Καθεδρικό Ναό Ἁγίας Φωτεινῆς Ἱεράπετρας. •Τό ἑσπέρας τῆς ἴδιας ἡμέρας χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς ἑορτῆς τῆς Ὁσίας Πελαγίας, εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους καί μίλησε ἐπίκαιρα στό πολυάριθμο ἐκκλησίασμα στόν φερώνυμο Ἱερό Ναό τῆς Ἐνορίας Παχείας Ἄμμου στά Γουρνιά Ἱεράπετρας. •Τήν Πέμπτη 9/10 μετεῖχε στήν τακτική συνεδρία τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης. •Τήν Παρασκευή 10/10 πραγματοποίησε ἐθιμοτυπική ἐπίσκεψη στόν Γενικό Γραμματέα Ἀποκεντωμένης Διοίκησης Κρήτης κ. Γρηγ. Ροκαδάκη. •Τήν Τρίτη 14/10 προήδρευσε στή συνεδρία τοῦ Δ.Σ. τοῦ Κοινωφελοῦς Ἐκκλησιαστικοῦ Ἱδρύματος «Παναγία ἡ Ἀκρωτηριανή» •Τό Σάββατο 18/10 ἔλαβε μέρος στήν εἰς Ἐπίσκοπον χειροτονία τοῦ νεοεκλεγέντος Σεβ. Μητροπολίτου Ἀδριανουπόλεως κ. Ἀμφιλοχίου, νέου Διευθυντῆ τοῦ ἐν Ἀθήναις Γραφείου Ἐκπροσωπήσεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, πού τελέσθηκε στόν Πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στό Φανάρι ἀπό τήν Α.Θ.Π., τόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαῖο. •Τήν Πέμπτη 23/10, μνήμη τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, παρέστη συμπροσευχόμενος κατά τήν τελεσθεῖσα Θεία Λειτουργία στόν Ἱερό Ναό Μιχαήλ Ἀρχαγγέλου πόλεως Ἱεραπέτρας, ὅπου τέλεσε τό τεσσαρακονθήμερο μνημόσυνο τῆς μακαριστῆς Μαρίας συζ. Ἰωάννου Φανουράκη καί τό τριετές μνημόσυνο τῆς μακαριστῆς Εὐαγγελίας Καπαράκη. •Τό ἑσπέρας τοῦ Σαββάτου 26/10 χοροστάτησε κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ, εὐλόγησε τό πλῆθος τῶν προσφερομένων ἄρτων καί κήρυξε ἐπίκαιρα τόν θεῖο λόγο στόν πανηγυρίζοντα Ἱερό Ναό τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου τοῦ Μυροβλήτου Ἐνορίας Κεντρίου, πλησίον τοῦ Ἱεροῦ Ἡσυχαστηρίου Ἄξιόν Ἐστι καί Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου Ἱεράπετρας. 61

Ἄγκυρα Ἐλπίδος

•Τό Σάββατο 1 Νοεμβρίου, ἑορτή τῆς μνήμης τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων Κοσμᾶ καί Δαμιανοῦ, χοροστάτησε κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους καί στή συνέχεια ἱερούργησε, κήρυξε ἐπίκαιρα τόν θεῖο λόγο καί τέλεσε τήν ἀκολουθία τοῦ Μικροῦ Ἁγιασμοῦ γιά τήν ἔναρξη τοῦ μηνός στόν φερώνυμο πανηγυρίζοντα Ἱ. Ναό τῆς Ἐνορίας Μύρτου Ἱεράπετρας. •Τήν Κυριακή 2/11 χοροστάτησε κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί στή συνέχεια ἱερούργησε, κήρυξε τόν θεῖο λόγο καί τέλεσε τό 40ήμερο μνημόσυνο τοῦ μακαριστοῦ Μιχαήλ Πολίτη, πρωτεξαδέλφου του, στόν Ἱερό Ναό Τιμίου Προδρόμου Ἀθανάτων Ἡρακλείου. •Τό ἑσπέρας τῆς Κυριακῆς 2/11 χοροστάτησε, εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους καί κήρυξε κατάλληλα κατά τόν Ἑσπερινό τῆς ἑορτῆς τῆς ἀνακομιδῆς τῶν ἱερῶν λειψάνων τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου στόν φερώνυμο Ἱ. Ἐνοριακό Ναό Ἁγίου Γεωργίου πόλεως Σητείας. •Τή Δευτέρα 3/11 χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί στή συνέχεια ἱερούργησε καί μίλησε ἐπίκαιρα στόν ἴδιο Ναό. •Τή Δευτέρα 3/11 προέστη στήν ἐξόδιο ἀκολουθία τοῦ μακαριστοῦ ἱεροψάλτου Ἐμμανουήλ Σφενδουράκη στόν Ἱ. Ναό Eὐαγγελισμοῦ Θεοτόκου πόλεως Σητείας. •Τό ἀπόγευμα τῆς Παρασκευῆς 7/9 χοροστάτησε καί εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Μεγάλου πανηγυρικοῦ Ἑσπερινοῦ στόν πανηγυρίζοντα Ἱ. Ναό Μιχαήλ Ἀρχαγγέλου πόλεως Ἱεράπετρας. •Τό Σάββατο 8 Νοεμβρίου, ἑορτή τῶν Παμμεγίστων Ταξιαρχῶν Μιχαήλ καί Γαβριήλ, χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί στή συνέχεια ἱερούργησε καί μίλησε ἐπίκαιρα στόν ὡς ἄνω πανηγυρίζοντα Ἱ. Ναό. •Τήν ἴδια μέρα προέστη στήν ἐξόδιο ἀκολουθία τῆς μακαριστῆς Εὐαγγελίας Καρατζᾶ-Καλούδη στόν Ἱ. Ναό Τιμίου Σταυροῦ πόλεως Ἱεράπετρας. •Τό ἑσπέρας τῆς ἴδιας ἡμέρας χοροστάτησε, εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους καί κήρυξε ἐπίκαιρα κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Μεγάλου πανηγυρικοῦ Ἑσπερινοῦ ἐπί τῇ ἑορτῇ τῆς μνήμης 62

Περισσοτερες ειδήσεις καί φωτογραφίες στόν καθημερινά ενημερωμένο ιστοχωρο της ιερας Μητροπολεως: www.imis.gr τοῦ Ἁγίου Νεκταρίου στόν φερώνυμο Ἱερό Ναό τῆς Ἐνορίας Παναγίας Ἐλεούσης στήν περιοχή «Καλλιθέα» τῆς Ἱεράπετρας. •Τήν Κυριακή 9/9 χοροστάτησε κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους καί στή συνέχεια ἱερούργησε καί κήρυξε τόν θεῖο λόγο στόν Ἱερό Ναό Ἁγίου Νεκταρίου τῆς Ἐνορίας Ὀρεινοῦ. •Τό ἀπόγευμα τῆς Δευτέρας 10/10 χοροστάτησε, εὐλόγησε τούς προσφερόμενους ἄρτους καί κήρυξε κατάλληλα κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ στόν πανηγυρίζοντα Ἱ. Ἐνοριακό Ναό τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Μηνᾶ στή Βαϊνιά Ἱεράπετρας. •Τήν Τρίτη 11/11 μετεῖχε στήν πολυαρχιερατική Θεία Λειτουργία καί στήν ἐπακολουθήσασα λιτάνευση του ἱεροῦ λειψάνου καί τῆς σεπτῆς εἰκόνος τοῦ ἑορταζομένου ἁγίου, προεξάρχοντος τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ.κ. Εἰρηναίου, στόν φερώνυμο πανηγυρίζοντα Ἱ. Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Μηνᾶ Ἡρακλείου, πολιούχου καί προστάτου τῆς πόλεως. •Τήν Τετάρτη 12/12 ἔλαβε μέρος στήν τακτική συνεδρία τῆς Ἱερᾶς Ἐπαρχιακῆς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας Κρήτης. •Τήν Πέμπτη 13/11 χοροστάτησε κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, εὐλόγησε τούς ἄρτους καί στή συνέχεια ἱερούργησε καί κήρυξε τόν θεῖο λόγο στόν πανηγυρίζοντα Ἱερό Ναό Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου στή θέση «Μπουντοῦλες» Ἱεράπετρας. •Τήν Παρασκευή 14/11 ἔλαβε μέρος στήν ἐξόδιο ἀκολουθία τοῦ μακαριστοῦ Ζαχαρίου Κων. Μπαντουβᾶ στόν Ἱ. Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Μηνᾶ Ἡρακλείου, προεξάρχοντος τοῦ Σεβ. Ἀρχιεπισκόπου Κρήτης κ.κ. Εἰρηναίου. •Τήν Κυριακή 16/11 χοροστάτησε στήν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καί στή συνέχεια ἱερούργησε, κήρυξε τόν θεῖο λόγο καί τέλεσε τό μνημόσυνο τῶν μακαριστῶν Σπυρίδωνος Παπαντώνη, Ἐμμανουήλ Καζαντζάκη καί Ἄννης Δραγατάκη στόν Ἱερό Ναό Zωοδόχου Πηγῆς Ἐπάνω Χωρίου Ἱεράπετρας.

ΠΛΗΡΩΜΕΝΟ ΤΕΛΟΣ

Ταχ. Γραφεῖο ΙΕΡΑΠΕΤΡΑΣ Ἀριθμός Ἄδειας: 5

ISSN 1109-3617