Nεανικά Nεανικά Ἀγκυροβολήματα AγκυροβολήΔ I M H N I A I O Φ Y Λ Λ A Δ I O T H Σ I E PA Σ M H T P O Π O Λ E Ω Σ I E PA Π Y T N H Σ K A I Σ H T E I A Σ Γ I A T O Y Σ N E O Y Σ TEYXOΣ 82 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014
ΚΑΤ ΗΧΗ Τ ΙΚ Α ΚΕΦΑΛ ΑΙ Α
Ὀρθόδοξη παράδοση καὶ λαϊκὸς πολιτισμός Διατροφικὲς συνήθειες τοῦ λαοῦ μας καὶ ἡ νηστεία τῆς Ἐκκλησίας. Ὑπάρχει μιὰ τάση σὲ πολλοὺς νὰ ἑρμηνεύουν τὴ νηστεία τῆς Ἐκκλησίας στὸ πλαίσιο τῆς ὑγιεινῆς διατροφῆς. Θεωροῦν δηλαδὴ τὴ νηστεία ὡς μέσο γιὰ καλύτερη διαβίωση, χωρὶς ἀρρώστιες καὶ ἄλλα τέτοια προβλήματα ποὺ ὀφείλονται στὴν κακὴ διατροφή. Ἀπὸ αὐτὰ ποὺ λένε φαίνεται νὰ ἀγνοοῦν, ἠθελημένα ἤ ὄχι, δὲν ξέρω, τὸν πραγματικὸ λόγο γιὰ τὸν ὁποῖο ὁ Κύριος θέσπισε τὴ νηστεία. Ἀγνοοῦν ἐπίσης ὅτι ὁ λόγος ποὺ ὁ λαός μας υἱοθέτησε διατροφικὲς συνήθειες οἱ ὁποῖες ταιριάζουν μὲ τὴ νηστεία τῆς Ἐκκλησίας δὲν εἶχε ὡς κριτήριο τὴν ὑγεία. Μπορεῖ σήμερα νὰ μὴν κατανοοῦμε ἤ νὰ διαφωνοῦμε μὲ τὰ κριτήρια τῶν παλιῶν ἀνθρώπων ἀλλὰ νομίζω πὼς πρέπει νὰ τὰ σεβαστοῦμε καὶ νὰ μὴν
τὰ παρερμηνεύουμε. Ἐπειδὴ ἐμεῖς ἔχομε χάσει τὴν ἁπλότητα καὶ τὴν πίστη τῶν ἁπλῶν ἀνθρώπων εἶναι λάθος νὰ ἑρμηνεύουμε τὶς ἐπιλογὲς ποὺ ἔκαναν στὴ ζωή τους μὲ τὰ δικά μας ὀρθολογικὰ κριτήρια. Ἡ νηστεία τῆς Ἐκκλησίας λοιπὸν δὲν ἔχει σκοπὸ νὰ χαρίσει τὴ σωματικὴ ὑγεία στὸν ἄνθρωπο. Σκοπὸς τῆς νηστείας καὶ γενικότερα τῆς ἄσκησης, ὅπως αὐτὴ μᾶς παραδόθηκε ἀπὸ τοὺς Πατέρες μας, εἶναι νὰ βοηθήσει τὸν ἄνθρωπο στὸν ἀγώνα τῆς ἐκκοπῆς τῶν παθῶν. Τὰ πάθη στεροῦν ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο τὴν ἀγάπη, τὸν φυλακίζουν στὸ ἐγώ του, στὴ φιλαυτία του. Αἰσθανόμενος ὁ μέγας ἀπόστολος Παῦλος τὸν θανατηφόρο αὐτὸ ἐναγκαλισμὸ κραυγάζει: «Ταλαίπωρος ἐγὼ ἄνθρωπος! τίς μὲ ρύσεται ἐκ τοῦ σώματος τοῦ θα-
νάτου τούτου;» (Ρωμ.7,24) Ἡ ἀπάντηση δίνεται ἀπὸ τὸν ἴδιο ὁ ὁποῖος λέει ὅτι ὁ Χριστὸς εἶναι αὐτὸς ποὺ ἐλευθερώνει ἀπὸ τὸ νόμο τῆς ἁμαρτίας ἐνεργώντας μέσα στὸν ἄνθρωπο διὰ τοῦ Πνεύματος ποὺ χαρίζει τὴ ζωή. Γιὰ νὰ εἰσέλθει ὅμως μέσα στὸν ἄνθρωπο τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ προϋπόθεση ἀπαραίτητη εἶναι ἡ κάθαρση τῆς καρδιᾶς. Ἡ κάθαρση αὐτὴ εἶναι μιὰ θεραπευτικὴ διαδικασία στὴν ὁποία σημαντικὸ ρόλο παίζει ἡ νηστεία. Γιὰ νὰ καταλάβουμε τὸ ρόλο τῆς νηστείας σὲ ἕνα θέμα πνευματικό, ὅπως εἶναι ἡ κάθαρση τῆς καρδιᾶς ἀπὸ τὰ πάθη, πρέπει νὰ ἔχουμε ὑπόψη τὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας γιὰ τὸν ἄνθρωπο ὡς εἰκόνα Θεοῦ, γιὰ τὴν ἁμαρτία καθὼς ἐπίσης τὰ περὶ θεραπείας τῆς καρδιᾶς καὶ γιὰ τὴν πνευματικότητα. Ἄς ξεκινήσουμε ἀπὸ τὸ πρῶτο, τὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Αὐτὸ ποὺ ἐνδιαφέρει στὴν προκειμένη περίπτωση εἶναι ὅτι ὁ ἄνθρωπος σύμφωνα μὲ τὴ διήγηση τῆς Γένεσης μετέχει ἐξίσου στὸ ὑλικὸ καὶ πνευματικὸ στοιχεῖο. Ἡ ψυχὴ καὶ τὸ σῶμα εἶναι στοιχεῖα ποὺ συναποτελοῦν τὸν ἄνθρωπο ὡς ἑνιαία ψυχοσωματικὴ ὕπαρξη. Ὡς ἐκ τούτου
ὅ,τι γίνεται στὸ ἕνα ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ στοιχεῖα ἐπηρεάζει καὶ τὸ ἄλλο, ἀφοῦ ἕνας εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Γι’ αὐτὸ ἀκοῦμε στὴν παράκληση τῆς Παναγίας τὸ γνωστό: «Ἀπὸ τῶν πολλῶν μου ἁμαρτιῶν ἀσθενεῖ τὸ σῶμα ἀσθενεῖ μου καὶ ἡ ψυχή». Εἶναι σημαντικὸ ὅταν μιλᾶμε γιὰ τὸν ἄνθρωπο νὰ ἔχουμε στὸ νοῦ μας ὅτι μιλᾶμε γιὰ μιὰ ὀντότητα ὅπου τὸ ὑλικὸ καὶ τὸ πνευματικὸ στοιχεῖο συνυπάρχουν σὲ μιὰ ἀδιάσπαστη ἑνότητα. Ἡ ἁμαρτία τώρα κατανοεῖται ὡς ἀστοχία τοῦ ἀνθρώπου νὰ μεταποιήσει τὴν καταρχὴν ἑνότητα ποὺ τοῦ δόθηκε σὲ ἀτομικὸ ἐπίπεδο σὲ πανἑνότητα. Στὴν ἑνότητα Θεοῦ καὶ ἀνθρώπου, ἀνθρώπου πρὸς ἄνθρωπο καὶ ἀνθρώπου καὶ κτίσεως. Ὡς «μεσίτης» ὁ ἄνθρωπος μεταξὺ Θεοῦ, ὡς «θεοειδὴς» ποὺ εἶναι, καὶ κτίσεως, ὡς ὀργανικὸ κομμάτι τοῦ κτιστοῦ κόσμου, κλήθηκε νὰ παίξει αὐτὸ τὸ ρόλο καὶ ἀπέτυχε. Ἔτσι ἐπῆλθε ὁ χωρισμός, ἡ διάσπαση τῆς ἐσωτερικῆς ἑνότητας ψυχῆς καὶ σώματος καὶ εἰσῆλθε ὁ θάνατος. Αὐτὴ τὴν ἀστοχία ποὺ ὁδήγησε στὸν ὑπαρκτικὸ χωρισμό, στὴ διάσπαση τῆς ἑνότητας ποὺ χάριζε ζωὴ στὸν ἄνθρωπο καὶ στὸν κόσμο περιγράφει ἡ λέξη ἁμαρτία. Καὶ ἄν θελήσουμε νὰ ἑρμηνεύσουμε τὴν πανενότητα αὐτὴ στὴ γλώσσα ποὺ κατανοεῖ ὁ ἄνθρωπος θὰ μιλούσαμε γιὰ τὴν ἀγάπη. Γίνεται φανερὸ λοιπὸν ὅτι ἡ ἁμαρτία κατήργησε τὴν ἀγάπη, ὄχι σὲ ἐπί-
πεδο συναισθημάτων, ἀλλὰ σὲ ὑπαρκτικὸ ἐπίπεδο. Ἡ θεραπεία τῆς ἁμαρτίας ὡς ὑπαρκτικοῦ γεγονότος κατανοεῖται ὡς ἐπανένωση τοῦ Θεοῦ μὲ τὸν ἄνθρωπο, τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν ἑαυτό του, τὸ συνάνθρωπο καὶ τὸν κόσμο. Εἶναι σαφὲς ὅτι ἡ ἐπανένωση αὐτὴ δὲν ἔχει χαρακτήρα ἠθικό, ἤ ψυχολογικὸ ἀλλὰ ὀντολογικό. Προϋποθέτει λοιπὸν τὴν ἐπανασύνδεση Θεοῦ ἀνθρώπου καὶ κόσμου σ’ αὐτὸ τὸ ἐπίπεδο. Καὶ ἐπειδὴ αὐτὸ ἦταν ἀδύνατο ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῶν κτισμάτων, ἐδῶ τονίζεται ἡ ἀπόλυτη διαφορὰ μεταξὺ κτιστοῦ καὶ ἀκτίστου, ὁ Θεὸς γίνεται ἄνθρωπος καὶ ἑνώνει στὸ Θεανθρώπινο πρόσωπό Του τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴν ὑπόλοιπη κτίση. Ἡ ἑνότητα αὐτὴ πραγματοποιεῖται μὲ τὴν ἐνέργεια τοῦ Πνεύματος τοῦ Θεοῦ τὴν ὁποία ἀγωνιζόμαστε μὲ ὅλες τὶς δυνάμεις ποὺ διαθέτουμε, τὶς ψυχικὲς-πνευματικὲς καὶ τὶς σωματικὲς-ὑλικές, νὰ ἀποκτήσουμε. Ἐπειδὴ ὅλος ὁ ἄνθρωπος ἑνώνεται μὲ τὸ Θεὸ εἶναι ἀνάγκη καὶ ὅλος ὁ ἄνθρωπος, «ψυχή τε καὶ σώματι», νὰ μετέχει στὸν ἀγώνα αὐτό. Ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς προσπάθειας εἶναι ἡ θέωση, ὅπως ὀνομάζουν οἱ Πατέρες τὴν ὑπαρκτικὴ καὶ «κατὰ χάριν» ἕνωση μὲ τὸ Θεό, στὴν ὁποία συμμετέχει καὶ τὸ σῶμα καὶ ἔχομε τὸ φαινόμενο τῶν ἁγίων λειψάνων μὲ τὰ χαρίσματα τῆς ἀφθαρσίας, τῆς μυροβλυσίας κ.λπ. Ἡ κτίση, σύμφωνα μὲ τὰ παραπάνω,
μετέχει στὸν ἁγιασμὸ καὶ μεταβάλλεται σὲ κάτι πιὸ πάνω ἀπ’ ὅ,τι εἶναι, ἄν καὶ ἡ διαφορὰ μεταξὺ κτιστοῦ καὶ ἀκτίστου παραμένει. Κτίση λέγοντας ἐννοοῦμε καὶ τὴν ψυχή, ἡ ὁποία εἶναι φορέας τῶν πνευματικῶν χαρισμάτων τοῦ Θεοῦ καὶ ὄχι πηγή, πράγμα ποὺ θὰ καθιστοῦσε τὸν ἄνθρωπο Θεὸ χωρὶς τὸ Θεό. Ἡ ἐνεργοποίηση τῶν χαρισμάτων ποὺ ὁδηγοῦν στὴν ἐπανένωση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸ Θεὸ γίνεται μὲ τὴν ἄκτιστη ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἡ ἀπόκτηση τῆς ἐνέργειας αὐτῆς τοῦ Ἁγίου Πνεύματος γίνεται μὲ τὴν προσευχὴ καὶ ἐδῶ ἔρχεται νὰ βοηθήσει ἡ νηστεία. Λέει ὁ Ἅγιος Σιλουανὸς ὁ Ἀθωνίτης: «Νομίζω ὅτι πρέπει νὰ τρῶμε τόσο, ὥστε μετὰ τὸ φαγητὸ νὰ ἐπιθυμοῦμε νὰ προσευχόμαστε καὶ τὸ πνεῦμα μας νὰ καίει πάντοτε καὶ νὰ ὑψώνεται ἀκόρεστα ἡμέρα καὶ νύχτα πρὸς τὸν Θεό. Καὶ πρέπει νὰ ζοῦμε ἁπλά, σὰν τὰ μικρὰ παιδιά. Τότε θὰ εἶναι πάντα μέσα στὴν ψυχή μας ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ. Ὁ Κύριος δίνει τὴ χάρη δωρεὰν ἀπὸ ἀγάπη, καὶ μὲ αὐτὴν ζεῖ ἡ ψυχὴ σὰν σὲ ἄλλο κόσμο, καὶ ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ τὸν προσελκύει τόσο πρὸς τὰ ἐπέκεινα, ὥστε δὲν θέλει οὔτε νὰ βλέπει τὸν κόσμο αὐτό, μολονότι τὸν ἀγαπᾶ.
Πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ γνωρίζουμε ἄν μᾶς ἀγαπᾶ ὁ Κύριος ἤ ὄχι; Νὰ τὰ γνωρίσματα: Ἄν παλεύεις μὲ ζῆλο ἐνάντια στὴν ἁμαρτία, τότε σὲ ἀγαπᾶ ὁ Κύριος. Ἄν ἀγαπᾶς τοὺς ἐχθρούς, εἶσαι ἀκόμη πιὸ ἀγαπητὸς στὸν Θεό. Καὶ ἄν θυσιάζεις τὴν ψυχή σου γιὰ τοὺς ἀνθρώπους, τότε εἶσαι πολὺ ἀγαπητὸς στὸν Κύριο, ποὺ καὶ Αὐτὸς πρόσφερε τὴν ψυχή Του γιὰ μᾶς. Στὴν ἀρχὴ δὲν καταλάβαινα σὲ τί συνίσταται ἡ ἀσθένεια τῆς ψυχῆς· τώρα, ὅμως, τὸ διακρίνω καθαρὰ καὶ στὸν ἑαυτό μου καὶ στοὺς ἄλλους. Ὅταν ἡ ψυχὴ ταπεινωθεῖ καὶ παραδοθεῖ στὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ, γίνεται ὑγιὴς καὶ ἀναπαύεται στὸ Θεό, καὶ ἀπὸ τὴ χαρά της προσεύχεται νὰ γνωρίσουν ὅλοι τὸν Κύριο μὲ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα, τὸ Ὁποῖο μαρτυρεῖ στὴν ψυχὴ τὴ σωτηρία»1. Ὅλα αὐτὰ σίγουρα δὲν τὰ ἤξεραν οἱ ἁπλοὶ ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ, ἤξεραν ὅμως νὰ κάνουν πράξη τὶς ἐντολὲς τοῦ Χριστοῦ. Καί, καθὼς λέει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, «πρᾶξις γὰρ ἐπίβασις θεωρίας», ἡ πράξη τοὺς ὁδήγησε στὴ «θεωρία», δηλαδὴ στὴ «Θεοπτία», στὴ γνώση τοῦ Θεοῦ τῆς ἀγάπης καὶ αὐτὸ φάνηκε στὰ ἔργα τους. Ὁ γερο-Παχώμιος, τὸν ὁποῖο μνημονεύει ὁ Γέροντας Παΐσιος, ποὺ ἔπιανε μὲ τὰ χέρια του τὰ φίδια καὶ τοὺς σκορπιοὺς γιὰ νὰ μὴ δαγκώσουν τοὺς ἄλλους μοναχοὺς τῆς πρα-
κτικῆς ἀρετῆς ἄνθρωπος ἦταν. Τὸ ἴδιο καὶ ἡ γιαγιὰ ποὺ ἄναβε στὸ νεκροταφεῖο τοῦ Μάλεμε κεριὰ στοὺς τάφους τῶν «ἐχθρῶν» της, τῶν ἀνθρώπων ποὺ σκότωσαν τὸν ἄνδρα της καὶ τὸ γιό της. Ἦταν κι αὐτὴ τῆς πρακτικῆς ἀρετῆς ἄνθρωπος ποὺ κάρπισε στὴ ψυχή της τὴν ἀγάπη γιὰ τοὺς ἐχθρούς, ὅπως ἀναφέρεται στὸ κείμενο τοῦ Ἁγίου Σιλουανοῦ. Τέτοιους ἀνθρώπους ἁπλούς, ἀφτιασίδωτους, μὲ τὴν ἁπλότητα τῆς πίστεως ποὺ ἔχουν τὰ μικρὰ παιδιὰ καὶ γεμάτους ἀγάπη ἀνέδειξε ἡ ἀσκητικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Πόσο φτωχὴ μοιάζει μετὰ ἀπ’ αὐτὰ ἡ ἰδέα ὅτι ἡ νηστεία τῆς Ἐκκ λησίας σκοπὸ ἔχει τὴ διαφύλαξη (μόνο) τῆς σωματικῆς ὑγείας καὶ πόσο φτωχὸς εἶναι ὁ πολιτισμὸς ποὺ θέτει τέτοιους στόχους. Πόσο εὐγνώμονες πρέπει νὰ εἴμαστε σ᾿ αὐτοὺς τοὺς ἁπλοὺς μέν, ἀλλὰ γεμάτους πνευματικὴ σοφία ἀνθρώπους ποὺ καλλιέργησαν τὸ δρόμο τῆς πρακτικῆς ἀρετῆς καὶ χάρισαν στὸν κόσμο θεραπευμένους «ἐν Χριστῷ» ἀνθρώπους, γεμάτους ἀγάπη καὶ ἀφτιασίδωτη ἀνθρωπιά. παπα-Νικόλας Ἀλεξάκης ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ὁ Ἅγιος Σιλουανὸς ὁ Ἀθωνίτης, Ἀρχιμ. Σωφρονίου, Ἔσσεξ 2005, σελ. 588 κ.ἑ.
Ἡ διατρ οφή το ῦ λα οῦ μα ς κα ί ἡ νηστε ία. (πρ οσεγγίσε ι ς- πρ οβλη ματισ μο ί καὶ ἀνα μνήσε ις παιδ ι κές) Tό θέμα διατροφῆς-νηστείας θά προσπαθήσουμε νά τό προσεγγίσουμε πνευματικά μέσα στήν παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας. Θά δοῦμε πόσο αὐτή ἡ παράδοση ἐπηρέασε, καί ἄν ἀκόμη καί σήμερα ἐπηρεάζει, τίς διατροφικές συνήθειες τοῦ λαοῦ μας. Πρῶτα ἀπό ὅλα νά ξεκαθαρίσουμε ὅτι στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἡ διατροφή δέν παίρνει τίς πνευματικές προεκτάσεις πού παίρνει στίς ἀνατολικές καί ἐναλλακτικές θεραπεῖες, οἱ ὁποῖες δίνουν στήν τροφή σχεδόν μεταφυσικές διαστάσεις καί ὁδηγοῦν τελικά στή θεοποίηση τῆς κτίσης. Πιστεύουν δηλαδή, ὅτι ἡ διατροφή εἶναι ἀπό μόνη της ἀρκετή νά ἐμποδίσει ἕνα ὑγιή ὀργανισμό νά ἀρρωστήσει ἤ ἄν ἀρρωστήσει νά θεραπευθεῖ. Οἱ ἀνατολικές θρησκεῖες καί μαζί μ᾿ αὐτές, ὅλοι αὐτοί πού ἀσπάζονται στή ζωή τους ὅλες αὐτές τίς ἐναλλακτικές θεραπεῖες (ὁμοιοπαθητική κ.λπ.), θεωροῦν τόν κόσμο ἱερό γιατί τόν βλέπουν διαποτισμένο ἀπό τή θεία παρουσία. Ἑπομένως τόν σέβονται μέχρι σημείου λατρείας. Κατά τόν ἴδιο τρόπο δέν ἀνησυχοῦν ποτέ γιά τήν τύχη του γιατί πιστεύουν στήν αἰωνιότητά του, ὁ κόσμος εἶναι καλός ὅπως εἶναι καί κατέχει ἐκ φύσεως ὅ,τι χρειάζεται γιά νά ἐπιβιώσει. Στήν Ἐκκλησία σεβόμαστε τόν κόσμο χωρίς νά τόν λατρεύουμε, ἀφοῦ δέν πιστεύουμε στή θεϊκή φύση του καί θεωροῦμε τόν ἄνθρωπο ὡς τό μοναδικό συνδετικό κρίκο ἀνάμεσα στό Θεό καί στή δημιουργία. Σεβόμαστε δηλαδή τόν ἀπρόσωπο κόσμο καί προσπαθοῦμε νά τόν φέρουμε σέ κοινωνία μέ τό Θεό ὥστε μέ τόν τρόπο αὐτό νά τόν ἁγιάσει. Βασιζόμενοι σ’ αὐτή τήν πίστη συνιστοῦμε μιά κοινότητα, ἡ ὁποία παίρνει
ἀπό τήν κτίση ὁρισμένα στοιχεῖα (τόν ἄρτο καί τόν οἶνο), τά ὁποῖα τά προσφέρομε στό Θεό: «Τά σά ἐκ τῶν σῶν, Σοί προσφέρομεν κατά πάντα καί διά πάντα», ἀναγνωρίζοντας ἔτσι ὅτι ἡ κτίση δέν ἀνήκει σέ μᾶς, ἀλλά στό Θεό, ὁ ὁποῖος εἶναι ὁ μόνος ἰδιοκτήτης της. Ἐνεργώντας ἔτσι πιστεύουμε ὅτι φέρνουμε τήν κτίση σέ κοινωνία μέ τό Θεό, τή βλέπουμε νά ἐλευθερώνεται ἀπό τούς φυσικούς περιορισμούς της καί νά μετατρέπεται σέ φορέα ζωῆς. Μ’ αὐτόν τόν τρόπο ἡ φύση ἀποκτᾶ μιά ἱερότητα, ἡ ὁποία δέν εἶναι ἔμφυτη ἀλλά ἐπίκτητη. Τήν ἀποκτᾶ ὅταν ὁ ἄνθρωπος μέσα στήν ἐλευθερία του, ὡς εἰκόνα Θεοῦ, ἀγωνίζεται γιά τόν ἁγιασμό καί τή σωτηρία του. Αὐτή εἶναι ἡ θέση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἀπέναντι στήν κτίση καί εἶναι ἐντελῶς διαφορετική ἀπ᾿ αὐτήν τῶν ἐναλλακτικῶν θεραπειῶν πού στηρίζονται στήν πνευματική παράδοση τῶν ἀνατολικῶν θρησκειῶν. Ἡ νηστεία τῆς Ἐκκλησίας ἐπηρέασε σέ μεγάλο βαθμό τίς διατροφικές συνήθειες τοῦ λαοῦ μας καί συνέβαλε στή δημιουργία τῆς λεγόμενης Μεσογειακῆς διατροφῆς, χρησιμοποιήθηκε δέ πάντα ὡς μέσο πνευματικῆς καί σωματικῆς θεραπείας. Στήν Ἐκκλησία ἀξιοποιεῖται ὡς μέσο κι ὄχι ὡς αὐτοσκοπός. Τί εἶναι ἡ νηστεία γιά μᾶς τούς χριστιανούς; Εἶναι ἡ εἴσοδος καί ἡ συμμετοχή μας σ’ ἐκείνη τήν ἐμπειρία τοῦ Χριστοῦ πού μᾶς ἐλευθερώνει ἀπό τήν ὁλοκληρωτική ἐξάρτηση ἀπό τήν τροφή, τήν ὕλη, τόν κόσμο. Ἡ σωματική νηστεία εἶναι ἀπαραίτητη μέν, ἀλλά χάνει κάθε νόημα καί γίνεται πραγματικά ἐπικίνδυνη ἄν ξεκοπεῖ ἀπό τήν πνευματική προσπάθεια, ἀπό τήν προσευχή καί
τήν αὐτοσυγκέντρωση. «Ἡ νηστεία νά γίνεται μέ διάκριση», λέει ὁ γέροντας Παΐσος στίς ἐπιστολές του. «Ὅταν πρόκειται γιά διατεταγμένες νηστεῖες τῆς Ἐκκλησίας μας, νά γίνεται φανερά, γιατί αὐτό εἶναι ὁμολογία πίστεως, ἄν γίνεται ἀπό ἄσκηση νά γίνονται κρυφά, γιά τήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ». Παρακάτω δίνει πρακτικές συμβουλές σχετικά μέ τίς τροφές, ποῦ μπορεῖ νά ὠφελήσει κάθε μιά, ἀνάλογα μέ τήν ἡλικία, τήν κατάσταση τῆς ὑγείας, τίς ὧρες πού εἶναι καλό νά καταναλώνεται ἡ τροφή, ἀλλά ὅλα αὐτά χωρίς νά ἀπολυτοποιεῖται ἡ ὕλη (διατροφή), μέσα στό γενικότερο πλαίσιο τοῦ πνευματικοῦ ἀγώνα τοῦ καθενός. Κάθε τόπος ἔχει τή δική του παράδοση. Ἔτσι κι ἐμεῖς ἐδῶ στήν Κρήτη, ὅταν οἱ παλαιότεροι εἶχαν στενό σύνδεσμο μέ τή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας μας καί αὐτή ἐπηρέαζε κάθε κομμάτι τῆς ζωῆς τους. Τότε ἡ νηστεία δέν ἦταν ἔξω ἀπό τίς καθημερινές τους συνήθειες ἀλλά ἐτηρεῖτο εὐλαβικά ἀπό τό σύνολο τῶν παλαιῶν ἀνθρώπων καί, ὅπως θά δοῦμε στήν παρακάτω πασίγνωστη πιά μελέτη, εἶχε θαυματουργικά ἀποτελέσματα στή ζωή καί στήν ὑγεία τους. Ἦταν τό 1957, ὅταν ὁ Anzel Keys, γιατρός καρδιολόγος ἀπό τή Μινεσότα ξεκίνησε τή διαχρονική μελέτη ἑπτά χωρῶν, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ἡ Ἑλλάδα μέ τόν ἀντιπροσωπευτικό ἑλληνικό πληθυσμό νά προέρχεται ἀπό τήν Κρήτη καί τήν Κέρκυρα. Ἀντικείμενο τῆς ἔρευνας ἦταν ἡ ἀξιολόγηση τῆς μακροβιότητας τῶν κατοίκων, τῆς θνησιμότητας ἀπό τά καρδιακά νοσήματα ἀπό
τόν καρκίνο καί τῆς συνολικῆς θνησιμότητας. Δεκαπέντε χρόνια ἀργότερα ἀνακοινώθηκαν τά ἀποτέσματα τῆς μελέτης, ὅπου φάνηκε ὅτι ἡ Κρήτη ἦρθε τελευταία σέ ἀριθμό θανάτων καί μέ μεγάλη διαφορά ἀπό ὁποιαδήποτε ἄλλη χώρα, ἀκόμα καί στίς ἄλλες μεσογειακές περιοχές τῆς ἔρευνας. Τά ἀποτελέσματα ἀποδόθηκαν στή δίαιτα καί στή διατροφή τῶν κατοίκων τῶν περιοχῶν πού ἐξετάσθηκαν. Σημαντικό ρόλο στήν καλή ὑγεία τῶν κρητικῶν ἀσφαλῶς ἐκτός ἀπό τόν τρόπο ζωῆς ἔπαιξε καί ἡ νηστεία. Ὁ λαός μας ἀνέκαθεν εἶχε μιά ζωντανή καί οὐσιαστική σχέση μέ τήν Ἐκκλησία του. Οἱ μεγάλες γιορτές τῆς Ὀρθοδοξίας, οἱ γιορτές τῶν Ἁγίων, μπῆκαν μέσα στή ζωή τῶν ἁπλῶν ἀνθρώπων καί ἐπηρέασαν σέ ὅλους τούς τομεῖς (καθημερινή διατροφή-ἀργίες-πανηγύρια κ.λπ.). Ἡ προετοιμασία σωματική καί πνευματική, τό πανηγύρι μέ ἀφορμή τή γιορτή τοῦ Ἁγίου τοῦ χωριοῦ, οἱ ἀργίες (σκόλες) ἦταν ὁ ἄξονας πού περιστρεφόταν ἡ ζωή του. Τό πόσο μεγάλη σχέση εἶχε ἡ ζωή τῶν παππούδων μας μέ τήν Ἐκκλησία φαίνεται καί ἀπό τό περιεχόμενο τῶν γιορτῶν, στό ὁποῖο ἐκτός ἀπό τό κοσμικό ἔδινε καί πνευματικό περιεχόμενο. Γιορτές π.χ. ὅπως τοῦ Ἅϊ Γιώργη τοῦ Μεθυστῆ (Ἀνακομιδή τῶν ἱερῶν λειψάνων, στίς 3 Νοεμβρίου), Παναγίας τῆς Πρωτοσεπτεμβριανῆς (1 Σεπτεμβρίου, ἀρχή τῆς Ἰνδίκτου), Παναγίας τῆς Μεσοσπορίτισσας (21 Νοεμβρίου, Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου), Ἅϊ Γιάννη τοῦ Κλήδονα (Γέννηση τοῦ Προδρόμου), συνδέθηκαν μέ τήν πίστη
τῶν ἁπλῶν ἀνθρώπων γιά καλή σοδειά καί εὐλογία ὅλων τῶν ἐκδηλώσεων τοῦ ἀνθρώπινου βίου. Τσικνοπέμπτη - Τυρινή - Κρεατινή Καθαρά Δευτέρα -Ριγολόγου εἶναι μόνο μερικές μέρες ἤ περίοδοι πού δείχνουν τό στενό σύνδεσμο διατροφῆς καί καθημερινότητας. Φυσικά κέντρο τῆς ζωής τοῦ χωριοῦ ἦταν ἡ ἑορτή τῆς Κυριακῆς. Κανείς δέν πήγαινε γιά δουλειά, ὅλοι ἐκκλησιάζονταν. Στό τέλος τῆς Θείας Λειτουργίας ἡ ἑνότητα τῶν πιστῶν συνεχιζόταν στό καφενεῖο τοῦ χωριοῦ, ὅπου ὁ σύνδεσμος τῆς ἑνότητας λατρείας καί ζωῆς εὕρισκε ἠχηρῶς τήν ἐφαρμογή του. Μέσα σ’ αὐτό τό κλίμα μεγαλώσαμε καί ἐμεῖς οἱ σημερινοί πενηντάρηδες, πιό ἔντονα ὅλοι ὅσοι ζοῦσαν στά χωριά, λιγότερο ὅσοι ζούσαμε στίς πόλεις. Ἡ νηστεία τῶν ἑορτῶν (Χριστουγέννων - Πάσχα - Δεκαπενταυγούστου - Τετάρτης - Παρασκευῆς) ἐθεωρεῖτο δεδομένη ἀπό ὅλους μας. Θυμᾶμαι ἀκόμα καί στό Δημοτικό Σχολεῖο στό μαγαζάκι τῆς κυρα-Λένης, πού ἀργότερα ἀντικαταστάσθηκε ἀπό τά κυλικεῖα, δέν ὑπῆρχε τίποτ’ ἄλλο στίς μέρες τῆς νηστείας παρά «ψωμάκι μέ χαλβά». Θυμᾶμαι μιά φορά πού βρέθηκα καλοκαίρι στό χωριό τοῦ πατέρα μου γιά τίς καλοκαιρινές διακοπές καί ἐνῶ ἦταν Τετάρτη, ἡ ξαδέλφη μου στό τραπέζι, ἐπειδή μᾶλλον δέν τῆς ἄρεσε τό φαΐ, ἐξέφρασε τή δυσαρέσκεια της καί ἀμέσως ἡ αὐστηρή ἀλλά γεμάτη ἀγάπη φωνή τῆς μάνας της, τήν ἔβαλε στή θέση της: «Τοῦρκος εἶσαι παιδί μου καί θές κρέας Τεταρτιάτικο; Μή γένοιτο τέτοια πράματα στό σπίτι μου». Ἀλλά κι ἐγώ καί μαζί μέ μένα ὅλοι οἱ συνομίλικοι πού ζούσαμε σέ ἀστικό περιβάλλον (Σητεία), ξέραμε καί τηρούσαμε τή νηστεία τῆς Τετάρτης καί τῆς Παρασκευῆς συνειδητά, ἀλλά ἴσως καί λόγῳ τῆς οἰκονομικῆς ἀνέχειας, μεγα-
λώσαμε τρώγοντας μία φορά τήν ἑβδομάδα κρέας (κοτόπουλο ἤ κουνέλι) ἀπό τήν παραγωγή τοῦ κάθε σπιτιοῦ. Κατσίκι δέ ἤ χοιρινό, μόνο Χριστούγεννα ἤ Πάσχα. Ἀκόμα θυμόμαστε μέ νοσταλγία τίς μυρωδιές τοῦ φούρνου τῆς γειτονιᾶς τίς Κυριακές (ὑπῆρχαν τότε 2-3 φοῦρνοι στή Σητεία, πού ἔψηναν φαγητά-ψητά, ἐπειδή δέν ὑπῆρχαν στά σπίτια οἱ ἠλεκτρικές κουζίνες). Ἡ προετοιμασία τῆς νοικοκυρᾶς νά πάει τό ψητό στό φοῦρνο πρίν τήν ἐκκλησία καί ἡ προσμονή ἐμᾶς ὅλων τῶν πιτσιρικάδων νά πάει τό ρολόι 1 τό μεσημέρι, πού θά εἶναι ἕτοιμο τό ψητό, γιά νά πᾶμε νά τό φέρουμε ἀπό τό φοῦρνο. Συνωστισμός, πειράγματα, κέφι. Τό ἴδιο ἀκριβῶς γινόταν καί τά Χριστούγεννα μέ τά παραδοσιακά γλυκά (κουλουράκια, κουκνίκους, μελομακάρονα), τό ἴδιο καί τό Πάσχα μέ τίς μυρωδιές νά σέ σαγηνεύουν ἀπό τά φρεσκοψημένα καλιτσούνια. Δέν πάθαμε τίποτα πού μεγαλώσαμε καί γαλουχηθήκαμε μέσα στήν παράδοσή μας πού ἀσφαλῶς εἶχε τόν πρῶτο λόγο στή διατροφή, στή ζωή καί σ’ ὅλες τίς ἐκδηλώσεις τοῦ κοινωνικοῦ βίου τήν ἐποχή ἐκείνη. Σήμερα ὅμως τί γίνεται; Οἱ μεταβολές στόν πληθυσμό τῆς Κρήτης εἶναι σημαντικές καί μεγάλες τά τελευταῖα πενήντα χρόνια. Ἀπό τό 1981 καί μετά ὁ πληθυσμός ἀπό ἀγροτικός ἔγινε ἀστικός. Τά χωριά ἄδειασαν καί γέμισαν οἱ πόλεις. Ἀπό τά βουνά οἱ ἄνθρωποι μετακόμισαν στίς ἀστικές καί παράκτιες περιοχές. Ἡ κύρια ἀπασχόλησή τους ἀπό τή γεωργία μεταφέρθηκε στίς ὑπηρεσίες. Ἄλλαξε ριζικά ἡ ζωή τῶν ἀνθρώπων. Ἡ δίαιτα καί ἡ διατροφή τῶν κρητικῶν ἀλλοιώθηκε καί ἐξομοιώθηκε μέ ἄλλες περιοχές τῆς Ἑλλάδας καί τῆς Εὐρώπης. Σημαντικές εἶναι οἱ ἀλλαγές στό κρητικό διαιτολόγιο τά τελευταῖα 35 χρόνια, σύμφωνα μέ τόν κ. Ἀντώνη Καφάτο, ὁμότ. Καθηγητή Προληπτικῆς
Ἰατρικῆς καί Διατροφῆς τῆς Ἰατρικῆς Σχολῆς τοῦ Παν/μίου Κρήτης. Ἀπό τότε πού οἱ οἰκογένειες ἔπαψαν νά μαγειρεύουν καθημερινά, τά παιδιά ἄρχισαν νά καταναλώνουν συχνότερα φαγητά-σκουπίδια μέ συνέπεια τό βάρος τους νά αὐξηθεῖ. Τά τελευταῖα 25 χρόνια στήν Ἑλλάδα τά ὑπέρβαρα καί παχύσαρκα παιδιά διπλασιάστηκαν καί ὑπολογίζεται ὅτι ζυγίζουν περίπου 3 κιλά περισσότερο ἀπό ὅτι μία δεκαετία πρίν. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι σήμερα τό 22,5% τοῦ πληθυσμοῦ στή χώρα μας εἶναι παχύσαρκο. Οἱ εἰδικοί λένε ὅτι ἡ ἀποχή ἀπό τίς ζωϊκες τροφές σέ τακτά χρονικά διαστήματα ἀποτελεῖ λύση στό συνεχῶς διογκούμενο πρόβλημα τῆς παχυσαρκίας, τοῦ παιδικοῦ διαβήτη, τῆς παιδικῆς χοληστερίνης. Οἱ διατροφικές ἐπιταγές τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας φαίνεται νά λειτουργοῦν θαυματουργικά γιά τήν ὑγεία τῶν παιδιῶν. Νέα μελέτη τοῦ Παν/μίου Κρήτης καταδεικνύει ὅτι οἱ 180 μέ 200 μέρες νηστείας τό χρόνο ὄχι μόνο δέν φρενάρουν τήν ὁμαλή ἀνάπτυξη ὅσων παιδιῶν ἀπέχουν ἀπό τήν κατανάλωση ζωϊκῶν τροφῶν, ἀλλά βοηθοῦν καί στή διατήρηση ἑνός φυσιολογικοῦ βάρους, κόντρα στή διαρκῶς αὐξανόμενη παιδική παχυσαρκία. Ἡ νηστεία, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ βασικό στοιχεῖο τῆς Ἑλληνικῆς μεσογειακῆς διατροφῆς, μπορεῖ ὅπως λένε οἱ εἰδικοί νά δώσει λύση στό πρόβλημα τῆς παχυσαρκίας μέ τό πιό ὑγιεινό τρόπο. Σύμφωνα μέ μιά κοινούργια μελέτη, πού διεξήχθη σέ 609 παιδιά ἡλικίας 515,5 ἐτῶν ἀπό τή Θεσ/νίκη, τό 12,1% τῶν παιδιῶν καί τῶν ἐφήβων ἀκολου-
θοῦν πλήρη νηστεία. Μέ ἄλλα λόγια ἀπέχουν ἀπό κατανάλωση κρέατος, γαλακτομικῶν προϊόντων καί αὐγῶν καί γενικά ἀπό κατανάλωση τροφῶν πού ἐπιβαρύνουν τόν ὀργανισμό κάθε Τετάρτη καί Παρασκευή, καθώς καί στίς νηστεῖες τῶν Χριστουγέννων, τοῦ Πάσχα, τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καί τοῦ Δεκαπενταυγούστου. Τά παιδιά πού νηστεύουν καταναλώνουν, σύμφωνα μέ τήν ἔρευνα, σημαντικά περιορισμένο ἀριθμό θερμίδων. Ἐπίσης καταγράφηκε περιορισμένη πρόσληψη ἐπικίνδυνων γιά τήν ὑγεία κορεσμένων λιπαρῶν ὀξέων, ἐνῶ ἡ νηστεία δέν ἐπηρεάζει τή φυσιολογική τους ἀνάπτυξη, ὅπως πίστευαν παλαιότερα (Ἀ. Καφάτος). Συμπερασματικά ἀπό ὅλα τά παραπάνω καταλαβαίνουμε ὅτι καί ἡ νηστεία πάντα ἀξιοποιήθηκε ἀπό τήν Ἐκκλησία ὡς μέσο πνευματικῆς καί σωματικῆς θεραπείας, χωρίς νά παίρνουν οὔτε οἱ τροφές, οὔτε ἡ προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου μεταφυσικές διαστάσεις. Φαίνεται ἐπίσης γιά ἄλλη μιά φορά νά εἴμαστε φορεῖς μιᾶς ἰδιαίτερης ζωντανῆς-ζωοποιοῦ παραδόσεως, πού εἶναι πραγματικός θησαυρός καί ἀρχίζουν νά τόν ἀνακαλύπτουν ἀκόμα καί οἱ ξένοι. Ἐμεῖς σήμερα δείχνουμε νά τό ἀγνοοῦμε ἤ ἀκόμα χειρότερα καί νά τό σνομπάρουμε. Ἔτσι σέ λίγο καιρό, ἄν συνεχίσουμε τήν ἴδια τακτική, θά μοιάζουμε μέ ἐκεῖνο τό δυστυχή ζητιάνο πού πέθανε ἀπό τήν πείνα, ἐνῶ κοιμόταν πάνω σέ στρῶμα, γεμισμένο μέ ξεχασμένες δέσμες ἑκατομμυρίων. Γεώργιος Ζωγραφίνης, Θεολόγος καθηγητής