Nεανικά Nεανικά Ἀγκυροβολήματα AγκυροβολήΔ I M H N I A I O Φ Y Λ Λ A Δ I O T H Σ I E PA Σ M H T P O Π O Λ E Ω Σ I E PA Π Y T N H Σ K A I Σ H T E I A Σ Γ I A T O Y Σ N E O Y Σ TEYXOΣ 85 ΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2015
Κ ΑΤΗ ΧΗΤΙ Κ Α Κ Ε ΦΑ Λ ΑΙ Α
Ὀρθόδοξη παράδοση καὶ λαϊκὸς πολιτισμός Οἱ Νεομάρτυρες καὶ ἡ παιδεία τοῦ Γένους (Ὀδυσσέα Ἐλύτη, «Τὰ δημόσια καὶ τὰ ἰδιωτικά», ἀπόσπασμα). «…Κοντολογίς, νὰ μποροῦσαν καὶ τὴ σημασία τῶν λαῶν νὰ τὴ μετρᾶνε ὄχι ἀπὸ τὸ πόσα κεφάλια διαθέτουνε γιὰ μακέλεμα, ὅπως συμβαίνει στὶς ἡμέρες μας, ἀλλὰ ἀπ’ τὸ πόση εὐγένεια παράγουν, ἀκόμη καὶ κάτω ἀπὸ τὶς πιὸ δυσμενεῖς καὶ βάναυσες συνθῆκες, ὅπως ὁ δικός μας ὁ λαὸς στὰ χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας, ὅπου τὸ παραμικρὸ κεντητὸ πουκάμισο, τὸ πιὸ φτηνὸ βαρκάκι, τὸ πιὸ ταπεινὸ ἐκκλησάκι, τὸ τέμπλο, τὸ κιούπι, τὸ χράμι, ὅλα τους ἀποπνέανε μιὰν ἀρχοντιὰ κατά τι ἀνώτερη τῶν Λουδοβίκων. Τί σταμάτησε αὐτὰ τὰ κινήματα ψυχῆς ποὺ ἀξιώθηκαν κι ἔφτασαν ὡς τὶς κοινότητες; Ποιὸς καπάκωσε μιὰ τέ-
τοιου εἴδους ἀρετή, ποὺ μποροῦσε μιὰ μέρα νὰ μᾶς ὁδηγήσει σ’ ἕνα ἰδιότυπο, κομμένο στὰ μέτρα τῆς χώρας πολίτευμα; Ὅπου τὸ κοινὸν αἴσθημα νὰ συμπίπτει μὲ κεῖνο τῶν ἀρίστων. Τί ἔγινε ἡ φύση ποὺ μαντεύουμε ἀλλὰ δὲν τὴ βλέπουμε; Ὁ ἀέρας ποὺ ἀκοῦμε ἀλλὰ δὲν τὸν εἰσπνέουμε;»1. Τὸ θέμα ποὺ μᾶς ἀπασχόλησε στὰ δύο τελευταῖα τεύχη τοῦ περιοδικοῦ ἦταν σχετικὸ μὲ τὶς πνευματικὲς ρίζες τῆς ἀνατροφῆς τῶν παιδιῶν μας. Κάναμε λόγο γιὰ τὸ ἀνθρωπολογικὸ θεμέλιο πάνω στὸ ὁποῖο στηρίχθηκαν οἱ ἁπλοὶ καὶ ἀγράμματοι ἐν πολλοῖς ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ μας καθὼς καὶ γιὰ τὸν ξεκάθαρο στόχο ἁγιασμοῦ ποὺ ἔθεταν στὴ ζωὴ τὴ δική τους καὶ τῶν παι-
διῶν τους. Ἐντύπωση προξενεῖ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἄνθρωποι αὐτοὶ ζώντας κάτω ἀπὸ δύκολες συνθῆκες, χωρὶς πρόσβαση στὴν παιδεία τοῦ καιροῦ τους οἱ περισσότεροι, κατόρθωσαν νὰ δημιουργήσουν ἕνα τόσο ὑψηλὸ πολιτισμό. Ὁ κοινοτικὸς θεσμὸς σὲ ἐπίπεδο κοινωνικῆς ὀργάνωσης, ἡ ἀρχιτεκτονική, ἡ ζωγραφική, ἡ μουσικὴ καὶ τὰ τραγούδια τοῦ λαοῦ μας εἶναι μερικὰ δείγματα αὐτοῦ τοῦ πολιτισμοῦ. Τότε καὶ τώρα: εἶναι νὰ ἀπορεῖ κανεὶς γιὰ τὸ πῶς τότε οἱ ἁπλοὶ ἄνθρωποι διατηροῦσαν τὴν ἰδιοπροσωπία τους καὶ δημιουργοῦσαν πολιτισμὸ ἐνῶ σήμερα ἔχουμε πάψει νὰ «εἴμαστε “ἐμεῖς”», ὅπως λέει ὁ Τάσος Λιγνάδης. Καὶ συνεχίζει: «Εἴμαστε ὄχι οἱ Ἄλλοι. Αὐτὸ θὰ ἦταν τοὐλάχιστον μιὰ εὐγενὴς ἀποδοχὴ αὐτοκτονίας- εἴμαστε οἱ “δῆθεν Ἄλλοι”. Σκιάχτρα ζωῆς, τέρατα νοθείας… Εἴμαστε οἱ πλεγματικοί, δυτικοειδεῖς, ἔνοχοι πίθηκοι τῆς Βαλκανικῆς τῶν τύψεων»2. Δίκαια ἀναρωτιέται ὁ ποιητής: «Μᾶς φαίνεται παράξενο ποὺ κάποτε μπορέσαμε νὰ χτίσουμε τὰ σπίτια τὰ καλύβια καὶ τὶς στάνες μας. Καὶ οἱ γάμοι μας, τὰ δροσερὰ στεφάνια καὶ τὰ δάχτυλα γίνουνται αἰνίγματα ἀνεξήγητα γιὰ τὴν ψυχή μας. Πῶς γεννηθῆκαν πῶς δυναμώσανε τὰ παιδιά μας;»3. Τὸ ἐρώτημα τοῦ ποιητῆ δὲν ἀφορᾶ μόνο στὴ βιολογικὴ γέννηση τῶν παιδιῶν μας ἀλλὰ καὶ στὸ ποιά εἶναι ἡ δύναμη ποὺ τὰ ἀναγεννᾶ πνευματικά.
Μαζὶ μὲ τὴν ἀπορία ποὺ διατυπώνει γιὰ τὸ τότε καὶ στὴ διαπίστωση ὅτι τώρα μοιάζουμε μὲ «σπασμένα ξύλα ἀπὸ ταξίδια ποὺ δὲν τέλειωσαν σώματα ποὺ δὲν ξέρουν πιὰ πῶς ν᾿ ἀγαπήσουν»4 δίνει καὶ τὴν ἀπάντηση· εἶναι, λέει, ποὺ δὲν ξέρουμε νὰ ἀγαποῦμε πιά, γιατί, συμπληρώνουμε ἐμεῖς, δὲν ξέρουμε πιὰ νὰ πιστεύουμε. Ἡ ἀγάπη ποὺ μᾶς δίδαξε ὁ Χριστὸς εἶναι πράγματι ὁ ὕψιστος βαθμὸς ὡριμότητας καὶ ἀπὸ αὐτὴ τὴν ὑψηλὴ πνευματικὴ κατάσταση προέρχονται ὅλοι οἱ εὔχυμοι καρποὶ ποὺ τρέφουν τοὺς ἀνθρώπους καὶ δημιουργοῦν τοὺς πολιτισμούς. Ὁ κοινοτισμὸς (ποὺ ἀναφέρεται στὸ κείμενο τοῦ Ἐλύτη) γεννήθηκε στὴν πρώτη Ἐκκλησία τῶν Ἱεροσολύμων ὡς καρπὸς τῆς ἀδελφικῆς ἀγάπης καὶ τῆς αἴσθησης ὅτι συναποτελοῦσαν ἕνα σῶμα ὅλοι ὅσοι πίστευαν στὸ Χριστὸ καὶ κοινωνοῦσαν τὸ Σῶμα καὶ τὸ Αἷμα Του. Τὸ ἴδιο συνέβη καὶ μὲ τὴν ἐλευθερία, αὐτὴ τὴν ἐλευθερία ποὺ χάρισε ὁ Χριστὸς στοὺς ἀνθρώπους μὲ τὴ νίκη του πάνω στὸ θάνατο καθιστώντας ἔτσι τὸν ἄνθρωπο φόβητρο τοῦ θανάτου, κατὰ πὼς λέει καὶ τὸ ἀκόλουθο τροπάριο: «Πρὸ τοῦ τιμίου Σταυροῦ σου, φοβερὸς ὁ θάνατος τοῖς ἀνθρώποις· μετὰ τὸ ἔνδοξον πάθος, φοβερὸς ὁ ἄνθρωπος τῷ θανάτῳ· οὕτως ἐνίσχυσεν ὁ Ἀθλοφόρος, οὕτω κατήργησε πᾶσαν τοῦ ἐχθροῦ τὴν δύναμιν…»5. Τὸ ἴδιο ἔγινε μὲ τὴ δικαιοσύνη, ποὺ ξέφυγε ἀπὸ τὸ νομικὸ ἐναγκαλισμὸ μιᾶς ἄτεγκτης δικαιοσύνης καὶ ντύθηκε τὸ χιτώνα τῆς εὐσπλαχνίας καὶ τῆς ἀγάπης,
τὸ ἴδιο καὶ μὲ ὅλα ὅσα χαρακτηρίζουν τὸν ἀνθρώπινο πολιτισμό. Καὶ βέβαια ἡ νέα αὐτὴ ζωὴ ποὺ χάρισε ὁ Χριστὸς ξεπέρασε τὰ ὅρια τῆς χριστιανικῆς κοινότητας καὶ ἀγκάλιασε καὶ τοὺς μὴ χριστιανούς, ἀκόμα καὶ τοὺς διώκτες ποὺ πολὺ γρήγορα ἔκαναν τὴν ἐμφάνισή τους. Σὲ σύντομο χρόνο ἡ Ἐκκλησία κλήθηκε νὰ δώσει τὴ μαρτυρία τῆς ἀγάπης ἔμπρακτα μέσα ἀπὸ τὴ θυσία ἑκατομμυρίων πιστῶν. Τὸ «νέφος» αὐτὸ τῶν μαρτύρων τῆς πίστεως ἔθρεψε καὶ τρέφει τὴν Ἐκκλησία ἀπὸ τότε μέχρι σήμερα. Εἰδικότερα τὴν περίοδο κατὰ τὴν ὁποία ἀναπτύχθηκε ὁ πολιτισμὸς ποὺ ὀνομάστηκε «Λαϊκὸς πολιτισμός», δηλαδὴ κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, ὁ λαός μας βρέθηκε σὲ μιὰ ἀπὸ τὶς πιὸ σκληρὲς φάσεις τῆς ἱστορίας του. Ἡ περίοδος τῆς Τουρκοκρατίας ἔβαλε σὲ μεγάλη δοκιμασία τὶς ἀντοχές τοῦ Γένους. Δοκιμάστηκαν οἱ ἀξίες πάνω στὶς ὁποῖες στήριξε τὴ ζωή του, τὴν ἰδιοπροσωπία τοῦ πολιτισμοῦ του καὶ τὴν πίστη του. Χρειάστηκαν μεγάλες θυσίες καὶ ἀγῶνες γιὰ νὰ διαφυλάξει ὡς πολύτιμο μαργαρίτη τὴ γλώσσα, τὴν πίστη καὶ τὶς παραδόσεις αἰώνων. Ἦταν τόσο σκληρὴ καὶ μακρόχρονη αὐτὴ ἡ δοκιμασία ποὺ πολλοὶ λύγισαν καὶ ἀρνήθηκαν τὴν πίστη τους, τὸ λαό τους, τὴν ὑπόστασή τους ὁλόκληρη. Στὴ συνέχεια οἱ περισσότεροι ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς ἐξωμότες, ἴσως γιατὶ θέλανε νὰ πνίξουν τὶς τύψεις τῆς συνειδήσεως, ἔγιναν σκληρότεροι διῶκτες ἀπὸ τοὺς ἴδιους τοὺς Τούρκους. Εἰδικότερα ἐδῶ στὴν Κρήτη οἱ ἐξισλαμισθέντες κρητικοὶ ἔγιναν οἱ πιὸ αἱμοβόροι γενίτσαροι καὶ διέπραξαν τὰ χειρότερα ἐγκλήματα σὲ βάρος τῶν μέχρι πρότινος ὁμοπίστων τους. Μέσα στὴ λαίλαπα αὐτὴ ἔλαμψαν ὡς ἄστρα φωτεινὰ οἱ νέοι μάρτυρες τῆς πίστεως οἱ ὁποῖοι γιὰ νὰ διακρίνονται ἀπὸ τοὺς παλαιότερους μάρτυρες ὀνομάστηκαν «Νεομάρτυρες». Ἦταν νέοι οἱ πε-
ρισσότεροι καὶ ἁπλοὶ ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ μας ποὺ σάρκωναν μέσα στὴν ἁπλότητά τους ἕνα διαφορετικὸ πολιτισμὸ ἀπὸ αὐτὸν ποὺ σήμερα ἐκτιμοῦμε. Πολιτισμὸς εἶναι γιὰ τὴν παράδοσή μας οἱ ἄνθρωποι ποὺ σαρκώνουν στὴ ζωή τους τὴν ἀγάπη, τὴν ἐλευθερία, τὴ δικαιοσύνη καὶ κάθε καλὸ ὡς πραγματικότητες ποὺ μεταμορφώνουν τὸν ἄνθρωπο καὶ δίνουν ἐλπίδα καὶ παρηγοριὰ στὸν ταλαίπωρο κόσμο. Πολιτισμὸς δὲν εἶναι οἱ ὡραῖες ἰδέες ποὺ παραμένουν ἰδέες ἀνεφάρμοστες ἤ τὰ τεχνικὰ ἐπιτεύγματα. Οἱ Ἅγιοι Νεομάρτυρες εἶναι καρποὶ μιᾶς διαφορετικῆς παιδείας ἀπ’ αὐτὴν ποὺ ξέρομε σήμερα. Εἶναι ἡ παιδεία ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἐμπειρία τῶν θεουμένων καὶ αὐτὴ ἔθρεψε τὸ Γένος μας σὲ καιροὺς δύσκολους. Αὐτὴ τὴν παιδεία πρέπει νὰ ἀνακαλύψουμε ξανὰ οἱ νεοέλληνες γιατὶ αὐτὴ εἶναι ἡ παιδεία τῆς ἀντίστασης ἀπέναντι σὲ κάθε ἀπανθρωπία καὶ σὲ κάθε ὁλοκληρωτισμό. Αὐτὴν δίδαξε ὁ Πατροκοσμᾶς, ὁ μεγάλος διδάχος τοῦ Γένους, ὡς τὴν παιδεία ποὺ δημιουργεῖ ἀνθρώπους ἐλεύθερους καὶ ἁγίους καὶ αὐτὴν τὴν παιδεία χρειαζόμαστε σήμερα. Ἔχοντας ὅλα αὐτὰ στὸ νοῦ μας ἀφιερώνουμε μὲ μεγάλη εὐγνωμοσύνη τὸ τεῦχος αὐτὸ στοὺς γνωστοὺς καὶ ἀγνώστους Νεομάρτυρες τῆς πίστεως καὶ τοῦ Γένους. παπα-Νικόλας Ἀλεξάκης 1 Ὀδυσσέα Ἐλύτη, Τὰ δημόσια καὶ τὰ ἰδιωτικά, ἐκδόσεις Ἴκαρος, Ε΄ ἔκδοση 2007, σελ. 25. 2 Τάσου Λιγνάδη, Τὸ Ἄξιόν Ἐστι τοῦ Ἐλύτη, Ἀθήνα 1989, Θ΄ἔκδοση, σελ. 7. 3 Γ. Σεφέρης, Ποιήματα, ἐκδόσεις Ἴκαρος 1974, 9η ἔκδοση, σελ. 55. 4 Γ. Σεφέρης, ὅ.π. 5 Δοξαστικὸ ἑσπερινοῦ Ἁγίου Καλλιστράτου 27 Σεπτεμβρίου.
Οἱ Νεομάρτυρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ ἡ μαρτυρία τους τότε καὶ σήμερα Προσπαθώντας ν᾿ ἀγγίξουμε αὐτὸ τὸ θέμα καὶ νὰ μιλήσουμε γιὰ τοὺς Νεομάρτυρες, τὸ ἦθος τους, τὴν προσφορά τους, νιώθουμε ἀμηχανία καὶ στεκόμαστε μετέωροι καὶ ἐκστατικοὶ ἀπέναντι στὴ στάση ποὺ ὑπέδειξαν καὶ τὴ σφραγίδα ποὺ ἄφησαν ἀνεξίτηλη μέσα στὴ συνείδησή μας. Τί νὰ πρωτοθυμηθοῦμε; Τὸ ἄγουρο πολλὲς φορὲς τῆς ἡλικίας σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πνευματικὴ ὡριμότητα; Τὴ γενναιότητα; Τὸ θάρρος ἀπέναντι στὰ φρικτὰ βασανιστήρια; Τὴν ἀκτινοβόλα παρουσία τους μέσα στὰ σκοτάδια τῆς ἐποχῆς τους; Ὁ Θεὸς ποὺ λειτουργεῖ «ποικιλοτρόπως καὶ ἀπειροτρόπως», ὅπως ἔλεγε ὁ π. Ἰωάννης ὁ Ρωμανίδης, τοὺς ἔδινε ἀνεξάντλητα ἀποθέματα δύναμης καὶ ὑπομονῆς. Ἀπὸ ποῦ ὅμως ἀντλοῦσαν ὅλο αὐτὸ τὸ κουράγιο καὶ τὴ δύναμη ψυχῆς; Ποῦ στηριζόταν ὅλο αὐτὸ τὸ μεγαλεῖο καὶ ἡ αὐτοθυσία; Μὰ ποῦ ἀλλοῦ; Στὴν καθοδήγηση τῆς Ἐκκλησίας καὶ τῶν πνευματικῶν τους. Ἂν καὶ ἔζησαν σὲ ἐποχὲς σκοτεινές, ἐποχὲς δουλείας καὶ καταδυνάστευσης σωματικῆς, ἡ Ἐκκλησία καὶ οἱ πνευματικοὶ καθοδηγητές της, λειτούργησαν ὡς φάροι καὶ στηρίγματα γιὰ νὰ μὴ χαθεῖ ἡ πίστη, ἀντίθετα νὰ ποτιστεῖ, νὰ βλαστήσει καὶ νὰ ριζώσει τὸ δέντρο της. Ἔτσι ἡ Ὀρθοδοξία ἔβρισκε τὴ χαμένη ἑνότητά της καὶ προσπαθοῦσε νὰ ὀρθώσει τὸ ἀνάστημά της κατὰ τοῦ τυράννου. Οἱ Νεομάρτυρες ποὺ μαρτύρησαν στὰ χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας, καὶ μαζί τους οἱ ἅγιοι αὐτῆς τῆς περιόδου, ἦταν τὸ ψωμὶ ποὺ τάισε τὸν τόπο μας, ποὺ ἔδωσε ζωὴ καὶ συνέχεια στὸ λαϊκὸ πολιτισμό μας καὶ δὲ χάθηκε ἀλλὰ ἀναγεννήθηκε στὰ χρόνια τῆς δουλείας. «Τὸ αἷμα τους μετάγγιζε στὸν πολύπαθο τόπο μας, στοὺς παιδεμένους ἀνθρώπους μας, Ζωή. Οἱ Νεομάρτυρες δυνάμωσαν μὲ τὸ αἷμα τους τὸ Γένος μας»1. Ἡ
Ἑλληνίδα μάνα καὶ ἡ Ἐκκλησία τοὺς ἔδωσαν αὐτὴ τὴ δύναμη. «Οἱ μανάδες στάλαξαν στὶς ψυχὲς τῶν παιδιῶν τους τὴν ἀγάπη γιὰ τὸ Χριστὸ καὶ τὴν Ἑλλάδα καὶ ἡ Ἐκκλησία αὔξησε αὐτὴν τὴν παρακαταθήκη καὶ τὴ διετήρησε». Ποιὸς μπορεῖ νὰ ξεχάσει τὸν Ἅγιο Νεομάρτυρα Παῦλο, ὁ ὁποῖος ἐξώμοσε στὴν Τρίπολη; Ἡ μητέρα του, ὅταν ἔμαθε ὅτι ὁ γιὸς της τούρκεψε, φόρεσε μαῦρα καὶ τὸν θρήνησε σὰν νὰ ἦταν νεκρός. Ἡ ἴδια πέθανε πολὺ γρήγορα ἀπὸ τὸν καημό της, ἡ εὐχὴ της ὅμως συνοδεύει καὶ συγκλονίζει τὸ παιδὶ της ἀκόμα καὶ μετὰ τὸ θάνατο καὶ τὸ ὁδηγεῖ στὸ μαρτύριο καὶ στὴν ἁγιότητα. Ὅλοι αὐτοὶ οἱ δικοί μας ἅγιοι, ἦταν ἁπλοὶ ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ. Λέει χαρακτηριστικὰ ὁ Φώτης Κόντογλου: «Κανένας λαὸς δὲν ἔχυσε τόσο αἷμα γιὰ τὴν πίστη τοῦ Χριστοῦ ὅσο ἔχυσε ὁ δικός μας ἀπὸ καταβολὴ τοῦ χριστιανισμοῦ ἴσαμε σήμερα. Κι αὐτὸς ὁ ματωμένος ποταμὸς εἶναι μιὰ πορφύρα ποὺ φόρεσε ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας καὶ ποὺ θὰ ᾿πρεπε νὰ τὴν ἔχουμε τὸ μεγαλύτερο καύχημα… Οἱ δικοί μας ἅγιοι, ποὺ μαρτυρήσανε στὸν καιρὸ ποὺ εἴμαστε σκλάβοι στοὺς Τούρκους εἴτανε ταπεινοί, ἁπλοί, λιγομίλητοι, μὲ τὴ φωτιὰ τῆς πίστης στὰ στήθια τους, ἀπονήρευτοι κι ἀγράμματοι, ἀφοῦ τὸ μόνο ποὺ γνωρίζανε νὰ λένε μπροστὰ στὸν ἀγριεμένο κριτὴ ἤτανε: χριστιανὸς γεννήθηκα καὶ χριστιανὸς θ᾿ ἀποθάνω. Νέοι ἄνθρωποι, παλληκάρια ἀπάνω στὸ ἄνθος τῆς νιότης τους, πηγαίνανε προθυμερὰ νὰ παραδοθοῦνε γιὰ τὄνομα τοῦ Χριστοῦ, σφαζότανε σὰν τ᾿ ἀρνιὰ ἢ κρεμαζόντανε μὲ τὴ θηλιὰ στὸ λαιμό τους»2. Ὅπως ὁ ἅγιος Νεομάρτυρας Νικηφόρος ἀπὸ τὴν Κριτσά, ὁ ὁποῖος ἀλλαξοπίστησε καὶ μάλιστα παντρεύτηκε Μωαμεθανή. Ὅμως μὲ τὴν πρόνοια τοῦ Θεοῦ, μετανόησε καὶ μαρτύρησε.
Μέσα στὴν τάξη τῶν Νεομαρτύρων ἔχουμε καὶ παιδομάρτυρες ὅπως ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Τουρκολέκας, ἀδερφὸς τοῦ Νικηταρᾶ καὶ ἀνιψιὸς τοῦ Κολοκοτρώνη. Ἀφοῦ ἀποκεφάλισαν μπροστά του τὸν πατέρα του, ζήτησαν κι ἀπὸ τὸν ἴδιο ν᾿ ἀλλάξει τὴν πίστη του. Ὅμως ἂν καὶ ἦταν ἕντεκα χρονῶν παιδί, ἔκανε τό σταυρό του καὶ ἀπάντησε μὲ θάρρος, ποὺ μόνο ὁ Θεὸς μπορεῖ νὰ ἐμπνεύσει, ὅτι θέλει νὰ πάει ἐκεῖ ποὺ πάει καὶ ὁ πατέρας του. Ἔτσι ὁδηγήθηκε στό μαρτύριο. Σὲ μιὰ ἐποχὴ λοιπὸν ποὺ ἡ Ἑλλάδα φαινομενικὰ δὲν εἶχε νὰ ἐπιδείξει τίποτα, ὁ κατακτητὴς ἦταν ἀμείλικτος καὶ προσπαθοῦσε μὲ κάθε τρόπο νὰ ἐξαφανίσει τοὺς ὑπόδουλους Ρωμιούς, οἱ ἁπλοὶ ἄνθρωποι κράτησαν καὶ μεταλαμπάδευσαν τὰ ἰδανικὰ καὶ τὴν τόσο ἀκριβή καὶ πολύτιμη παράδοσή μας. Ἄς θυμηθοῦμε τὴν Ἁγία Φιλοθέη, ἡ ὁποία ἦταν πολὺ εὐαίσθητη καὶ γεμάτη καλοσύνη. Ἂν καὶ καταγόταν ἀπὸ πλούσια καὶ ἀρχοντικὴ οἰκογένεια, ὅταν μεγάλωσε ζοῦσε ζωὴ ἀσκητική, μὲ προσευχὴ καὶ ἐλεημοσύνη. Μὲ ἐξαιρετικὸ ζῆλο καὶ εὐλάβεια ἔφτιαξε ἕνα μοναστήρι διαφορετικὸ ἀπὸ τὰ ἄλλα. Ἐκεῖ στεγαζόταν σχολεῖο, γιὰ νὰ μαθαίνουν γράμματα τὰ Ἑλληνόπουλα, νοσοκομεῖο, ὀρφανοτροφεῖο, γηροκομεῖο καὶ ἐπαγγελματικὸ ἐργαστήρι, ὅπου νεαρὲς κοπέλες μάθαιναν νὰ κεντοῦν, νὰ ὑφαίνουν, νὰ πλέκουν καὶ νὰ ράβουν. Ἄς ἀναλογιστοῦμε τὸ μέγεθος αὐτῆς τῆς προσπάθειας. Φτάνει μόνο νὰ σκεφτοῦμε ὅτι στὴν Τουρκοκρατούμενη Ἑλλάδα ὑπάρχει τέτοια δραστηριότητα, τὰ κορίτσια μαθαίνουν γράμματα καὶ διάφορες τέχνες τὴν ὥρα ποὺ τὴν ἴδια ἐποχὴ στὴν ἐλεύθερη Εὐρώπη πολλὲς γυναῖκες δὲν ξέρουν κἄν νὰ διαβάζουν. Βλέπουμε λοιπὸν ὅτι ὅλοι αὐτοὶ οἱ ἄνθρωποι ποὺ δὲν εἶναι βγαλμένοι ἀπὸ σελίδες παραμυθιῶν, ἀλλὰ ἀπὸ τὴν
πραγματικότητα, τὸν κόσμο μας, τὴν Ἑλλάδα μας, διέθεταν μιὰ ξεχωριστὴ παιδεία καὶ ἕνα ἦθος ποὺ τοὺς ὁδηγοῦσε στὴ θυσία, στὸ τέλος τῆς ὁποίας τοὺς περίμενε τὸ στεφάνι τοῦ μαρτυρίου καὶ ἡ ἁγιότητα. Προσπαθοῦμε νὰ συνθέσουμε τὸ πάζλ, νὰ τοὺς ἐντάξουμε στὶς δυνατότητες τῆς ἐποχῆς τους καὶ νὰ ἀναζητήσουμε τὴν πηγὴ ἄντλησης αὐτοῦ τοῦ ἤθους. Ὅλο αὐτὸ τὸ μεγαλεῖο τους ὀφείλεται στὸ πυρήνα τῶν κοινοτήτων ἐκείνης τῆς ἐποχῆς, ποὺ ἦταν ἡ Ἐκκλησία. Τὰ κρυφὰ σχολειὰ, ποὺ ἔχουν τὶς ζωογόνες ἑστίες τους σὲ ὅλη σχεδὸν τὴν Ἑλλάδα, διέσωζαν καὶ συντηροῦσαν τὸ θρησκευτικὸ φρόνημα τῶν Ἑλλήνων καὶ οἱ μαθητὲς τῶν κρυφῶν σχολείων μποροῦσαν νὰ διαμορφώσουν τὴν ἑλληνική τους ταυτότητα καὶ συνείδηση. Διότι ἀντιλαμβάνονταν ὅτι ἀνήκουν στὸ γένος τῶν Ἑλλήνων κι ἐκεῖ μάθαιναν ξεκάθαρα ὅτι «ἡ Ἐκκλησία μας εἶναι ἑλληνικὴ καὶ τὸ γένος μας εἶναι ἑλληνικό», ὅπως ἔλεγε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ὁ ὁποῖος μάλιστα ἀνήκει καὶ ὁ ἴδιος στὴν τάξη τῶν νεομαρτύρων. Μέσα σ᾿ αὐτὸ τὸ κλίμα τῆς σωματικῆς δουλείας, γιγαντώνονταν ἡ πνευματικὴ ἐλευθερία, ἡ ὁποία ἐνέπνευσε στοὺς Νεομάρτυρες τὴ λεβεντιά, τὸ φιλότιμο, τὴν ἀλληλεγγύη, τὴ δικαιοσύνη, τὴν ἀγάπη καὶ τὴν ἐλευθερία καὶ τοὺς ὤθησε στὴν ἁγιότητα. Λέει χαρακτηριστικὰ ὁ π. Γεώργιος Μεταλληνός: «Ἀνθρωπολογικὸ πρότυπο τοῦ Γένους δὲν ἦταν ὁ σοφὸς ἢ ὁ καλὸς κἀγαθὸς τῆς ἀρχαιότητας, ἀλλὰ ὁ ἅγιος. Οἱ Ἅγιοι (ἄνδρες καὶ γυναῖκες) εἶναι γιὰ
τὴ Ρωμηοσύνη ἡ βεβαίωση τοῦ γεγονότος τῆς θεώσεως, ποὺ δηλώνεται μὲ τὴν ἀφθαρσία τῶν λειψάνων τους καὶ μὲ τὰ θαύματά τους. Τὰ μοναστήρια, ὅπου ἀναδεικνύονται οἱ Ἅγιοι, λειτουργοῦσαν -παρὰ τὶς ὁποιεσδήποτε ἐλλείψεις- ὡς πνευματικὰ θεραπευτήρια, ποὺ δίδασκαν τὴ μέθοδο, μὲ τὴν ὁποία μπορεῖ ὁ πιστὸς νὰ ἀγωνισθεῖ γιὰ τὸν ἁγιοπνευματικὸ φωτισμὸ καὶ τὴ θέωσή του. Τὸ ἰδανικό τῆς θέωσης ἦταν καθολικὸ καὶ ἐξίσωνε ὅλες τὶς κοινωνικὲς βαθμίδες3. Αὐθεντίες τῆς Βυζαντινῆς κοινωνίας δὲν ἦταν ὁ αὐτοκράτορας ἢ ὁ Πατριάρχης, ἀλλὰ οἱ μεγάλοι Γέροντες, οἱ Πνευματικοὶ δηλαδὴ Πατέρες. Αὐτὲς οἱ ἀντιλήψεις θὰ ἰσχύσουν καὶ στὴν περίοδο τῆς δουλείας μὲ καθολικὴ σχεδὸν ἀπήχηση. Τὸ 1453 βρῆκε τὸ γένος ἀδύνατο πολιτικά, ἀλλὰ ὄχι πνευματικά. Ἡ ἡσυχαστικὴ παράδοση -ἡ πεμπτουσία τῆς Ὀρθοδοξίας- κράτησε τὸ Γένος πλούσιο σὲ ψυχικὲς δυνάμεις καὶ γι᾿ αὐτὸ μπόρεσε νὰ ξεπεράσει τὴ μακρόχρονη δουλεία καὶ νὰ μὴ συμβιβασθεῖ ποτὲ μαζί της»4. Ὁ π. Γεώργιος Μεταλληνὸς ἀναφέρει γιὰ τοὺς Νεομάρτυρες ὅτι «προέβαλαν τὴ συνεπέστερη γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ ἀποτελεσματικότερη γιὰ τὸ Γένος ἀντίσταση, χωρὶς μάλιστα θυσίες ἄλλων, παρὰ μόνο τοῦ ἑαυτοῦ τους. Ξαναζωντάνεψαν τὴν ἀρχαία χριστιανικὴ παράδοση τοῦ μαρτυρίου. Ἡ ὁμολογία τους ἀποσκοποῦσε στὴν ἔμπρακτη ἀπόρριψη τοῦ κατακτητῆ καὶ τὴν ἄμεση ἐπιβεβαίωση τῆς ὑπεροχῆς τῆς δικῆς τους πίστεως, ποὺ περιέκλειε συνάμα καὶ τὸν ἐθνισμό τους. Σ᾿ ὅλη τὴ μακρὰ δουλεία, ἀπέναντι στοὺς ἐξωμότες (ἐξισλαμισθέντες) ἢ καὶ τοὺς κρυπτοχριστιανούς, πού ἀληθινὰ ἢ ὄχι κατέφασκαν τὴν ἰδεολογία τοῦ κατακτητῆ, στέκονταν oἱ δημόσιοι καταφρονητές της, οἱ Νεομάρτυρες, μόνιμη παρηγορία καὶ στήριγμα τῆς συνειδήσεως τῶν ὑπο-
δούλων ἀδελφῶν τους. Οἱ Νεομάρτυρες ἐνσαρκώνουν μάλιστα πληρέστερα ἀπὸ τοὺς Ἐθνομάρτυρες τὴν ἑλληνορθόδοξη παράδοση, διότι διακρίνονται ὄχι μόνο γιὰ τὸν ἠρωϊσμό, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ἁγιότηταπνευματικότητα, ποὺ ἀποδεικνυόταν μὲ τὰ θαύματα, ποὺ συνόδευαν τὸ μαρτύριό τους. Κίνητρό τους δὲν ἦταν τὸ μίσος, ἐναντίον τῶν κατακτητῶν, ἀλλὰ ἡ ἀγάπη γιὰ τὸν Χριστὸ καὶ τοὺς ἀνθρώπους, ἀκόμη καὶ τοὺς διῶκτες τους. Σὲ τελευταία ὅμως ἀνάλυση οἱ στρατιὲς τῶν Νεομαρτύρων ἀποδεικνύουν τὴ συμμετοχὴ καὶ τοῦ Ράσου στὴν ἀντίστασή τους, ὅπως καὶ τὴν ἑνότητα τοῦ Γένους ἐναντίον τοῦ Τυράννου. Οἱ Νεομάρτυρες προετοιμάζονταν γιὰ τὴν ὁμολογία τους ἀπὸ τοὺς Πνευματικοὺς-Γέροντες (ἀνάμεσά τους καὶ Ἐπίσκοποι). Οἱ βίοι καὶ τὰ μαρτύρια τῶν Νεομαρτύρων κυκλοφοροῦνταν καὶ διαβάζονταν, εἴτε μεμονωμένα ἀπὸ τοὺς πιστούς, εἴτε στὶς μνῆμες τους ὡς συναξάρια. Καὶ μόνο ἡ καθιέρωση τῆς τιμῆς τῆς μνήμης τῶν Νεομαρτύρων, ἀμέσως μετὰ τὴ θυσία τους, βεβαιώνει τὴ, σιωπηρὴ ἔστω (γιὰ εὐνόητους λόγους), κατάφαση ἀπὸ μέρους τοῦ Ἐθναρχικοῦ Κέντρου (τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου) τῆς θυσίας τους καὶ ἀναγνώριση τῆς σημασίας της γιὰ τὴ συνέχεια τοῦ Γένους»5. Πρὶν συνεχίσουμε γιὰ τοὺς νεομάρτυρες, ἄς κάνουμε μιὰ μικρὴ ἀναφορὰ στὴν τάξη τῶν κρυπτοχριστιανῶν. Ἀξίζει νὰ ἀναφέρουμε ἐδῶ τά λόγια ἀπὸ τὴ συνέντευξη τοῦ μακαριστοῦ πατρὸς Ἱεροθέου Ἀλεξάκη, ὁ ὁποῖος εἶναι ἀπὸ τοὺς πρώτους ποὺ ἔχει ἀναφερθεῖ στὸ θέμα τῶν Νεομαρτύρων καὶ πρέπει νὰ τονίσουμε ἐδῶ ὅτι στὴν Ἱερὰ Μονὴ Τιμίου Προδρόμου Καλλέργη Καστελλίου Πεδιάδος Ἡρακλείου, τὴν ὁποία ὁ ἴδιος ἀνακαίνισε μὲ ἐξαιρετικὴ εὐλάβεια καὶ ζῆλο, ἔχει ἀνεγερθεῖ μὲ τὴ δική του
φροντίδα τὸ μοναδικὸ ἴσως παρεκκλήσι στὴν Κρήτη, ἀφιερωμένο στοὺς Κρῆτες Νεομάρτυρες: «Ἡ περίοδος τῆς Τουρκοκρατίας ἦταν μιὰ περίοδος σκοτεινή, περίοδος διώξεων, περίοδος τρόμου ἀπὸ τὴν πλευρὰ τῶν κρατούντων, περίοδος ὅπου ἡ Ἐκκλησία δὲν εἶχε τὴ δυνατότητα νὰ ἀσκήσει ἐσωτερικὸ καὶ ἐξωτερικὸ ἱεραποστολικὸ ἔργο καὶ ἑπομένως οἱ κατακτητές, οἱ ὁποῖοι φαινομενικὰ μὲν μὲ βάση τὰ διατάγματα τοῦ πορθητοῦ καὶ τὰ προνόμια τὰ ὁποῖα παραχωρήθηκαν στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, δὲν ἐπέβαλαν τὸ βίαιο ἐξισλαμισμό, στὴν οὐσία ὅμως πάντοτε οἱ κρατοῦντες ἔβρισκαν τρόπους νὰ ἐπιβάλλουν στοὺς ὑπόδουλους τὴν ἰδέα ὅτι ἔπρεπε νὰ γίνουν μουσουλμάνοι γιὰ νὰ σώσουν τὴ ζωή τους, νὰ ἀπολαύσουν τιμές, νὰ ἔχουν τὴ δυνατότητα τῆς ἐλευθερίας τους καὶ γενικότερα νὰ κρατήσουν τὴν περιουσία τους, τὴν τιμή τους καὶ γενικὰ κάθε προσωπικό τους δικαίωμα, χωρὶς νὰ ἔχουν ἐκεῖνοι τὸ δικαίωμα νὰ τοὺς προσβάλλουν. Ἔτσι λοιπόν, πέρα ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι πολλοὶ ἀναγκάστηκαν κάτω ἀπὸ τὴν πίεση τῶν κατακτητῶν νὰ ἀλλάξουν τὸ θρήσκευμά τους κι ἔτσι νὰ χάσουν καὶ τὴν ἐθνική τους συνείδηση ἀλλὰ καὶ τὴν προσωπική τους θὰ λέγαμε ταυτότητα, ὑπῆρξαν ἄλλοι οἱ ὁποῖοι δέχτηκαν μιὰ μέση λύση. Τὴ γνωστὴ λύση τοῦ κρυπτοχριστιανισμοῦ. Κι αὐτὸ ὅμως δημιουργοῦσε σ᾿ αὐτοὺς πολλὲς φορὲς ἕνα μαρτύριο συνειδησιακό, τὸ ὁποῖο τοὺς ἐξανάγκαζε σὲ πολλὲς περιπτώσεις νὰ ἐκδηλώσουν φανερὰ τὴν κρυφὴ χριστιανική τους πίστη καὶ ἰδιότητα. Ἄλλοι πάλι μὴ δεχόμενοι κανενὸς εἴδους πίεση καὶ ζώντας τὸ μαρτύριο τῆς συνεχοῦς καταπίεσης, εἶδαν ὅτι θὰ ἔβρισκαν τὸ δρόμο πρὸς τὴν πραγματική τους ἐλευθερία μόνο μέσα ἀπὸ τὴν ἐκδήλωση καὶ τὴν ὁμολογία φανερὰ πιὰ τῆς χριστιανικῆς τους πίστης. Ἔτσι λοιπὸν πολλοὶ βρέθηκαν στὴν ἀνάγκη νὰ ἀρνηθοῦν προσωρινὰ τὴ χριστιανική τους ἰδιότητα, ὅμως βρῆκαν στὴ συνέχεια τὴ δύναμη ν᾿ ἀντιδράσουν κατὰ τῶν κρατούντων καὶ νὰ ἐκδηλώσουν τὴν πίστη
τους στὸ Χριστό, στὴν Ἐκκλησία καὶ νὰ φτάσουν μέχρι καὶ τὸ θάνατο γιὰ νὰ κρατήσουν αὐτὴν τὴν πίστη τους. Μάλιστα, πολλὲς φορές, οἱ ἄνθρωποι αὐτοί, ἁπλοὶ ἄνθρωποι τοῦ λαοῦ, ποὺ δὲ γνωρίζουν πολὺ ἀπὸ θεολογικὲς σκέψεις, ἰδέες καὶ διδασκαλίες, εὕρισκαν ἁπλοὺς τρόπους γιὰ νὰ ἐκδηλώσουν αὐτὴν τὴν πίστη τους. Ἄς ἀναφέρουμε ἕνα παράδειγμα, μιὰ συγκεκριμένη γνωστὴ περίπτωση. Ἀρκοῦσε σὲ μιὰ γυναίκα, ποὺ εἶχε καταγωγὴ ἀπὸ δῶ (περιοχὴ Ἡρακλείου), ἡ ὁποία εἶχε ἁρπαχθεῖ βίαια καὶ εἶχε ἀποτελέσει μέλος ἑνὸς χαρεμιοῦ κάποιου, νὰ διατηρήσει τὴ χριστιανική της πίστη, ἐξασφαλίζοντας γιὰ τὸν ἑαυτό της, ἕνα κόκκινο αὐγὸ τὸ Πάσχα. Ἂν γινόταν αὐτὸ ἀντιληπτὸ ἢ κάπου φαινόταν τὰ τσόφλια ἀπὸ τὸ κόκκινο αὐγό, αὐτὴ θὰ μποροῦσε νὰ ὁδηγηθεῖ καὶ στὸ μαρτύριο, στὸ θάνατο»6. Ἡ πλούσια ὀρθόδοξη παράδοσή μας ἔχει νὰ ἐπιδείξει πληθώρα κρυπτοχριστιανῶν Νεομαρτύρων. Ἄς θυμηθοῦμε τὴν περίπτωση τῶν Ἁγίων Τεσσάρων Μαρτύρων Γεωργίου, Ἀγγελῆ, Μανουὴλ καὶ Νικολάου, οἱ ὁποῖοι γεννήθηκαν καὶ μεγάλωσαν στὶς Μέλαμπες Ρεθύμνου. Ὅταν ξέσπασε ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1821 πολέμησαν γενναῖα γιὰ τὴν πίστη καὶ τὴν πατρίδα. Κάποια στιγμὴ τοὺς συνέλαβαν καὶ ὁ πασὰς τοῦ Ρεθύμνου προσπάθησε νὰ τοὺς ἀλλάξει τὴν πίστη τους. Ὅμως ἀντιστάθηκαν σθεναρὰ καὶ στὸ τέλος βασανίστηκαν καὶ ἀποκεφαλίστηκαν. Παρόμοια καὶ ἡ περίπτωση τῶν Ἁγίων Ἐμμανουήλ, Ἀνεζίνας καὶ τῶν παιδιῶν τους, Γεωργίου καὶ Μαρίας, 18 καὶ 16 χρονῶν ἀντίστοιχα. Ὡς Μουσουλμάνοι ζοῦσαν στὸ χωριὸ Μελισσουργιὸ τῆς Κισσάμου καὶ δούλευαν ἔξω στὰ χωράφια. Μιὰ μέρα ὁ γείτονας τούς εἶδε νὰ κάνουν τὸ σταυρό τους καὶ τοὺς κατέδωσε στοὺς Τούρκους, ὅμως ἐκεῖνοι δὲν ἀρνήθηκαν τὴν πίστη τους. Ἔτσι ἀκολούθησαν κι αὐτοὶ τὸ δρόμο τοῦ μαρτυρίου καὶ τοῦ ἁγιασμοῦ. Ἡ προσφορὰ τῶν κρυπτοχριστιανῶν
καὶ τῶν νεομαρτύρων εἶναι ἀνεκτίμητη. Μὲ τὴ στάση τῆς ζωῆς τους καὶ τὸ φωτεινὸ παράδειγμά τους στερέωσαν καὶ ἐξάπλωσαν τὴν πίστη μας. «Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ἡ κυριότερη ἀπάντηση τῶν Νεομαρτύρων, ποὺ δὲν ἤξεραν νὰ δώσουν πολλὰ στοιχεῖα γιὰ τὴν πίστη τους, ἀλλὰ τὰ ζοῦσαν ἦταν: “Δὲ γίνομαι μουσουλμάνος, Χριστιανὸς γεννήθηκα καὶ Χριστιανὸς θέλω νὰ πεθάνω” ἢ ἔψαλλαν χριστιανικοὺς ὕμνους ὅπως τὸ “Χριστὸς Ἀνέστη”. Μὲ ὅλους αὐτοὺς τοὺς τρόπους, οἱ ὑπόλοιποι πιστοί, οἱ ὑπόλοιποι χριστιανοὶ ἔπαιρναν δύναμη, ἀντλοῦσαν θάρρος, ἔμεναν σταθεροὶ στὶς θρησκευτικὲς καὶ τὶς ἐθνικές τους παραδόσεις καὶ γιγάντωναν μέσα τους τὴν ἀπόφαση ν᾿ ἀγωνιστοῦν γιὰ ν᾿ ἀποτινάξουν τὸ ζυγὸ τῆς δουλείας. Ἔτσι, λοιπὸν, οἱ ὑπόδουλοι παρέμεναν οὐσιαστικὰ ἐλεύθεροι. Αὐτὸ τὸ μήνυμα, βασικὸ μήνυμα ζωῆς, ἔδωσε στὸ ὑπόδουλο γένος ἡ τάξη τῶν Νεομαρτύρων. Κι ἀπ᾿ αὐτὴν τὴν ἄποψη, ἡ προσφορά τους καὶ ἐθνικὰ καὶ θρησκευτικά, ὑπῆρξε πάρα πολὺ σημαντικὴ καὶ τεράστια»7. Δὲν πρέπει νὰ παραλείψουμε νὰ μνημονεύσουμε τὸν ἅγιο Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλό, τοῦ ὁποίου ἡ προσφορὰ ἰδιαίτερα στὴν παιδεία, ἦταν τεράστια. «Ὁ Θεὸς προίκισε μὲ τέτοια δύναμη ψυχῆς τὸν ἅγιο, ὥστε ὄργωσε ὅλη σχεδὸν τὴν Ἑλλάδα μόνος καὶ μὲ τὸ φλογερό του λόγο, ἵδρυσε σχολεῖα καὶ τόνωσε τὶς ἐλπίδες τῶν ὑπόδουλων Ἑλλήνων γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση. Ἔλεγε χαρακτηριστικά: « Τὸ κορμὶ σας ἄς τὸ καύσουν, ἄς τὸ τηγανίσουν. Τὰ πράγματά σας ἄς τὰ πάρουν, μὴ σᾶς μέλλει. Δώσατέ τα. Δὲν εἶναι δικά σας. Ψυχὴ καὶ Χριστὸς σᾶς χρειάζονται. Αὐτὰ τὰ δυὸ καὶ ὁ κόσμος νὰ πέσει δὲν ἠμπορεῖ νὰ σᾶς τὰ πάρει, ἐκτὸς καὶ τὰ δώσετε μὲ τὸ θέλημά σας. Αὐτὰ τὰ δυὸ νὰ τὰ φυλάττετε νὰ μὴν τὰ χάσετε»8. Κλείνουμε τὴν ἐλάχιστη ἀναφορά μας στοὺς Νεομάρτυρες μὲ τὰ λόγια τοῦ πατρὸς Ἱεροθέου: «Οἱ Νεομάρτυρες δείχνουν ὅτι τὸ Εὐαγγέλιο δὲν εἶναι μιὰ θε-
ωρία ξεπερασμένη, ἀλλὰ εἶναι κάτι τὸ ὁποῖο ὑπάρχει σὰν ζωὴ μέσα στὴ λειτουργικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, στὴν πρακτικὴ ζωὴ τῶν χριστιανῶν καὶ ὅτι κάθε ἐποχὴ μπορεῖ νὰ ἀναδείξει μὲ τὸν τρόπο τῆς μάρτυρες. Νεομάρτυρες ἔχουμε ἀπὸ τὰ χρόνια τῆς τουρκικῆς κατάκτησης μέχρι καὶ τὴν πρόσφατη περίοδο τῆς μικρασιατικῆς καταστροφῆς. Οἱ τελευταίως ἀνακηρυχθέντες ἅγιοι, Χρυσόστομος Σμύρνης καὶ οἱ σὺν αὐτῷ, εἶναι μέσα στὴν ὁμάδα, στὴ χορεία τῶν Νεομαρτύρων. Πέρα ἀπ᾿ αὐτό, τὸ παράδειγμα τῶν Νεομαρτύρων δείχνει ὅτι ἡ μαρτυρία τῆς χριστιανικῆς πίστης καὶ ζωῆς, ἡ ὁποία καταγγέλλεται εἴτε διὰ ζωῆς εἴτε διὰ θανάτου, εἶναι ὑπόθεση τοῦ καθενὸς στὴν ἐποχή του καὶ μὲ τὸν τρόπο του. Καὶ σήμερα, σὲ μιὰ ἐποχὴ ἴσως πνευματικῆς ἀνελευθερίας, οἱ Νεομάρτυρες δίνουν τὸ μήνυμα στὸ σύγχρονο χριστιανό, ὅτι θὰ πρέπει νὰ δώσει μὲ τὸ δικό του τρόπο, τὴ δική του μαρτυρία πίστης καὶ ζωῆς»9. Ἀφροδίτη Μακρυνάκη-Συγγελάκη Ἑλένη Σαντιμπαντάκη-Τσικαλάκη ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ: 1. Γαλάτειας Γρηγοριάδου Σουρέλη, Ὁ Νεομάρτυς Παῦλος ἡ δόξα τῆς Τριπολιτσᾶς, ἐκδόσεις Ἀκρίτας. 2. Φώτη Κόντογλου, Ἡ Πονεμένη Ρωμιοσύνη, Ἀθήνα, ἐκδόσεις Ἀστήρ, 1976, σελ. 226-228. 3. π. Γεωργίου Μεταλληνοῦ, Τουρκοκρατία, ἐκδόσεις Ἀκρίτας, σελ. 33. 4. π. Γεωργίου Μεταλληνοῦ, «Τό ᾿21 καί οἱ συντελεστές του», στή διαδικτυακή τοποθεσία:http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/me tallinos.html. 5. π. Γεωργίου Μεταλληνοῦ, «Τό ᾿21 καί οἱ συντελεστές του», ὅ.π. 6. Συνέντευξη π. Ἱεροθέου Ἀλεξάκη γιά τούς Νεομάρτυρες, στή διαδικτυακή τοποθεσία: http://www.youtube.com/watch?v=DNrELwJSh1U. 7. Συνέντευξη π. Ἱεροθέου Ἀλεξάκη γιά τούς Νεομάρτυρες, ὅ.π. 8. Ἱστολόγιο «Ὁ Παιδαγωγός», http://opaidagogos.blogspot.gr/2012/03/blog-post_14.html. 9. Συνέντευξη π. Ἱεροθέου Ἀλεξάκη γιά τούς Νεομάρτυρες, ὅ.π.