ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 1
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 2
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 3
Η ΕΝΟΡΙΑ ΑΓΙΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΚΑΛΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 4
ISBN: 978-618-81937-0-3 Η ΕΝΟΡΙΑ ΑΓΙΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΚΑΛΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
Στοιχειοθεσία - Σελιδοποίηση: Γιάννης Σούκης Επιμέλεια-Διόρθωση:
Νικόλαος Εμμ. Τζιράκης
Φωτογραφίες:
Αρχιμ. Φιλάρετος Ζαχαριουδάκης Μιχάλης Κ. Γεροντής
Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία:
Μιχαήλ Καλύβας, Φαβιέρου 29 & Πουκεβίλ 6, πλ. Βάθη. τηλ. 2105221242
Copyright: © Ενορία Αγίου Χαραλάμπους Καλού Χωριού τηλ.: 2841061648 - email: pfilaretos@gmail.com Α΄ έκδοση: Μάιος 2015
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:38 μ.μ. Page 5
ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ
H ΕΝΟΡΙΑ ΑΓΙΟΥ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΚΑΛΟΥ ΧΩΡΙΟΥ Ιστορία – Πρόσωπα – Εικόνες ΝΙΚ. ΕΜΜ. ΤΖΙΡΑΚΗΣ
ΑΘΗΝΑ 2015
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 6
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 7
Εις τον Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Ιεραπύτνης και Σητείας κ.κ. Ευγένιον και εις τους απ’ αιώνος ενορίτας της Ενορίας Αγίου Χαραλάμπους Καλού Χωριού
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 8
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 9
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Πρόλογος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας κ.κ. Ευγενίου ................................................
11
Προλογικό σημείωμα του εφημερίου της Ενορίας Αρχιμανδρίτου π. Φιλαρέτου .....................................................
15
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ § 1. Εισαγωγικό σημείωμα ......................................... § 2. Διάταξη της ύλης................................................. § 3. Ιστορική αναδρομή..............................................
19 23 27
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ Κεφάλαιο Α΄. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ .............................................. § 1. Ιερείς - Εφημέριοι της ενορίας ................................ § 2. Ιερείς επισκέπτες της ενορίας ................................. § 3. Νεωκόροι - εκκλησιάρχες (άνδρες και γυναίκες) ......... § 4. Μοναχές ........................................................... § 5. Ιεροψάλτες ........................................................ § 6. Διατελέσαντες Μέλη των Εκκλησιαστικών Συμβουλίων
39 39 57 65 71 73 91
Κεφάλαιο Β΄. ΠΑΡΑΔΟΣΗ - ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ ........................... 105 Κεφάλαιο Γ΄. ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ ΤΗΣ ΕΝΟΡΙΑΣ ......................... 131 Κεφάλαιο Δ΄. ΙΕΡΟΙ ΝΑΟΙ – ΚΤΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ § 1. Οι κεντρικοί ναοί ................................................. (1) Άγιος Χαράλαμπος - Άγιος Δημήτριος ................. (2) Αγία Τριάδα .................................................. (3) Ευαγγελισμός της Θεοτόκου - Αρχάγγελος Μιχαήλ (4) Άγιος Γεώργιος............................................... ―9―
149 149 149 152 154 156
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 10
§ 2. Οι κοιμητηριακοί ναοί ......................................... (1) Άγιος Νικόλαος ............................................ (2) Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη ......................... § 3. Τα εξωκκλήσια ................................................. (1) Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού ........................... (2) Αγία Βαρβάρα ............................................. (3) Αγία Παρασκευή ........................................... (4) Άγιος Παντελεήμων ....................................... (5) Άγιος Σίλας ................................................. (6) Μεταμόρφωση του Σωτήρος (Αφέντης Χριστός) .. (7) Άγιος Φανούριος ........................................... § 4. Επιλογή εικονογραφικού και λοιπού φωτογραφικού υλικού..................................................................... (1) Εικόνες ....................................................... (2) Ιερά σκεύη ................................................... (3) Παλαιά λειτουργικά βιβλία .............................. (4) Λοιπό φωτογραφικό υλικό............................... § 5. Ονομαστικός κατάλογος όσων υπηρέτησαν ως Πρόεδροι και Γραμματείς της Κοινότητας και του Τοπικού Διαμερίσματος του Καλού Χωριού .........................
157 157 159 161 161 162 163 165 166 169 170 173 173 179 182 183
191
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ....................................................... 193
― 10 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 11
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας κ.κ. ΕΥΓΕΝIΟΥ
Μέ ἰδιαίτερη χαρά καί ἱκανοποίηση προλογίζουμε τό ἀνά χεῖρας σύγγραμμα, μέ τίτλο «Ἡ Ἐνορία Ἁγίου Χαραλάμπους Καλοῦ Χωριοῦ τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας», στό ὁποῖο καταγράφεται ἐπιμελῶς ἀπό τόν ἐξαίρετο συντοπίτη μας Θεολόγο-Φιλόλογο, Ομότιμο Καθηγητή τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἁθηνῶν κ. Νικόλαο 'Eμμ. Τζιράκη, ἡ ἱστορική πορεία τῆς Ἐνορίας καί ἀποκρυπτογραφεῖται ἡ λαϊκή εὐσέβεια τῶν κατοίκων. Ἡ Ἐνορία Καλοῦ Χωριοῦ Μεραμβέλλου ἀποτελεῖ μία ἀπό τίς πιό εὔρωστες καί ζωντανές Ἐνορίες τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καί Σητείας καί περιλαμβάνει τούς οἰκισμούς Κ α λ ό Χ ω ρ ι ό , Π ύ ρ γ ο ς καί Ἴ σ τ ρ ο ν . Εἶναι ἡ πρώτη εἰκόνα, ἡ πύλη καί ἡ βιτρίνα τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας μας. Ἡ ἐγγύτητά της στήν Ἱερά καί ἱστορική Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Φανερωμένης ἐπέδρασε καταλυτικά στή διαμόρφωση τῆς λειτουργικῆς παραδόσεως τῆς Ἐνορίας καί τῆς καθημερινῆς ζωῆς τῶν κατοίκων τῆς γύρω περιοχῆς. Οἱ Ἱερομόναχοι τῆς Μονῆς Φανερωμένης, μαζί μέ τούς Ἱερεῖς πού ἀνά περιόδους ἐξυπηρετοῦσαν τήν Ἐνορία Καλοῦ Χωρίου, σφυρηλάτησαν καί ἑδραίωσαν τό «μέγα τῆς εὐσεβείας μυστήριον» (Α´ Τιμ. 3, 16), τήν πατροπαράδοτη εὐσέβεια τῶν ἐνοριτῶν. Δίδαξαν καί βίωσαν στά χωριά καί στίς Ἐνορίες μας τή μεγάλη λειτουργική παράδοση, ὅπως αὐτή διασώζεται ἀνόθευτη στά ἱστορικά καί μαρτυρικά Μοναστήρια μας, πού ἀποτελοῦν τούς προ― 11 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 12
μαχῶνες τῆς ἀμωμήτου πίστεώς μας καί τῆς ἐλευθερίας τοῦ Γένους μας. Αὐτήν τήν πλούσια λειτουργική καί πνευματική παράδοση διατήρησαν ἄσβεστη καί καλλιέργησαν μέ ὑψηλό αἴσθημα ποιμαντικῆς εὐθύνης καί αὐτοπροσφορᾶς ὅλοι οἱ Ἐφημέριοι τῆς Ἐνορίας Καλοῦ Χωριοῦ, ἰδιαιτέρως ὅμως ὁ ἀοίδιμος παπα-Μανώλης Τζώρτζης, πού ὑπῆρξε γνήσιος λευίτης, ἀληθινός ποιμένας, ἡγέτης καί μπροστάρης σ’ ὅλα τά κοινά προβλήματα τῆς Ἐνορίας καί τοῦ χωριοῦ. Αὐτήν τήν ἱερά παράδοση, παρακαταθήκη καί κληρονομιά συνεχίζει μέ τόν ἴδιο ζῆλο καί ὁ σημερινός Ἐφημέριος τῆς Ἐνορίας καί Ἁδελφός τῆς Μονῆς Παναγίας Φανερωμένης, Ἁρχιμ. π. Φιλάρετος Ζαχαριουδάκης, ὡς τήν πιό βέβαιη ἐπιτυχία καί σπουδαία ἐνσυνείδητη ζωή πού ἀπορρέει ἀπό τήν ὑψηλή ποιμαντική εὐθύνη καί τή θυσιαστική διακονία καί ἱεραποστολή τοῦ ἀληθινοῦ Ἱερέως. Μελετώντας κανείς τήν ἐκκλησιαστική ἱστορία διαπιστώνει ὅτι ἀπό νωρίς τό κύτταρο τῆς Ἐνορίας διαμορφώνεται ὡς ἡ κατ᾽ ἐξοχήν ἐκκλησιαστική δομή μέ πολλές δυνατότητες ἁγιοπνευματικῆς καί κοινωνικῆς ζωῆς. Ὁ Ναός γίνεται τό κέντρο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς, ἀλλά καί τό χωροταξικό κέντρο τῆς τοπικῆς κοινότητας τοῦ χωριοῦ ἤ τῆς πόλης. Ἡ ἐνοριακή πράξη ἔχει κέντρο πρῶτα τή λατρεία τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία τελεῖται μέ τίς ἱερές Ἁκολουθίες καί τελετές, πού νυχθημερόν τελεῖ ὁ Ἐφημέριος, ὁ ὑπέρ τοῦ λαοῦ καί ἀντί τοῦ λαοῦ καί τοῦ ποιμνίου του πάντοτε εὐχόμενος. Οἱ προνοιακές δράσεις εἶναι δευτερεύουσας σημασίας. Εἶναι ὅμως ὠφέλιμες, γιατί καλλιεργοῦν δεσμούς ἀλληλεγγύης, συνεργασίας καί σωστῆς συμβίωσης στήν Ἐνορία. Αὐτό ὑποδηλώνει καί σηματοδοτεῖ ὁ κοινός ἐνοριακός ναός. Μία κοινή πίστη σ’ ἕνα κοινό Πατέρα καί Θεό, μέ τήν ἐπιβλητική καί περίβλεπτη θέση του στό κέντρο τοῦ χωριοῦ, στό κέντρο τῆς ζωῆς τῶν πιστῶν. Ὁ ναός εἶναι τό κοινό στολίδι, ἡ κοινή ἐμπειρία καί ἡ κοινή εὐλογία τῆς διαχρονικῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους, μέχρι τό τέλος τοῦ κόσμου τούτου, σύμφωνα καί μέ τόν ἀδιάψευστο λόγο Του: «Ἰδοὺ ἐγὼ μεθ’ ὑμῶν εἰμι πάσας τὰς ἡμέρας ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος» (Ματθ. 28,20). Ἡ Ἐνορία ἀποτελεῖ τό «ἐργαστήριον τῆς ἁγιότητος» καί τό «πνευματικόν ἰατρεῖον» τῶν πιστῶν. Ὁ ἱερός ἐνοριακός ναός σέ περίβλεπτη θέση καί κοινή θέα στό κέντρο τοῦ χωριοῦ ἐξυψώνει ― 12 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 13
τόν ἄνθρωπο, φανερώνει δέ καί ὑπενθυμίζει διαρκῶς τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους. Εἶναι ὁ χῶρος ἀναπλάσεως καί ἀνακαινίσεως τῆς ὅλης ζωῆς τοῦ ἐνορίτη. Ἐντός τῆς Ἐνορίας ὑπάρχει ἡ ἀναγκαία ἑνότητα πνευματικῆς καί κοινωνικοπολιτικῆς ζωῆς, σέ ἄμεση ἀναφορά καί συνάρτηση μέ τήν Ἱερά Μητρόπολη, στήν ὁποία ὀργανικά ὑπάγεται. Σ’ αὐτήν βιώνεται ὁ αὐθεντικός κοινοτικός τρόπος ζωῆς καί ἡ ἐσχατολογική αὐτοσυνειδησία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Μόνο μέσα σ’ αὐτήν τελεῖται ἡ θεραπεία, ἡ λύτρωση καί ἡ ἀνακαίνιση τοῦ ὅλου ἀνθρώπου, ἡ κάθαρση δηλαδή καί ἡ ἐπιστροφή στήν προπτωτική κατάσταση τῆς καθαρότητας τοῦ «κατ᾿ εἰκόνα» καί ἀκολούθως ὁ φωτισμός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, γιά νά ἀκολουθήσει τό «καθ᾽ ὁμοίωσιν» μέ τήν πνευματική τελείωσή του μέσα στήν ἄκτιστη χάρη καί τή Βασιλεία τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ. Ἡ παροῦσα ἔκδοση, πού συνέγραψε ἀνιδιοτελῶς καί ἐπιμελήθηκε μέ ἔνθεο ζῆλο ὁ καταξιωμένος συντοπίτης μας Ὁμότιμος Καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου Ἁθηνῶν κ. Νικόλαος Ἐμμ. Τζιράκης, ἐπιτυγχάνει τήν ἄρτια καί τεκμηριωμένη καταγραφή καί τήν μέ ἀριστοτεχνικό τρόπο παρουσίαση τῆς ἱστορικῆς πορείας τῆς Ἐνορίας Καλοῦ Χωριοῦ. Ἐγκαρδίως καί πατρικῶς τόν εὐχαριστοῦμε γιά αὐτήν τήν ἐπίπονη, συστηματική καί ἄρτια κατά πάντα ἐργασία, ὁ ὁποῖος δέν λησμόνησε τό ξεκίνημα τῆς ζωῆς του, τά ἀνεξίτηλα παιδικά καί νεανικά του βιώματα στόν Ἱερό Ἐνοριακό Ναό τοῦ Ἁγίου Χαραλάμπους καί τά πολυάριθμα παρεκκλήσια καί ἐξωκκλήσια τῆς Ἐνορίας καί δέν ἀποκόπηκε ποτέ ἀπό τή γενέτειρά του. Ἡ πρώτη αὐτή καταγραφή τῶν προσώπων πού διακόνησαν τήν Ἐνορία, ἡ παρουσίαση τῆς παράδοσης, τῶν τοπικῶν ὅθῶν καί τῶν ἐθίμων, ἡ περιγραφή τῶν ἱερῶν ναῶν, καθώς καί ἡ παράθεση τοῦ σπάνιου ἀρχειακοῦ, εἰκονογραφικοῦ καί λοιποῦ φωτογραφικοῦ ὑλικοῦ, ἀποκαλύπτουν σέ ὅλο τό εὖρος τή λαϊκή εὐσέβεια καί τή μεγάλη παράδοση πού διακρατοῦν καί διαφυλάσσουν ἀνόθευτη ἕως καί σήμερα οἱ ἀπανταχοῦ Καλοχωριανοί. Ταυτόχρονα, ὅμως, τό ἐπιστημονικά τεκμηριωμένο αὐτό σύγγραμμα ἀποτελεῖ χρήσιμο ἐργαλεῖο καί ἀξιοσημείωτη ἱστορική πηγή γιά τούς μελλοντικούς ἐρευνητές τῆς τοπικῆς μας ἱστορίας. Ἡ ἀρχιερατική εὐχή μας εἶναι οἱ ἐνορίτες καί ὅλοι οἱ φιλόθεοι ἀναγνῶστες τῆς κοπιώδους καί σημαντικῆς ἀκαδημαϊκῆς αὐτῆς ― 13 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 14
ἱστορικοκοινωνικῆς ἐργασίας, νά ὠφεληθοῦν ἀπό τήν προβολή τῆς τοπικῆς ἱστορίας καί παραδόσεώς μας καί νά διδαχθοῦν ἀπό τήν ποιμαντική δράση καί προσφορά τῆς Ἐνορίας Ἁγίου Χαραλάμπους Καλοῦ Χωριοῦ, μέ κοινό στόχο ὅλοι μας νά ἀγωνιζόμαστε «τόν ἀγῶνα τόν καλόν» τῆς πίστεως (Β΄ Τιμ. 4,7), «ἀφορῶντες εἰς τὸν τῆς πίστεως ἀρχηγὸν καὶ τελειωτὴν Ἰησοῦν» (Ἑβρ. 12,2), «ἵνα ἀληθεύοντες ἐν ἀγάπῃ αὐξήσωμεν εἰς αὐτὸν τὰ πάντα» (Ἐφ. 4,15). Ἱεράπετρα, Μάρτιος 2015
Μέ πατρικές εὐχές Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ † Ὁ Ἱεραπύτνης & Σητείας ΕΥΓΕΝΙΟΣ
― 14 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 15
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Του Αρχιμανδρίτου π. Φιλαρέτου, εφημερίου της ενορίας Αγίου Χαραλάμπους
Αρχίζω το προλογικό μου σημείωμα ενημερώνοντας τους αναγνώστες του προκείμενου βιβλίου, ότι για πρώτη φορά στη ζωή μου το θέρος του 1989 και σε ηλικία 11 ετών, βρέθηκα στην παραλία του Αγίου Παντελεήμονα του Καλού Χωριού στο πλαίσιο μιας Παγκρήτιας Κατασκήνωσης Προσκόπων. Οφείλω να ομολογήσω ότι μου ήταν αδύνατο να συλλάβω και με την πλέον δημιουργική φαντασία, ότι 20 χρόνια αργότερα, και συγκεκριμένα στις 4 Οκτωβρίου του έτους 2009, κατόπιν σεπτής εντολής του, ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας κ.κ. Ευγένιος θα με τοποθετούσε συνεφημέριο του π. Αντωνίου Κανάρη στην ενορία του Αγίου Χαραλάμπους Καλού Χωριού. Ενθυμούμαι, επίσης, πολύ καλά, ότι το παιχνίδι που οι μικροί πρόσκοποι παίξαμε, περιδιαβαίνοντας τους στενούς δρόμους των οικισμών Αρνικού και Πύργου φθάνοντας μέχρι το εξωκκλήσι του Αγίου Σίλα, ήταν το παιχνίδι του κρυμμένου θησαυρού. Σήμερα οφείλω να ομολογήσω με συγκίνηση και δέος, ότι 26 χρόνια αργότερα είμαι ο κερδισμένος όχι απλώς μεγάλου, αλλά του μέγιστου θησαυρού, δηλαδή του μυστηρίου της Ιερωσύνης, και συγχρόνως προϊστάμενος μιας ιστορικής ενορίας της Ι. Μ. Ιεραπύτνης και Σητείας, του Αγίου Χαραλάμπους Καλού Χωριού. Αδυνατώντας να ερμηνεύσω τη μεγάλη δωρεά που έγινε στην αναξιότητά μου, βιώνω νυχθημερόν τους ιερούς λόγους του Αποστόλου Παύλου στην επιστολή του προς Ρωμαίους 11, 33: «Ὦ βάθος πλούτου καὶ σοφίας καὶ γνώσεως Θεοῦ! ὡς ἀνεξερεύνητα τὰ κρίματα αὐτοῦ καὶ ― 15 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 16
ἀνεξιχνίαστοι αἱ ὁδοὶ αὐτοῦ». Εκφράζω και γι’ αυτό τον βαθύτατο σεβασμό και την αφοσίωσή μου στον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη μας κ.κ. Ευγένιο, αλλά και για την ευλογία και τη συμπαράστασή του στην έκδοση του βιβλίου που ο ίδιος προλογίζει «εκ βαθέων». Σήμερα, 6 χρόνια μετά την τοποθέτησή μου στην ενορία του Καλού Χωριού, προσπαθώ με τη βοήθεια του Θεού και τις όποιες ταπεινές μου δυνάμεις να ανταποκριθώ στις αυξημένες ποιμαντικές ανάγκες και τις καθόλα δικαιολογημένες προσδοκίες των ενοριτών μου, οι οποίοι, ομολογώ ανυποκρίτως, με εξέπληξαν από τήν πρώτη στιγμή που βρέθηκα ανάμεσά τους με τη θετική, θερμή και απολύτως καλοδιάθετη στάση και συμπεριφορά τους. Αυτή η με τη βοήθεια του Θεού αμοιβαία και διαρκής ανταπόκριση και ειλικρινής αγάπη μεταξύ εμού (του ιερέα) και των ενοριτών μάς εμψυχώνει, ώστε να εντοπίζουμε θετικά και να διαγινώσκουμε ορθά τις βασικές ανάγκες της ενορίας, αντιμετωπίζοντας συγχρόνως τις πνευματικές ανησυχίες και τις αγωνίες των νέων μας όλων των ηλικιών, σε μια εποχή που τη χαρακτηρίζει έντονο και καθημερινό άγχος και αβεβαιότητα για το μέλλον που μας περιμένει. Σ’ αυτήν την κατά την ταπεινή μου κρίση θετική προοπτική της ενορίας μού γεννήθηκε αβίαστα η σκέψη να εκδοθεί η παρούσα εργασία. Αφορμή υπήρξε η μικρή εκδήλωση αναγνώρισης του έργου ενός από τους μακροβιότερους μέχρι σήμερα εφημερίους του Καλού Χωριού, του μακαριστού Εμμανουήλ Τζώρτζη. Γιατί έχαιρε του σεβασμού και της εκτιμήσεως όλων των ενοριτών. Έτσι, ωριμότερες σκέψεις και βαθύτερη γνωριμία με την ιστορική πορεία της ενορίας, με οδήγησαν στη διαπίστωση ότι στον ευλογημένο αυτό τόπο υπάρχει θησαυρός και πλούτος γεγονότων και προσώπων, τα οποία έχουμε ηθικό χρέος να τα φέρουμε στο φως, όχι ως παρελθοντολογία αλλά ως δύναμη ζωής και ως θεμέλιο ενός μέλλοντος αντάξιου των οραμάτων και των ευγενών στόχων των προγόνων μας. Ενός μέλλοντος που θα είναι οικοδομημένο πάνω στις αρχές της χριστιανικής αγάπης και στις αρετές και το κλέος των ελληνικών αρετών. Όταν με περίσκεψη και δέος ανακοίνωσα τις σκέψεις μου αυτές σε κύκλο στενών συνεργατών μου αλλά και σε ικανό αριθμό ενοριτών, βρήκα αμέριστη συμπαράσταση και ομοθυμία. ― 16 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 17
Έτσι, με τη βοήθεια του Θεού, του προστάτη της ενορίας Αγίου Χαραλάμπους, της Παναγίας και των λοιπών τιμωμένων Αγίων της ενορίας μας, άρχισε η έρευνα για τη συγκέντρωση του υλικού της προκείμενης εργασίας. Πολλοί υπήρξαν οι Κυρηναίοι στον αγώνα συλλογής της ύλης των επιμέρους κεφαλαίων του βιβλίου. Όλα τα ονόματα δεν δύναμαι να τα αναφέρω κατ’ άτομο. Τα γνωρίζει ο Θεός και θα ανταποδώσει σε όλους και στον καθένα χωριστά κατά το έργο του. Ωστόσο, θα ήταν παράλειψή μου να μην εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όλα τα Μέλη του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου. Ειδικότερα, ευχαριστώ τον κ. Νικόλαο Μανιαδάκη, ο οποίος προσέφερε τις καλές του υπηρεσίες στη συγκέντρωση του υλικού καθόλη τη διάρκεια της έρευνας. Πολύ θετική ήταν, επίσης, η συμβολή του 94 ετών σήμερα Εμμανουήλ Γ. Καλύβα, βαθύτατου γνώστη πολλών στοιχείων για πρόσωπα και γεγονότα του περασμένου αιώνα. Αντίστοιχη ήταν και η συμβολή της κ. Μαρίας Μ. Καβουσανού, κόρης του παπα-Μανώλη Τζώρτζη, στη συλλογή, κατά κύριο λόγο, του υλικού που αφορά τα ήθη και τα έθιμα της ενορίας. Για την προθυμία του να αναλάβει την εκτύπωση του βιβλίου με ιδιαίτερη επιμέλεια, καλαισθησία και πολύ συμφέρουσα οικονομική δαπάνη ευχαριστώ τον ομοχώριό μας Γεώργιο Καλύβα και τον γιο του Μιχάλη. Θα ήθελα, τέλος, να ευχαριστήσω και να τιμήσω τον συγχωριανό μας κ. Νικόλαο Εμμ. Τζιράκη, ομότιμο καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο οποίος, από την πρώτη στιγμή που του ανακοίνωσα τη σκέψη μου για τη συγγραφή του βιβλίου, συμφώνησε ανεπιφύλακτα. Οφείλω δε να καταστήσω γνωστό στο αναγνωστικό κοινό, ότι χωρίς τη θεώρηση, τις διορθώσεις και τις σημαντικές προσθήκες και συμπληρώσεις βασικών σημείων του υλικού καθώς, επίσης, χωρίς την εξαρχής συγγραφή σημαντικών παραγράφων της ύλης όλων των κεφαλαίων του βιβλίου, η παρούσα έκδοση δεν θα είχε την πληρότητα που παρουσιάζει τόσο ως προς τη μορφή όσο και ως προς την ουσία και το περιεχόμενό της. Ο εφημέριος της Ενορίας Αρχιμ. Φιλάρετος Ζαχαριουδάκης Ιερά Μονή Παναγίας Φανερωμένης, Μάρτιος 2015
― 17 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 18
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 19
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ
Α΄. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Γενεσιουργός αιτία της προκείμενης εργασίας υπήρξε η σεμνή τελετή που οργάνωσε η ενορία Αγίου Χαραλάμπους του Καλού Χωριού στις 20-3-2011, για να τιμήσει τη μνήμη του μακαριστού ιερέα Εμμανουήλ Στερεού Τζώρτζη, ιερατικώς προϊσταμένου για σαράντα και πλέον χρόνια της ως άνω ενορίας. Ωστόσο, την αφορμή πραγμάτωσης του εγχειρήματος συνέλαβε ο νυν εφημέριος της ομώνυμης ενορίας αρχιμανδρίτης π. Φιλάρετος Ζαχαριουδάκης, ιερομόναχος της ιστορικής και σεβάσμιας Ιεράς Μονής Παναγίας Φανερωμένης. Γι’ αυτό, και επειδή πιστεύω ότι εκφράζω τα βαθύτερα αισθήματα εκτίμησης και αγάπης των ενοριτών-Καλοχωριανών, αποδίδω από τη θέση αυτή, κατά χρέος, στον π. Φιλάρετο τον προσήκοντα έπαινο. Άλλωστε, ο άρρηκτος δεσμός της Ιεράς Μονής Φανερωμένης με τη μείζονα περιοχή, αλλά και με την ενορία του Καλού Χωριού, υπήρξε πάντοτε ηθικό σημείο αναφοράς και αταλάντευτο στήριγμα, όχι μόνο των χριστιανικών αισθημάτων του πληρώματος της Εκκλησίας, αλλά και των ιστορικών περιπετειών των κατοίκων της επαρχίας από της ιδρύσεως της Ιεράς Μονής μέχρι σήμερα1. Το εγχείρημα υπήρξε πολλαπλώς δυσχερές, όχι μόνο γιατί είναι εν πολλοίς πρωτοποριακό, αλλά και γιατί αναφέρεται μεταξύ άλλων σε πολλά πρόσωπα, από τα οποία άλλα ζουν και δραστη-
1. Περισσότερα περί της Ι. Μονής βλ. Κυρίλλου Διαμαντάκη, Προσκυνητάριον Ιεράς Μονής Παναγίας Φανερωμένης Ιεραπέτρας, Ιεράπετρα 52014, σσ. 28.
― 19 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 20
ριοποιούνται ανάμεσά μας και άλλα έχουν απέλθει από τη ζωή. Είναι δυνατόν, δηλαδή, η καταγραφή των εργοβιογραφικών στοιχείων των προσώπων που καταχωρίζονται στα κεφάλαια αυτού του βιβλίου ή η μνεία των ιστορικών αναφορών και άλλων σχετικών στοιχείων που καταγράφονται στις σελίδες που ακολουθούν ή η ιστορική αναπόληση των διαφόρων ηθών και εθίμων, ακόμη και των εορτών (και πανηγυριών) που αναφέρονται στους οικείους τόπους του βιβλίου, να παρουσιάζουν κενά ή/και άδολες συναισθηματικές υπερβολές, ενδεχομένως δε, κατά την κρίση και την εκτίμηση διαφόρων αναγνωστών, και κάποιες μη ελέγξιμες στις λεπτομέρειές τους πληροφορίες. Αν και το «πλανᾶσθαι ἀνθρώπινον», εντούτοις θα ήθελα να διαβεβαιώσω κάθε αναγνώστη, ότι οι συντελεστές της παρούσας έκδοσης εργάστηκαν κινούμενοι από αγαθή συνείδηση και άδολη πρόθεση και, κυρίως, από αγάπη και σεβασμό απέναντι στη μέχρι σήμερα ενοριακή ιστορία του Καλού Χωριού. Γι’ αυτό ζητείται η κατανόηση και η συναντίληψη όσων διαπιστώσουν παραλείψεις ή/και αβλεπτήματα, τα οποία είναι, βεβαίως, δυνατόν να διορθωθούν σε μελλοντική επανέκδοση του βιβλίου. Άλλωστε, είναι γνωστό και μάλλον αποδεκτό από όλους, ότι στην καταγραφή των ιστορικών γεγονότων τα μεγέθη ή οι έννοιες, που μένουν σταθερές, είναι ο χώρος και ο χρόνος. Ο άνθρωπος είναι το ενεργούν υποκείμενο. Αυτός γράφει, διαμορφώνει, ερμηνεύει και, κατά κανόνα, ορίζει την ιστορία. Ο τρόπος της υπεύθυνης συμπεριφοράς και της ορθής διαγωγής του ανθρώπου μέσα στον χώρο και τον χρόνο, όσο αυτό είναι κατορθωτό, δημιουργεί τον πολιτισμό. Θεολογικά, επίσης, μπορούμε να πούμε χωρίς ενδοιασμό, ότι η πραγμάτωση των ευαγγελικών αρετών, με κορυφαία εκείνη της αγάπης, καταξιώνουν και αναδεικνύουν τον άνθρωπο εικόνα του Θεού και όχι καταστροφέα και ολετήρα της Θείας Δημιουργίας. Αυτό σημαίνει με απλά λόγια, ότι η διαστρέβλωση και, κυρίως, η απουσία του αυθεντικού και γνήσιου ευαγγελικού μηνύματος από τη ζωή μας, μας οδηγεί με μαθηματική σχεδόν ακρίβεια στον βιασμό της Δημιουργίας, δηλαδή στον θανάσιμο κίνδυνο που βιώνει σήμερα η Οικουμένη και ακούει στη φράση «μόλυνση ή καταστροφή του περιβάλλοντος», με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το μέλλον της ανθρωπότητας. ― 20 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 21
Επειδή, λοιπόν, δεν ζούμε εκτός χώρου και χρόνου, και επειδή ο ευλογημένος τόπος στον οποίο γεννηθήκαμε και κατοικούμε, το Καλό Χωριό, έχει την ιστορία του, έκρινα σκόπιμο και συγχρόνως χρήσιμο να καταχωρισθεί εισαγωγικά μια πολύ σύντομη ιστορική περιήγηση. Στην προσπάθεια αυτή στηρίχτηκα εν πολλοίς στην τεκμηριωμένη επιστημονικά και άρτια από έποψη περιεχομένου συλλογική έκδοση με τίτλο: Ο Άγιος Νικόλαος και η περιοχή του και με υπότιτλο: Περιήγηση στο χώρο και το χρόνο (συντομογραφικά ΑΝΠ). Η έκδοση αφορά όλα τα Δημοτικά Διαμερίσματα του Δήμου Αγίου Νικολάου και, επομένως, και το Καλό Χωριό. Εκδότης του θαυμάσιου τόμου είναι ο Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Αγίου Νικολάου, που είχε και τη στήριξη της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λασιθίου. Τόπος και χρόνος της έκδοσης: Άγιος Νικόλαος 2010. Τα κείμενα καλύπτουν 412 σελίδες μεγάλου σχήματος και τα έχουν συντάξει καταξιωμένοι επιστήμονες, των οποίων καταχωρίζουμε τα ονόματα, την επιστημονική ιδιότητα και, όπου αναφέρεται, την επαγγελματική ενασχόληση καθενός. Είναι οι εξής: – Βίλη Αποστολάκου, αρχαιολόγος και προϊσταμένη της ΚΔ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. – Μαρία Αρακαδάκη, επίκουρη καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. – Μιχαήλ Δερμιτζάκης, επίτιμος καθηγητής Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας και τ. αντιπρύτανης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ). – Μανόλης Κλώντζας, φιλόλογος. – Γεωργία Μοσχόβη, αρχαιολόγος της ΙΓ΄ Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. – Χαρά Ντρίνια, επίκουρη καθηγήτρια του τμήματος Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του ΕΚΠΑ. – Μαρία Σωρού, φιλόλογος-ιστορικός. – Πλούσιες πληροφορίες για την ιστορία των οικισμών του Καλού Χωριού αναφέρει, επίσης, ο συγχωριανός μας Μιχάλης Γεροντής, φιλόλογος-ιστορικός, σε δύο πρόσφατα βιβλία του (αναφέρονται στο βιογραφικό του σημείωμα, σ. 74 του παρόντος βιβλίου) και στις δύο εφημερίδες (όπως ο ίδιος τις χαρακτηρίζει): Η Ίστρια Ζωή και Ιστρώνα [τοῦ Λαογραφικού και Ιστορικού Συλλό― 21 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 22
γου Καλού Χωριού], των οποίων υπήρξε Διευθυντής Συντάξεως και κύριος αρθρογράφος. Το πρώτο τεύχος των εν λόγω «εφημερίδων» κυκλοφορήθηκε τον Ιούλιο του 1992 και το τελευταίο τον Δεκέμβριο του 2000. Κατακλείοντας το Προλογικό Σημείωμα του ανά χείρας βιβλίου, θα ήθελα να εκφράσω τις θερμότατες ευχαριστίες μου προς τον Προκαθήμενο της τοπικής μας Εκκλησίας Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας κ.κ. Ευγένιο, ο οποίος με ανυπόκριτη χαρά και αγάπη ενέκρινε και ευλόγησε την προσπάθεια την οποία αναλάβαμε, η οποία με τη βοήθεια του Θεού και όσων βοήθησαν έφθασε σε αίσιο τέλος. Βαθύτατες ευχαριστίες εκφράζω, επίσης, και προς όλους όσοι καθοιονδήποτε τρόπο συνέβαλαν στην ολοκλήρωση και, προφανώς, στην αρτιότητα του βιβλίου. Στη χορεία όλων αυτών καταλέγω, προφανώς, όχι μόνο εκείνους των οποίων τα ονόματα καταχωρίζονται στα κεφάλαια του παρόντος τόμου (Ιερείς, Μοναχές, Νεωκόρους, Ιεροψάλτες, Μέλη των Εκκλησιαστικών Συμβουλίων κ.λπ.), αλλά όλους όσοι είδαν το φως του δημιουργού Τριαδικού Θεού στην περιοχή της Καλοχωριανής γης από τα βάθη των αιώνων. Εξιδιασμένη τιμή και βαθύτατο σεβασμό αποδίδω, βεβαίως, στην ενορία καθ’ εαυτήν όχι μόνο γιατί είναι η διαχρονική κιβωτός της σωτηρίας των μελών της, αλλά και γιατί αποτέλεσε την αιτία της παρούσας συγγραφής. Τους ακάματους και άψογους στοιχειοθέτες του βιβλίου και του εικονογραφικού του πλούτου και αδελφικούς φίλους Νίκη Βασιλειάδου και Ιωάννη Σούκη ευχαριστώ εκ βάθους καρδίας.
― 22 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 23
Β΄. ΔΙΑΤΑΞΗ ΤΗΣ ΥΛΗΣ
Το ανά χείρας βιβλίο δεν διεκδικεί ad hoc επιστημονική πρωτοτυπία, παρότι μπορεί να χαρακτηρισθεί ως πρωτοποριακό. Επίσης, δεν έχει συγγραφέα ένα και μόνο πρόσωπο, γιατί είναι προϊόν συνεργασίας περισσοτέρων του ενός προσώπων, αλλά με συντονιστή και επιμελητή της ύλης και με αποκλειστικό συντάκτη μεγάλων τμημάτων των περιεχομένων του βιβλίου. Ειδικότερα, συντονιστής και επιμελητής της ύλης και αποκλειστικός συντάκτης μεγάλων τμημάτων της ύλης του βιβλίου (όπως π.χ. οι τρεις παράγραφοι των Εισαγωγικών, πολλά βιογραφικά σημειώματα, τα συμπεράσματα, μεγάλα τμήματα του Β΄ κεφαλαίου κ.λπ.) είναι ο συγχωριανός μας Νικ. Ε. Τζιράκης. Δεν είναι, ωστόσο, υπερβολή αν πούμε, ότι όσα καταχωρίζονται στις σελίδες που ακολουθούν αποτελούν διαχρονικό προϊόν της ιστορίας τῶν ενοριτών, των κεντρικών ναών, των εξωκκλησιών και των δύο κοιμητηρίων της ενορίας του Αγίου Χαραλάμπους. Το περιεχόμενο του βιβλίου έχει, εν τοιαύτη περιπτώσει, φυγοκεντρική δύναμη και αξία υπό την έννοια, ότι οι συντελεστές του προσπαθούν μέσα από τις σελίδες του να αποδώσουν κατά ηθικό χρέος την οφειλόμενη τιμή στους προαπελθόντες προγόνους μας, να τονώσουν την αυτοσυνειδησία των σύγχρονων Καλοχωριανών, όπου Γης, και ιδιατέρως των νέων, και, τέλος, να εκφράσουν την ευχή για μια ευοίωνη προοπτική όσων θα ζήσουν στο εγγύς και στο απώτερο μέλλον, υπερνικώντας ντόπιες και εισαγόμενες αδυναμίες και διαβρωτικές συνήθειες, που απώτερο στόχο έχουν να αλλοιώσουν την ταυτότητα και την ιδιοπροσωπία μας. Η προσπάθεια για υπέρβαση του χρόνου, που υποκρύπτεται στην προηγούμενη παράγραφο, στηρίζεται και σε μια καθαρά θεολογική θεώρηση. Ως χριστιανοί, δηλαδή, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η έννοια του χρόνου στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας δεν είναι η ίδια με την έννοια του χρόνου, όπως την κατανοούμε στην καθημερινή μας ζωή. Στη Θεία Λειτουργία ο χρόνος δέχεται ― 23 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 24
την αιωνιότητα και περικλείει μέσα του την πρόγευσή της ως αποτέλεσμα της Θείας αγάπης. Ο ιερέας, για να ομιλήσουμε και πιο θεολογικά, κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας, υπερβαίνει τις γνωστές γήινες βαθμίδες του χρόνου (παρελθόν, παρόν και μέλλον). Γι’ αυτό ακριβώς δέεται υπέρ των κεκοιμημένων, υπέρ των ζώντων, υπέρ των μελλόντων να γεννηθούν μελών της Εκκλησίας αλλά και «ὑπὲρ τοῦ σύμπαντος κόσμου», ολόκληρης δηλαδή της κτίσης, ωσάν να βρίσκεται σε ένα απόλυτο παρόν. Αυτή την αλήθεια εκφράζει στο δεύτερο ημιστίχιό της η γνωστή σε όλους μας βραχύτατη δοξολογία στην Αγία Τριάδα: «καὶ νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αιῶνας τῶν αἰώνων». Ιδού πώς αποδίδει το περιεχόμενο των σκέψεων που προηγήθηκαν ο μακαριστός φίλος μου Βασίλειος Μουστάκης († 1984), ένας από τους εμβριθέστερους θεολόγους, λογοτέχνες και ποιητές της Ελλαδικής Εκκλησίας του 20ού αιώνα: «Γι’ αυτό η Ορθοδοξία, ενώ έχει δυσθεώρητη πνευματική αναγωγή στις εκφάνσεις της, δεν εμφανίζει τον χριστιανισμό σαν αφηρημένη και αντιγήινη θρησκεία, αλλά σαν ευλογία πάνω σε όλη την ορατή κτίση, σαν ανάληψι και πρόσληψι της κτίσεως από τη θεία αγάπη. Έτσι και τον χρόνο, τήν άυλη αυτή συνέπεια της ύλης, τον αγιάζει και τον καθιστά πεδίο της βασιλείας του Θεού, καταλύοντας τις αποστάσεις, που υπάρχουν πίσω από το παρόν, κάνοντας το παρόν μέλλον, δίνοντας στο παρόν το περιεχόμενο της αιώνιας ζωής» [Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τόμ. 12 (1968), στ. 385]. Ερχόμαστε τώρα στο περιεχόμενο του βιβλίου. Στη συγκέντρωση της ύλης που αφορά βιογραφικά στοιχεία, ημερομηνίες, γεγονότα, ήθη και έθιμα, ναούς και εξωκκλήσια καθώς και το πάσης φύσεως εικονογραφικό και φωτογραφικό υλικό, αποφασιστική ήταν η συμβολή του π. Φιλαρέτου με βασικούς συνεργάτες του τα μέλη του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου. Χρησιμότατη ήταν, επίσης, η συμβολή του ενενηκοντατετραετούς σήμερα Εμμανουήλ Καλύβα, ο οποίος αποτέλεσε μια ζωντανή και συγχρόνως αυθεντική πηγή πολλών πληροφοριών για πρόσωπα που έχουν φύγει από τη ζωή, αλλά και για ζώντα πρόσωπα και γεγονότα του απώτερου παρελθόντος της ενορίας. Το ίδιο ισχύει για τη Μαρία Μ. Καβουσανού, η οποία ως κόρη του παπα-Μανώλη Τζώρτζη (βλ. λ.) έχει βιώσει πολλά ήθη και έθιμα ― 24 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 25
της ενοριακής ζωής και κατέθεσε τον σχετικό πλούτο της στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου. Η ύλη διαρθρώνεται ως εξής: Προηγείται ο πρόλογος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας κ.κ. Ευγενίου, ο οποίος ενημερώθηκε για το περιεχόμενο του βιβλίου και το ενέκρινε παρέχοντας πατρικώς την ευλογία του και τη συμβολή του στη διάταξη της ύλης. Η σχετική συζήτηση έγινε στην Ιερά Μητρόπολη την 23η Ιανουαρίου 2015 μεταξύ του Σεβασμιωτάτου αφενός και των π. Φιλαρέτου και Νικολάου Εμμ. Τζιράκη αφετέρου. Ακολουθεί Προλογικό σημείωμα του εφημερίου της ενορίας π. Φιλαρέτου. Κάτω από τον γενικό τίτλο Ε ι σ α γ ω γ ι κ ά , με συγγραφέα των τριών παραγράφων τους τον Νικ. Ε. Τζιράκη, ακολουθεί το Εισαγωγικό σημείωμα και έπεται η παρούσα παράγραφος που αφορά τη Διάταξη της ύλης. Στην επόμενη παράγραφο, που τιτλοφορείται Ιστορική αναδρομή, ο συγγραφέας της θέλησε να συνδέσει την προχριστιανική και τη μεταχριστιανική περίοδο, για να φανεί ότι η ευλογημένη αυτή γωνιά της Κρητικής γης ενώνει σε αδιάσπαστη ενότητα το Θείο και το ανθρώπινο, τη Θεία αγάπη από τη μια μεριά, όπως την αποκάλυψε στον κόσμο ο σαρκωθείς Υιός και Λόγος του Θεού, και την ανθρώπινη από την άλλη, όπως τη βίωσαν και τη βιώνουν στη διαχρονία της ιστορίας τους οι ενορίτες του Αγίου Χαραλάμπους. Η ύλη του κύριου μέρους του βιβλίου κατανέμεται σε τέσσερα κεφάλαια ως ακολούθως: Στο πρώτο κεφάλαιο καταχωρίζονται τα πρόσωπα που έχουν αμεσότερη, λόγω των διακονημάτων τους, σχέση με την ενορία. Τα εργοβιογραφικά στοιχεία κάθε προσώπου παρατίθενται πάντα με θετικό πρόσημο και με οδηγό τον αφοπλιστικό λόγο του Χριστού: «ὁ ἀναμάρτητος ὑμῶν πρῶτος… βαλέτω λίθον» (Ἰω. 8, 7). Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στην παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα της ενορίας. Το τρίτο κεφάλαιο περιέχει διασωθέν αρχειακό υλικό της ενορίας. Το τέταρτο και τελευταίο κεφάλαιο αναφέρεται στα κτίσματα των κεντρικών και κοιμητηριακών ναών και των εξωκκλησιών της ― 25 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 26
ενορίας και εμπλουτίζεται με ανάλογο εικονογραφικό και λοιπό φωτογραφικό υλικό. Το κεφάλαιο κλείνει με ονομαστικό κατάλογο των τοπικών αρχόντων του χωριού. Το βιβλίο κατακλείεται με σύντομα συμπεράσματα και, τέλος, με εικόνα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας κ.κ. Ευγενίου, χοροστατούντος στον Εσπερινό της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (14-8-2014) στην ιστορική Ι. Μ. Παναγίας Φανερωμένης. Τονίζουμε και πάλι ότι όλοι οι συντελεστές του παρόντος πονήματος έχουν πλήρη συνείδηση ότι δεν κομίζουν «γλαῦκα εἰς Ἁθήνας». Απλώς πίστεψαν και πιστεύουν ότι το βιβλίο θα ωφελήσει ακόμη και αυτούς που θα το ξεφυλλίσουν, πολύ περισσότερο, όμως,θα ωφελήσει αυτούς που θα το αναγνώσουν, ενορίτες και μη. Στους τελευταίους συγκαταλέγουμε και τους αλλοδαπούς φίλους μας, οι οποίοι θα επισκεφθούν την περιοχή μας και θα κινηθούν με ενδιαφέρον μέσα στο πλαίσιο του καλώς εννοούμενου θρησκευτικού τουρισμού.
― 26 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 27
Γ΄. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
Στην ευρύτερη παράλια περιοχή που εκτείνεται ΝΑ. του Αγίου Νικολάου και ειδικότερα στην ακτή του κόλπου Μεραμβέλλου, πίσω από την οποία απλώνεται ο κάμπος του Καλού Χωριού, υπάρχει μια μικρή χερσόνησος που φαίνεται ότι είχε κατοικηθεί από το τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ. Πρόκειται για τη χερσόνησο Πρινιάτικος Πύργος (και στην τοπική λαλιά Πρινιώτικος Πύργος)1, η οποία χωρίζει την ακτογραμμή μπροστά από τον Καλοχωριανό κάμπο σε δύο μικρούς αμμώδεις όρμους: το «Καραβοστάσι» από τη δυτική και τον «Άγιο Παντελεήμονα» από την ανατολική μεριά. Οι πρώτοι κάτοικοι του εν λόγω μικρού οικισμού, οι οποίοι φαίνεται ότι αποτελούσαν τμήμα μεγαλύτερου μινωικού συγκροτήματος, εγκαταστάθηκαν εκεί γύρω στο 3200/3000 π.Χ., ενώ έληγε δηλαδή η Τελική Νεολιθική/Πρωτομινωική περίοδος. Αυτό ισχύει και για τη μικρή νησίδα Βριονήσι2, που βρίσκεται στο ανατολικότερο όριο της περιοχής του Καλού Χωριού. Όπως γίνεται μάλλον αποδεκτό, στις αρχές της 3ης π.Χ. χιλιετίας υπήρξε διακίνηση πληθυσμών στην Ανατολική Κρήτη και αντίστοιχη, προφανώς, αύξηση οικισμών. Οι νέοι έποικοι εισήγαγαν στην περιοχή τη χρήση των μετάλλων. Βρισκόμαστε δηλαδή ιστορικά στη μετάβαση από την εποχή του Λίθου στην εποχή του Χαλκού. Σημαντική βοήθεια προς επιβεβαίωση των ανωτέρω προσφέρει ο οικισμός που ανακαλύφτηκε στην κορυφή του λόφου Βρόκα-
1. Όπως αναφέρει ο Μιχάλης Γεροντής, στον Πρινιώτικο Πύργο κατέφυγαν περί τα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. κάτοικοι της Πριήνης (ιωνικής πόλης της Μικράς Ασίας που βρίσκεται νότια της Εφέσου και βόρεια της Μιλήτου) και συγκατοίκησαν με τους ντόπιους κατοίκους του οικισμού που βρήκαν εκεί. Περισσότερα βλ. Μ. Γεροντή, Ταξίδι, σ. 122 κ.α. 2. Βίλη Αποστολάτου, «Από τη Νεολιθική έως το τέλος της Μινωικής εποχής», ΑΝΠ, σ. 27.
― 27 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 28
στρο και αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς οικισμούς της Ανατολικής Κρήτης. Ο γνωστός δύσβατος λόφος Βρόκαστρο (ύψους 300 περίπου μέτρων) υψώνεται στο βάθος του κόλπου Μεραμβέλλου ΒΑ. της ευρύτερης περιοχής του Καλού Χωριού και συγκεκριμένα πάνω από τον σημερινό οικισμό Ίστρον. Θα έλεγε κανείς ότι το Βρόκαστρο στηρίζεται στον Βόρειο Οδικό Άξονα του νομού Λασιθίου, ο οποίος ενώνει τον Άγιο Νικόλαο με τις γνωστές πόλεις Ιεράπετρα και Σητεία και τα χωριά των ομώνυμων επαρχιών3. Αν στο συγκεκριμένο σημείο ρίξει ο ταξιδευτής το βλέμμα του προς Β. απολαμβάνει μία από τις ομορφότερες παραλίεςπλαζ του Καλού Χωριού και της Ανατολικής Κρήτης γενικότερα: το Βούλισμα 4. Τις ανασκαφές στον οικισμό (πάνω στο Βρόκαστρο), που είναι, όπως προαναφέραμε, ένας από τους πιο σημαντικούς της Ανατολικής Κρήτης, τις έκανε το 1910/1912 αποστολή του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια με επικεφαλής την αρχαιολόγο Edith Hall-Doan. Ο οικισμός ανήκει στη Μεσομινωική περίοδο (22001580 π.Χ.). Ανακαλύφθηκαν, όμως, και τάφοι της Υστερομινωικής εποχής (1580-1200 π.Χ.) και νεότεροι της Γεωμετρικής περιόδου (9ος-8ος αι. π.Χ.). Η επιλογή για κατοίκηση στον λόφο Βρόκαστρο έγινε πιθανότατα για λόγους ασφάλειας και προστασίας των κατοίκων. Η ασφάλεια συνίστατο, προφανώς, πρώτον, στον έλεγχο από ψηλά των πλοίων που έπλεαν προς την Ανατολική Κρήτη και, δεύτερον, στην άμεση και ασφαλή πρόσβαση των κατοίκων στη θάλασσα. Ένας, επίσης, πρόσθετος λόγος επιλογής της περιοχής για κατοίκηση ήταν οι πηγές που υπήρχαν, και υπάρχουν, στην ευρύτερη περιοχή και μπορούσαν να αρδεύσουν επαρκώς τον κάμπο του Καλού Χωριού. Αλλά και οι λόφοι γύρω από το Βρόκαστρο ήταν κατάλληλοι, για να καλλιεργήσουν οι κάτοικοι της περιοχής δημητριακά, ελιές, αμυγδαλιές, χαρουπιές και άλλα χρήσιμα δένδρα και φυτά. Ότι ο κάμπος του Καλού Χωριού καθώς και οι γύρω απ’ αυτόν ημιορεινές περιοχές ήταν και είναι εύφορες, είναι γνωστό 3. Για το Βρόκαστρο βλ. και Μ. Γεροντή, όπ.π., σσ. 393, 397-400 κ.α. 4. Για την ύπαρξη υποθαλάσσιου σπηλαίου στο Βούλισμα βλ. Μ. Γεροντή, όπ.π., σ. 401.
― 28 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 29
διαχρονικά σε ολόκληρη την Ανατολική Κρήτη και όχι μόνο. Αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ύπαρξη τριών πηγών: του Πύργου, του Πλατανιά και της Κάτω Βρύσης, που άρδευαν με τα νερά τους όλους τους κήπους και τα οπωροφόρα δένδρα του Καλοχωριανού κάμπου, ιδιαίτερα, βεβαίως, κατά τους θερινούς μήνες. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι τα κηπευτικά προϊόντα του Καλού Χωριού τροφοδοτούσαν την αγορά του Αγίου Νικολάου, σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα, περί τα μέσα κυρίως του 20ού αιώνα, με κύρια μεταφορικά μέσα τα γαϊδουράκια και με συνοδούς τις περισσότερες φορές τα μεγαλύτερα άρρενα τέκνα των οικογενειών. Το ίδιο συνέβαινε και με άλλα εδώδιμα προϊόντα, όπως π.χ. βερίκοκα, μούσμουλα (στην τοπική λαλιά «δέσπολα» ή «ρέσπουλα»), κορόμηλα, μπανάνες, πορτοκάλια, μανταρίνια, λεμόνια κ.ά. Η ροή της πηγής του Πύργου, όπως μας έλεγαν οι πρόγονοί μας, ήταν και είναι πάντα σταθερή και άρδευε το μεγαλύτερο μέρος του κάμπου. Η πηγή τού Πλατανιά στέρευε πολλές φορές μέσα στο κατακαλόκαιρο, ανάλογα με τις βροχοχιονοπτώσεις του προηγούμενου χειμώνα. Η πηγή της Κάτω Βρύσης είχε αυξομειώσεις στη ροή του υδάτινου πλούτου της. Ωστόσο, όταν η παροχή νερού ελαττωνόταν, η κοινοτική Αρχή αντλούσε το νερό από τον υδροφόρο ορίζοντα της πηγής με μηχανική υποστήριξη. Σήμερα η άρδευση του κάμπου έχει αλλάξει πλήρως. Το ίδιο ισχύει και για τους λόφους, στους οποίους υπάρχουν κυρίως ελαιόδενδρα, που ποτίζονται, επίσης, κατά τους θερινούς μήνες. Ήδη, λοιπόν, κατά το τρίτο τέταρτο του 20ού αιώνα η άρδευση όλης της περιοχής της Καλοχωριανής γης γίνεται με νερό γεωτρήσεων που μεταφέρεται με πλουσιότατο δίκτυο σωληνώσεων όπου επιθυμεί ο χρήστης. Τα «γλικάτα» (μεγάλοι υπέργειοι κεντρικοί υδάτινοι αγωγοί), που μετέφεραν το νερό των τριών πηγών του Καλού Χωριού στα κεντρικότερα σημεία του κάμπου και από κει διοχετευόταν σε μικρότερους αγωγούς, τους γνωστούς «καταπότες» και τα «καταποτάκια», δεν υπάρχουν πια! Άλλα χρόνια, άλλη τεχνολογία, αλλά και άλλα ήθη! Η ευδοκίμηση στην περιοχή πολλών προϊόντων, το εύφορο του εδάφους και η ύπαρξη των πλούσιων υδάτινων πόρων συνετέλε― 29 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 30
σαν, ώστε το υπουργείο Γεωργίας να εγκρίνει τη λειτουργία πρότυπου γεωργικού κτήματος στο Καλό Χωριό. Είναι το γνωστό «Αγροκήπιον», εκτάσεως 51 στρεμμάτων, και με την επίσημη ονομασία του: «Πρότυπον γεωργικὸν κτῆμα Καλοῦ Χωρίου», το οποίο τελούσε υπό την άμεση επίβλεψη της Διευθύνσεως Γεωργίας του Νομού Λασιθίου με έδρα της τον Άγιο Νικόλαο, πρωτεύουσα του Νομού. Τα φυτώρια του Αγροκηπίου ήταν γνωστά και ονομαστά σε όλη σχεδόν την Κρήτη αλλά και πέραν αυτής. Για του λόγου το αληθές, μεταφέρω εδώ σχετική μαρτυρία του Εμμανουήλ Καλύβα (βλ.λ.), ο οποίος είχε την ευθύνη του «Αγροκηπίου» για 29 έτη (1968-1987). Μας διαβεβαίωσε, λοιπόν, ότι εντός μιας ημέρας έστειλαν στη Ρόδο μεγάλο φορτηγό αυτοκίνητο με 1.000 δενδρύλλια διαφόρων ποικιλιών. Είναι σημαντικό να σημειώσω, ότι και οι ημερήσιες εκδρομές των μαθητών του Δημοτικού σχολείου του Καλού Χωριού γίνονταν πολλές φορές στο Αγροκήπιο. Εκεί οι μικροί Καλοχωριανοί παρακολουθούσαν «εξ απαλών ονύχων» πώς γίνεται το μπόλιασμα άγριων φυτών σε ήμερα ή πώς μπορούσε ένα ήμερο φυτό να δεχτεί «μπόλι» (εμβόλιο) άλλου ήμερου φυτού, π.χ. μια βερικοκιά να δεχθεί εμβόλιο αχλαδιάς, μια πορτοκαλιά να δεχτεί εμβόλιο μανταρινιάς κ.λπ. Πολλοί μαθητές μετείχαν και οι ίδιοι στο μπόλιασμα μικρών φυτών. Επανερχόνενος στη ροή του κειμένου, σημειώνω ότι από την αμερικανίδα αρχαιολόγο Εdith Ηall-Doan ερευνήθηκαν, επίσης, μια οικία Β. της γνωστής περιοχής Κοπράνες και μεγάλος αριθμός τάφων διαφόρων τύπων στις θέσεις: Αμυγδάλοι (στην τοπική λαλιά λέμε: «το αμυγδάλι»), Καρακοβίλια, Ματζιχορτιάς (στην τοπική λαλιά: «Μαζοχορθιάς») κ.λπ. Τα αρχαιολογικά ευρήματα του οικισμού στο Βρόκαστρο, που όπως φαίνεται είναι ο παλαιότερος οργανωμένος οικισμός της περιοχής, είναι: πήλινα (π.χ. εδώλια και αμφορείς), χάλκινα (πόρπες, σκουλαρίκια, περόνες, αιχμές από δόρατα κ.ά.), ξίφη από σίδηρο, αντικείμενα από στεατίτη κ.ά. Οι δε οικίες που εντοπίστηκαν είναι μικρές και φτωχικές, χτισμένες από πέτρα και πηλό ή λαξευμένες σε βράχο σε επάλληλα επίπεδα. Υστερομινωικοί τάφοι (12ος-7ος αι. π.Χ.) ανακαλύφθηκαν, επίσης, στη μικρή χερσό― 30 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 31
νησο, γνωστή στους Καλοχωριανούς με το όνομα Νησί (βλ. περισσότερα πιο κάτω), και στις περιοχές Πόρος και Γούλα 5. Σε απόσπασμα συνθήκης της Κνωσσού και άλλων Κρητικών πόλεων με την πόλη Μίλητο της Μ. Ασίας (αρχές περίπου του 3ου αι. π.Χ.) αναφέρονται και οι Ιστρώνιοι, των οποίων η επικράτεια εκτεινόταν και στη χερσόνησο που αναφέραμε ἤδη, δηλαδή στο Νησί 6. Πρόκειται εδώ για το γνωστό στους κατοίκους του Καλού Χωριού Νησί, που εκτείνεται μέσα στη θάλασσα του κόλπου Μεραμβέλλου από το εξωκκλήσι του Αγίου Παντελεήμονος δυτικά μέχρι την περιοχή Βούλισμα ανατολικά και συνδέεται με τον κύριο κορμό της Καλοχωριανής γης με τη γνωστή περιοχή Κα τε βα τή 7. Η επικράτεια των Ιστρωνίων (των κατοίκων της Ίστρου ή της Ιστρώνας ή του Ίστρου) έπαψε να υπάρχει ως ανεξάρτητο κράτος τον 2ο αι. π.Χ., γιατί την κατέλαβαν οι Λάτιοι (οι κάτοικοι της Λατούς 8). Την Ίστρο (Ιστρώνα) μνημονεύει και ο γνωστός εκκλησιαστικός συγγραφέας Ιππόλυτος, ο οποίος γεννήθηκε κατά το δεύτερο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ., άγνωστο πού, και κοιμήθηκε μάλλον στη Ρώμη το 235. Στο έργο του Χρονικά, που αποτελεί σύντομη χρονογραφία από της δημιουργίας του κόσμου μέχρι το 234 μ.Χ., και σε παράγραφο με τίτλο Κρήτης περίπλους, αναφέρει μεταξύ άλλων τις πόλεις της ευρύτερης περιοχής μας: Χερρόνησο, Ολούντα, Καμάρα και Ίστρον: «Ἁπὸ Χερρονήσου εἰς Ὀλοῦντα στάδιοι ξ΄· … Ἁπὸ Ὀλοῦντος εἰς Καμάραν στάδιοι ιε΄. Ἁπὸ Καμάραν εἰς Ἴστρον στάδιοι κε΄»9. 5. Βλ. σχετικά: Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα, τ. 15 (1984) 326-327 και ΑΝΠ, σ. 40. Για τη βιοτεχνική δραστηριότητα ιδιαίτερα στον Πρινιώτικο Πύργο (ψήσιμο κεραμικών αγγείων και χύτευση μετάλλων) βλ. ΑΝΠ, σ. 46 και Μ. Γεροντή, όπ.π., σε πολλούς τόπους. 6. Μεταξύ των 20 πόλεων που αποτελούσαν την Ένωση της Κνωσσού αναφέρεται και η πόλη Ίστρων. Η εν λόγω Ένωση ήταν ισχυρότερη των αντίστοιχων Ενώσεων Γόρτυνας και Φαιστού. Βλ. σχετικά Θεοχάρη Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 21990, σ. 85. Σε επιγραφή του 183 π.Χ. η πόλη Ίστρων αναφέρεται, επίσης, στη συμμαχία του Κοινού των Κρητών, που αριθμούσε 31 πόλεις, όπ.π., σ. 96. 7. Για την Κατεβατή βλ. και Μ. Γεροντή, όπ.π., σσ. 147-148, 262 κ.α. 8. Λεπτομερή στοιχεία περί της Λατούς βλ. ΑΝΠ, σσ. 70 εξ. και Μ. Γεροντή, όπ.π., σσ. 165 εξ. κ.α. 9. Βλ. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων, έκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 1956, τόμ. 6, σ. 254. Βλ. και ΑΝΠ, σ. 54. Για την Ιστρώνα βλ. και Μ. Γεροντή, όπ.π. σε πολλούς τόπους. Πλούσιο υλικό βρίσκει ο αναγνώστης και στις εφημερίδες Ίστρια Zωή και Ιστρώνα. Με τον πο-
― 31 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 32
Για τις τοποθετήσεις διαφόρων περιηγητών γύρω από την αρχαία Ιστρώνα παραπέμπουμε τον αναγνώστη στο μνημονευθέν συλλογικό έργο: Ο Άγιος Νικόλαος και η περιοχή του, σσ. 55-56. Από την αναφερόμενη εκεί εργασία του Νικόστρατου Θ. Καλομενόπουλου (ανθυπολοχαγού του ελληνικού στρατού το 1894) με τίτλο: Κρητικά ήτοι Τοπογραφία και Οδοιπορικά της νήσου Κρήτης, μεταφέρουμε εδώ το ακόλουθο παράθεμα: «Ενταύθα έκειτο η αρχαία πόλις Ιστρών ή Ίστρος. Το χωρίον Καλό-Χωριό εκαλείτο μέχρι προ ολίγων δεκαετηρίδων Ιστρώνας, το όνομα δε τούτο σωζόμενον έτι και σήμερον εκλείπει οσημέραι υποχωρούν εις το όνομα Καλό-Χωριό αποδοθέν κατ’ ευφημισμόν αντί Κακό-Χωριό, διότι ένεκα των πέριξ τελμάτων είναι νοσηρότατον». Κατά την αρχαϊκή περίοδο (πρώιμη εποχή του σιδήρου) μέχρι και το τέλος της ρωμαϊκής περιόδου, η αρχαία Ιστρώνα καταλάμβανε τον χώρο της γνωστής και σήμερα χερσονήσου Νησί. Εγκαταστάσεις της ίδιας περιόδου εντοπίστηκαν στις περιοχές: Πρινιώτικος Πύργος, Πηλός, στις δύο όχθες του Καλού Ποταμού και στην Κατεβατή, όπου «φαίνεται ότι υπήρχε νεκροταφείο της αρχαίας πόλης» (ΑΝΠ, σ. 59). Ως προς το θέμα του ενταφιασμού των νεκρών (τάφοι, ταφικά έθιμα, κτερίσματα κ.λπ.) κατά την Πρώιμη εποχή του σιδήρου, την Υστερομινωική ΙΙΙΓ περίοδο (γύρω στο 1200 π.Χ.) μέχρι την Πρώιμη Ανατολίζουσα Περίοδο (700-670 π.Χ.) καθώς και τα σχετικά ευρήματα στο Βρόκαστρο, τις Κοπράνες, τα Καρακοβίλια, τον Μαρμάρω, το Άνυδρο, την Αγία Βαρβάρα κ.λπ. βλ. ΑΝΠ, σσ. 75-76 κ.α. Ανάλογα στοιχεία για τα ιερά, δηλαδή τους χώρους λατρείας, και το αναφερόμενο ιερό της Αθηνάς Πολιάδος στην περιοχή της Ιστρώνας, στο οποίο οι κάτοικοι της περιοχής κατέθεταν τα δημόσια έγγραφά τους βλ. ΑΝΠ, σσ. 80 εξ., 83 και 89. ταμό Μακαρούνη - Ίστρωνα συνδέεται προχριστιανικά η λατρεία του θεού Διονύσου. Οι σχετικές τελετές που γίνονταν στις όχθες του ποταμού έχουν, ίσως, κάποια αναφορά προς το έθιμο να τοποθετούνται τρία πορτοκάλια στη λεκάνη που περιέχει το νερό του Αγιασμού της 6ης Ιανουαρίου. Ωστόσο, κατά την πίστη των χριστιανών τα τρία πορτοκάλια συμβολίζουν τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος. Γεγονός είναι ότι ο Αγιασμός των Θεοφανίων τελείται μέχρι και σήμερα στην πηγή του Πύργου, που βρίσκεται δίπλα στον ποταμό. Σε μαρμάρινη πλάκα που τοποθετήθηκε σε βράχο της πηγής το 2012, με δαπάνη του Μιχάλη Γεροντή, αναγράφεται ποίημα του ιδίου, με το οποίο προσπάθησε να συνδέσει, όπως μας είπε, την προ και τη μετά Χριστόν εποχή του Καλού Χωριού.
― 32 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 33
Αγγεία της Γεωμετρικής περιόδου (9ος αι. π.Χ.) που βρέθηκαν στο Βρόκαστρο μαρτυρούν προφανώς για τις εμπορικές σχέσεις της περιοχής της Ιστρώνας με εμπορικά κέντρα εκτός Κρήτης, μέσω ασφαλώς και των Κυκλάδων. Μαρτυρούν, επίσης, τον ρόλο που είχε η περιοχή για τη διακίνηση των εν λόγω αγγείων στον κόλπο Μεραμβέλλου (ΑΝΠ, σσ. 90-100). Κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο, δηλαδή από τα μέσα του 5ου αι. μ.Χ. μέχρι και την Αραβική κατάκτηση (827/828), η κατοικημένη περιοχή στο Καλό Χωριό είναι ο Πρινιώτικος Πύργος. Στην ίδια αυτή περιοχή γίνεται λόγος περί εκκλησιαστικού συγκροτήματος (όπ.π., σ. 116). Ιδιαίτερη σημασία έχει η σημείωση του γνωστού περιηγητή Buondelmondi, ο οποίος επισκέφτηκε το Καλό Χωριό το 1415 μ.Χ.: «δεν είδα τίποτε άλλο στην περιοχή της πόλης, παρά κολόνες και οικοδομήματα από μάρμαρο, που το μεγαλύτερο μέρος τους μεταφέρεται με καΐκια και ιστιοφόρα και χρησιμεύει στην κατασκευή των αρχοντικών και των εκκλησιών του Χάνδακα» (όπ.π., σ. 116)10. Η κατάκτηση της Κρήτης από τους Άραβες (827/828-961) δεν είχε αρνητικό οικονομικό αντίκτυπο μόνο στα παράλια της Ανατολικής Κρήτης. Ανάγκασε, επίσης, τους κατοίκους να αποσυρθούν στην ενδοχώρα για μεγαλύτερη ασφάλεια. Η κατάσταση άλλαξε μετά την ανακατάληψη της Κρήτης το 961 από τον Νικηφόρο Φωκά. Τότε αρχίζει η δεύτερη Βυζαντινή περίοδος (961-1204), οπότε η Κρήτη αποτελεί ανεξάρτητο Θέμα (δηλαδή διοικητική περιφέρεια διοικούμενη από στρατηγό). Οι ειδήσεις αυτής της περιόδου είναι πολύ φτωχές. Γραπτές μαρτυρίες έχουμε από πηγές της πρώιμης Βενετοκρατίας. Σ’ αυτές γίνεται λόγος μεταξύ άλλων χωριών (π.χ. της Πρίνας, της Κριτσάς, των Λακωνίων κ.ά.) και για το Καλό Χωριό (ΑΝΠ, σ. 118). Στις πηγές της ίδιας περιόδου, που αποτυπώνουν την εικόνα της υπαίθρου των μεσοβυζαντινών χρόνων (περίοδος ακμής της Κρήτης), το Καλό Χωριό ονομάζεται στη λατινική γλώσσα Ystrena ή Ystrina ή Ystrona. Στα ελληνικά, από το 1237 μέχρι τα μέσα του 19ου αι., το χωριό ονομαζόταν Νίστρωνας (όπ.π., σ. 131). 10. Για τον Buondelmondi βλ. περισσότερα στο βιβλίο του Μ. Γεροντή, Άγνωστες σελίδες, σ. 57 εξ.
― 33 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 34
Όσον αφορά την ονομασία Πύργος, την οποία φέρει ο νεότερος οικισμός δυτικά του Καλού Χωριού (το οποίο ως οικισμός ονομάζεται από τους ντόπιους Αρνικού) ίσως, κατά τη Μαρία Αρακαδάκη, να οφείλεται «σε κάποιον από τους 16 πύργους που, σύμφωνα με στοιχεία του Τουρκικού Αρχείου Ηρακλείου, βρήκαν και κατέγραψαν Τούρκοι, όταν κατέλαβαν την περιοχή» (όπ.π., σ. 141). Κατά την ίδια επιστήμονα, η παραλιακή ζώνη του κόλπου Μεραμβέλλου από τον Άγιο Ιωάννη τον Αφωρεσμένο μέχρι τις εκβολές του Ίστρωνα ποταμού φυλασσόταν από Βίγλες και Πύργους ακτοφρουράς (όπ.π.)11. Κατά την αναφερόμενη περίοδο δεν γίνεται λόγος για τοιχογραφημένους ναούς στην περιοχή του Καλού Χωριού. Ίχνη τοιχογραφιών βρίσκονται μόνο στον ιερό ναό του Αγίου Γεωργίου, που χρονολογείται από τα τέλη του 14ου αιώνα12. Ο ναός ανήκει στους μονόχωρους θολοσκεπείς ναούς, που αποτελούν χαρακτηριστικό τύπο της ναοδομίας της Κρήτης κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας. Λίγα μέτρα μακρύτερα από τον ναό του Αγίου Γεωργίου, νοτιοδυτικά, βρίσκεται ο νερόμυλος/αλευρόμυλος του κτήματος του Σπανάκη, που χρησιμοποιούσε το νερό της πηγής του Πλατανιά. Στον μύλο αυτόν εργαζόταν ο μακαριστός σήμερα συγχωριανός μας Ψυλλογιώργης μέχρι την ημέρα που ο μύλος σταμάτησε οριστικά να λειτουργεί (1951). Όσον αφορά την τοπική αυτοδιοίκηση, σε υποτυπώδη μορφή λειτουργούσε στην επαρχία Μεραμβέλλου από τα πρώτα χρόνια της Οθωμανοκρατίας (1647-1898). Δήμοι θεσμικά οργανωμένοι ιδρύονται μετά το 1860 με πρώτο τον δήμο Νεαπόλεως (1870). Ο δήμος αυτός είχε και την ευθύνη της συλλογής φόρων, που προέρχονταν από τα διακινούμενα προϊόντα στα λιμάνια και τις «σκάλες» της περιοχής. Σ’ αυτήν τη δραστηριότητα συμπεριλαμβάνεται και το Καλό Χωριό. Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία θυμούνται, ίσως, ότι στη δυτική άκρη του όρμου Καραβοστάσι υπήρχαν απο11. Για τον οικισμό του Πύργου και τον Βενετικό Πύργο της Ιστρώνας βλ., επίσης, Μ. Γεροντή, Άγνωστες σελίδες…, σ. 30 κ.α. 12. Ωστόσο, σε απαντητικό έγγραφο του μακαριστού Εμμανουήλ Τζώρτζη προς την Ιερά Μητρόπολη Ιεραπύτνης και Σητείας στις 27-1-1972, ως έτος αποπερατώσεως του εν λόγω ναού αναφέρεται «το 1840 περίπου» (βλ. σ. 138 του παρόντος).
― 34 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 35
θήκες, όπου συγκεντρώνονταν κυρίως τα χαρούπια του χωριού. Μεταφέρονταν στη συνέχεια με μαούνες σε αγκυροβολημένο στα βαθιά του όρμου φορτηγό πλοίο με τη βοήθεια εργατών, για να εξαχθούν στη συνέχεια στις χώρες της τελικής εκμετάλλευσης, μία από τις οποίες ήταν η Ρωσία. Το Καλό Χωριό ήταν ένας από τους επτά οικισμούς που αποτέλεσαν τον δήμο της Κριτσάς, έναν από τους έξι δήμους που δημιουργήθηκαν στην επαρχία Μεραμβέλλου, σύμφωνα με τον νόμο που δημοσιεύτηκε τον Σεπτέμβριο του 1879. Ο πληθυσμός του χωριού αριθμούσε τότε 329 χριστιανούς και 1 μουσουλμάνο. Ο δε δήμος της Κριτσάς μετονομάστηκε σε δήμο Αγίου Νικολάου με έδρα τον Άγιο Νικόλαο και πρώτο δήμαρχο τον Ιωάννη Πάγκαλο. Στο Δημοτικό Συμβούλιο εκπροσωπούσε το Καλό Χωριό ο Ιωάννης Χ΄΄ Ν. Πάγκαλος, για τον οποίο δεν κατόρθωσα να συλλέξω ακριβή στοιχεία. Όσον αφορά τις αυτοδιοικητικές τροποποιήσεις του δήμου του Αγίου Νικολάου από το 1901 μέχρι το 1911, καθώς και τη ριζική αλλαγή του αυτοδιοικητικού καθεστώτος του 1911 βλ. στο ΑΝΠ, σσ. 250-253. Σημειωτέον ότι το Καλό Χωριό αποτέλεσε αγροτικό δήμο από το 1911, στον οποίο ανήκαν οι οικισμοί Πύργος, Φορτί και Ίστρον, ενώ με Β.Δ. της 30ής Ιουλίου 1924 ανακηρύχτηκε κοινότητα μέχρι το 2000 που αποτέλεσε Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Αγίου Νικολάου. Η πληθυσμιακή εξέλιξη του οικισμού του Καλού Χωριού από το 1834 μέχρι το 1928 έχει ως εξής: 1834 → 10 οικογένειες, 1881 κάτοικοι 328, 1900 → 575, 1913 → 687 και 1928 → (κάτοικοι Αρνικού + Πύργου) 667. Όσον αφορά την εκπαίδευση της περιόδου 1821-1913 παραπέμπουμε στο ΑΝΠ, σσ. 259-267 από όπου μεταφέρουμε τα παρακάτω στοιχεία: Το Καλό Χωριό μετέχει στην καταβολή εκπαιδευτικού τέλους, μετά από απόφαση της Διοίκησης Λασιθίου (1883), με το ποσό των 800 γροσίων. Σύμφωνα, επίσης, με τον εκπαιδευτικό νόμο που ψηφίστηκε τον Μάιο του 1889, στο Καλό Χωριό λειτουργούσε Δημοτικό σχολείο Γ΄ τάξης (μέχρι 40 μαθητές), ενώ μετά το 1899 λειτουργεί Μονοτάξιο Δημοτικό. Στη σημαντική αλλαγή του 1907, το Δημοτικό σχολείο του Καλού Χωριού εντάσσεται στα κατώτερα Δημοτικά σχολεία με τετραετή φοίτηση. ― 35 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 36
Από το 1913, μετά δηλαδή την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, το εκπαιδευτικό σύστημα στην Κρήτη ακολούθησε καθόλα το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Στοιχεία για τη σύγχρονη εποχή που αφορούν το Καλό Χωριό και την ευρύτερη περιοχή του Αγίου Νικολάου βλ. στο ΑΝΠ, σ. 319 εξ.
Σημείωση: Στο Καλό Χωριό υπάρχουν σήμερα πολλοί νέοι πτυχιούχοι πανεπιστημιακών Σχολών με σπουδές που έχουν σχέση και με την επιστήμη της ιστορίας ή άλλους συναφείς προς αυτήν επιστημονικούς κλάδους. Θα ήταν, λοιπόν, χρήσιμο και ωφέλιμο κάποιοι από αυτούς τους νέους επιστήμονες να ασχοληθούν με θέματα τοπικού ενδιαφέροντος μέσα από αυτοτελείς μελέτες ή σχετικά άρθρα σε επιστημονικά και άλλα τοπικά αξιόλογα περιοδικά ή και φύλλα τοπικών εφημερίδων, τα άρθρα των οποίων είναι πιο προσιτά στο ευρύ κοινό. Οι εργασίες που απαιτούν λεπτομερή έρευνα και επιστημονική τεκμηρίωση, θα μπορούσαν να γίνουν στο πλαίσιο προγραμμάτων μεταπτυχιακών σπουδών για απόκτηση αντίστοιχων επιστημονικών τίτλων, π.χ. μιας Διπλωματικής εργασίας (Μaster) ή ενός διδακτορικού διπλώματος.
― 36 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 37
ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 38
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 39
Κεφάλαιο Πρώτο
ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ § 1. ΙΕΡΕΙΣ - ΕΦΗΜΕΡΙΟΙ ΤΗΣ ΕΝΟΡΙΑΣ *
Μαστοράκης Γεώργιος Ο πρώτος, ίσως, εφημέριος της ενορίας Αγίου Χαραλάμπους του Καλού Χωριού με πιθανή καταγωγή από το χωριό Μεσελέροι. Δεν είναι γνωστό το όνομα της πρεσβυτέρας του ούτε ο χρόνος της χειροτονίας του. Άγνωστος είναι, επίσης, ο χρόνος και της γεννήσεως και της κοιμήσεώς του. Όπως θυμάται η Καλλιόπη Κ. Μανδουράρη (85 ετών σήμερα), ο π. Γεώργιος έμενε στην οικία που ανήκει στην Αικατερίνη (Κατίνα) Καφετζάκη-Ξωμεριτάκη (85 ετών σήμερα). Υπήρξε πατέρας έξι τέκνων: της Φιορέτζας (μετονομάστηκε Φωτεινή), της Μαρίας, της Ευαγγελίας, της Ζαχαρένιας, του Δημητρίου και του Ιωάννη. Απόγονοί του είναι σήμερα όσοι κάτοικοι του Καλού Χωριού φέρουν το επώνυμο Μαστοράκης, καθώς και τα παιδιά των θυγατέρων του με τα επώνυμα: (Γεώργιος) Στιβακτάκης, (Ηλίας) Λυράκης, (Χαράλαμπος) Πάγκαλος και (Ιωάννης) Διαλυνάς. Σημείωση: Σύμφωνα με πληροφορία της Μαρίας χήρας Μιχ. Ανδρουλάκη, στον γάμο της κόρης τού π. Γεωργίου Φιορέτζας με τον Γ. Στιβακτάκη είχε κληθεί για να τον ευλογήσει, προφανώς, ο τότε επιχώριος επίσκοπος Φιλόθεος Μαζοκοπάκης, ο οποίος στο άκουσμα του ονόματος της νύφης (Φιορέτζα) αντέδρασε και έδωσε εντολή να αντικατασταθεί αμέσως με το όνομα Φωτεινή. Η δισεγγονή μάλιστα του π. Γεωργίου, Μαρία Διαλυνά του Ιωάννη, * Τα ονόματα των Ιερέων - Εφημερίων της Ενορίας ακολουθούν τη σειρά με την οποία καταχωρίζονται εδώ. Τα ονόματα των άλλων παραγράφων του παρόντος κεφαλαίου ακολουθούν για διευκόλυνση των αναγνωστών αλφαβητική σειρά. Σε όσα ονοματεπώνυμα δεν αναγράφεται το πατρώνυμο, ήταν αδύνατο να το ανιχνεύσουμε.
― 39 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 40
διηγείται ότι άκουσε τη γιαγιά της Φωτεινή να λέει ότι ο Δεσπότης καταράστηκε όποιον θα την αποκαλούσε στο εξής με το παλιό της όνομα. Αναφέρει, επίσης, η Μαρία Μιχ. Ανδρουλάκη ότι, όταν ο παπα-Γιωργάκης, όπως τον αποκαλούσαν, μοίραζε το αντίδωρο, έλεγε κάποιους στίχους, μερικούς από τους οποίους παραθέτουμε: 1. Άρχοντες θεμελιωτάδες και μικρή φτωχολογιά, θάνατος μας περιμένει νέους, γέρους και παιδιά. 2. Ξαφνικά έρχεται το θέρος που θερίζει την ψυχή, τίποτε δεν τηνε σώζει παρά μόνο προσευχή. 3. Όταν τρως και ξεφαντώνεις δώσ’ και σ’ άλλον που πεινά μην ξελησμονάς το Χάρο όπου στέκεται σιμά. 4. Ρώτησα τους πεθαμένους εις τον Άδη πώς περνούν δαίμονες τους πολεμούνε και σκουλήκια που πεινούν.
Χρυσός Εμμανουήλ Γενάρχης όλων όσοι φέρουν το επώνυμο Χρυσός στο Καλό Χωριό. Καταγόταν από το χωριό Μέσα Λασίθι του Οροπεδίου Λασιθίου. Τον συναντάμε ως εφημέριο στον συνοικισμό Πύργος του Καλού Χωριού, που ανήκε τοπογραφικά στον Δήμο Κριτσάς. Ήταν πατέρας τεσσάρων αρρένων τέκνων: του Σταύρου, του Ιωάννη, του Μιχαήλ και του Γεωργίου. Για τον Γεώργιο βλ. σσ. 6970. Όταν προσβλήθηκε από ανίατη λοιμώδη νόσο, αποσύρθηκε στη γνωστή ορεινή περιοχή «Κουφή», όπου και διέμεινε μέχρι της κοιμήσεώς του. Ετάφη στο εξωκκλήσι του Αγίου Σίλα, όπου είχαν ενταφιασθεί, επίσης, δύο μικρά παιδιά του. Του ενός βρέθηκαν το κρανίο και λείψανα του σκελετού από τον σημερινό προϊστάμενο της ενορίας ιερομόναχο π. Φιλάρετο και τον Γεώργιο Ι. Σγουρό, μέλος του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου της ενορίας. Τα λείψανα φυλάσσονται στο οστεοφυλάκιο του κοιμητηρίου του Καλού Χωριού.
Στρατάκης Νικόλαος (παπα-Νικολής) Τα λιγοστά βιογραφικά στοιχεία του παπα-Νικολή (όπως τον αποκαλούσαν οι κάτοικοι του Καλού Χωριού) τα αφηγήθηκε ο ― 40 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 41
Εμμανουήλ Καλύβας (βλ.λ.), δεύτερος σήμερα (2015) σε ηλικία (94 ετών) κάτοικος του Καλού Χωριού. Ο Καλύβας, από της ηλικίας των τριών ετών, τον γνώρισε ως προϊστάμενο της ενορίας του Καλού Χωριού και λειτουργό στον ιερό ναό του Αγίου Χαραλάμπους. Εκεί ο μικρός Εμμανουήλ εκκλησιαζόταν ανελλιπώς με τον πατέρα του Γεώργιο (βλ.λ.), αριστερό ψάλτη του χωριού. Τον περιγράφει, λοιπόν, ως παραδοσιακό λευΐτη, ως γνήσιο εργάτη του Ευαγγελίου και ως κληρικό που επιτελούσε τα ενοριακά και λειτουργικά του καθήκοντα με πίστη και φόβο Θεού. Διέθετε, επίσης, το χάρισμα της ορθοφωνίας και της καλλιφωνίας. Είχε δε τόσο δυνατή φωνή, ώστε, όταν έψαλλε το «Χριστός Ανέστη», το βράδυ της Αναστάσεως, και το επέτρεπαν, επίσης, οι καιρικές συνθήκες, ακουγόταν η ψαλμωδία του από ολόκληρη την περιοχή του Καλού Χωριού. Με την πρεσβυτέρα του Μαρία απόκτησαν πέντε παιδιά: τον Ιωάννη (βλ.λ.), τον Γεώργιο, την Ελπίδα, την Ευαγγελία και την Καλλιόπη. Φαίνεται ότι διέθετε ιδιαίτερες δεξιότητες και χαρίσματα και γι’ αυτό του προσήψαν το παρωνύμιο «χερικάρης». Αναφέρουμε κατά χρέος την ακόλουθη παράδοση, που διασώθηκε από την κόρη του Ευαγγελία, ύστερα προφανώς από διήγηση του ιερέα-πατέρα της. Καθώς, λοιπόν, κάποιο πρωινό, σχεδόν νύχτα ακόμη, εισήλθε στον ναό του Αγίου Γεωργίου, για να τελέσει τη Θεία Λειτουργία, άκουσε κατά τρόπο μυστικό να τελεσιουργείται το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας από αγγέλους. Μετείχε σιωπηλός μέχρι πέρατος της αγγελικής μυσταγωγίας, για να βρεθεί στο χέρι του τεμάχιο αντιδώρου, το οποίο κατέλυσε και επανήλθε σταυροκοπούμενος στον εαυτόν του. Από τα στοιχεία που ερεύνησε η παρούσα έκδοση είναι η ληξιαρχική πράξη θανάτου, σύμφωνα με την οποία ο παπα-Νικολής κοιμήθηκε την 12η Νοεμβρίου 1935 σε ηλικία 75 ετών. Πρόκειται, προφανώς, περί αριθμητικού λάθους. Το πραγματικό έτος κοιμήσεώς του είναι το 1945.
― 41 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 42
Τζώρτζης Εμμανουήλ του Στερεού (παπα-Μανώλης) Δεύτερο (και τελευταίο) τέκνο των γονέων του Στερεού και Μαρίας. Γεννήθηκε στις 12 Δεκεμβρίου 1912 στο Καλό Χωριό. Η αδελφή του Ευαγγελία, σύζυγος Εμμ. Τζιράκη, γεννήθηκε το 1911. Ορφάνεψαν από πατέρα ικανό χρόνο πριν από τη γέννηση του μικρού Μανώλη. Η μητέρα τους, που είχε χάσει άλλα παιδιά πριν αποκτήσει το πρώτο εν ζωή τέκνο της, την Ευαγγελία, κοιμήθηκε λίγο προ του πεντηκοστού έτους της ηλικίας της. Όλοι αυτοί οι λόγοι, και κυρίως η ψυχική καλλιέργεια των δύο αδελφών, εξηγούν την διά βίου υποδειγματική και ομολογημένη από όλους αξιοζήλευτη όντως μεταξύ τους βαθιά αγάπη. Την εγκύκλια μόρφωσή του έλαβε στο Δημοτικό σχολείο του Καλού Χωριού και συνέχισε στο Γυμνάσιο της Ιεραπέτρας, από το οποίο διέκοψε τη φοίτησή του για λόγους υγείας. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειώσουμε ότι καθόλη τη ζωή του ο παπα-Μανώλης ήταν άνθρωπος ευαίσθητος, είχε εύθραυστη υγεία και ο οργανισμός του δεν προέβαλλε ισχυρές αντιστάσεις, ιδιαίτερα σε περιόδους επιδημικών ασθενειών. Ως χαρακτήρας ήταν ακέραιος, δίκαιος, φιλάνθρωπος και καταδεκτικός έναντι των κατοίκων του χωριού. Από νωρίς, όμως, φάνηκε ότι δεν ήταν εύκολο να ανταποκριθεί στις δυσκολίες των σκληρών γεωργικών εργασιών και στην αντιμετώπιση των κόπων και των μόχθων που ήταν αναγκασμένος ένας γεωργός να καταβάλλει τότε εργαζόμενος σχεδόν από νύκτα σε νύκτα. Η κατάσταση άλλαξε, όταν 23ετής το 1935 νυμφεύτηκε την Καλλιόπη Μαργετουσάκη. Λόγω των πνευματικών προσόντων και του ηθικού χαρακτήρα του, αντιπροσωπεία κατοίκων του Καλού Χωριού, η οποία εξέφραζε τη θέληση όλων σχεδόν των Καλοχωριανών, επισκέφτηκαν τον επιχώριο επίσκοπο Φιλόθεο Μαζοκοπάκη στην Ιεράπετρα και τον παρακάλεσαν να χειροτονήσει ιερέα τον Εμμανουήλ Τζώρτζη, τοποθετώντας τον στην ενορία του Καλού Χωριού, ζώντος έτι και ιερατεύοντος του π. Νικολάου Στρατάκη (παπα-Νικολή). Το αίτημα είχε αποτέλεσμα. Ο νεαρός ― 42 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 43
πλέον οικογενειάρχης Εμμανουήλ Τζώρτζης γράφτηκε και πάλι στη δευτέρα τάξη του Γυμνασίου Ιεραπέτρας, για να διακόψει τη φοίτησή του στις 17 Ιανουαρίου 1938 (βλ. σχετικό αποδεικτικό του Γυμνασίου Ιεραπέτρας, σ. 132) και να συνεχίσει σπουδές στην Κρατική Σχολή μονοετούς φοιτήσεως της Μητροπόλεως Κρήτης, η οποία προετοίμαζε τους σπουδαστές της για να δεχθούν το μυστήριο της Ιερωσύνης. Αυτό έπραξε με κάθε επιμέλεια ο νεαρός οικογενειάρχης. Η χειροτονία του σε διάκονο έγινε στις 20-7-1938 και σε πρεσβύτερο στις 21-7-1938 στον Ι. Ναό Αγίου Γεωργίου Ιεραπέτρας από τον επίσκοπο Ιεραπύτνης και Σητείας Φιλόθεο Μαζοκοπάκη. Αμέσως τοποθετήθηκε εφημέριος στην ενορία Κοιμήσεως Θεοτόκου της κοινότητας Μακρυλιάς (21-7-1938), ενώ είχε ήδη αποκτήσει την πρώτη κόρη του Μαρία, η οποία περικοσμείται μέχρι σήμερα, όπως και πολλές συνομίληκές της, με τις σπάνιες αρετές της δικαιοσύνης και της αγάπης και ένα μόνιμο χαμόγελο ανεξικακίας. Ως κληρικός, ο παπα-Μανώλης απόκτησε άλλα τέσσερα τέκνα: τον Μιχάλη, τον Ιωάννη, τη Ζαχαρένια και την Ευαγγελία. Στην ενορία Αγίου Χαραλάμπους του Καλού Χωριού τοποθετήθηκε οριστικά στις 9-3-1940 με συνεφημέριο τον παπα-Νικολή. Πριν προχωρήσουμε σε άλλες πληροφορίες του εφημεριακού του βίου και της προσήλωσής του στα με στενή και ευρεία έννοια ιερατικά, θρησκευτικά, λειτουργικά και ποιμαντικά εν γένει καθήκοντά του, οφείλουμε να τονίσουμε ότι νίκησε κατά κράτος τις επιφυλάξεις και τις κάθε είδους μικρότητες και καχυποψίες και, κυρίως, τον φθόνο που γεννά, εκτρέφει και πολλές φορές γιγαντώνει η εντοπιότητα για κάποια πρόσωπα, λίγα κατά κανόνα, που διακρίνονται των άλλων για την όποια πρόοδο ή επιτυχή άσκηση κάποιας ασήμαντης ή/και σημαντικής διοικητικής, πνευματικής, ηθικής ή θρησκευτικής αποστολής. Αυτός είναι ο βαθύτερος λόγος που εξηγεί, πιστεύουμε, γιατί η αιφνίδια και ως κεραυνός εν αιθρία αναγγελία του θανάτου του και ο τρόπος με τον οποίο έφυγε από τη ζωή εκείνο το βροχερό πρωινό της 20ής Μαρτίου 1981 γέμισε τις καρδιές των απανταχού Γης Καλοχωριανών με βαθύτατη συγκίνηση, θλίψη και στενοχωρία. Όλοι σχεδόν έχασαν τη φωνή τους, μη πιστεύοντας στ’ αφτιά τους. Η γλώσσα τους κόλλησε ― 43 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 44
στον λάρυγγά τους, κατά πως αναφωνεί ο ψαλμωδός: «Κολληθείη ἡ γλῶσσά μου τῷ λάρυγγί μου» (Ψαλμ. 136, 6). Ήταν αδύνατο, όπως έδειξαν τα πράγματα, να πιστέψει έστω και ένας ενορίτης του Καλού Χωριού ότι δεν θα ξαναδεί και δεν θα ξανακούσει τον παπα-Μανώλη με το σεβαστικό ιερατικό του παράστημα και με τη γλυκύτατη και αγγελική φωνή του, οσάκις τελεσιουργούσε το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας στους κεντρικούς ναούς του Αγίου Χαραλάμπους, της Αγίας Τριάδας και της Παναγίας στον Πύργο, του παρεκκλησίου του Αγίου Γεωργίου και των εξωκκλησιών: Αγίου Σίλα, Αγίου Παντελεήμονος, Αγίου Φανουρίου, Αφέντη Χριστού, Αγίας Παρασκευής, Αγίας Βαρβάρας και Αγίου Νικολάου (κοιμητηριακού ναού του παλαιού νεκροταφείου). Ο παπα-Μανώλης δεν άφηνε εξωκκλήσι «αλειτούργητο». Είχε «αγιάσει» ακόμη και η μικρή βαλίτσα, μέσα στην οποία μετέφερε σ’ όλα τα εξωκκλήσια τα ιερά του άμφια και τα απαραίτητα για την τέλεση της Θείας Λειτουργίας ιερά σκεύη. Τη δική του συμβολή στις μετακινήσεις προς τα εξωκκλήσια είχε και το συμπαθέστατο γαϊδουράκι της οικογένειας του παπα-Μανώλη. Ήταν το μόνιμο μεταφορικό του μέσο σε κάθε μακρινό ή κοντινό εξωκκλήσι. Τη διατροφή του και σχεδόν την πάσα φροντίδα του είχε αναλάβει σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα το πιο σεβάσμιο και λόγω ηλικίας μέλος της ιερατικής οικογένειας, η ανιδιοτελής και γεμάτη θυσιαστική καλοσύνη μητέρα τής πρεσβυτέρας, η γιαγιά Ζαχαρένια. Μακαρία η μνήμη της! Στο τέλος κάθε Θείας Λειτουργίας στα εξωκκλήσια ακολουθούσε κατά παγιωμένη σχεδόν συνήθεια κάποια συζήτηση. Πολλές φορές αφορούσε τα περασμένα. Πρόσωπα, δηλαδή, και γεγονότα του παρελθόντος, που δίδασκαν όλους, νεότερους και μεγαλύτερους στην ηλικία, ότι πρέπει να αγαπάμε την τοπική ιστορία, τα ήθη και τα έθιμα του χωριού και ότι όλοι έχουμε ηθικό χρέος να είμαστε φύλακες των προγονικών αρετών κυρίως, όμως, δημιουργοί και οικονόμοι καλύτερου μέλλοντος. Μου έρχεται, π.χ., ζωντανή στη μνήμη η διήγηση που μας έκανε ο παπα-Μανώλης πολλές δεκαετίες πριν, μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας. Καθόμασταν στην αυλή του μικρού ναού του Αγίου Φανουρίου, όταν, ατενίζοντας το απέραντο γαλάζιο της μα― 44 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 45
γευτικής θάλασσας του κόλπου Μεραμβέλλου, έστρεψε τον λόγο του στις μαύρες μέρες του 1943. Μας διηγήθηκε, λοιπόν, ότι, ενώ τελούσε τη Θεία Λειτουργία στο εξωκκλήσι του Αγίου Φανουρίου (27 Αυγούστου του 1943), η γερμανική αεροπορία επιδιδόταν στο φονικό της έργο στα Δωδεκάνησα. Να πώς μας περιέγραψε σε τοπικό γλωσσικό ιδίωμα το γεγονός: «Αποπαέ ακούγαμε, αγαπητοί μου, το βούισμα των αεροπλάνων και τα μπαχονίδια από τσι βόμβες που βοβαρδίζανε οι Γερμανοί αεροπόροι τα Δωδεκάνησα. Εσφάρασε… ήτρεμε ο τόπος!». Ήταν ακούραστος στην επιτέλεση των ιερατικών και λειτουργικών του καθηκόντων απαρχής μέχρι τέλους της ιερατικής του διακονίας. Για αρκετά χρόνια διάβαζε την ακολουθία του Μεσονυκτικού στο σπίτι καθώς και τους ψαλμούς των καθισμάτων των Προηγιασμένων και συνέχιζε στον ναό την κάθε ακολουθία. Είχε άξιους συνεργάτες στην επιτέλεση όλων των επιμέρους διακονημάτων, είτε οι ακολουθίες τελούνταν στους δύο κεντρικούς ναούς (Άγιο Χαράλαμπο και Παναγία του Πύργου), είτε στο παρεκκλήσιο του Αγίου Γεωργίου, είτε σε ένα από τα πολλά εξωκκλήσια. Το ίδιο συνέβαινε και κατά τη Θεία Λειτουργία της Κυριακής ή της όποιας απλής εορτής Αγίου ή μεγάλης τοπικής πανήγυρης. Καλλίφωνος ο ίδιος, όπως ανέφερα ήδη, ευτύχησε να έχει ως ψάλτες πολλούς συγχωριανούς συνεχιστές της ντόπιας εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης. Είχε, όμως, και κάποιους που είχαν σπουδάσει τη Βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική στην Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης, που λειτουργούσε κατά τον προπερασμένο αιώνα στην Ι. Μονή της Χρυσοπηγής (Σούδα), κατά τον περασμένο αιώνα στην Ι. Μονή Αγίας Τριάδος στο Ακρωτήρι των Χανίων και σήμερα στην πόλη των Χανίων ως Εκκλησιαστικό Λύκειο. Πρώτος σ’ αυτή τη σειρά υπήρξε ο δημοδιδάσκαλος Χαράλαμπος Ρεστάκης (βλ.λ.). Υπήρξε, επίσης, η ψυχή, ο τροφοδότης και ο συνεχιστής θρησκευτικών ηθών και εθίμων και αντίστοιχων παραδόσεων, που γέμιζαν τις ψυχές μικρών και μεγάλων, που συμμετείχαν και προσέφεραν σ’ όλες τις σχετικές προσπάθειες και εκδηλώσεις. Στο σπίτι του παπα-Μανώλη ετοιμάζονταν, π.χ., την παραμονή της Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως οι «μάτσες» ή «ροδαρές», δηλαδή μικρές ανθοδέσμες με ποικίλα άνθη και βότανα (π.χ. ζουμπούλια, ― 45 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 46
μαντζουράνα, δενδρολίβανο, δυόσμο κ.ά.), τα οποία είχαν μαζέψει από περιβόλια ή είχαν κόψει από τις γλάστρες τους μικρές και μεγάλες κοπέλες, μαθητές και μαθήτριες, αλλά και γυναίκες όλων των ηλικιών. Οι «μάτσες» μοιράζονταν την Κυριακή, καθώς το εκκλησίασμα περνούσαν και προσκυνούσαν τον σταυρό και το χέρι του ιερέα και λάμβαναν την ευλογία του. Το ίδιο γινόταν στο καφενείο του Γεωργίου Μαυρή (του «Κουρκουνέλη»), δίπλα στον ναό του Αγίου Χαραλάμπους, με πρωταγωνιστή τον παπα-Μανώλη, όταν, το Σάββατο του Λαζάρου, έπλεκαν με χαρά και καλλιτεχνική διάθεση τους σταυρούς από βάγια, τα οποία είχαν αγορασθεί πολύ χρόνο πριν και είχαν θαφτεί στο χώμα για να αποκτήσουν το επιθυμητό κιτρινωπό χρώμα και την ανάλογη ευλυγισία. Οι σταυροί μοιράζονταν στους πιστούς με κλαδί ελιάς την Κυριακή των Βαΐων σε ανάμνηση της εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα (Βαϊοφόρος) και πάντα στο πλαίσιο της τοπικής παράδοσης. Ανάλογη, αλλά πιο συμμετοχική και άκρως συγκινητική ήταν η προετοιμασία στολισμού του Επιταφίου ή της κατασκευής στεφάνων για την εικόνα του Νυμφίου το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων, ή για τον σταυρό το βράδυ της Μ. Πέμπτης, όταν ο παπα-Μανώλης εξερχόταν από τη βόρεια πύλη του ιερού με τον Εσταυρωμένο, απαγγέλλοντας με κατάνυξη σε ύφος ανάγνωσης του Ευαγγελίου το «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου», ή για τις εικόνες των εορταζομένων Αγίων κ.λπ. Ο παπα-Μανώλης, λόγω της ιερατικής του ιδιότητας, δεν κλήθηκε κατά την επιστράτευση του 1940 να υπηρετήσει την πατρίδα σε κάποιο μέτωπο του πολέμου. Βρήκε, ωστόσο, τρόπο να υπερασπίσει τα ιερά και τα όσια του τόπου του, τις πνευματικές και ηθικοκοινωνικές αξίες των προγόνων μας, τους ναούς και τα μοναστήρια της πίστεώς μας, όπου φυλάσσονται τα λείψανα των Αγίων της Εκκλησίας του Χριστού. Ο συνεπής, φιλακόλουθος και γλυκύτατος λειτουργός των ιερών ακολουθιών του ετήσιου εκκλησιαστικού κύκλου αποδείχτηκε, επίσης, και, όπως έδειξαν τα γεγονότα πιάνοντας τα ανθρώπινα όριά του, ανυποχώρητος υπερασπιστής των προγονικών αρετών και των οραμάτων της γενιάς του με κυρίαρχο στόχο την ανάκτηση του υπέρτατου αγαθού της ελευθερίας, την απόδοση δικαιοσύνης και την κατίσχυση και παγίωση της ειρήνης σ’ έναν κόσμο καθημαγμένο από τους στρατιώτες του ολέθρου. ― 46 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 47
Απτή απόδειξη όλων αυτών είναι το πραγματικό γεγονός που ακολουθεί: Αρχές Σεπτεμβρίου του 1944 οι Γερμανοί κατακτητές πήραν βιαίως τα κοπάδια των αιγοπροβάτων της Ι. Μονής Τοπλού, για να τα οδηγήσουν στο Ηράκλειο, όπου θ’ αποτελούσαν τροφή των κατοχικών στρατευμάτων. Στην περιοχή του Καλού Χωριού «Άγιος Σίλας» κάτοικοι των κοινοτήτων Καλού Χωριού και Κρούστα πήραν τα «οζά» (το κοπάδι των αιγοπροβάτων) και μαζί τούς Γερμανούς που τα οδηγούσαν στο Ηράκλειο. Τα οδήγησαν στο όρος Καθαρό, πάνω από τα χωριά Κρούστα και Κριτσά. Ο παπα-Μανώλης, ο οποίος δεν γνώριζε το περιστατικό με τα αιγοπρόβατα, το βράδυ της 7ης Σεπτεμβρίου έπρεπε να τελέσει το μυστήριο του γάμου των Εμμανουήλ και Ευγενίας Δατσέρη στο σπίτι τους, κοντά στην Κάτω Βρύση. Εντωμεταξύ, έφθανε η 8η βραδυνή ώρα, μετά την οποία απαγορευόταν η κυκλοφορία, και έστειλε την κόρη του Μαρία (7 ετών) στο σπίτι, λέγοντάς της να ενημερώσει τη μητέρα της, ότι ο ίδιος θα διανυκτέρευε στο σπίτι των νεονύμφων. Παράλληλα, όμως, οι Γερμανοί, που πίστευαν ότι ο ιερέας είναι γνώστης της κλοπής των αιγοπροβάτων, περικύκλωσαν το σπίτι του και χτυπώντας την είσοδο με αγριότητα απαιτούσαν να πληροφορηθούν πού είναι ο παπάς. Η επτάχρονη Μαρία θυμάται τα χαρακτηριστικά και επανειλημμένα πνιχτά ερωτήματα των κατακτητών: «πού παπάς… πού οζά… πού Ζαχαρίας;» (Ζαχαρίας ήταν ο διερμηνέας των Γερμανών). Η πρεσβυτέρα θήλαζε το λίγων μηνών δευτερότοκο παιδί της (τον Μιχάλη). Την πήραν κακήν-κακώς από το σπίτι, ρίχνοντας το βρέφος κατά γης. Τη ρωτούσαν επίμονα και με ιταμότητα να τους πει χωρίς χρονοτριβή πού κρύβεται ο παπάς, την ίδια ώρα που η πεθερά του, η μακάρια Ζαχαρένια, προσπαθούσε να βρει τρόπο να φύγει από το σπίτι να τον ενημερώσει, γιατί φοβόταν για τη ζωή του. Πρωί-πρωί την 8η Σεπτεμβρίου ο παπα-Μανώλης ανέβαινε στο σπίτι του, προκειμένου να ετοιμαστεί και να αναχωρήσει για τον ναό της Παναγίας στον Πύργο, όπου θα τελούσε τη Θεία Λειτουργία της εορτής του Γενεσίου της Θεοτόκου. Στις συνεχείς ερωτήσεις των Γερμανών απαντούσε επίμονα ότι δεν γνωρίζει τίποτα για τα «οζά» και ότι πρέπει να τελέσει το υπέρτατο ιερατικό του χρέος, τη Θεία Λειτουργία. ― 47 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 48
Η ακολουθία του Όρθρου άρχισε στην εκκλησία του Πύργου, αλλά οι Γερμανοί ζητούσαν να πληροφορηθούν ποιος έκλεψε το κοπάδι των αιγοπροβάτων και έφυγαν εξαγριωμένοι με κατεύθυνση την εκκλησία του Πύργου. Κάποιος ενημέρωσε τον παπαΜανώλη για την οργή των Γερμανών και αυτός, θέλοντας να προστατέψει το εκκλησίασμα, παρακάλεσε όλους, μικρούς και μεγάλους, να αποχωρήσουν από τον ναό, για να αποφευχθούν τα χειρότερα. Ο υπογράφων το παρόν κείμενο, τεσσεράμισι ετών τότε, έφυγε με την αδελφή του Μαρίνα, έντεκα ετών εκείνη, με κατεύθυνση τον νερόμυλο-αλευρόμυλο του Πύργου στον Μαρμάρω (μυλωνάς ήταν ο γερο-Μουσούρος) και χώθηκαν σε ένα γειτονικό μπανανόκηπο του γέρο Καβουσανομιχάλη! Ενώ, λοιπόν, προχωρούσε η τέλεση της Θείας Λειτουργίας, οι Γερμανοί περικύκλωσαν τον ναό. Κάποιοι φρουρούσαν ένοπλοι την είσοδο και κάποιοι άλλοι παρατάχτηκαν μπροστά στην Ωραία Πύλη. Η απειλή ήταν σαφής προς τον λειτουργό ιερέα: να διακόψει τη Θεία Λειτουργία και να εξέλθει του ναού. Η απάντηση του παπα-Μανώλη ήταν σαφέστερη της απειλής των κατακτητών: Εγώ έχω άλλο αφεντικό. Πρώτα θα κάνω το χρέος μου σ’ Αυτόν και μετά κάντε με ό,τι θέλετε. Ωστόσο, αν θέλετε, σκοτώστε με εδώ, μέσα στο ιερό· δεν σταματώ τη Θεία Λειτουργία. Σημειώνω ότι το εκκλησίασμα είχε αποχωρήσει. Δύο άνδρες μόνο παρέμειναν στον ναό: Ο Εμμανουήλ Μ. Καβουσανός, πεθερός αργότερα της Μαρίας, ο Γεώργιος Ε. Χρυσός (βλ.λ.), νεωκόρος της ενορίας, και η μικρή Μαρία. Μιαν ενορίτισσα που έφερε το παιδί της αργότερα για να το κοινωνήσει, οι Γερμανοί την πέταξαν έξω από τον ναό! Αφού έκανε «κατάλυση» ο παπα-Μανώλης, τον παρέλαβαν οι Γερμανοί χτυπώντας τον με τους υποκόπανους των όπλων τους από την εκκλησία του Πύργου μέχρι το καφενείο του γέρο Διαλυνά (Νταμπακογιάννη). Εκεί τον κάθισαν βιαίως και ανακρίνοντάς τον με απειλές, τον πίεζαν επιμόνως να ομολογήσει ποιοι έκλεψαν τα «οζά» του Τοπλού και αιχμαλώτισαν τους Γερμανούς στρατιώτες που τα συνόδευαν μαζί με τον Ζαχαρία, τον διερμηνέα. Η επτάχρονη Μαρία με κλάματα συνόδευε αποσβολωμένη τον ανυπεράσπιστο πατέρα της, που δεχόταν με καρτερία τα χτυπήματα από τους υποκόπανους των όπλων των δήμιων κατακτητών. Γιατί καθένας απ’ αυτούς έβγαζε από μέσα του την πιο σκληρή ― 48 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 49
μορφή του κτήνους που έκρυβε. Δεν μπορούμε, βεβαίως, να αρνηθούμε ότι ακόμη και στην πιο σκληρή φάση ενός ανηλεούς πολέμου υπάρχουν στρατιώτες που μισούν τον πόλεμο για τις ανείπωτες καταστροφές, τη φρίκη και τα αθώα θύματα που θερίζει στο πέρασμά του. Δυστυχώς, όμως, αυτοί είναι οι λίγες αμάρτυρες εξαιρέσεις! Στο καφενείο του Διαλυνά έτρεξαν πολλές γυναίκες. Οι άνδρες, με προτροπή του παπα-Μανώλη, δεν εμφανίστηκαν, γιατί υπήρχε κίνδυνος να τους θερίσουν τα πολυβόλα των κατακτητών, όπως είχε συμβεί, άλλωστε, στα γνωστά και σήμερα ως «κα[η]μένα» χωριά της περιοχής Βιάνου. Ο παπα-Μανώλης συνέστησε υπομονή και, για να κερδίσει χρόνο, εξέφρασε την ελπίδα ότι θα βρεθούν τα «οζά». Σ’ αυτή τη φάση της διαδικασίας έφθασε, σύμφωνα με σχετική πληροφορία, η Καλλιόπη του Πολυχρόνη, για την οποία δεν μπόρεσα, δυστυχώς, να συλλέξω περισσότερα στοιχεία. Αυτή γνώριζε λιγοστά γερμανικά και κατόρθωσε να πείσει τους Γερμανούς ότι τα «οζά» και ο Ζαχαρίας βρίσκονται στον Κρούστα, στο λημέρι… Όταν έφυγαν οι Γερμανοί, επικράτησε η σκέψη του παπαΜανώλη και των παρευρισκομένων να ειδοποιηθούν όλοι οι Καλοχωριανοί να συγκεντρώσουν όσα ζώα είχαν και να τα παραδώσουν στους Γερμανούς. Έτσι δεν θα προχωρούσαν στη γνωστή τους τακτική, να σκοτώσουν αθώους και να κάψουν το χωριό. Τη γνωστοποίηση της σχετικής απόφασης ανέθεσαν στον Χρυσογιώργη, τον γνωστό επίτροπο της ενορίας και ντελάλη του χωριού. Αυτό και έγινε. Ντελάλισε ο Χρυσός και ενημέρωσε όλους τους χωριανούς να μαζέψουν όσα ζώα είχαν (πρόβατα, κατσίκες, χοίρους, αγελάδες, γαϊδούρια και μουλάρια, …όλα αθώα πλάσματα!), να τα παραδώσουν στους Γερμανούς για να μην κάψουν το χωριό. Αλλά και νωρίτερα είχε κινδυνεύσει ο παπα-Μανώλης από Γερμανούς στρατιώτες, όταν βρέθηκε στο σπίτι της αδελφής του Ευαγγελίας. Οι στρατιώτες μπήκαν στο σπίτι γιατί μάζευαν κάθε είδους όπλα. Φοβόνταν ακόμη και τους γκράδες. Σε ερώτηση που έκαναν, αν υπάρχει όπλο στο σπίτι, τα δυο αδέλφια απάντησαν αρνητικά, ενώ γνώριζαν ότι υπήρχε ένα κυνηγετικό όπλο κρεμασμένο στην καπνοδόχο του σπιτιού. Το όπλο ανήκε στον γαμπρό του παπα-Μανώλη Εμμ. Τζιράκη (βλ.λ.), ο οποίος υπηρετούσε ― 49 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 50
στην Αλβανία και δεν είχε κατορθώσει ακόμη να επιστρέψει στο χωριό, μετά δηλαδή την κατάρρευση του ελληνικού μετώπου. Είχε αποκλειστεί στην πόλη των Μεγάρων για αρκετούς μήνες. Τα δύο αδέλφια κέρδισαν τη ζωή τους. Ωστόσο, οι Γερμανοί έσπασαν τα πιθάρια με το λάδι και πλημμύρισε το σπίτι από το πολύτιμο τρόφιμο που, ειδικά τώρα τη μαύρη περίοδο της κατοχικής πείνας, ήταν πολύ χρήσιμο. Η δεκαετία του ’50 βρήκε και την Κρήτη να μετρά και συγχρόνως να προσπαθεί να επουλώσει τις πληγές της, μετά και από τα τραύματα του επάρατου εμφυλίου. Ο παπα-Μανώλης, ως ευχαριστία προς τον Θεό και ως χρέος έναντι των αγώνων που με θάρρος αντεπεξήλθαν οι παλαιότερες γενιές και ο ίδιος, αλλά και όλοι οι σύγχρονοί του, μπήκε πρωτοπόρος για να οικοδομηθεί νέος περικαλλής ναός αφιερωμένος στο όνομα της Αγίας Τριάδος. Υποδύθηκε, λοιπόν, ένα τιτάνειο αγώνα με τη συνδρομή, βεβαίως, πάρα πολλών συγχωριανών, τα ονόματα των οποίων δεν είναι εύκολο να καταγραφούν εδώ. Τα γνωρίζει, ασφαλώς, ο Θεός και αποδίδει σε καθεμιά και σε καθένα κατά τον κόπο τους και την προσφορά τους. Ο ναός οικοδομήθηκε σε οικόπεδο, το οποίο δώρισαν οι κληρονόμοι του Ηλία Λυράκη (βλ. σ.78) και τα παιδιά του γνωστού στους μεγαλύτερους την ηλικία συγχωριανού μας Γεωργίου Ψιλλάκη. Ο χώρος οικοδόμησης του ναού για τα δεδομένα της τότε εποχής ήταν ο καταλληλότερος, γιατί βρισκόταν στο μέσον των δύο συνοικισμών της κοινότητας, δηλαδή Καλού Χωριού (Αρνικού) και Πύργου. Η εκ των υστέρων επέκταση του σχεδίου πόλεως βορειοανατολικά, έδειξε ότι η οικοδόμηση του ναού της Αγίας Τριάδος θα μπορούσε να γίνει σε κεντρικότερο σημείο του χωριού. Αυτό, όμως, δεν εμποδίζει τον εκκλησιασμό των κατοίκων, οι οποίοι σέβονται τη φιλακόλουθη παράδοση των προγόνων τους. Άλλωστε, είναι γνωστό από πολύ παλιά, ότι δεν επηρεάζει την πίστη και την αγάπη μεταξύ μας ο τόπος που βρίσκεται ο ναός ή και καθένας από εμάς, αλλά ο τρόπος με τον οποίο βιώνουμε και την πίστη και την μεταξύ μας αγάπη. Ωστόσο, ο παπα-Μανώλης είχε ακόμη δύναμη για να υπερασπιστεί το ποίμνιό του. Οι αντιστάσεις του σε κάθε είδους εκμετάλλευση, ξένης ή ντόπιας, λειτουργούσαν αποτελεσματικά. Βρι― 50 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 51
σκόμαστε, λοιπόν, στην εποχή της επταετίας. Αρκετές φορές επιχείρησαν να μεταφέρουν με σωλήνες το νερό της πηγής του Πύργου στον Άγιο Νικόλαο, καθώς άρχιζε η μεγάλη τουριστική εκμετάλλευση της μείζονος περιοχής της Ελούντας, με γνωστή σε όλους την έλλειψη πόσιμου νερού και όχι μόνο. Καταρχάς επιχείρησαν να πάρουν το νερό απευθείας από την πηγή του Πύργου. Στάθηκε αδύνατον. Σκαρφίστηκαν, τότε, να «χτυπήσουν» γεώτρηση, για να «πιάσουν» το νερό της πηγής. Ο παπα-Μανώλης διαφώνησε, αρνούμενος με πείσμα να υπακούσει στην όποια εντολή, έχοντας συμπαραστάτες όλους τους Καλοχωριανούς με πρωτοπόρες τις γυναίκες, γιατί οι άνδρες είχαν φόβο λόγω και του στρατιωτικού καθεστώτος. Την ημέρα που έκανε την επίσημη επίσκεψή του στο χωριό (με τζιπ) ο τότε πασίγνωστος περιφερειάρχης Κρήτης, ειδοποίησε να τον περιμένουν έξω από το κοινοτικό γραφείο ο ιερέας του χωριού, ο πρόεδρος της κοινότητας, ο δάσκαλος και ο ενωμοτάρχης του σταθμού Χωροφυλακής. Μόλις κατέβηκε από το τζιπ, πλησίασε τον παπα-Μανώλη και του είπε: «Πάτερ, τώρα που θα πάμε στον Πύργο, θέλω να με βοηθήσετε». Ο παπα-Μανώλης τον έπιασε από το μπράτσο και του είπε: «Έλα, κ. περιφερειάρχα, επαέ παραπέρα για να βλέπεις και τον κάμπο. Βλέπεις, λοιπόν, όλη αυτή την πεδιάδα; Όλη αυτή η περιοχή ποτίζεται από το νερό της πηγής του Πύργου, που θέλετε να πάρετε. Από αυτόν τον κάμπο ζήσανε οι πρόγονοί μας, ζούμε εμείς και θα ζήσουν και τα παιδιά μας. Να ξέρεις ότι εγώ, τώρα που θα πάμε στον Πύργο, θα μπω μπροστά από τους ενορίτες μου, που μας περιμένουν με γκασμάδες και φτυάρια». Η συζήτηση σταμάτησε. Ο περιφερειάρχης αναχώρησε αυθωρεί για τον Άγιο Νικόλαο. Πρώτη του ενέργεια ήταν να τηλεφωνήσει στον Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας, μακαριστό σήμερα κυρό Φιλόθεο Βουζουνεράκη, λέγοντάς του: «Έχεις ένα κομμουνιστή παπά στο Καλό Χωριό, να τον καθαιρέσεις». Προς τιμήν τού τότε μητροπολίτη Φιλοθέου, του απάντησε: «Εσύ στους υπαλλήλους σου και εγώ στους ιερείς μου». Και του έκλεισε το τηλέφωνο. Παραθέτω στη συνέχεια του παρόντος εργοβιογραφικού σημειώματος τμήμα της ομιλίας που εκφώνησε ο γνωστός οδοντία― 51 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 52
τρος και φίλος Μιχάλης Γ. Κλώντζας, ενορίτης του Καλού Χωριού, σε εκδήλωση που έγινε στις 20-3-2011 προς τιμήν του μακαριστού παπα-Μανώλη: «Πληθωρική παρουσία, που στο πέρασμά του απέπνεε χριστιανοσύνη, αγάπη, ταπεινότητα, δυναμισμό και δημιουργία. Άνθρωπος απλός, προσιτός, φιλικός. Όταν διάβαζε ευχές και βρισκόσουν κάτω από το πετραχήλι του ένιωθες ότι μεσολαβούσε ανάμεσα σε σένα και το Θεό. »Το σπίτι του ήταν χώρος που ο παπάς δεχόταν τον κάθε συγχωριανό του και άκουγε ό,τι τον απασχολούσε. Το καφενείο ήταν χώρος που ο παπάς συναναστρεφόταν πιο χαλαρά όλους τους συγχωριανούς του. Συμμετείχε στα προβλήματα, στις λύπες και στις χαρές του χωριού του. Είχε άποψη, έπαιζε πρέφα στου Σταυρούλη (πρόκειται για ένα από τα πιο γνωστά καφενεία του Καλού Χωριού, το οποίο δεν λειτουργεί από τότε που έκλεισε τα μάτια του [26-10-2013] ο ιδιοκτήτης του Σταύρος Θ. Τουτουδάκης) με τους συγχωριανούς του, αγκάλιαζε και δίδασκε μικρούς και μεγάλους. Ήταν ο κοινωνικός λειτουργός, ο ψυχολόγος, ο ψυχαναλυτής, όπως θα λέγαμε σήμερα. »Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς από την ψαλμωδία του; Άριστη φωνή, γλυκιά, ζεστή, σαν μάνας θαλπωρή. Φωνή με εκπληκτική άρθρωση. Τέτοια τέλεια άρθρωση που, σε συνδυασμό με την αργή και καθαρή ψαλμωδία του, ακόμη και ο πιο απλός χριστιανός καταλάβαινε τα εκκλησιαστικά κείμενα και συμμετείχε στον εκκλησιασμό. Προκαλούσε κατάνυξη στους εκκλησιαζομένους. Δημιουργούσε αγγελική ατμόσφαιρα μέσα στην εκκλησία. Ένιωθες ότι ο Θεός, ο Χριστός, η Παναγία, οι Άγιοι, ήταν παρόντες σε κάθε εκκλησιασμό. Χαρισματικός ιερέας. »[…] Κι ερχόταν το καλοκαίρι. Όλο το χωριό, μαζί με τον παπά μας, στην Αγία Παρασκευή, στον Άγιο Παντελεήμονα, στον Άγιο Σίλα. »Κι έρχονταν τα Χριστούγεννα. Ζούσαμε τις ακολουθίες σε όλη τους τη μεγαλοπρέπεια. Η εκκλησία ήταν γεμάτη κόσμο. Μικροί και μεγάλοι. Ο παπα-Μανώλης μας αγκάλιαζε όλους με την αγάπη του, το λόγο του και την καλοσύνη του. Είχε το χάρισμα να μας ενώνει όλους. Μας έκανε να ξεπερνάμε ό,τι μας χώριζε και να αναδεικνύουμε ό,τι μας ένωνε. ― 52 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 53
»Κι ερχόταν το Πάσχα. Η παρουσία του παπα-Μανώλη προσκλητήριο για όλους τους πιστούς. Και γι’ αυτούς που έμεναν στο χωριό αλλά και γι’ αυτούς που έρχονταν από μακριά. »Θυμάμαι τα παιδιά να ψέλνουν το “Κύριε τῶν δυνάμεων…”. Χαιρετισμοί. Καρφίτσα δεν έπεφτε στην εκκλησία. »Κάθε Πάσχα, η κορύφωση της ιερατικής του δυναμικής. Ζούσαμε ξεχωριστές χριστιανικές στιγμές στον Άγιο Χαράλαμπο και αργότερα στην Αγία Τριάδα. Ο Επιτάφιος να μοσχομυρίζει από τους λεμονανθούς και η εκκλησία να είναι παραδεισένιος ανθόκηπος. »Μεγάλη Πέμπτη. Μόνο τα κεριά αναμμένα, απόλυτη ηρεμία. Η μορφή του γλυκειά και συνάμα πονεμένη από το δράμα των ημερών και από το θείο φορτίο του Σταυρού με τον Χριστό που σήκωνε, κάνοντας τρεις γύρους μέσα στην εκκλησία. Η φωνή του διαπερνά την κατανυκτική ατμόσφαιρα και συνταράσσει τις καρδιές των πιστών με το “Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου…”. »Στ’ αφτιά μας αντηχεί ακόμα η φωνή του και ανατριχίλα γεμίζει το σώμα μας, όταν τον θυμόμαστε να διαβάζει τη φράση του Ευαγγελίου: “Ηλί ηλί λαμά σαβαχθανί” (δηλαδή: “Θεέ μου, Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες;”). »Βραδιά Αναστάσεως. Ο παπα-Μανώλης δίνει το Άγιο Φως με ευλάβεια και λαμπρότητα συνάμα: “Δεῦτε λάβετε φῶς ἐκ τοῦ ἀνεσπέρου φωτός…”. Το πρόσωπό του φωτίζεται από το Άγιο Φως. Τα μάτια του φέγγουν, λάμπουν από χαρά. Τα φωτίζει μόνο το Άγιο Φως. Νομίζεις πως βλέπεις άγιο άνθρωπο. Σε λίγο η φωνή του, καλυμμένη από τη χαρά της Ανάστασης, ψέλνει το ”Χριστὸς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν…”. Χαίρεται την Ανάσταση. Τελειώνει η λειτουργία. Κατάκοπος συνεχίζει το μεσημέρι της Κυριακής τη δεύτερη Ανάσταση. Ο κόσμος συνοδεύει τον παπα-Μανώλη από το Αρνικού στον Πύργο κάτω από τον ανοιξιάτικο ήλιο και τη χαρά της Ανάστασης. »Ο παπα-Μανώλης έφυγε για το μεγάλο ταξίδι κοντά στο Χριστό και τους Αγίους σαν σήμερα, 20 Μαρτίου του 1981, σε ηλικία 69 ετών…». Ν.Ε.Τ.
― 53 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 54
Περάκης Τιμόθεος του Κωνσταντίνου Γεννήθηκε το 1921 στο χωριό Βασιλική της επαρχίας Ιεραπέτρας. Διάκονος χειροτονήθηκε στις 2-2-1939 από τον τότε επίσκοπο Ιεραπύτνης και Σητείας Φιλόθεο Μαζοκοπάκη, κοντά στον οποίο παρέμεινε ως διάκονος και ως υπάλληλος της Επισκοπής μέχρι της χειροτονίας του σε πρεσβύτερο (13-1-1952). Μονή της μετανοίας του υπήρξε η γνωστή Ι. Μ. Παναγίας Φανερωμένης, της οποίας χρημάτισε επί δωδεκαετία ηγούμενος (1975-1987). Για την ανακαίνιση της Μονής εργάστηκε με πολύ μόχθο και ζήλο. Ο ξενώνας και πολλές βελτιώσεις του χώρου, εντός και εκτός της Μονής, είναι έργο των άοκνων προσπαθειών του. Σημειωτέον ότι κάλυψε τις λειτουργικές και λοιπές ανάγκες πολλών ενοριών, όπως του Καλού Χωριού, της Παχείας Άμμου, του Κεντρίου, του Μαναστηρακίου, της Βασιλικής και των Καλογέρων. Ήταν αγαπητός στο πλήρωμα της Εκκλησίας, λόγω της πλούσιας ποιμαντικής δράσης του, ενώ ήταν, επίσης, καλλίφωνος και φιλακόλουθος. Το 1988 συνταξιοδοτήθηκε για λόγους υγείας. Ο π. Τιμόθεος είχε πλούσιο το χάρισμα της υπομονής και αυτό το επιβεβαίωσε το γεγονός, ότι τα ένδεκα τελευταία χρόνια της ζωής του είχε απολέσει πλήρως την όρασή του. Η εξυπηρέτηση των λατρευτικών και λειτουργικών αναγκών της ενορίας του Καλού Χωριού μετά τον αδόκητο θάνατο του παπα-Μανώλη Τζώρτζη γινόταν, βεβαίως, περιστασιακά. Ο π. Τιμόθεος κάλυψε το δυσαναπλήρωτο κενό της ενορίας του Καλού Χωριού, οι ενορίτες της οποίας δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι εχήρευσε η θέση τού συγχωριανού-εφημερίου τους, τον οποίο υπεραγαπούσαν. Ο π. Τιμόθεος πλήρωσε την κενή θέση εφημερίου με προφορική εντολή του μακαριστού μητροπολίτου κυρού Φιλοθέου Βουζουνεράκη μέχρι της τοποθετήσεως στο Καλό Χωριό του νέου ιερέα Εμμανουήλ Χαλκιαδάκη (βλ.λ.), τον οποίο αποδέχτηκαν οι ενορίτες με την πίστη ότι έχει ομοιότητες με τον προκάτοχό του παπα-Μανώλη Τζώρτζη.
― 54 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 55
Χαλκιαδάκης Εμμανουήλ του Νικολάου Γεννήθηκε στην πόλη του Ηρακλείου Κρήτης στις 5-3-1953. Η οικογένειά του μετοίκησε στο χωριό Καβούσι, όπου τελείωσε το Δημοτικό σχολείο. Ακολούθως φοίτησε στην Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης, της οποίας κατέστη πτυχιούχος το έτος 1972. Νυμφεύθηκε τη συγχωριανή του Ευαγγελία Ρεμεδιάκη του Εμμανουήλ. Στις 22-12-1974 χειροτονήθηκε διάκονος και στις 191-1975 πρεσβύτερος. Τοποθετήθηκε διαδοχικά στις ενορίες Μέσα Μουλιανών, Λάστρου και την 1η Ιανουαρίου 1982 προϊστάμενος της ενορίας Αγίου Χαραλάμπους του Καλού Χωριού, όπου παρέμεινε μέχρι το τέλος Αυγούστου 1985. Την 1η Σεπτεμβρίου μετατέθηκε στην ενορία Ορεινού της επαρχίας Σητείας.
Κανάρης Αντώνιος του Ιωάννου Γεννήθηκε στις Μάλλες Ιεραπέτρας στις 4-5-1953. Φοίτησε στο Δημοτικό σχολείο του χωριού του και ακολούθως στην επτατάξια Εκκλησιαστική Σχολή Πάτμου, της οποίας κατέστη πτυχιούχος το 1974. Το 1976 νυμφεύθηκε τη Δέσποινα Κουτουλάκη. Διάκονος χειροτονήθηκε στον Ι. Ναό του Αγίου Γεωργίου Ιεραπέτρας στις 6-6-1976 και πρεσβύτερος στο παρεκκλήσιο της Ι. Μητροπόλεως Άγιος Ιωάννης ο Ερημίτης την 1η Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους από τον μακαριστό Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας κυρό Φιλόθεο Βουζουνεράκη. Κάλυψε διαδοχικά τις λατρευτικές και λοιπές ανάγκες των ενοριών Έξω Μουλιανών, Μακρυλιάς και Λάστρου και την 1η Σεπτεμβρίου 1985 τοποθετήθηκε εφημέριος στην ενορία Αγίου Χαραλάμπους του Καλού Χωριού. Στις 4-10-2009 ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιος του απένειμε το οφφίκιο του Οικονόμου και του Πνευματικού. Από δε την 1-82011 είναι προϊστάμενος της ενορίας Ζωοδόχου Πηγής του χωριού Επισκοπής Ιεραπέτρας. Είναι πατέρας δύο τέκνων, του Ιωάννη και της Μαρίας.
― 55 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 56
Ζαχαριουδάκης Φιλάρετος του Αριστείδη Κατά κόσμον Εμμανουήλ Ζαχαριουδάκης του Αριστείδη και της Ελένης το γένος Δρακάκη. Γεννήθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης στις 29-9-1978. Τα εγκύκλια μαθήματα παρακολούθησε στη Σητεία. Το 1996 εισήχθη στην Ανωτέρα Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης, το πτυχίο της οποίας έλαβε το 1999. Κατά τα έτη 2000-2002 υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία στο Σώμα των Τεθωρακισμένων. Κατά τα έτη 2002-2006 υπηρέτησε ως ιεροψάλτης στις ενορίες Αγίου Στεφάνου Συκιάς, Αγίου Αντωνίου Κουτσουρά και Κοιμήσεως Θεοτόκου Τουρλωτής. Το ακαδημαϊκό έτος 2007-2008 φοίτησε στο Τμήμα εξομοίωσης πτυχίου στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Κρήτης. Στις 13-1-2008 εγκαταβίωσε στην Ι. Μονή Παναγίας Φανερωμένης ως δόκιμος μοναχός. Στις 31-10-2008 εκάρη μοναχός και έλαβε το όνομα Φιλάρετος. Την επομένη, 1-11-2008, χειροτονήθηκε στην Ι. Μονή της μετανοίας του διάκονος και στις 26 Δεκεμβρίου του ιδίου έτους πρεσβύτερος από τον νυν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιο. Στις 4-10-2009 τοποθετήθηκε από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιο ως προσωρινός εφημέριος-ιεροκήρυκας της ενορίας Καλού Χωριού, κοντά στον ήδη υπηρετούντα π. Αντώνιο Κανάρη (βλ.λ.). Στις 21-3-2010 έλαβε το οφφίκιο του Αρχιμανδρίτου και του Πνευματικού από τον οικείο Μητροπολίτη. Ανέλαβε, επίσης, ιερατικώς προϊστάμενος της ενορίας Αγίου Χαραλάμπους Καλού Χωριού, την οποία διακονεί αξίως μέχρι σήμερα.
― 56 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 57
§ 2. ΙΕΡΕΙΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ ΤΗΣ ΕΝΟΡΙΑΣ
1. Αλέξης Νικόλαος του Νικήτα (†1997) Γεννήθηκε στον Άγιο Νικόλαο Μεραμβέλλου στις 24-9-1954, όπου περάτωσε τις εγκύκλιες σπουδές του (Δημοτικό και Γυμνάσιο). Νυμφεύθηκε τη Μαλαματένια Δατσέρη από το Καλό Χωριό και αποκτησαν δύο τέκνα, τον Νικήτα και τη Σοφία. Χειροτονήθηκε διάκονος στις 3-4-1977 από τον μακαριστό Μητροπολίτη Φθιώτιδος κυρό Δαμασκηνό. Στη συνέχεια φοίτησε στο Νυκτερινό Εκκλησιαστικό Φροντιστήριο, με διευθυντή τον αείμνηστο π. Μιχαήλ Καρδαμάκη, και υπηρέτησε για μικρό χρονικό διάστημα στον Ι. Ναό Αγίας Παρασκευής Άμπλιανης Λαμίας. Λόγω των σπουδών του διορίστηκε στον Ι. Ναό Αγίου Γεωργίου Ακαδημίας Πλάτωνος. Με αίτηση διορισμού του στην Ι. Μητρόπολη Πέτρας και με προσκόμιση κανονικού απολυτηρίου γράμματος από την Ι. Μητρόπολη Φθιώτιδος, διορίστηκε ως διάκονος στον Άγιο Γεώργιο Νεαπόλεως (20-9-1978). Από τον αείμηστο Μητροπολίτη Πέτρας κυρό Δημήτριο χειροτονήθηκε πρεσβύτερος (6-5-1979) και τοποθετήθηκε εφημέριος Πλατυποδίου. Του απονεμήθηκε και το οφφίκιο του Οικονόμου. Ακολούθως τοποθετήθηκε στις ενορίες: Ταξιαρχών Ξηρολίμνης Μεραμβέλλου (13-6-1983), Σελλών (1-7-1983 έως 31-7-1997) και Ναφαλιάς από 1 μέχρι και 20-8-1997, ημέρα της εκδημίας του.
― 57 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 58
2. Βάλβης Αντώνιος του Γεωργίου Γεννήθηκε στη νήσο Θήρα 16-11-1946. Είναι πτυχιούχος της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής και κατέχει δίπλωμα Βυζαντινής Μουσικής. Διάκονος χειροτονήθηκε στις 7-12-1969 και πρεσβύτερος στις 28-81972, ενώ του απονεμήθηκε το οφφίκιο του πρωτοπρεσβυτέρου στις 2-2-1981. Διορίστηκε Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος της Ι. Μητροπόλεως Πειραιώς και χειροθετήθηκε πνευματικός στις 22-3-1982. Διακόνησε στον ιερό ναό του Αγίου Νείλου Καλλιπόλεως Πειραιώς από 18-6-1982 και ακολούθως στον Μητροπολιτικό Ναό Αγίας Τριάδος, αλλά και στο ιδιαίτερο γραφείο του Μητροπολίτου πρώην Πειραιώς Καλλινίκου μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2004. Υπηρέτησε ως καθηγητής και διευθυντής της Σχολής Βυζαντινής Μουσικής της Ι. Μητροπόλεως Θήρας (παραρτήματος του Ελληνικού Ωδείου) κατά τα έτη 1980-1984. Από το 1984 μέχρι σήμερα υπηρετεί στη Σχολή Βυζαντινής Μουσικής της Ι. Μητροπόλεως Πειραιώς. Το 2001 εξέδωσε βιβλίο με τίτλο: Η Εκκλησιαστική μουσική και ο φωτισμένος δάσκαλος Αντώνιος Σιγάλας ο Θηραίος, με χορηγία της Ι. Μονής Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους. Έχει νυμφευθεί (1969) τη Δήμητρα Φιοράκη από το Καλό Χωριό, το οποίο επισκέπτεται οικογενειακώς κατά τη διάρκεια κυρίως των θερινών διακοπών και έχει συλλειτουργήσει με πολλούς κληρικούς της τοπικής ενορίας. Είναι πατέρας τεσσάρων τέκνων: της Μαρίας, της Θεώνης, της Γεωργίας και του Γεωργίου.
3. Μανδουράρης Γεώργιος του Θεοχάρη Γεννήθηκε στις 2-10-1949 στο Καλό Χωριό από γονείς αγρότες, τον Θεοχάρη και την Αγάπη, ως τέκνο πολύτεκνης οικογένειας. Φοίτησε στο Δημοτικό σχολείο του Καλού Χωριού και, μετά από εισαγωγικές εξετάσεις, στο Γυμνάσιο του Αγίου Νικολάου (στις δύο πρώτες τάξεις). Μετά από επιτυχή γραπτή δοκιμασία γράφτηκε στην Τρίτη τάξη της επτατάξιας Εκκλησιαστικής Σχο― 58 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 59
λής Κρήτης, της οποίας κατέστη πτυχιούχος το 1970. Από τον Σεπτέμβριο του 1970 μέχρι τον Ιούνιο του 1971 χρημάτισε επιμελητής του Εκκλησιαστικού Οικοτροφείου της Ι. Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας. Κατά τα έτη 1971-1974 υπηρέτησε ως ιεροψάλτης στον Ι. Ναό Κωνσταντίνου και Ελένης Γλυφάδας. Στις 19-1-1975 χειροτονήθηκε από τον μακαριστό Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας κυρό Φιλόθεο Βουζουνεράκη διάκονος και τοποθετήθηκε στην ενορία του Αγίου Γεωργίου Ιεραπέτρας. Το 1977 πέτυχε τρίτος στις εισαγωγικές εξετάσεις της Θεολογικής Σχολής Αθηνών και σπούδασε ως υπότροφος του ΙΚΥ. Κατέστη πτυχιούχος της Θεολογικής Σχολής το 1981. Κατά το αυτό έτος πέτυχε στις κατατακτήριες εξετάσεις της Νομικής και της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή και έλαβε το πτυχίο του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών το 1985. Στις 19-1-1986 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και τοποθετήθηκε στην ενορία του Αγίου Παύλου της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών και στη συνέχεια στον Ι. Ναό του Αγίου Γεωργίου Κυψέλης. Από το 1985 υπηρέτησε ως θεολόγος στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση και από το 2007-2011 ως διευθυντής του 15ου Γυμνασίου Αθηνών. Από το 2011 υπηρετεί ως εφημέριος στον Ι. Ναό του Οσίου Σάββα της Ι. Αρχιεπισκοπής Αθηνών. Είναι πατέρας τριών τέκνων: της Μαρίας (φιλολόγου), της Μαρίνας (νηπιαγωγού) και του Θεοχάρη (στρατιωτικού). Οσάκις επισκέπτεται το Καλό Χωριό συλλειτουργεί με τον τοπικό ιερέα και απολαμβάνουν όλοι οι ενορίτες-συγχωριανοί του τη γλυκιά και χαρισματική ψαλμωδία του.
4. Μπιλάλης Αντώνιος του Βασιλείου Γεννήθηκε στην Αθήνα, όπου πραγματοποίησε τις εγκύκλιες σπουδές του. Είναι πτυχιούχος του Ιστορικού-Αρχαιολογικού ― 59 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 60
Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ήδη κατά τη διάρκεια των σπουδών του έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε θέματα Παιδαγωγικής, ενώ παρακολούθησε με πολλή προσοχή όλες τις σχετικές δραστηριότητες με έμφαση σε θέματα και ζητήματα Διδακτικής και Ειδικής Αγωγής. Ως εκπαιδευτικός ο π. Αντώνιος οργάνωσε σεμινάρια Διδακτικής με μαθητές Γυμνασίου για εκπαιδευτικούς, γονείς και κηδεμόνες μαθητών, με πλούσια χρήση εποπτικού υλικού και αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας. Πιστοποίηση των προσπαθειών και των ικανοτήτων του αυτών αποτελεί το Βιβλίο του Εκπαιδευτικού που έγραψε και εκδόθηκε από τον Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων (ΟΕΔΒ) το 1988, με την έγκριση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Ως υπότροφος του ΙΚΥ πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικών και Ψυχολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, του οποίου αναγορεύτηκε αριστούχος διδάκτωρ Ψυχοπαιδαγωγικής με ειδίκευση στην Αγωγή των Εφήβων. Συναφής είναι η μελέτη του με τίτλο: Η αγωγή των εφήβων μέσα από την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία υπό το πρίσμα της Ορθόδοξης Παράδοσης (Αθήνα). Ο π. Αντώνιος συνδύασε και συνδυάζει άριστα δύο πολύ σημαντικά λειτουργήματα: του κληρικού και του εκπαιδευτικού. Άκρως θετική και γόνιμη υπήρξε εν προκειμένω η προσφορά του ως Διευθυντή στο Εκκλησιαστικό Πνευματικό Κέντρο του Αγίου Νικολάου Κρήτης. Το οργάνωσε και το λειτούργησε επί σειρά ετών σε πολλά τμήματα και αντίστοιχους τομείς, όπως: αγιογραφίας, αθλητισμού, δανειστικής βιβλιοθήκης, μουσικής, ξενάγησης, πληροφορικής (Η/Υ), υγιεινής (προληπτική συμβουλευτική / AIDS, κάπνισμα, ναρκωτικά, εκτρώσεις κ.λπ.), αιμοδοσίας, φωτογραφίας, παραδοσιακών χορών και χειροτεχνίας. Επίσης, ο π. Αντώνιος οργάνωσε και λειτούργησε την πρώτη Σχολή Γονέων Παπάγου και έχει αφιερωθεί στην εξομολόγηση νέων ζευγαριών με τις οικογένειές τους καθώς και συνανθρώπων μας ειδικών κατηγοριών (τρίτης ηλικίας, ΑΜΕΑ κ.λπ.). Ωστόσο, ― 60 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 61
ακούραστος και δραστήριος παρακολουθεί και συμμετέχει σε συνέδρια ενώ, παραλλήλως, αρθρογραφεί στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο. Είναι έγγαμος με την πρεσβυτέρα Αγνή Τζώρτζη-Μπιλάλη από το Καλό Χωριό, με την οποία έχουν αποκτήσει 12 τέκνα. Οσάκις βρίσκεται στο Καλό Χωριό προσφέρει τη διακονία του στην ενορία και μετέχει των ιερών ακολουθιών με τον τοπικό ιερέα.
5. Ραπάνης Νικόλαος του Κωνσταντίνου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1926 πρώτο από τα πέντε τέκνα των γονέων του Κωνσταντίνου και Δέσποινας. Ο πατέρας του, υποδηματοποιός, έφυγε από τη ζωή το 1945 με άλλους τρεις Καλοχωριανούς μετά από έκρηξη αντιαρματικής νάρκης, από αυτές που είχαν τοποθετήσει οι Γερμανοί στρατιώτες στον κάμπο του Χωριού κατά την περίοδο της Κατοχής. Φοίτησε στο Δημοτικό σχολείο του χωριού και ακολούθως στην Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης. Διέκοψε τις σπουδές του λόγω των στρατιωτικών του υποχρεώσεων (12-12-1949 μέχρι 13-61951) και επανήλθε στην Εκκλησιαστική Σχολή, της οποίας κατέστη πτυχιούχος λήγοντος του σχολικού έτους 1953-54. Τέλος του 1954 νυμφεύτηκε την Αθηνά Σαρμουσάκη, με την οποία απόκτησαν τρία τέκνα: τον Γεώργιο, τον Κωνσταντίνο και τη Μαρία. Τα χρόνια των σπουδών του ήταν δύσκολα. Τη δυσκολία επέτεινε ο θάνατος του πατέρα και ο αγώνας της μητέρας του να αναθρέψει πέντε παιδιά. Προκειμένου, λοιπόν, να εξοικονομεί τα χρήματα των τροφείων της Σχολής και τα εισιτήριά του, ο νεαρός μαθητής, κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών, έπλεκε καλάθια και κοφίνια. Η χήρα μητέρα του, που καταγόταν από το χωριό Επισκοπή της επαρχίας Ιεραπέτρας, υπήρξε υποδειγματική σε όλα της. Πρότυπο αρετής, καλοσύνης και εργατικότητας. Στις 2-4-1955 χειροτονήθηκε από τον τότε επίσκοπο Ιεραπύτνης και Σητείας Φιλόθεο Μαζοκοπάκη διάκονος και την επομένη ― 61 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 62
(3-4-1955) πρεσβύτερος στον Ι. Ναό της Αγίας Αικατερίνης Σητείας. Στις 4-4-1955 τοποθετήθηκε εφημέριος στην ενορία Νέας Πραισού, στην οποία υπηρέτησε 42 συναπτά έτη μέχρι της συνταξιοδοτήσεώς του το 1997. Στις 5-4-1998 ο νυν Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιος του απένειμε το οφφίκιο του πρωτοπρεσβυτέρου και τον τοποθέτησε πνευματικό στον Ι. Ν. Αγίου Χαραλάμπους της ενορίας Νέας Πραισού. Ο π. Νικόλαος καθόλα τα έτη των σπουδών του προσέφερε στην ενορία του Καλού Χωριού τα πλούσια ιεροψαλτικά του χαρίσματα. Υπήρξε γλυκύτατος και καλλικέλαδος, αληθινός μύστης της εκκλησιαστικής Βυζαντινής μουσικής, άξιος μαθητής του Νικολάου Δασκαλάκη, καθηγητή Βυζαντινής μουσικής στην Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης. Τα πλούσια ψυχικά του χαρίσματα τον βοήθησαν, παρότι διακόνησε σε μια ταπεινή και ολιγάνθρωπη ενορία, να είναι υπόδειγμα λειτουργού και αληθινός υπηρέτης των μυστηρίων του Θεού. Σημειωτέον ότι διακρίθηκε και στην ενασχόλησή του με τη γεωργία. Ήταν και εδώ ζωντανό παράδειγμα για τους ενορίτες του. Υπέμεινε, τέλος, με πίστη, καρτερία και αξιοπρέπεια τις σωματικές του ασθένειες και κοιμήθηκε ειρηνικά σε ηλικία 78 ετών (6 Φεβρουαρίου 2004). Ν.Ε.Τ. 6. Τζώρτζης Μιχαήλ του Εμμανουήλ Δευτερότοκο τέκνο του μακαριστού π. Εμμανουήλ Τζώρτζη (βλ.λ.). Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό στις 13-9-1943. Φοίτησε στο Δημοτικό σχολείο του Καλού Χωριού και ακολούθως στην Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης. Εκεί διακρίθηκε το έξοχο φωνητικό του τάλαντο. Η μουσική του κατάρτιση από τον αείμνηστο και καθόλα σεβαστό καθηγητή της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Μουσικής στην Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης και πρωτοψάλτη του καθεδρικού Ι. Ν. Εισοδίων Θεοτόκου της πόλης των Χανίων Νικόλαο Δασκαλάκη, υπήρξε καθοριστική. Ο μαθητής διέθετε δυνάμει όλα τα φωνητι― 62 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 63
κά χαρίσματα (καλλιφωνία, ορθοφωνία, γλυκύτητα, βελούδινη απαλότητα, σπάνιο φωνητικό εύρος και φυσικότητα στην εκφορά τού μέλους, μακριά από εξεζητημένους μορφασμούς και εντυπωσιακές κινήσεις των χεριών και της κεφαλής). Ο αείμνηστος καθηγητής Ν. Δασκαλάκης ενεργοποίησε στον μέγιστο βαθμό τις αξιοθαύμαστες φωνητικές δυνατότητες του μαθητή του. Δάσκαλος και μαθητής, μαθητής και δάσκαλος κατόρθωσαν με αμοιβαία συνεισφορά και προσπάθεια, γεγονός σπάνιο, να φθάσουν το ανθρωπίνως τέλειο προς όφελος αμφοτέρων και, κυρίως, προς όφελος του εκκλησιάσματος που απολάμβανε με θαυμασμό και ικανοποίηση το βέλτιστο αποτέλεσμα. Νυμφεύτηκε τη Μαρία το γένος Μιχαήλ Μπαλοθιάρη το 1964. Διάκονος χειροτονήθηκε στις 3-10-1964 και πρεσβύτερος στις 232-1969 από τον μακαριστό Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας κυρό Φιλόθεο Βουζουνεράκη, ο οποίος τον κράτησε κοντά του και ως υπάλληλο της Ιεράς Μητροπόλεως μέχρι της κοιμήσεώς του (17-12-1993). Στις 2 Ιουλίου 1982 του απένειμε το οφφίκιο του Οικονόμου. Από 14-6-1999 τοποθετήθηκε από τον νυν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιο ιερατικώς προϊστάμενος στον Μητροπολιτικό Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου Ιεραπέτρας. Σημειώνουμε, επίσης, ότι, μετά την εκδημία του μακαριστού Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας κυρού Φιλοθέου Βουζουνεράκη, τοποθετήθηκε Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας από τον τοποτηρητή Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Πέτρας και Χεροννήσου Νεκτάριο, θέση που διατήρησε και επί του νεοεκλεγέντος τότε και νυν Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ευγενίου μέχρι 31-12-1995. Περαιτέρω, από 1-8-1999, και μετά από πολύχρονο σχεδιασμό και συνεργασία με την Ιερά Μητρόπολη Ιεραπύτνης και Σητείας και την τεχνική υποστήριξη της 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Κρήτης, άρχισε η εκ βάθρων αναπαλαίωση-ανακαίνιση του ιερού ναού Αγίου Γεωργίου, η οποία περατώθηκε εντός 15 μηνών με τη σχεδόν καθολική οικονομική συμμετοχή και ενίσχυση όλων των ενοριτών και πολλών άλλων κατοίκων της πόλεως της Ιεράπετρας. Τα θυρανοίξια του ανακαινισθέντος ναού τελέστηκαν στις 10-12-2000 με αρχιερατικό συλλείτουργο. Ακολούθως ιδρύθηκε το κωδωνοστάσιο, η Αίθουσα Τελετών ― 63 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 64
και Δεξιώσεων και το Γραφείο του Ιερού Ναού και διαμορφώθηκε ο αύλειος χώρος. Με την εκπνοή του έτους 2006 περατώθηκαν όλες οι εργασίες εντός και εκτός του ναού, τον οποίο απολαμβάνουν οι ενορίτες του Αγίου Γεωργίου αλλά και όλοι οι κάτοικοι της Ιεράπετρας, όχι μόνο ως χώρο λατρείας και λαμπρό εκκλησιαστικό μνημείο, αλλά και ως μοναδικό σημείο αναφοράς της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής. Ο π. Μιχαήλ υπηρετεί μέχρι σήμερα στον Ι. Ν. του Αγίου Γεωργίου. Είναι πατέρας τεσσάρων τέκνων, του Εμμανουήλ, της Κυριακής, της Καλλιόπης και του Κωνσταντίνου και επτά εγγονών.
― 64 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 65
§ 3. ΝΕΩΚΟΡΟΙ – ΕΚΚΛΗΣΙΑΡΧΕΣ (άνδρες και γυναίκες)
1. Δατσεράκη Μαρία του Ιωάννου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1928 από τον Γεώργιο και την Καλλιόπη Καβουσανού. Το 1942 παντρεύτηκε τον Ιωάννη Δατσεράκη, σαγματοποιό, και απέκτησαν τρία παιδιά: τον Γεώργιο, τον Μιχαήλ και την Καλλιόπη. Το 1963 έμεινε χήρα και ανέλαβε την ευθύνη ανατροφής των παιδιών της. Κοντά στα αυξημένα οικογενειακά της καθήκοντα, και επί σειρά ετών, διακονούσε με ζήλο και συμμετείχε στις δραστηριότητες της ενορίας του Καλού Χωριού συνεργαζόμενη αρμονικά με την αδελφική φίλη της Ελευθερία Παγκάλου (την μετέπειτα μοναχή Θεοδούλη).
2. Ζερβάκη Ελένη του Γεωργίου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1920. Παντρεύτηκε στις 26 Σεπτεμβρίου του 1948 τον ερχόμενο σε δεύτερο γάμο Γεώργιο Ζερβάκη του Ιωάννη και της Καλλιόπης. Απέκτησαν ένα παιδί, τη Μαρία. Επί ιερατείας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη χειροθετήθηκε νεωκόρος της ενορίας και ανέλαβε το επίπονο έργο της καθαριότητας και του ευτρεπισμού των ιερών ναών και των εξωκκλησιών της ενορίας του Καλού Χωριού μέχρι το 1993. Κοιμήθηκε στις 16 Αυγούστου του 2000 σε ηλικία 80 ετών.
― 65 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 66
3. Καφετζάκης Ιωάννης του Μιχαήλ Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1925. Νυμφεύτηκε την Ελένη Κριτσωτάκη του Σταύρου και της Πιπίνας. Απέκτησαν τρία παιδιά: τη Μαρία, την Αικατερίνη (Κατίνα) και τον Μιχαήλ. Υπηρέτησε την ενορία του Καλού Χωριού ως νεωκόρος για τέσσερα χρόνια επί ιερατείας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη. Κοιμήθηκε στις 121-2001, σε ηλικία 76 ετών.
4. Κουρίνος Ευθύμιος του Εμμανουήλ Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1922 και νυμφεύτηκε τη Μαρία Τζώρτζη του Γεωργίου και της Λυδίας στις 17-12-1945. Απόκτησαν τρία παιδιά: την Ελισάβετ, τον Γεώργιο και τον Κωνσταντίνο. Ασκούσε το γεωργικό επάγγελμα. Υπηρέτησε ως νεωκόρος την ενορία του Καλού Χωριού επί πολλά έτη, επί ιερατείας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη. Κοιμήθηκε στις 21-11-1994, σε ηλικία 72 ετών. Σημειώνουμε ότι σε πολλές περιπτώσεις εσπερινών και όρθρων βοηθούσε στο μέτρο του δυνατού και ως ψάλτης, όταν υπήρχε ανάγκη. Ήταν συνεπής σε ό,τι αναλάμβανε να φέρει εις πέρας και πρόθυμος να υπερβεί δυσκολίες σε θέματα που πολλές φορές ξεπερνούσαν τις δυνατότητές του. Σημειωτέον ότι σε πολύ νεαρή ηλικία είχε απολέσει την όραση του δεξιού του ματιού.
5. Κουρίνου-Αλέξη Ελισάβετ του Σπυρίδωνος Γεννήθηκε στις 30-5-1947. Είναι σύζυγος του Σπυρίδωνος Αλέξη και έχουν αποκτήσει τρία τέκνα και πέντε εγγόνια. Διακρίνεται για την εργατικότητα, την τιμιότητα και το ήρεμο του χαρακτήρα της. Διακόνησε την ενορία του Καλού Χωριού από το 1991 μέχρι το 2014 συ― 66 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 67
νεργαζόμενη αρμονικότατα με τη θεία της Σοφία Τζώρτζη του Νικολάου.
6. Μανδουράρη-Τζώρτζη Σοφία του Νικολάου Σύζυγος του Νικολάου Τζώρτζη (βλ.λ.), γεννήθηκε στις 2-7-1934 στο Καλό Χωριό. Ορφάνεψε νωρίς από πατέρα και αγωνίστηκε εργαζόμενη σκληρά, για να βοηθήσει τη χήρα μητέρα και τα μικρότερα αδέλφια της, μένοντας παράλληλα πιστή στην τοπική παράδοση και την ορθόδοξη πίστη. Παντρεύτηκε τον Νικόλαο Τζώρτζη και απόκτησαν ένα γιο, τον Μανώλη. Όσο ζούσε ο σύζυγός της, αλλά και μετά τον θάνατό του, ήταν πάντα παρούσα στα δρώμενα της ενορίας με διακριτικότητα, ταπείνωση και αξιοπρέπεια. Από το 1990 ανέλαβε περισσότερο ενεργό και συγκεκριμένο ρόλο στην ενορία από τη θέση της εκκλησιάρχισσας. Αυτό έγινε επί ιερατείας του π. Αντωνίου Κανάρη (βλ.λ.). Η διακονία της επισημοποιήθηκε με χειροθεσία που έγινε από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιο κατά την τελετή των θυρανοιξίων του Ιερού Ναού του Αγίου Σίλα στις 29-7-2005. Επίσης, στις 6-4-2008, Δ΄ Κυριακή των Νηστειών, ο Σεβασμιώτατος Ευγένιος της επέδωσε ευεργετήριο γράμμα προς επιβράβευση της πολυετούς διακονίας της στην ενορία αφιλοκερδώς.
7. Σκαράκης Νικόλαος του Γεωργίου Γεννήθηκε το 1927 στο χωριό Πισκοκέφαλο της επαρχίας Σητείας. Εκεί νυμφεύτηκε στις 31-5-1953 τη Μαρία Κλώντζα του Κανάκη και της Καλλιόπης από το Καλό Χωριό. Απόκτησαν δύο τέκνα: την Καλλιόπη και τον Γεώργιο. Υπηρέτησε στην Ελληνική Χωροφυλακή σε διάφορα μέρη της Ελλάδος. Οσάκις βρισκόταν στο Χωριό, αλλά και μετά τη συνταξιοδότησή του και τη μόνιμη διαμονή του ― 67 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 68
στο Καλό Χωριό, υπηρετούσε (στο Ιερό Βήμα) τον ιερέα αλλά και το αναλόγιο της ενορίας με την καλλιεργημένη φωνή του και τις γνώσεις που διέθετε γύρω από την ψαλτική τέχνη. Αυτά συνέβησαν επί ιερατείας του π. Αντωνίου Κανάρη. Σε ηλικία 62 ετών, στις 14-8-1989, έχασε αιφνιδίως τη ζωή του λόγω αυτοκινητικού ατυχήματος. Ο Νικόλαος Σκαράκης ήταν αγαπητός στους Καλοχωριανούς ως άνθρωπος εξυπηρετικός, κοινωνικός, καλόκαρδος και γελαστός προς όλους.
8. Τζιράκης Νικόλαος του Αντωνίου Γεννήθηκε την 1-1-1882 στο Καλό Χωριό. Νυμφεύτηκε τη Μαρία Ραπάνη του Νικολάου και απόκτησαν τέσσερα τέκνα: τον Αντώνιο, τον Εμμανουήλ, τον Ιωάννη και την Ευαγγελία. Επί ιερατείας του Νικολάου Στρατάκη (παπα-Νικολή) παρείχε τις υπηρεσίες του στο Ιερό Βήμα του Αγίου Χαραλάμπους αλλά και στο αριστερό αναλόγιο ως ψάλτης, οσάκις υπήρχε ανάγκη προς τούτο. Τα στοιχεία αυτά στηρίζονται σε προφορική μαρτυρία του Εμμ. Καλύβα (βλ.λ.). Κοιμήθηκε στις 20-10-1944, σε ηλικία 62 ετών, μετά από θανάσιμο τραυματισμό που υπέστη από σπάσιμο κλώνου ελιάς.
9. Τζώρτζης Νικόλαος του Γεωργίου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1925 και νυμφεύτηκε τη Σοφία Μανδουράρη του Γεωργίου και της Ελένης στις 5-9-1954. Απόκτησαν ένα τέκνο, τον Εμμανουήλ. Ενώ ήταν ακόμη άγαμος, συνδεόταν στενά με τον πρώτο του εξάδελφο και γείτονά του, τον παπα-Μανώλη Τζώρτζη, τον οποίο βοηθούσε ως νεωκόρος στις λειτουργικές και λοιπές εκκλησιαστικές ανάγκες της ενορίας. Ήταν άνθρωπος θεοσεβής, πράος, διαλλακτικός και γελαστός και έχαιρε της εκτίμησης πάντων. Βίωνε κατά τρόπο συγκλονιστικό το μυ― 68 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 69
στήριο της θυσίας του Γολγοθά και επιδιδόταν με ζήλο και αγαθή διάθεση στην πραγμάτωση της Θείας αγάπης και φιλανθρωπίας μαζί με τη σύζυγό του Σοφία, άνθρωπο επίσης προσφοράς και παρηγορίας των συνανθρώπων της, αλλά και πολλού μόχθου σε ό,τι αφορούσε την καθαριότητα και τον καλλωπισμό των κεντρικών ναών και των εξωκκλησιών της ενορίας. Κοιμήθηκε εν ειρήνη στις 19-4-2004, σε ηλικία 79 ετών.
10. Χρυσός Γεώργιος του Εμμανουήλ Γεννήθηκε την 1η Ιανουαρίου 1889 στο Καλό Χωριό, τελευταίο από τα τέσσερα τέκνα του παπα-Μανώλη Χρυσού. Νυμφεύτηκε τη Σοφία Ψύλλου του Εμμανουήλ από την Κριτσά, με την οποία απόκτησαν τρία τέκνα: τον Ιωάννη, τη Μαρία και την Ειρήνη. Ως τέκνο ιερέα γνώριζε αρκετά καλά τα της ενοριακής ζωής, ήταν βαθύς γνώστης των εκκλησιαστικών ηθών και εθίμων καθώς, επίσης, ακούραστος και ακριβής σε όσα διακονήματα αναλάμβανε να φέρει εις πέρας (βλ.σχετικώς και σ. 115). Επισήμως είχε αναλάβει το διακόνημα του νεωκόρου (επιτρόπου κατά την προσωνυμία πολλών, ή καντηλανάφτη, για πολλούς άλλους). Εκεί που ο Χρυσογιώργης συγκέντρωνε την προσοχή και το ενδιαφέρον των Καλοχωριανών και κυρίως των παιδιών ήταν η κατασκευή των κεριών και των λαμπάδων. Το «ονομαστό» κηροπλαστικό εργαστήριό του λειτουργούσε σε μικρό δωμάτιο ανατολικά του Ιερού Βήματος του ναού του Αγίου Χαραλάμπους, κυρίως κατά τις πρώτες μέρες της Μ. Εβδομάδας. Ιδιαιτέρως δε κατά τη Μ. Τετάρτη γινόταν και η απόσταξη του ανθόνερου από λεμονανθούς. Με ανθόνερο γινόταν ο ραντισμός του Επιταφίου κατά τη Μ. Παρασκευή, αλλά και όλου του εκκλησιάσματος, όλων δηλαδή όσοι παρακολουθούσαν την ακολουθία της Αποκαθήλωσης. Ωστόσο, και σε όλες σχεδόν τις μεγάλες γιορτές, ο Χρυσός ράντιζε την κατάλληλη ώρα με ανθόνερο όλο το εκκλησίασμα εντός και εκτός του ναού. Ο νεωκόρος μας είχε και ένα σπάνιο χάρισμα. Ήταν καταπληκτι― 69 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 70
κός μίμος, κυρίως όταν εμιμείτο μωρά ή γάτες. Όλοι προσπαθούσαν να δουν το «μωρό» που έκλαιγε ή τη γάτα που νιαούριζε. Όταν ανακάλυπταν τον μίμο, όλοι σχεδόν, μικροί και μεγάλοι, ξεκαρδίζονταν στα γέλια. Ήταν και ντελάλης. Με τη δυνατή φωνή του, όταν υπήρχε θέμα για το οποίο έπρεπε να ενημερωθούν οι κάτοικοι του χωριού, έκανε την ανακοίνωση από σημείο του χωριού που βοηθούσε την ακρόαση από το σύνολο σχεδόν των Καλοχωριανών. Η ενημέρωση από τον ντελάλη γινόταν σχεδόν καθημερινά το καλοκαίρι, για το πότισμα των κήπων και των οπωροφόρων δένδρων από το νερό των τριών πηγών: Πύργου, Πλατανιά και Κάτω Βρύσης. Ο Χρυσογιώργης κοιμήθηκε στις 28 Ιανουαρίου 1973, σε ηλικία 84 ετών.
― 70 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 71
§ 4. ΜΟΝΑΧΕΣ
1. Θεοδούλη μοναχή (κατά κόσμον Ελευθερία Ανδρουλάκη του Θεοφάνους). Γεννήθηκε το 1930 στο Καλό Χωριό, όπου παρακολούθησε τα μαθήματα του Δημοτικού σχολείου. Σε μικρή ηλικία παντρεύτηκε τον Εμμ. Πάγκαλο του Ιωάννη και απόκτησαν ένα άρρεν τέκνο, τον Ιωάννη. Ο σύζυγος της Ελευθερίας υπήρξε θύμα του εμφυλίου πολέμου το 1948. Έτσι, έμεινε χήρα σε ηλικία 18 ετών με τον δίχρονο γιο της. Για να υπερβεί τα ποικίλα εμπόδια, η Ελευθερία είχε σύμμαχο τη δυνατή πίστη της στον Θεό και την Παναγία και την άοκνη συμπαράσταση του μεγαλύτερου ετεροθαλούς αδελφού της Ιωάννη Ανδρουλάκη, δικηγόρου των Αθηνών, πιστού τηρητή της εκκλησιαστικής χριστιανικής παράδοσης και των λοιπών ηθών και εθίμων των προγόνων μας. Υπήρξε μαζί με άλλες φιλακόλουθες πιστές φίλες της, όπως η Μαρία Δατσεράκη του Ιωάννη (το γένος Καβουσανού του Γεωργίου) και η Μαρία Ανδρουλάκη του Μιχαήλ (το γένος Μανδουράρη του Δημητρίου), κεφάλαιο της λατρευτικής εκκλησιαστικής ζωής της ενορίας του Καλού Χωριού. Οργάνωσε κύκλους μελέτης της Αγίας Γραφής, βοήθησε στη συνέχεια της παράδοσης των εκκλησιαστικών ηθών και εθίμων, όπως η συγκέντρωση αρωματικών φυτών και ανθέων για την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως, ο στολισμός του Επιταφίου από το βράδυ της Μ. Πέμπτης με λεμονανθούς και άλλα άνθη της άνοιξης, η περιφορά του Επιταφίου στους συνοικισμούς του χωριού, ο επιτυχής εορτασμός των τοπικών εορτών κ.λπ. Κατά μαρτυρία της ηγουμένης Φεβρωνίας της Ι. Μονής Παναγίας Εξακουστής των Μαλλών, η Ελευθερία μαζί με τον παπα-Μανώλη Τζώρτζη υπήρξαν οι στυλοβάτες και οι αμέριστοι συμπαραστάτες στο ξεκίνημα της νέας τότε γυναικείας αδελφότητας της Μονής. ― 71 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 72
Ο πνευματικός σύνδεσμος της Ελευθερίας με τον π. Αναστάσιο Χατζάκη, πνευματικό του Ησυχαστηρίου της Αναστάσεως του Σωτήρος «Άξιον εστί» στη βορειοδυτική περιοχή της πόλεως Ιεραπέτρας, την οδήγησε να ενταχθεί στη νέα αδελφότητα του εν λόγω Ησυχαστηρίου. Μοναχή εκάρη την 21η Μαΐου 1985 με το όνομα Θεοδούλη, κατά τον εσπερινό της Αποδόσεως της εορτής του Πάσχα. Η μοναχή Θεοδούλη κοιμήθηκε στις 12 Αυγούστου 2005 σε ηλικία 75 ετών, τιμώμενη από όλους τους πιστούς τής ευρύτερης περιοχής και, φυσικά, από όλους τους κατοίκους του Καλού Χωριού, για την υπομονή της, την προσήλωσή της στις αρχές και τις αξίες των προγόνων μας, την έμπρακτη συμμετοχή της στη διατήρηση των εκκλησιαστικών ηθών και εθίμων και, κυρίως, για τη βαθιά και ζωντανή χριστιανική της πίστη και την Ιώβεια υπομονή της.
2. Φιλοθέη μοναχή (κατά κόσμον Ελευθερία Φραγκιαδούλη του Πέτρου). Γεννήθηκε στον συνοικισμό Πύργος του Καλού Χωριού το 1920. Παντρεύτηκε τον Γρηγόριο Σταμάτη του Αντωνίου και της Μαρίας στις 2512-1945. Έλυσαν τον γάμο τους με την υπ’ αριθμ. 1175/21-12-1968 απόφαση του Πρωτοδικείου Κορινθίων και το υπ’ αριθμ. 1158/8/13-91969 διαζευκτήριο της Ι. Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας. Δεν απόκτησαν τέκνα. Εγκαταβίωσε στην Ι. Μονή Παναγίας Φανερωμένης, αφού εξεπλήρωσε προσωπικό τάμα δεκαπενθημερίας (1-15 Αυγούστου) στην ανωτέρω Μονή. Ειδικότερα, ενώ βοηθούσε στην κατασκευή του νέου καμπαναριού της Μονής, πάνω από το Καθολικό, έπεσε από μεγάλο ύψος χωρίς να τραυματιστεί. Η ίδια βίωσε το συγκεκριμένο γεγονός ως θαύμα και αποφάσισε αβιάστως να μονάσει κατά τον υπόλοιπο χρόνο της ζωής της στη Μονή της Φανερωμένης. Επί ηγουμενίας του πανοσιολογιωτάτου αρχιμ. Τιμοθέου Περάκη (19751987) εκάρη μοναχή με το όνομα Φιλοθέη. Μέχρι σήμερα ζουν προσκυνήτριες της Μονής, οι οποίες μαρτυρούν ότι, με την προσευχή και την πίστη της μοναχής Φιλοθέης στην Παναγία, τεκνοποίησαν. Λόγοι υγείας την ανάγκασαν να αποσυρθεί στη γενέτειρά της, όπου συνέχισε τη διακονία της στην ενορία του Καλού Χωριού. Κοιμήθηκε στις 6 Μαρτίου του έτους 2000, σε ηλικία 80 ετών. ― 72 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 73
§ 5. ΙΕΡΟΨΑΛΤΕΣ
1. Ανδρουλάκης Μιχαήλ του Εμμανουήλ Γνωστός με το προσωνύμιο Μυλομιχάλης. Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1880 και ήταν πατέρας δύο τέκνων, του Εμμανουήλ και της Μαρίας. Σύμφωνα με πληροφορίες του Εμμανουήλ Καλύβα (βλ.λ.), έψαλλε στο αριστερό αναλόγιο της ενορίας με τον Γεώργιο Καλύβα (βλ. λ.) επί πολλά χρόνια. Κοιμήθηκε στις 10-10-1945, ημέρα Πέμπτη, σε ηλικία 65 ετών.
2. Γεροντής Ιωάννης του Κανάκη Γεννήθηκε στο χωριό Πρίνα Μεραμβέλλου στις 3-12-1943. Στο Δημοτικό σχολείο του χωριού του και στο Γυμνάσιο του Αγίου Νικολάου περάτωσε τις εγκύκλιες σπουδές του. Επιτυχών στην Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή Πειραιώς έλαβε το πτυχίο του το 1975, αφού είχε εκπληρώσει προηγουμένως τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις. Στις 27-12-1970 νυμφεύτηκε τη Γεωργία Καφετζάκη του Εμμ. και της Λυδίας και απόκτησαν δύο κόρες, τη Λυδία και τη Σοφία. Εργάστηκε με συνέπεια και ευσυνειδησία στο Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων (ΙΚΑ) και συνταξιοδοτήθηκε ως Διευθυντής του ομώνυμου υποκαταστήματος Αγίου Νικολάου. Μυήθηκε από νεαράς ηλικίας στο κάλλος της παραδοσιακής Βυζαντινής μουσικής και προσφέρει σήμερα σχεδόν ανελλιπώς τις ― 73 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 74
ψαλτικές του γνώσεις αφιλοκερδώς στην ενορία του Καλού Χωριού, ενώ υπηρετεί παράλληλα τις θρησκευτικές και ποικίλες άλλες ανάγκες της ενορίας.
3. Γεροντής Μιχαήλ του Κανάκη Γεννήθηκε στις 31-1-1946 στο χωριό Πρίνα. Στο Δημοτικό σχολείο του χωριού του και στο Γυμνάσιο του Αγίου Νικολάου περάτωσε τις εγκύκλιες σπουδές του. Ακολούθως φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (τμήμα Ιστορικό-Αρχαιολογικό) και εργάστηκε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ως φιλόλογος καθηγητής επί 30 έτη. Νυμφεύτηκε τη Μαρία Λαθιωτάκη του Γεωργίου και της Δέσποινας και απόκτησαν δύο τέκνα, τον Γεώργιο (ειδικό στη χρήση των Η/Υ και επικοινωνιών) και τον ΧρήστοΚανάκη (εκπαιδευτικό). Υπήρξε επί δεκαετία Διευθυντής Σύνταξης και ο βασικός συνεργάτης του περιοδικού Ίστρια Ζωή, που μετονομάστηκε σε Ιστρώνα. Εχρημάτισε, επίσης, πρόεδρος του Λαογραφικού και Ιστορικού Συλλόγου του Καλού Χωριού και παλαιότερα του Πολιτιστικού Συλλόγου και είναι μέλος του Συλλόγου Φιλολόγων του νομού Λασιθίου, της Εταιρίας Ελλήνων Φιλολόγων και της Ομοσπονδίας Λογοτεχνών Ελλάδος. Έχει μετάσχει σε συνέδρια Ιστορίας και Αρχαιολογίας και έχει δημοσιεύσει αρκετές εργασίες για θέματα της ειδικότητάς του. Αν και δεν είναι ιεροψάλτης με τη στενή έννοια του όρου, πρέπει να σημειώσουμε ότι βρίσκεται αρκετές φορές στο αναλόγιο αναγινώσκοντας το αποστολικό ανάγνωσμα. Από τις αυτοτελείς εργασίες του αναφέρουμε: α) Ταξίδι = Ταξίδι στον άγνωστο Ελληνισμό των φυλών της Μεσογείου, Άγιος Νικόλαος Κρήτης 2013, σσ. 572, β) Άγνωστες σελίδες = Άγνωστες σελίδες από την Κρητική Βενετοκρατία και Τουρκοκρατία, Άγιος Νικόλαος Κρήτης 2014, σσ. 222 και γ) Προβλέψετε τον καιρό με τις παραδοσιακές δρίμες, Άγιος Νικόλαος Κρήτης 2014, σσ. 104.
― 74 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 75
4. Δατσεράκης Ιωάννης του Μιχαήλ Γεννήθηκε στις 24-11-1992 στον Άγιο Νικόλαο Μεραμβέλλου. Τις εγκύκλιες σπουδές του παρακολούθησε στο 4ο Δημοτικό σχολείο και το 1ο Γυμνάσιο Αγίου Νικολάου, αντίστοιχα. Στη συνέχεια φοίτησε και έλαβε το απολυτήριο του Εκκλησιαστικού Λυκείου Χανίων. Το 2012 μετέσχε των Πανελληνίων Εξετάσεων και εισήλθε στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών, στην οποία φοιτά μέχρι σήμερα. Κατά την περίοδο των διακοπών επισκέπτεται ανελλιπώς το Καλό Χωριό και κοσμεί με τη μελωδική φωνή του το αναλόγιο της ενορίας. Μετέχει, επίσης, με πάθος και αφοσίωση σε όλες τις δραστηριότητες της ενορίας, πάντοτε με σεβασμό και αγαθή διάθεση. Η χωρίς περιορισμούς αφοσίωσή του στις θρησκευτικές, λειτουργικές και λοιπές ανάγκες της τοπικής Εκκλησίας πείθει τους πάντες, ότι στο όχι πολύ μακρινό μέλλον ο νεαρός σήμερα Ιωάννης θα υπηρετήσει την Εκκλησία του Χριστού ως πιστός και συνεπής λειτουργός της.
5. Καλύβας Γεώργιος Γεννήθηκε στο χωριό Πρίνα της επαρχίας Μεραμβέλλου το 1865. Νυμφεύτηκε την καταγόμενη από το Καλό Χωριό Ευγενία Ραπάνη του Στεφάνου, εγκαταστάθηκαν στο Καλό Χωριό και απόκτησαν τέσσερα τέκνα: τον Εμμανουήλ, τον Μιχαήλ, τη Μαρία και τη Ζαμπία. Έψαλλε πάντοτε στο αριστερό αναλόγιο με τον Μιχαήλ Ανδρουλάκη του Εμμανουήλ (Μυλομιχάλη) επί ιερατείας του μακαριστού παπα-Νικολή (Στρατάκη). Κοιμήθηκε στις 14-11-1933. (Δεν βρέθηκε φωτογραφία του).
6. Καλύβας Εμμανουήλ του Γεωργίου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1922. Σήμερα (2015) είναι ο δεύτερος στην ηλικία μακροβιότερος κάτοικος του Καλού Χωριού. Πρεσβύτερος είναι ο Εμμ. Θ. Τουτουδάκης, 95 ετών. Στην ψαλτική τέχνη μυήθηκε από τον πατέρα του Γεώργιο ― 75 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 76
(βλ.λ.), ο οποίος, ως αριστερός ψάλτης της ενορίας, έπαιρνε μαζί του τον μικρό γιο του Μανώλη από ηλικίας 2 ετών και τον ανέβαζε στο παράθυρο, πίσω από το αριστερό αναλόγιο του Ι. Ναού του Αγίου Χαραλάμπους, κατά τη διάρκεια των ιερών ακολουθιών. Περάτωσε το Δημοτικό σχολείο στην πόλη των Χανίων, όπου πήγε ως τρόφιμος του εκεί Ορφανοτροφείου μετά τον θάνατο του πατέρα του (1931). Καθώς διηγείται ο ίδιος, ο παπα-Νικολής (ο Στρατάκης) του χάρισε το βιβλίο της Οκτωήχου (Παρακλητικής), για να μάθει το Σύμβολο της Πίστεως (το «Πιστεύω»). Σε ηλικία 10 ετών έμεινε ορφανός από πατέρα. Έτσι, η χήρα μητέρα του μερίμνησε στον κατάλληλο χρόνο να φοιτήσει ο γιος της στη Γεωργική Σχολή της Ι. Μονής Κρεμαστών, όπου εκπαιδεύτηκε ως εργατοτεχνίτης. Μετά την επιστροφή του στο χωριό ανέβηκε στο αριστερό αναλόγιο μαζί με τον, επίσης αριστερό ψάλτη, Εμμ. Τζιράκη (βλ.λ.), όπου παρέμεινε μέχρι τον θάνατο του δεξιού ψάλτη Ιωάννη Στρατάκη (βλ.λ.). Το κενό που άφησε ο τελευταίος το κάλυψε ο Εμμ. Καλύβας, ο οποίος μετακινήθηκε στο δεξιό αναλόγιο. Η μακρόχρονη ψαλτική διακονία του αποτέλεσε παράδειγμα τοπικού παραδοσιακού ήθους και ανάλογου μουσικού ύφους. Νυμφεύθηκε τη Μαρία Ραπάνη του Κωνσταντίνου στις 8-31964, η οποία κοιμήθηκε στις 24-9-2008. Υπήρξε εργατική και άριστη νοικοκυρά. Ως μητέρα αφοσιώθηκε στις δύο κόρες της οικογένειας, την Ευγενία και τη Δέσποινα. Ο Εμμ. Καλύβας εργάστηκε ακούραστα επί 34 έτη στο κρατικό «Πρότυπον γεωργικὸν κτῆμα Καλοῦ Χωρίου», το γνωστό σ’ ολόκληρο τον νομό Λασιθίου «ἀγροκήπιον», που τροφοδοτούσε με δενδρύλλια (όπως: λεμονιές, πορτοκαλιές, μανδαρινιές, βερυκοκιές, αχλαδιές, μηλιές κ.λπ.) όσους κατέφευγαν προς τούτο στο εν λόγω κτήμα. Όταν αποχώρησε από το «αγροκήπιο» ο εξ Ηπείρου καταγόμενος εξαίρετος Διευθυντής του Γεώργιος Μιχαήλ, ένας έντιμος, φιλόπονος και λίαν αγαπητός κατά γενική ομολογία προϊστάμενος του «αγροκηπίου», την ευθύνη ανέλαβε κατά τρόπο αντάξιο ο Εμμ. Καλύβας μέχρι της συνταξιοδοτήσεώς του το 1987. Ο Εμμ. Καλύβας, λόγω και της προχωρημένης ηλικίας του, έ― 76 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 77
ζησε πολλά και συγκλονιστικά γεγονότα τόσο της τοπικής ενορίας, όσο και της κοινότητας του Καλού Χωριού. Όμως μετείχε πάντοτε θετικά και εποικοδομητικά στην αντιμετώπιση των κοινοτικών και ενοριακών προβλημάτων και γι’ αυτό έχαιρε και χαίρει εκτιμήσεως και αγάπης από τους Καλοχωριανούς, παρά την αυστηρότητα που έδειχνε και δείχνει ενίοτε υποστηρίζοντας με σθένος και πολλές φορές με ακαμψία τις απόψεις του. Ανήκει στα σημαντικότερα πρόσωπα, λόγω της ηλικίας του, που προσέφεραν πολλές πληροφορίες και ειδήσεις για την πληρότητα του παρόντος βιβλίου. Η ενορία τον ευχαριστεί!
7. Καλύβας Μιχαήλ του Γεωργίου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό ως δευτερότοκο τέκνο του Γεωργίου και της Ευγενίας Καλύβα. Στις 12-2-1950 νυμφεύτηκε την Ευαγγελία Λασιθιωτάκη. Απόκτησαν δύο τέκνα, τον Γεώργιο και τη Μαρία. Διακόνησε μαζί με τον πατέρα του και τον αδελφό του Εμμανουήλ το αναλόγιο της ενορίας του Καλού Χωριού από νεαράς ηλικίας επί ιερατείας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη. Κοιμήθηκε στις 13-10-1956 σε ηλικία μόλις 33 ετών. Ο θάνατός του συγκλόνισε την κοινωνία του Καλού Χωριού, γιατί επρόκειτο για άνθρωπο με πολλά χαρίσματα αλλά και υποδειγματικό οικογενειάρχη.
8. Καφετζάκης Δημήτριος του Μιχαήλ Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό στις 20-121934. Στις 31 Ιουλίου 1954 νυμφεύτηκε τη Δήμητρα Κοκκίνη του Ιωάννη και της Δέσποινας. Από τον γάμο τους απόκτησαν τρία τέκνα: τη Μαρία, τον Μιχαήλ και τον Ιωάννη. Από τον πατέρα του διδάχτηκε τον παραδοσιακό τρόπο εκτέλεσης της ψαλτικής τέχνης, διακονώντας το αναλόγιο της ενορίας οσάκις βρισκόταν στο χωριό. Ήταν άνθρωπος γελαστός και ευπροσήγο― 77 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 78
ρος και λάτρης της τοπικής παράδοσης. Κοιμήθηκε στις 24-111996, σε ηλικία 62 ετών.
9. Καφετζάκης Μιχαήλ του Ιωάννη Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1907. Νυμφεύτηκε τη Μαρία Βάρδα του Αντωνίου και της Ζαμπίας από την Κριτσά. Απόκτησαν πέντε τέκνα: τον Ιωάννη, την Αικατερίνη (Κατίνα), τον Δημήτριο, τον Βασίλειο και την Αναστασία (Τασούλα). Η οικία του βρισκόταν σε απόσταση λίγων μέτρων από τον ναό του Αγίου Χαραλάμπους. Το γεγονός αυτό και οι πρακτικές ψαλτικές γνώσεις του τον οδήγησαν από νωρίς στο αναλόγιο της ενορίας, το οποίο υπηρέτησε κατά δύναμη, ενώ προσέφερε τις υπηρεσίες του και σε άλλα διακονήματα της ενορίας. Κοιμήθηκε 10-3-1987, σε ηλικία 80 ετών.
10. Λυράκης Ηλίας του Κωνσταντίνου Τέκνο του Ιωάννη και της Εργινούσας Λυράκη (η οποία καταγόταν από το χωριό Νικηθιανός της επαρχίας Μεραμβέλλου), γεννήθηκε το 1862. Εργάστηκε ως δικαστικός επιμελητής και νυμφεύθηκε τη Μαρία Μαστοράκη, κόρη του π. Γεωργίου Μαστοράκη (βλ.λ.). Άσκησε το διακόνημα του ψάλτη επί των ιερέων Γεωργίου Μαστοράκη και Νικολάου Στρατάκη. Κοιμήθηκε στις 5-10-1947, ημέρα Κυριακή, σε ηλικία 85 ετών.Οι κληρονόμοι του δώρισαν μέρος του οικοπέδου όπου κτίσθηκε ο ναός της Αγίας Τριάδας.
11. Μανδουράρης Θεοχάρης του Εμμανουήλ Τέκνο οκταμελούς οικογενείας, γεννήθηκε στις 5-8-1916 στο Καλό Χωριό από γονείς αγρότες, τον Εμμανουήλ και την Ειρήνη. Τελείωσε το Δημοτικό σχολείο και άσκησε το επάγγελμα του γεωργού. Υπηρέτησε στις τάξεις του στρατού επί τριε― 78 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 79
τία και στη συνέχεια νυμφεύτηκε την Αγάπη Φραγκιαδούλη του Πέτρου, τέκνο και αυτή εννεαμελούς οικογενείας. Απόκτησαν έξι παιδιά, δύο από τα οποία κοιμήθηκαν σε νηπιακή ηλικία. Υπηρέτησε στο αλβανικό μέτωπο κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο και επέστρεψε στο Καλό Χωριό τον Μάιο του 1941. Αντιστάθηκε στη βία και τις αδικίες των στρατευμάτων Κατοχής, υπερασπιζόμενος κυρίως τα γυναικόπαιδα και γι’ αυτό δεν απέφυγε τους ξυλοδαρμούς και τις πιέσεις από τους κατακτητές. Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 προσελήφθη ως αγροφύλακας, θέση στην οποία παρέμεινε επί δέκα έτη. Διακόνησε την Εκκλησία με πίστη και ευλάβεια επί πολλά έτη ως πρακτικός ψάλτης, αλλά και ως μέλος του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου της ενορίας επί ιερατείας του παπα-Μανώλη Τζώρτζη, με τον οποίο τον συνέδεαν άρρηκτοι συγγενικοί και πνευματικοί δεσμοί. Κοιμήθηκε σε ηλικία 72 ετών, αφού κοινώνησε των Αχράντων Μυστηρίων στο σπίτι του, την 6η Οκτωβρίου 1988.
12. Μανιαδάκης Νικόλαος του Γεωργίου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό στις 8-5-1947, όπου τελείωσε το Δημοτικό σχολείο. Στις 23-11977 νυμφεύτηκε τη Ζωή Μανιαδάκη του Γεωργίου και της Ειρήνης. Απόκτησαν τέσσερα τέκνα: τη Μαριάννα, τον Γεώργιο, την Ειρήνη και την Ευγενία. Καταρχάς εργάστηκε ως ναυτικός. Στη συνέχεια προσελήφθη στην Εταιρεία που κατασκεύαζε την εθνική οδό Αγίου Νικολάου-Σητείας. Ακολούθως και για πολλά χρόνια εργάστηκε στον ΤΟΕΒ Καλού Χωριού από όπου και συνταξιοδοτήθηκε. Μετά τον θάνατο του νεωκόρου Νικολάου Σκαράκη και του καλύπτοντος τις ιεροψαλτικές ανάγκες της ενορίας Εμμανουήλ Στρατάκη, ο Νικόλαος Μανιαδάκης ανέλαβε επισήμως την κάλυψη της θέσης του ιεροψάλτη. Η λύση αυτή δεν εμπόδισε την προ― 79 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 80
σέλευση και προσφορά όλων των άλλων ψαλτών, οι οποίοι είτε είναι μόνιμοι κάτοικοι του χωριού είτε επισκέπτες λόγω των θερινών διακοπών ή των εορτών των Χριστουγέννων, του Πάσχα κ.λπ. Βοήθησε αποτελεσματικά και ακούραστα τον π. Φιλάρετο για τη συγκέντρωση του υλικού του παρόντος τόμου. Διετέλεσε, επίσης, μέλος του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου σε δύο περιόδους (1995-2001).
13. Μαργετουσάκης Γεώργιος του Ιωάννου Γνωστός στους παλαιότερους με το επωνύμιο ο Γιωργής. Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1881. Με τη σύζυγό του Μαρία, που καταγόταν από το χωριό Πρίνα, απόκτησαν πέντε παιδιά: τον Ιωάννη, την Ευαγγελία, τον Εμμανουήλ, τον Μιχαήλ (προσκυνητή των Αγίων Τόπων) και την Αικατερίνη. Παραδοσιακός ψάλτης του δεξιού αναλογίου, δεν έλειψε ποτέ από ιερή ακολουθία, απολαμβάνοντας του σεβασμού όλων των άλλων ψαλτών και όταν ακόμη διέθεταν ανώτερα από αυτόν προσόντα στον χώρο της Βυζαντινής μουσικής. Απολάμβανε καθολικού σεβασμού και το άξιζε, παρά τις αθώες ιδιοτροπίες του και τις, ενίοτε, αιχμηρές παρατηρήσεις του. Ζητούσε σεβασμό για την ορθή χρήση της γλώσσας και των αρχών και αξιών της προγονικής μας παράδοσης. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα ακόλουθα: Κατά την αναστάσιμη περίοδο και μέχρι της Αναλήψεως, ο παραδοσιακός χαιρετισμός είναι το Χριστός Ανέστη. Αν κάποιος, λοιπόν, τον χαιρετούσε με τους καθιερωμένους χαιρετισμούς, καλημέρα, ώρα καλή, πολλά τα έτη, καλησπέρα κ.λπ., τον διόρθωνε με ευθύτητα και έμφαση λέγοντάς του: «δεν θυμάσαι, μωρέ, ότι κρατεί ακόμη η αναστάσιμη περίοδος ή επόφαες τσι καλιτσούνες;». Δεύτερο παράδειγμα είναι τούτο: Όταν κάποιος, μικρός ή μεγάλος, φώναζε τον πατέρα του μπαμπά, του έλεγε: «Τούρκος είσαι, μωρέ; Το σωστό όνομα είναι η ελληνική λέξη πατέρας. Αυτή χρησιμοποιεί και το Ευαγγέλιο που λέει: “Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς…” …άκου μπαμπάς!». ― 80 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 81
14. Μαρκάκης Νικόλαος του Εμμανουήλ Γεννήθηκε την 1η Ιανουαρίου 1873 στο Καλό Χωριό. Είχε χειροθετηθεί αναγνώστης. Νυμφεύτηκε τρεις φορές. Από την πρώτη του σύζυγο (το γένος Καβουσανού) απόκτησε δύο τέκνα: τον Φιλοκτήτη και τον Γεώργιο. Από την τρίτη, Μαρία Δαβράδου του Ιωάννη, απόκτησε έξι τέκνα: τη Φλουριά, την Ευαγγελία, την Άννα, τη Γεωργία, τον Εμμανουήλ και τον Ιωάννη. Έψαλλε στο δεξιό αναλόγιο με τον Ηλία Λυράκη (βλ.λ.). Υπήρξε πολυτεχνίτης (π.χ. καφετζής, κουρέας, τσαγκάρης κ.λπ.). Την κατοικία του στη νότια πλευρά τού Αγίου Χαραλάμπους τη χώριζε από τον ναό ένα στενό δρομάκι. Ήταν αυτός που κάθε Μεγάλη Παρασκευή, όταν, μετά την επιστροφή τού Επιταφίου, διαβαζόταν το αποστολικό ανάγνωσμα, ανακάτωνε, σύμφωνα με το τοπικό έθιμο, αλεύρι με χλιαρό νερό, για να παρασκευάσει («ανεπιάσει») προζύμι, που το ανανέωνε στο σπίτι του ολόκληρο τον χρόνο και προμήθευε όσες γυναίκες προσέτρεχαν σ’ αυτόν να πάρουν ένα μικρό κομμάτι για να «ζυμώσουν». Το 1944 υπέστη εγκεφαλικό, από το οποίο δεν κατόρθωσε να αποθεραπευθεί. Κοιμήθηκε στις 3-8-1949, σε ηλικία 76 ετών.
15. Ρεστάκης Χαράλαμπος του Κωνσταντίνου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό την 1η Ιανουαρίου 1887, όπου διδάχτηκε τα πρώτα του γράμματα. Ακολούθως φοίτησε στην Ιερατική Σχολή της Χρυσοπηγής στα Χανιά. Με το πτυχίο της Σχολής απόκτησε και το δικαίωμα του διορισμού του ως δημοδιδασκάλου. Στην Ιερατική Σχολή απόκτησε και τις γνώσεις του στη Βυζαντινή μουσική, τις οποίες αξιοποίησε ως άμισθος δεξιός ψάλτης. Η φωνή του, που είχε ιδιαίτερη και χαρακτηριστική χροιά, δεν του επέτρεπε να αποδίδει το μέλος με τρόπο που θα επιθυμούσε και ο ίδιος. Νυμφεύτηκε τη Μαρία το γένος Τζιράκη του Αντωνίου και της Κυριακής και απόκτησαν ένα τέκνο, την Ευαγγελία. ― 81 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 82
Ως εκπαιδευτικός υπήρξε κατά γενική ομολογία εξαίρετος. Δίδαξε με θετική διάθεση και επιτυχία. Ωστόσο, υπήρξε αυστηρός στην εκπαιδευτική του σταδιοδρομία. Σύμφωνα, π.χ., με σχετική πληροφορία, αναπλήρωνε ως συνταξιούχος όποιον δάσκαλο ή δασκάλα απουσίαζε από τα διδακτικά του καθήκοντα, μόνο αν υπήρχε επαρκής δικαιολογία. Κοιμήθηκε και ετάφη στην Αθήνα (13-6-1958), όπου είχε μεταφερθεί αεροπορικώς λόγω βαριάς ασθένειας. Είχε εισαχθεί στο γνωστό Θεραπευτήριο «Ευαγγελισμός», όπου και εξέπνευσε μετά παρέλευση λίγου σχετικά χρόνου. Κατά την παραμονή του στο Νοσοκομείο, αλλά και κατά την τελετή του ενταφιασμού του βοήθησε ο γνωστός συγχωριανός μας, μακαρίτης σήμερα, Ιωάννης Θ. Ανδρουλάκης, δικηγόρος Αθηνών.
16. Σγουρός Γεώργιος του Δημητρίου Γεννήθηκε στο γνωστό κεφαλοχώρι της Κριτσάς στις 15-4-1936. Έγινε μόνιμος κάτοικος του Καλού Χωριού μετά τον γάμο του με την Καλλιόπη Μαργετουσάκη, με την οποία απόκτησαν μία κόρη, τη Μαρία. Εργάστηκε ως εισπράκτορας λεωφορείου στο ΚΤΕΛ Λασιθίου. Πλησίαζε με ενδιαφέρον και αγάπη το αναλόγιο της εκκλησίας και έτσι έγινε ψάλτης. Η ενασχόλησή του με τα κοινά άρχισε τη δεκαετία του ’80. Καταρχάς εκλέχτηκε μέλος του Κοινοτικού Συμβουλίου και αργότερα πρόεδρος της Κοινότητας του Καλού Χωριού, την οποία υπηρέτησε επί εικοσαετία. Υπήρξε, επίσης, ενεργό μέλος της ενορίας, παρά τον φόρτο των πολλαπλών απασχολήσεων και καθηκόντων που αναλάμβανε προς αντιμετώπιση των κοινοτικών προβλημάτων. Ήταν άνθρωπος ήρεμος, μειλίχιος και έτοιμος πάντα να βοηθήσει τους κατοίκους του Καλού Χωριού, χωρίς διακρίσεις και προσωποληψίες. Κοιμήθηκε στις 22-2-2007, σε ηλικία 71 ετών.
17. Στρατάκης Εμμανουήλ του Σπυρίδωνος Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1919, όπου έμαθε τα πρώτα ― 82 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 83
του γράμματα. Νεαρός νυμφεύτηκε την Ελευθερία Φραγκιαδούλη του Μιχαήλ (ή Πετρομιχάλη) στις 7-11-1937 και απόκτησαν τέσσερις κόρες: τη Σεβαστία, την Ευαγγελία, τη Μαρία και τη Φωτεινή. Ανεψιός τού παπα-Νικολή (Νικολάου Στρατάκη, βλ.λ.), ασχολήθηκε νωρίς με τη λατρευτική ζωή της ενορίας, βοηθώντας τον ιερέα θείο του ως νεωκόρος και πρακτικός ψάλτης, διακονήματα που συνέχισε και επί ιερατείας του παπα-Μανώλη Τζώρτζη. Κοιμήθηκε στις 24-2-1992 σε ηλικία 73 ετών.
18. Στρατάκης Ιωάννης του Νικολάου Πρωτότοκο τέκνο του π. Νικολάου Στρατάκη (παπα-Νικολή). Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1905, όπου επεράτωσε το Δημοτικό σχολείο. Από πολύ νωρίς ακολουθούσε τον ιερέα πατέρα του κατά την τέλεση των διαφόρων ιερών ακολουθιών και ιεροπραξιών και εξοικειώθηκε με την τοπική Βυζαντινή μουσική παράδοση. Σ’ αυτό τον βοηθούσε η καθαρή και δυνατή φωνή του, που ήταν εφάμιλλη εκείνης του πατέρα του. Νυμφεύτηκε τη Μαρία Τσιβιδάκη του Νικολάου και της Σοφίας και απόκτησαν πέντε τέκνα: τη Σοφία, τη Θεοδώρα, τον Ανδρέα, την Ειρήνη και την Καλλιόπη. Ο Ιω. Στρατάκης υπήρξε καλλιγράφος, με ικανότητες και στη λαϊκή ζωγραφική. Ήταν φιλακόλουθος και προσέφερε τις ψαλτικές υπηρεσίες του, όπως άλλωστε όλοι όσοι πέρασαν από τα δύο αναλόγια της ενορίας του Καλού Χωριού, αμισθί. Κοιμήθηκε στις 18 Ιανουαρίου 1985, σε ηλικία 80 ετών.
19. Τζιράκης Γεώργιος του Εμμανουήλ Τελευταίο τεκνο του Εμμανουήλ και της Ευαγγελίας Τζιράκη, γεννήθηκε στις 3-11-1948 στο Καλό Χωριό, όπου παρακολούθησε τα εγκύκλια μαθήματα στο Δημοτικό σχολείο και συνέχισε στο Γυ― 83 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 84
μνάσιο του Αγίου Νικολάου. Ακολούθως φοίτησε στη Σιβιτανίδειο Σχολή των Αθηνών, από την οποία έλαβε το πτυχίο του το 1972 με την ειδικότητα του ηλεκτρονικού. Το 1976, και αφού είχε εκπληρώσει τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις, προσλήφθηκε στον Οργανισμό Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος (ΟΤΕ), όπου υπηρέτησε μέχρι τη συνταξιοδότησή του το 2006. Το 1986 νυμφεύτηκε την Ιωάννα Καβουσανού και το 1991 υιοθέτησαν την κόρη τους Άννα, ρουμανικής καταγωγής. Το 2006 υποβλήθηκε σε σοβαρή εγχείριση στο κεφάλι, από την οποία, με τη βοήθεια του Θεού και των εξαιρετικών νευροχειρουργών ιατρών του Βενιζελείου Γενικού Νοσοκομείου Ηρακλείου, εξήλθε σώος και υγιής. Άνθρωπος με κοινωνική ευαισθησία, βοήθησε και βοηθάει πολλούς συνανθρώπους του στην αντιμετώπιση ποικίλων προβλημάτων τους κατά τρόπο υποδειγματικό. Εξάλλου, η πολυετής προσφορά του στους γέροντες και με πολλά προβλήματα υγείας γονείς του, όσο αυτοί βρίσκονταν στη ζωή, υπήρξε αξιοθαύμαστη και παράδειγμα προς μίμηση. Ανάλογη ήταν και είναι η αγάπη του στην κόρη του Άννα. Ο Γεώργιος Τζιράκης, τέλος, λόγω και της ιεροψαλτικής παράδοσης της οικογενείας του και της αγάπης που τρέφει ο ίδιος στη Βυζαντινή μουσική, θητεύει ευδοκίμως στο αναλόγιο της ενορίας του Καλού Χωριού επί μακρά σειρά ετών και συνεχίζει μέχρι σήμερα.
20. Τζιράκης Εμμανουήλ του Νικολάου Πρωτότοκο τέκνο των γονέων του Νικολάου και Μαρίας, γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1911, όπου παρακολούθησε τα μαθήματα του Δημοτικού σχολείου. Νυμφεύτηκε το 1933 την Ευαγγελία Τζώρτζη του Στερεού και απόκτησαν πέντε τέκνα: τη Μαρίνα, την Ασπασία (κοιμήθηκε σε ηλικία 8 μηνών), τον Νικόλαο, την Ελευθερία και τον Γεώργιο. Ασχολήθηκε και με τη γεωργία, εργαζόταν όμως και ως υποδηματοποιός με πλήρη εξοπλισμό (ασφαλι― 84 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 85
σμένος στο ΤΕΒΕ). Από το 1963 μέχρι το 1973 εργάστηκε ως οικοδόμος στην Αθήνα (ασφαλισμένος στο ΙΚΑ, από όπου και συνταξιοδοτήθηκε). Υπηρέτησε ως στρατιώτης δύο φορές. Ως κληρωτός την πρώτη και ως επιστρατευμένος, λόγω του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τη δεύτερη. Είχε πολλές ιστορικές, θρησκευτικές και λαογραφικές γνώσεις. Γνώριζε π.χ. από στήθους πολλά και εκτενή αποσπάσματα του Ερωτοκρίτου, πολλές παραλλαγές από διάφορα κάλαντα (Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς, Αγίου Βασιλείου και Φώτων) και πολλά τροπάρια της Παρακλητικής, του Τριωδίου, του Πεντηκοσταρίου, αλλά και απολυτίκια πολλών Αγίων. Ήταν δίκαιος ενώπιον πάντων, εργατικός και τίμιος, αλλά και υπερβολικός πότης της ρακής κατά την ώριμη ηλικία του. Προς το τέλος της ζωής του απείχε από το αγαπημένο του ποτό και από το τσιγάρο. Βρέθηκε στην πρώτη γραμμή του Αλβανικού μετώπου κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με τον αδελφό του Ιωάννη, ενώ ο τρίτος αδελφός τους Αντώνης, κατά τη διάρκεια του ίδιου πολέμου, αποβίωσε στην Ξάνθη. Μετά την κατάρρευση του Ελληνικού μετώπου, έφθασε με δυσκολία στην πόλη των Μεγάρων. Εκεί διέμεινε με κίνδυνο της ζωής του επί τετράμηνο περίπου, ωσότου με άλλους 90 Κρητικούς έφτασαν στο ακρωτήριο Γραμπούσα ταξιδεύοντας νύχτα, για να αποφύγουν τον βομβαρδισμό από τη γερμανική πολεμική αεροπορία. Πεζός έφθασε στο χωριό μετά από πορεία πολλών ημερών. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του διέθεσε σεβαστό ποσό χρημάτων για τον καλλωπισμό και την προσθήκη σε εξωκκλήσια της ενορίας του Καλού Χωριού απαραίτητων και χρήσιμων συμπληρωμάτων όπως: καμπαναριού στον κοιμητηριακό ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και στον Άγιο Φανούριο, στεγάστρων στην Αγία Παρασκευή, τον Αφέντη Χριστό και τον Άγιο Σίλα, σιδερένιου στηρίγματος (κουπαστής) στη σκάλα που οδηγεί στον ναό της Αγίας Βαρβάρας κ.λπ. Ακολουθώντας την παράδοση του πατέρα του, πρόσφερε τις ― 85 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 86
ιεροψαλτικές του γνώσεις στο αριστερό αναλόγιο της ενορίας μέχρι και τα βαθιά του γεράματα. Κοιμήθηκε στις 13-12-1995.
21. Τζιράκης Νικόλαος του Εμμανουήλ Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό τον Ιανουάριο του 1940 ως τριτότοκο τέκνο του Εμμανουήλ και της Ευαγγελίας Τζιράκη. Τα άλλα αδέλφια του είναι: Η Μαρίνα, η Ασπασία (κοιμήθηκε σε ηλικία 8 μηνών), η Ελευθερία και ο Γεώργιος. Τα εγκύκλια μαθήματα παρακολούθησε στο Δημοτικό σχολείο του Καλού Χωριού και ακολούθως στην Εκκλησιαστική Σχολή Κρήτης, της οποίας έλαβε το πτυχίο το 1959. Φοίτησε ευδοκίμως στη Θεολογική (πτυχίο το 1963) και τη Φιλοσοφική Σχολή (πτυχίο το 1967) του Πανεπιστημίου Αθηνών. Έλαβε επίσης το πτυχίο Βυζαντινής Μουσικής του Εθνικού Ωδείου Αθηνών το 1967. Εξεπλήρωσε τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις (1964-1965) και εργάστηκε στο Γραφείο Σύνταξης της Θρησκευτικής και Ηθικής Εγκυκλοπαιδείας, στην οποία δημοσίευσε πολλά άρθρα του. Αξιοποίησε, επίσης, τις γνώσεις του στη Βυζαντινή μουσική ως ψάλτης σε ορισμένους ναούς των Αθηνών. Τον Νοέμβριο του 1969 διορίστηκε επιστημονικός βοηθός στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τον Δεκέμβριο του 1966 νυμφεύτηκε τη Ζωή Παπαδημητρίου, με την οποία απόκτησαν τρία τέκνα: τον Εμμανουήλ (γενικό χειρουργό, αριστούχο διδάκτορα της ιατρικής), την Ευαγγελία (πάρεδρο του Συμβουλίου της Επικρατείας, Master Δημοσίου Δικαίου) και τον Ηλία (κοιμήθηκε πρόωρα). Κατά τα έτη 1973-74 παρακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Βόννης (πρωτεύουσα τότε της Δυτικής Γερμανίας). Το 1977 ανακηρύχθηκε αριστούχος διδάκτωρ της Θεολογικής Σχολής Αθηνών. Με αίτησή του μετατάχθηκε στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση το 1979 και αποσπάστηκε στην (τότε) Δυτική Γερμανία. Τον Απρίλιο του 1983 τοποθετήθηκε Σύμβουλος Εκπαίδευσης στην Ελληνική Πρεσβεία Βόννης, επιθεωρητής στα Ευρωπαϊκά Σχολεία και το 1985-1986 Συντονιστής Συμβούλων Εκπαίδευσης ― 86 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 87
Δυτικής Ευρώπης. Ανακληθείς στην Ελλάδα υπηρέτησε στη Διεύθυνση Εκπαιδεύσεως Ελληνοπαίδων Εξωτερικού του Υπουργείου Παιδείας (1987-88). Κατά το σχολικό έτος 1988-1989 επέστρεψε στην οργανική του θέση στο ΣΤ΄ Γυμνάσιο Χαλανδρίου. Από το σχολικό έτος 1990-91 μέχρι τον Ιούνιο του 2000 ήταν αποσπασμένος με πλήρες πρόγραμμα στην Ανωτέρα Εκκλησιαστική Σχολή Αθηνών. Το 2000 εξελέγη επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής Αθηνών και το 2003 πρωτοβάθμιος καθηγητής στο ίδιο Τμήμα. Την 1-9-2007 συνταξιοδοτήθηκε. Το συγγραφικό του έργο είναι πλούσιο. Έχει γράψει μεταξύ άλλων: – Λεξικό Ρημάτων Αρχαίας Ελληνικής. Ομαλών και Ανωμάλων, εκδ. Πατάκη, Αθήναι 1973, σσ. 495. Το Λεξικό γράφτηκε σε συνεργασία με τον κλασικό φιλόλογο και γνωστό εκδότη Στέφ. Αλ. Πατάκη. – Η περί μετουσιώσεως (transsubstantiatio) ευχαριστιακή έρις, Αθήναι 1977, σσ. i-xvi + 262 (διδ. διατρ.). – Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους. Εισαγωγή - μετάφραση σχόλια, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2002, σσ. 464. – Απολογητές. Συμβολή στη σχέση των Απολογιών με την Αρχαία Ελληνικὴ Γραμματεία, τεύχ. Α΄, εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2003, σσ. 273. – Μέγας Βασίλειος και Ελληνισμός. Κατά την πραγματεία του Μ. Βασιλείου, «Προς τους νέους…», εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2004, σσ. 206. – Νεκταρίου Κεφαλά, Άπαντα, τόμ. Ε΄, «Τὸ γνῶθι σαυτόν». Προλεγόμενα, επιμέλεια κειμένων, σχόλια, ευρετήρια: Νικολάου Εμμ. Τζιράκη, Αθήναι 2011, σσ. 557. Περισσότερα βλ.: Αθανασίου Βασ. Γλάρου, «Νικόλαος Εμμ. Τζιράκης», Επιστημονική Επετηρίς της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τόμ. ΜΖ΄, Αθήναι 2014, σσ. 41-64. Από μαθητής του Δημοτικού σχολείου βρισκόταν στο αναλόγιο της ενορίας του Καλού Χωριού. Αυτό γίνεται μέχρι σήμερα, οσάκις επισκέπτεται το χωριό γεμίζοντας και δυναμώνοντας την ψυχή και το πνεύμα του με εικόνες προσώπων, πραγμάτων και τόπων από το παρελθόν και αναπολώντας το ιδιαίτερο χρώμα της ― 87 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 88
αρμονίας των διαφόρων εκκλησιαστικών ύμνων, όπως τους επένδυαν με τις παραδοσιακές ψαλτικές τους γνώσεις ο Γιωργής, ο Παπαδογιάννης, ο Εμμ. Πάγκαλος (ο Κριτσώτης), ο Γιάννης Στρατάκης, ο πατέρας του, ο Καλύβας κ.ά.
22. Τζώρτζης Εμμανουήλ του Ιωάννη Γεννήθηκε στην Κύμη της Ευβοίας στις 27-41979. Τις εγκύκλιες σπουδές του (Δημοτικό σχολείο, Γυμνάσιο, Λύκειο) παρακολούθησε στη Χαλκίδα. Το 1997 πέτυχε στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και έλαβε το πτυχίο το 2002. Στη συνέχεια φοίτησε με επιτυχία σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Αφού περάτωσε με επιτυχία τη Διπλωματική του εργασία (Master), εκπόνησε στη συνέχεια τη διδακτορική του διατριβή και αναγορεύτηκε αριστούχος διδάκτωρ της λατινικής φιλολογίας (2012). Το 2007 νυμφεύτηκε τη φιλόλογο Μαγδαληνή Μηντζιώρη. Αμφότεροι υπηρετούν σήμερα ως φιλόλογοι στη Θεσσαλονίκη. Από τον γάμο τους έχουν αποκτήσει δύο άρρενα τέκνα, τον Ιωάννη και τον Δημήτριο. Ο Εμμανουήλ προσέφερε από πολύ νεαράς ηλικίας τις ιεροψαλτικές του γνώσεις στο αναλόγιο της ενορίας του Αγίου Χαραλάμπους ακολουθώντας επαξίως την ψαλτική τέχνη του παππού του παπα-Μανώλη και του πατέρα του, αποδίδοντας, κατά κοινή ομολογία, με άριστο τρόπο το Βυζαντινό μέλος. Τις γνώσεις του στη Βυζαντινή μουσική εμπλούτισε φοιτώντας στο Δημοτικό Ωδείο Χαλκίδας, από το οποίο έλαβε το πτυχίο του ιεροψάλτη. Δάσκαλο της Βυζαντινής μουσικής είχε τον Γεώργιο Καπιρέλη.
23. Τζώρτζης Ιωάννης του Εμμανουήλ Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό στις 21-1-1948. Τις εγκύκλιες σπουδές του πραγματοποίησε στο Δημοτικό σχολείο του Καλού Χωριού και στο Γυμνάσιο του Αγίου Νικολάου. Μετά από επιτυ― 88 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 89
χείς εισιτήριες εξετάσεις, φοίτησε στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Το 1976 διορίστηκε στο Γυμνάσιο Κύμης Ευβοίας. Το 1978 νυμφεύτηκε τη φιλόλογο Αικατερίνη Κεχρή, με την οποία απόκτησαν δύο εξαίρετα τέκνα: τον Εμμανουήλ, αριστούχο διδάκτορα φιλολογίας, και την Ευαγγελία, υπάλληλο του Εφετείου Θεσσαλονίκης, που εργάζονται και ζουν με τις οικογένειές τους στη Θεσσαλονίκη. Συνταξιοδοτήθηκε το 2008. Ο δεσμός του με το Καλό Χωριό είναι άρρηκτος, ενώ η σχέση του με την Εκκλησία και το αναλόγιο χρονολογείται από την πρώιμη παιδική του ηλικία. Άλλωστε, όπως ο ίδιος ομολογεί, πρώτα έμαθε να διαβάζει στην εκκλησία και συνέχισε στο σχολείο. Επίσης, η μύησή του στην ψαλτική τέχνη άρχισε από το Δημοτικό με τη βοήθεια του ιερέα πατέρα του και τριών μαθητών της τότε Εκκλησιαστικής Σχολής Κρήτης, κατά χρονολογική σειρά: του μακαριστού ιερέα Νικολάου Ραπάνη, του εξαδέλφου του Νικόλαου Τζιράκη και του αδελφού του παπα-Μιχάλη. Ωστόσο, πολλά έμαθε ως φοιτητής από τη συμμετοχή του στη χορωδία του αείμνηστου Χρύσανθου Θεοδοσόπουλου, πρωτοψάλτη του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, και από την, επίσης, πυκνή συμμετοχή του σε χορωδίες διαφόρων ιεροψαλτών. Ιδιαίτερη, όμως, επίδραση όσον αφορά το Βυζαντινό μέλος και τη γνώση της ψαλτικής τέχνης εν γένει έχει υποστεί από τον αδελφικό του φίλο Άγγελο Μαντά, σχολικό σύμβουλο φιλολόγων, συγγραφέα και πρωτοψάλτη του ιερού ναού Φανερωμένης στη Χαλκίδα Ευβοίας. Ο Ιωάννης Τζώρτζης αποδίδει κατά τρόπο άριστο το παραδοσιακό Βυζαντινό μέλος, τιμά τη γενέτειρά του με τα προσόντα και τις αρετές που τον περικοσμούν και θεωρεί ευλογία που είχε πατέρα τον παπα-Μανώλη (βλ.λ.), μητέρα του την πρεσβυτέρα Καλλιόπη και τη μόνη γιαγιά που γνώρισε, τη Ζαχαρένια Μαργετουσάκη, η οποία ήταν πραγματικό ταμείο αρετών και θυσιαστικής αγάπης προς όλους.
― 89 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 90
24. Χριστινάκης Γεώργιος του Εμμανουήλ Τέκνο εννεαμελούς οικογενείας, γεννήθηκε στο χωριό Μεσελέροι της επαρχίας Ιεραπέτρας στις 19.9.1940. Οι γονείς του Εμμανουήλ και Μαρία, το γένος Μαστοράκη, μετοίκησαν μόνιμα στο Καλό Χωριό το 1948. Εκεί φοίτησε στο Δημοτικό σχολείο και στη συνέχεια στις πέντε πρώτες τάξεις του εξαταξίου Γυμνασίου Αγίου Νικολάου. Υπηρέτησε στην Ελληνική Χωροφυλακή μέχρι της συνταξιοδοτήσεώς του (1988). Στις 22.2.1969 νυμφεύτηκε τη Μαρία Αλεξανδρή, με την οποία απόκτησαν δύο κόρες, την Ειρήνη και τη Χριστίνα. Κατοικεί μονίμως στην περιοχή της Περαίας στη Θεσσαλονίκη. Με την ψαλτική τέχνη ασχολήθηκε από νεαράς ηλικίας στο Καλό Χωριό. Τα φωνητικά του προσόντα του επέτρεψαν να προχωρήσει στην εκμάθηση του Βυζαντινού μέλους κοντά σε ικανούς ιεροψάλτες της συμπρωτεύουσας. Έτσι κατόρθωσε να καταλάβει ο ίδιος θέση ιεροψάλτη σε διάφορους ναούς της περιοχής Θεσσαλονίκης. Στο αναλόγιο της ενορίας του Καλού Χωριού προσφέρει μέχρι σήμερα την ψαλμωδία του κατά τις περιόδους κυρίως των θερινών διακοπών και των εορτών των Χριστουγέννων και του Πάσχα.
― 90 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 91
§ 6. ΔΙΑΤΕΛΕΣΑΝΤΕΣ ΜΕΛΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΩΝ
1. Απαλάκης Γεώργιος του Ελευθερίου Γεννήθηκε στις 28-11-1940 σε κάποιο μετόχι του χωριού Λίμνες, γνωστό με το όνομα «Δράκος». Μεγάλωσε στο χωριό Έξω Ποτάμοι, όπου τελείωσε το Δημοτικό σχολείο με δάσκαλο τον μακαριστό π. Γεώργιο Μηναδάκη, ο οποίος του δίδαξε την αγάπη για τον Χριστό, την Εκκλησία και την οικογένεια. Τελειώνοντας το Δημοτικό σχολείο, λόγω της οικονομικής δυσπραγίας, ασχολήθηκε με τη γεωργία. Το 1961 υπηρέτησε στο Κέντρο Εκπαίδευσης Διαβιβάσεων με την ειδικότητα του οδηγού. Κατόπιν εξετάσεων έλαβε επαγγελματικό δίπλωμα οδήγησης και εργάστηκε ως οδηγός σε διάφορες Εταιρείες Δημοσίων έργων. Στις 9 Ιουνίου του 1968 νυμφεύτηκε τη Μαρία Καβουσανού του Γεωργίου και της Δέσποινας και απόκτησαν τρεις γιους: τον Ελευθέριο, τον Εμμανουήλ και τον Δημήτριο. Από το 1973 ως το 2000, οπότε και συνταξιοδοτήθηκε, εργάστηκε ως οδηγός, χειριστής και προγραμματιστής στην Εταιρεία έτοιμου σκυροδέματος Β.Ε.Σ. Α.Ε. και νυν Αλεξανδράκης Α.Ε. Την ενορία του Καλού Χωριού υπηρέτησε και υπηρετεί ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος περί τα είκοσι έτη με συνέπεια, εργατικότητα και εντιμότητα.
2. Γιακουμάκης Νικόλαος του Κωνσταντίνου Γνωστός στους Καλοχωριανούς, λόγω του ύψους του, με το παρωνύμιο που διασκέδαζε και τον ίδιο: «μακρύς Νικολής». Γεν― 91 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 92
νήθηκε στο χωριό Σφάκα της επαρχίας Σητείας το 1919. Ορφάνεψε από μικρός και γι’ αυτό βρέθηκε στη γνωστή Ιερά Μονή Παναγίας Φανερωμένης κοντά στον μακαριστό θείο του π. Ιερόθεο Πετράκη. Εκεί παρέμεινε 11 χρόνια. Τότε γνώρισε την Καλλιόπη Δατσέρη του Εμμανουήλ και της Μαρίας, η οποία έμενε στην περιοχή «Τσαμάκι» (βοσκότοπο της Μονής). Τέλεσαν τον γάμο τους στις 12-6-1943 στο Καλό Χωριό και απόκτησαν τέσσερα παιδιά: τη Μαρία, τον Κωνσταντίνο, τον Μιχαήλ και τον Ιωάννη. Υπηρέτησε την ενορία του Καλού Χωριού από τη θέση του Εκκλησιαστικού Συμβούλου επί ιερατείας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη (βλ.λ.) και του π. Αντωνίου Κανάρη (βλ.λ.). Κοιμήθηκε στις 15 Ιουλίου του 2007 σε ηλικία 88 ετών έχοντας μαζί του την αγάπη και τη βαθιά εκτίμηση όλων των Καλοχωριανών.
3. Δαβράδος Γεώργιος του Ιωάννου Γιος του Ιωάννη και της Καλλιόπης Δαβράδου, γεννήθηκε την 1-1-1902. Νυμφεύτηκε τη Μελιτινή Αρχοντάκη του Ιωάννη και της Φωτεινής. Υπηρέτησε την ενορία του Καλού Χωριού από τη θέση του Εκκλησιαστικού Συμβούλου πριν από το 1940 επί ιερατείας του π. Νικολάου Στρατάκη.
4. Δατσεράκης Ιωάννης του Γεωργίου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1912. Νυμφεύτηκε τη Μαρία Καβουσανού του Μιχαήλ και της Καλλιόπης και απόκτησαν τρία παιδιά: τον Γεώργιο, τον Μιχαήλ και την Καλλιόπη. Υπηρέτησε την ενορία του Καλού Χωριού από τη θέση του Εκκλησιαστικού Συμβούλου (ταμία) επί διακονίας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη. Ο αιφνίδιος θάνατός του στις 28-9-1962 σε ηλικία μόλις ― 92 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 93
50 ετών έφερε πόνο στην οικογένειά του, που την άφησε με τρία ορφανά παιδιά, και αναστάτωση σε όλη την κοινωνία του Καλού Χωριού. Εργάστηκε ως επαγγελματίας σαγματοποιός («σαμαράς»). Υπήρξε υπόδειγμα εργατικού, ήρεμου, ηθικού και φιλήσυχου μέλους της κοινωνίας του Καλού Χωριού γι’ αυτό και έχαιρε καθολικής εκτιμήσεως.
5. Δατσέρης Νικόλαος του Γεωργίου Γεννήθηκε το 1928 στο Καλό Χωριό. Νυμφεύτηκε στις 7-1-1955 την Ευπραξία (στην κοινή λαλιά Πραξία) Φραγκιαδούλη του Εμμανουήλ και της Ζαμπίας. Απόκτησαν τέσσερις γιους: τον Εμμανουήλ, τον Γεώργιο, τον Ευστάθιο και τον Ιωάννη. Υπήρξε γεωργός το επάγγελμα περικοσμούμενος με τις αρετές της πραότητας και της τιμιότητας. Υπηρέτησε την ενορία του Καλού Χωριού ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος επί διακονίας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη. Κοιμήθηκε στις 12-11-2012 σε ηλικία 84 ετών.
6. Καβουσανός Εμμανουήλ του Γεωργίου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1930. Από πολύ μικρή ηλικία έχασε τον πατέρα του, γι’ αυτό ήταν γνωστός στο χωριό ως Μανώλης ο αρφανός (ορφανός). Νυμφεύθηκε την Ευαγγελία Φραγκιαδούλη του Πέτρου και της Μαρίας στις 6-1-1949. Από τον γάμο τους απόκτησαν δύο τέκνα: τη Χρυσάνθη και τον Γεώργιο. Άσκησε το επάγγελμα του οικοδόμου. Υπηρέτησε ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος επί διακονίας τριών ιερέων: παπα-Μανώλη Τζώρτζη, παπαΜανώλη Χαλκιαδάκη και παπα-Αντώνη Κανάρη. Υπήρξε άνθρωπος νηφάλιος, εργατικός, τίμιος και γι’ αυτό δικαίως είχε αποσπάσει την εκτίμηση και το θαυμασμό όλων των κατοίκων του Καλού Χωριού. Κοιμήθηκε στις 24 Ιουλίου 1988 σε ηλικία μόλις 58 ετών. ― 93 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 94
7. Καβουσανός Εμμανουήλ του Μιχαήλ Γεννήθηκε το 1903 στο Καλό Χωριό. Νυμφεύτηκε την Ασπασία Καφετζάκη του Γεωργίου. Από τον γάμο τους απόκτησαν τρεις γιους: τον Μιχαήλ (χρημάτισε γραμματέας της κοινότητας Καλού Χωριού 1959-1991), τον Γεώργιο (γεωπόνο) και τον Δημήτριο (οικονομολόγο, κοιμήθηκε σε ηλικία μόλις 58 ετών). Διετέλεσε επί ιερατείας του παπα-Μανώλη Τζώρτζη μέλος του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου της ενορίας καθώς, επίσης, πρόεδρος της κοινότητας του Καλού Χωριού. Κοιμήθηκε στις 10-101974 σε ηλικία 71 ετών.
8. Καβουσανός Κωνσταντίνος του Γεωργίου Γεννήθηκε το 1932 στό Καλό Χωριό. Νυμφεύτηκε την Ευαγγελία Μανδουράρη του Μιχαήλ και της Αγάπης στις 6-1-1963. Απόκτησαν δύο γιους: τον Εμμανουήλ και τον Γεώργιο. Εργάστηκε ως υποδηματοποιός και στη συνέχεια ως ιδιοκτήτης καφενείου μέχρι τη συνταξιοδότησή του. Υπήρξε από μικρός εργατικός, τίμιος, καλός σύζυγος και υποδειγματικός οικογενειάρχης. Υπηρέτησε την ενορία του Καλού Χωριού από τη θέση του απλού Εκκλησιαστικού Συμβούλου αλλά και ως ταμίας επί διακονίας του π. Αντωνίου Κανάρη (βλ.λ.).
9. Κλώντζας Εμμανουήλ του Ιωάννου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1906. Νυμφεύτηκε σε πρώτο γάμο τη Ζαχαρένια Αδαμάκη του Μιχαήλ και της Μαρίας και απόκτησαν δύο γιους, τον Ιωάννη και τον Εμμανουήλ. Μετά τον θάνατο της συζύγου του ήλθε σε δεύτερο γάμο με την Ευαγγελία Κουρίνου του Νικολάου και της Μαρίας. Από τον γάμο αυτόν απόκτησαν τρία τέκνα: την Ειρήνη (Ριρίκα), τη Ζερβοπούλα και τον ― 94 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 95
Γεώργιο. Ήταν άνθρωπος εύθυμος και γελαστός και υπηρέτησε με σεβασμό την ενορία ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος επί ιερατείας του παπα-Μανώλη Τζώρτζη. Κοιμήθηκε στις 10-10-1991 σε ηλικία 85 ετών.
10. Κλώντζας Μιχαήλ του Κανάκη Γεννημένος στο Καλό Χωριό το 1899, νυμφεύτηκε τη Μαρία Σμυρνάκη του Γεωργίου και της Μηλιάς και απόκτησαν τρία παιδιά: τη Σοφία, τη Μηλιά και τον Γεώργιο. Υπηρέτησε την ενορία του Καλού Χωριού ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος επί διακονίας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη. Διετέλεσε, επίσης, πρόεδρος της κοινότητας Καλού Χωριού. Κοιμήθηκε στις 20 Ιανουαρίου 1981 σε ηλικία 82 ετών.
11. Κουρίνος Εμμανουήλ του Νικολάου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό στις 15-1-1950, όπου τελείωσε το Δημοτικό σχολείο. Η μητέρα του Όλγα καταγόταν από το γνωστό χωριό Αρχάνες του νομού Ηρακλείου. Αποφοίτησε από την Τεχνική Επαγγελματική Σχολή Νεαπόλεως Μεραμβέλλου. Αφού εκπλήρωσε τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις, εργάστηκε ως χειριστής μηχανημάτων στη γνωστή ΜΟΜΑ (Μικτή Ομάδα Μηχανημάτων Ανασυγκροτήσεως) και, μετά την κατάργησή της, στην Τεχνική Υπηρεσία της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λασιθίου από όπου και συνταξιοδοτήθηκε. Στις 23-9-1974 νυμφεύτηκε τη Σοφία Ανδρουλάκη του Σωτηρίου και της Μαρίας και απόκτησαν δύο τέκνα, τον Νικόλαο και τη Μαρία. Υπηρέτησε και υπηρετεί ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος από το 2004.
12. Λασιθιωτάκης Εμμανουήλ του Ιωσήφ Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό την 1η Ιανουαρίου 1892. Νυμφεύτηκε την Ειρήνη Παγκάλου του Ιωάννη, με την οποία απόκτησαν έ― 95 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 96
ξι παιδιά: τη Μαρία, τη Δέσποινα, τη Χριστίνα, την Αικατερίνη, την Καλλιόπη και τον Στυλιανό. Χρημάτισε Εκκλησιαστικός Σύμβουλος της ενορίας του Καλού Χωριού επί ιερατείας του παπα-Μανώλη Τζώρτζη.
13. Μανιαδάκης Μιχαήλ του Χαραλάμπους Γεννήθηκε στον Άγιο Νικόλαο στις 26-9-1985. Νυμφεύτηκε τη Γεωργία Γιαχνάκη του Σπυρίδωνος και της Μαρίας στις 20-7-2012. Έχουν αποκτήσει μέχρι τώρα δύο γιους. Εργάζεται σε διάφορες εργασίες τόσο στον αγροτικό όσο και στον τουριστικό τομέα. Υπηρέτησε την ενορία του Καλού Χωριού από μικράς ηλικίας στο Ιερό Βήμα, ως «παπαδάκι», αλλά και ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος επί διακονίας του π. Αντωνίου Κανάρη και εσχάτως επί π. Φιλαρέτου Ζαχαριουδάκη.
14. Μανιαδάκης Χαράλαμπος του Γεωργίου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό στις 24-2-1957. Νυμφεύτηκε την Ελένη Φρατζολάκη του Μιχαήλ και της Ευαγγελίας από την Πρίνα. Απόκτησαν τρία παιδιά: τον Γεώργιο, τον Μιχαήλ και την Ευαγγελία. Εργάζεται ως οικοδόμος τόσο στο Καλό Χωριό όσο και στην ευρύτερη περιοχή της επαρχίας Μεραμβέλλου. Την ενορία του Καλού Χωριού υπηρέτησε από τη θέση του Εκκλησιαστικού Συμβούλου επί ιερατείας του π. Αντωνίου Κανάρη.
15. Μαστοράκης Στυλιανός του Νικολάου Γεννήθηκε στις 22-1-1935. Μεγάλωσε ορφανός από πατέρα. Με τον αγώνα και την εργατικότητα της μητέρας του Μαρίας ― 96 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 97
σπούδασε δάσκαλος στην Παιδαγωγική Ακαδημία της Ρόδου. Νυμφεύτηκε στις 7-9-1961 στην Παχεία Άμμο τη δασκάλα Ελένη Ραϊνάκη του Δημητρίου και της Μαρίας από το χωριό Βασιλική της επαρχίας Ιεραπέτρας. Υπηρέτησαν σε διάφορα σχολεία της Κρήτης. Απόκτησαν τρία παιδιά: τη Μαρία, τον Νικόλαο και την Ευαγγελία. Διακόνησε την ενορία του Καλού Χωριού από τη θέση του Εκκλησιαστικού Συμβούλου επί ιερατείας π. Αντωνίου Κανάρη. Κοιμήθηκε στις 3 Νοεμβρίου του 2007 σε ηλικία 72 ετών.
16. Μαυρής Γεώργιος του Εμμανουήλ Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1899, όπου νυμφεύτηκε τη Μαλαματένια Αδαμάκη του Εμμανουήλ και της Σοφίας. Λόγω γειτνιάσεως του σπιτιού του με τον ναό του Αγίου Χαραλάμπους, ήταν ενεργή η συμμετοχή του στη λατρευτική ζωή της ενορίας του Καλού Χωριού τόσο ως ψάλτη όσο και ως Εκκλησιαστικού Συμβούλου. Διετέλεσε, επίσης, πρόεδρος της κοινότητας του χωριού. Κοιμήθηκε την 24-3-1981 σε ηλικία 82 ετών.
17. Πάγκαλος Μιχαήλ του Σταύρου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1912. Χρημάτισε πρόεδρος της κοινότητας του Καλού Χωριού κατά τη δεκαετία του ’60. Υπηρέτησε, όμως, και την ενορία του Καλού Χωριού από τη θέση του Εκκλησιαστικού Συμβούλου επί διακονίας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη. Κοιμήθηκε στις 14-9-1987 σε ηλικία 75 ετών.
18. Ραπάνης Εμμανουήλ του Χαρίτωνος (Χαρίτη) Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1928. Νυμφεύτηκε την Καλλιό― 97 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 98
πη Μανδουράρη του Δημητρίου και της Χαρίκλειας στις 22-6-1958. Απόκτησαν δύο γιους: τον Γεώργιο και τον Δημήτριο. Υπήρξε άριστος τεχνίτης όσον αφορά την περιποίηση όλων σχεδόν των δένδρων που ευδοκιμούν στη μείζονα περιοχή του Καλού Χωριού. Έτσι, πάρα πολλά δέντρα του Χωριού έχουν δεχθεί τη φροντίδα, τον καλλωπισμό αλλά και τον εμβολιασμό από τα χέρια του. Υπηρέτησε ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος τόσο επί π. Εμμανουήλ Τζώρτζη όσο και επί π. Αντωνίου Κανάρη. Κοιμήθηκε στις 7-9-2009 σε ηλικία 81 ετών.
19. Ραπάνης Ιωάννης του Γεωργίου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1920 και νυμφεύτηκε τη Μαρία Καφετζάκη του Νικολάου και της Ευθυμίας στις 23-2-1936. Απόκτησαν τέσσερα παιδιά: τον Γεώργιο, τη Σοφία, τον Εμμανουήλ και τον Μιχαήλ. Επί πολλά χρόνια διετέλεσε πρόεδρος του Αγροτικού Συνεταιρισμού του Καλού Χωριού. Την ενορία υπηρέτησε ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος επί διακονίας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη (βλ.λ.). Το 1994 παραχώρησε οικόπεδο στην Ενορία, όπου κτίστηκε ο Ιερός Ναός της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Κοιμήθηκε στις 9-1-2002 σε ηλικία 82 ετών.
20. Σγουρός Γεώργιος του Ιωάννη Γεννήθηκε στην Κριτσά Μεραμβέλλου στις 24-1-1952, πρωτότοκο τέκνο του Ιωάννη Σγουρού και της Δέσποινας Αλέξη. Η οικογένειά του μετοίκησε στο Καλό Χωριό το 1954, όπου παρακολούθησε το Δημοτικό σχολείο και στη συνέχεια την Κατωτέρα Τεχνική Σχολή Ιεραπέτρας. Ακολούθως ήλθε στον Πειραιά, όπου παρακολούθησε και έλαβε το πτυχίο της Νυκτερινής Σχολής Εργοδη― 98 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 99
γών Ηλεκτρολόγων τετραετούς φοιτήσεως. Σε ηλικία 25 ετών έλαβε άδεια τεχνίτη ηλεκτρολογικών εγκαταστάσεων, ασκώντας έκτοτε το επάγγελμα του ηλεκτρολόγου. Καταρχάς εργάστηκε στην Αθήνα, λόγω όμως αιφνιδίου θανάτου της αδελφής του Μαρίας (21 ετών) μετεγκαταστάθηκε στο Καλό Χωριό ως ελεύθερος επαγγελματίας (ηλεκτρολόγος). Συνταξιοδοτήθηκε το 2013. Από τις 25 Φεβρουαρίου 1979 έχει νυμφευθεί την Ουρανία Τούλτσα από την Αθήνα, με την οποια απόκτησαν δύο τέκνα, τον Ιωάννη και τη Μαρία. Ο Γεώργιος Σγουρός είναι υπόδειγμα ανθρώπου, συζύγου και πατέρα και περικοσμείται με σπάνιες αρετές και άψογη συμπεριφορά έναντι των συνανθρώπων του. Κατέχει τη θέση του ταμία στο Εκκλησιαστικό Συμβούλιο της ενορίας του Καλού Χωριού από το 1996 (ιερατεία π. Αντωνίου Κανάρη) και ανταποκρίνεται στα καθήκοντά του κατά τρόπο υπεύθυνο και άψογο. Η όλη συμπεριφορά του είναι υποδειγματική.
21. Σταμάτης Αντώνιος του Ιωάννη Γιος του Ιωάννη Σταμάτη και της Βασιλικής το γένος Νικολάου Σιγανού, γεννήθηκε στο Καλό Χωριό στις 25-2-1950. Νυμφεύτηκε στις 18-10-2003 τη Χαρίκλεια Μανδουράρη του Ιωάννη και της Αικατερίνης το γένος Εμμανουήλ Στιβακτάκη. Έχουν ένα γιο, τον Χρυσοβαλάντη. Διακόνησε την ενορία του Καλού Χωριού ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος επί ιερατείας του π. Αντωνίου Κανάρη. Σήμερα διατηρεί καφενείο στον οικισμό Ίστρον του Καλού Χωριού.
22. Τζώρτζης Δημήτριος του Εμμανουήλ Γεννήθηκε στις 6 Αυγούστου του 1946 και τελείωσε το Δημοτικό σχολείο στο Καλό Χωριό. Νυμφεύθηκε την Ειρήνη Μανδουράρη και απόκτησαν τρεις κόρες: τη Μαρία, την Ευαγγελία και την Καλλιόπη. Άσκησε το επάγγελμα του σιδηρουργού, όπως και ο πατέρας του. Ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος υπηρέτησε επί ιερατείας των παπαΜανώλη Τζώρτζη και παπα-Αντώνη Κανάρη. ― 99 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 100
23. Τζώρτζης Μιχαήλ του Εμμανουήλ Αδελφός του προηγουμένου γεννήθηκε στο Καλό Χωριό στις 6-11-1941, πρωτότοκο τέκνο του Εμμανουήλ και της Μαρίας Τζώρτζη. Νυμφεύτηκε τη Ζαμπία Τσαγκαράκη του Γρηγορίου και της Ελένης στις 22-4-1968. Απόκτησαν δύο παιδιά: τη Μαρία και τον Εμμανουήλ. Εργάστηκε ως υδραυλικός της κοινότητας του Καλού Χωριού, αλλά ασχολήθηκε και με την κατασκευή καθισμάτων και έτσι απόκτησε το παρωνύμιο ο καρεκλάς! Υπηρέτησε την ενορία του Καλού Χωριού ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος επί ιερατείας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη (βλ.λ.).
24. Τουτουδάκης Σταύρος του Θεοδώρου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1927. Νυμφεύτηκε τη Μαρίνα Τζιράκη του Εμμανουήλ και της Ευαγγελίας στις 30-12-1962. Απόκτησαν τρία τέκνα: τον Νικόλαο, τη Μαρία (κοιμήθηκε σε ηλικία δύο ετών) και τον Θεόδωρο. Είχε καφενείο στο Καλό Χωριό γνωστό ως το καφενείο του «Σταυρούλη». Εκεί απολάμβαναν όλοι τη φιλοξενία του, το σπανίου αρώματος καφεδάκι του και την καλή καρδιά του. Υπηρέτησε την ενορία από τη θέση του Εκκλησιαστικού Συμβούλου επί διακονίας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη (βλ.λ.). Ήταν άνθρωπος ελεήμων και συμμετείχε στα έθιμα του χωριού, όπως π.χ. στην κατασκευή των σταυρών, που μοιράζονται την Κυριακή των Βαΐων από τον λειτουργό ιερέα. Ανέλαβε τα έξοδα κατασκευής του καμπαναριού στον καθεδρικό ναό του Αγίου Χαραλάμπους. Υπέκυψε στα τραύματά του μετά από σφοδρό αυτοκινητικό ατύχημα στις 25-10-2013 σε ηλικία 86 ετών και ετάφη την επομένη.
25. Φαρσαράκης Γεώργιος Γεννήθηκε στο χωριό Μέσα Λασίθι το 1882 και έλαβε σύζυγο από το χωριό Μακρυλιά της επαρχίας Ιεράπετρας. Τον κάλεσαν ως πρωτομάστορα για την ανέγερση του δίκλιτου ιερού ναού Ευ― 100 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 101
αγγελισμού της Θεοτόκου και Μιχαήλ Αρχαγγέλου του Πύργου. Επέβλεψε την εκτέλεση όλων των εργασιών από τα θεμέλια ως την αποπεράτωση του ιερού Ναού*. Τις πληροφορίες αυτές παραχώρησε ο Εμμανουήλ Καλύβας (βλ.λ.), όπως έζησε τα γεγονότα από μικρό παιδί, καθότι ο Γ. Φαρσαράκης υπήρξε οικογενειακός φίλος του πατέρα του Γεωργίου Καλύβα. «Είχαν δώσει και τα χέρια» να βαπτίσει το παιδί που επρόκειτο να γεννήσει η έγκυος σύζυγος του τελευταίου Ευγενία Καλύβα. Όμως, ο αιφνίδιος θάνατος του Γεωργίου Καλύβα τον Νοέμβριο του 1932 και η γέννηση του παιδιού τον Φεβρουάριο του 1933, ματαίωσαν τη «συντεκνιά». Αντ’ αυτής, ο Φαρσαράκης βάπτισε τον γνωστό γιο τού Εμμανουήλ Μανιαδάκη Μιχάλη, αξιωματικό της αεροπορίας και πρόεδρο της κοινότητας του Καλού Χωριού επί τέσσερεις τετραετίες. Ο Γεώργιος Φαρσαράκης είναι παππούς του Χαραλάμπη Καπανταϊδάκη, ο οποίος παρέδωσε τη φωτογραφία, στην οποία εικονίζεται ο παππούς του με τη στολή των Λεγεωναρίων του Γαλλικού Στρατού στο Ηράκλειο. Κοιμήθηκε τον Μάρτιο του 1965 σε ηλικία 83 ετών.
26. Φραγκιαδούλης Εμμανουήλ του Αντωνίου Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1912 και νυμφεύθηκε τη Μαρία Δατσέρη του Γεωργίου και της Αγγελικής στις 8-10-1934. Απόκτησαν δυο γιους: τον Μιχαήλ και τον Ιωάννη. Ασχολήθηκε με τη γεωργία, όπως άλλωστε οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού. Υπηρέτησε την ενορία τού Καλού Χωριού από τη θέση του Εκκλησιαστικού Συμβούλου επί διακονίας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη (βλ.λ.). Ήταν άνθρωπος πράος και φιλήσυχος και ενέπνεε εμπιστοσύνη. Κοιμήθηκε στις 18 Οκτωβρίου 2000 σε ηλικία 88 ετών. * Αυτός είναι ο λόγος καταχωρίσεώς του εδώ, παρότι δεν υπήρξε εκκλησιαστικός Σύμβουλος της ενορίας.
― 101 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 102
27. Φραγκιαδούλης Σταύρος του Εμμανουήλ Γεννήθηκε στις 10-10-1934 στο Καλό Χωριό και νυμφεύτηκε στις 24-4-1960 τη Μαρία Ανδρουλάκη του Αντωνίου και της Ελένης. Απόκτησαν τρία τέκνα: τον Εμμανουήλ, τον Αντώνιο και την Ευαγγελία. Εργάστηκε ως συνεταιριστικός υπάλληλος. Διατηρούσε, επίσης, παντοπωλείο στον οικισμό του Αρνικού. Υπηρέτησε την ενορία του Καλού Χωριού από τη θέση του Εκκλησιαστικού Συμβούλου επί ιερατείας του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη (βλ.λ.).
28. Φυδάνης Νικόλαος του Ευθυμίου Γεννήθηκε το 1950 στο χωριό Φυλάκιο Ορεστιάδος του νομού Έβρου, όπου τελείωσε το Δημοτικό σχολείο. Ακολούθως φοίτησε στο Γυμνάσιο Ορεστιάδος. Το 1968 μετά από πανελλήνιες εξετάσεις πέτυχε στη Ζαρίφειο Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρουπόλεως. Αποφοίτησε το 1970 και υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία. Ακολούθως εργάστηκε σε λογιστήριο φαρμακοβιομηχανίας στην Αθήνα (1972-77). Συγχρόνως τελείωσε ιδιωτική νυκτερινή σχολή ναυτιλιακών-λογιστικών σπουδών στον Πειραιά. Το 1973 έκανε την εγγραφή του στο σημερινό Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, απ’ όπου πήρε το πτυχίο το 1978. Κατόπιν εξετάσεων το 1977 προσλήφθηκε στο Γραφείο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Λασιθίου ως υπάλληλος. Το 1981 διορίστηκε στο Δημοτικό σχολείο Τροιζηνίας και το 1984 μετατέθηκε στο Δημοτικό σχολείο Λαμπιωτών της επαρχίας Αμαρίου. Στη συνέχεια υπηρέτησε στα Δημοτικά σχολεία των κοινοτήτων Πρίνας, Σιτάνου και Καλού Χωριού του νομού Λασιθίου. Στο Καλό Χωριό ανέπτυξε πλούσια κοινωνική δράση. Εδώ νυμφεύτηκε τη Μαρία Στιβακτάκη του Γεωργίου και της Άρτεμης, και απόκτησαν τρεις γιους. Από το 1997 κατείχε τη θέση του Διευθυντή του Δημοτικού ― 102 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 103
σχολείου του Καλού Χωριού μέχρι το 2010, οπότε και συνταξιοδοτήθηκε. Το 2001 έλαβε το πτυχίο της εξομοίωσης από το Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Στην ενορία του Καλού Χωριού υπηρέτησε ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος επί διακονίας του π. Αντωνίου Κανάρη (βλ.λ.).
29. Χριστινάκης Νικόλαος του Εμμανουήλ Τέκνο του Εμμανουήλ Χριστινάκη και της Μαρίας Μαστοράκη, γεννήθηκε στις 25-7-1942 στό χωριό Μεσελέροι της επαρχίας Ιεράπετρας. Νυμφεύτηκε την Καλλιόπη Μανδουράρη του Μιχαήλ στις 14-2-1965, με την οποία απόκτησαν τρία παιδιά: τον Εμμανουήλ, τον Μιχαήλ και την Αγάπη. Εργάστηκε ως χειριστής χωματουργικών μηχανημάτων. Την ενορία του Καλού Χωριού υπηρέτησε ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 έως το 1995, επί διακονίας των ιερέων Εμμανουήλ Τζώρτζη (βλ.λ.), Εμμανουήλ Χαλκιαδάκη (βλ. λ.) και Αντωνίου Κανάρη (βλ.λ.). Υπήρξε συνεπής και ακούραστος στις υποχρεώσεις του έναντι της ενορίας και υπέμεινε με χριστιανική καρτερικότητα τον πρόωρο χαμό της συζύγου του και εσχάτως της 37χρονης κόρης του Αγάπης, φιλολόγου καθηγήτριας στο Λύκειο του Αγίου Νικολάου. Την εξόδιο ακολουθία της παρακολούθησαν όλοι οι μαθητές του Λυκείου Αγίου Νικολάου και πλήθος κόσμου από την ευρύτερη περιοχή των επαρχιών Μεραμβέλλου και Ιεραπέτρας.
30. Χρυσός Ιωάννης του Γεωργίου Εγγονός του π. Εμμανουήλ Χρυσού (βλ.λ.), γεννήθηκε στο Καλό Χωριό το 1913. Νυμφεύτηκε τη Μαρία Σμυρνάκη του Ιωάννη και της Ειρήνης στις 18-1-1934 με την οποία απόκτησαν τρία παιδιά: τον Εμμανουήλ, την Ειρήνη και τον Γεώργιο. Η σύζυγός του Μαρία κοιμήθηκε στις 24-9-1979. Στις 12-10-1982 νυμφεύτηκε για δεύτερη φορά τη Μαρία Καρύδη του Εμμανουήλ και της Ελένης από το χωριό Μέ― 103 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 104
σα Λασίθι. Λόγω της ιερατικής του καταγωγής γνώριζε τα σχετικά με τη λατρευτική ζωή και συμμετείχε ενεργά σ’ αυτήν. Εθήτευσε όμως και ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος στην ενορία του Καλού Χωριού. Κοιμήθηκε στις 18-3-2006 σε ηλικία 83 ετών.
31. Ψύλλος Εμμανουήλ του Μιχαήλ Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό στις 7-9-1956, όπου τελείωσε το Δημοτικό σχολείο το 1968. Άρχισε τον αγώνα της βιοπάλης από το 1970 ως εργάτης στα δημόσια έργα υπό τον εργολάβο Μιχ. Σπίθα και το 1975 βρέθηκε στα καράβια. Το 1976 κατατάχτηκε στον στρατό, όπου υπηρέτησε μέχρι το 1978. Νυμφεύτηκε τη Δέσποινα Τζώρτζη του Φωτίου και της Αναστασίας στις 22-7-1979. Απόκτησαν τρία παιδιά: τον Μιχαήλ (γαμπρό του π. Αντωνίου Κανάρη), τη Φωτούλα και τον Αναστάσιο. Από το 1979 μέχρι το 1987 εργάστηκε στο ξενοδοχείο Istron Bay. Ακολούθως εργάστηκε ως επαγγελματίας οδηγός από το 1987 μέχρι το 2000 στην εταιρεία έτοιμου σκυροδέματος Β.Ε.Σ. Α.Ε. και από το 2000 μέχρι το 2013 στην Εταιρεία Αλεξανδράκης Α.Ε. Διακόνησε από το 2004 και διακονεί μέχρι σήμερα την ενορία του Καλού Χωριού από τη θέση του Εκκλησιαστικού Συμβούλου. Υπηρετεί, επίσης, ανελλιπώς στο Άγιο Βήμα εξυπηρετώντας τους λειτουργούς ιερείς κατά τον χρόνο των Ιερών Ακολουθιών.
32. Ψύλλος Μάρκος του Μιχαήλ Γιος του Μιχαήλ Ψύλλου και της Αριστέας το γένος Εμμανουήλ Μανδουράρη. Γεννήθηκε στο Καλό Χωριό στις 2-1-1954. Νυμφεύτηκε τη Μαρία Ιωάννου Μανδουράρη στις 10-6-1973. Απόκτησαν τρία παιδιά: την Αριστέα, τον Μιχαήλ και την Αικατερίνη. Εργάστηκε ως οικοδόμος και έτσι συνταξιοδοτήθηκε. Την ενορία του Καλού Χωριού διακονεί συνεχώς από το 2003 ως Εκκλησιαστικός Σύμβουλος. ― 104 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 105
Κεφάλαιο Δεύτερο
ΠΑΡΑΔΟΣΗ - ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ Σύντομη αναφορά στις θρησκευτικές παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα του Καλού Χωριού.
Πολύ σημαντική για τη συγκέντρωση του υλικού του παρόντος κεφαλαίου υπήρξε η συμβολή της Μαρίας Μ. Καβουσανού-Τζώρτζη, κόρης του παπα-Μανώλη, η οποία με σεβασμό και αίσθημα αγάπης και ευθύνης κατέθεσε όσα σχετικά στοιχεία γνώριζε από τη συμμετοχική εμπειρία της στα ήθη και τα έθιμα του χωριού.
Γάμος Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο γάμος γινόταν συνήθως ημέρα Σάββατο ή Κυριακή. Περί τα μέσα της εβδομάδας, πριν από τον γάμο, «ζύμωναν» τα γαμοκούλουρα και «έπιαναν» προζύμι, γνωστό ως «προζύμι της νύφης». Μ’ αυτό ζύμωναν το πρόσφορο που θα χρησιμοποιόταν στον γάμο. Τη σχετική προετοιμασία την έκανε ανύπαντρη κοπέλα με το όνομα Μαρία, της οποίας έπρεπε να ζουν και οι δύο γονείς, δηλαδή να μην είναι ορφανή. Δύο-τρεις ημέρες προ του γάμου ελεύθερες, δηλαδή ανύπαντρες κοπέλες, με ζωντανούς τους γονείς τους, άπλωναν τα προικιά της νύφης πάνω σε ένα μεγάλο ύφασμα ή σεντόνι. Στη συνέχεια τα τοποθετούσαν μέσα σε σακιά και αν ο γαμπρός ή η νύφη είχε σπίτι, όπου επρόκειτο να κατοικήσει το αντρόγυνο μετά τον γάμο, τα μετέφεραν εκεί. Τα μετέφεραν δηλαδή στο νέο σπιτικό τους. Προπορευόταν κάποιος που κρατούσε μια εικόνα και ακολουθούσαν το «προζύμι της νύφης», το πρόσφορο του γάμου, τα σακιά με τα προικιά, η σκάφη, η κρησάρα, το κόπανο, το τσουκάλι και γενικά ό,τι χρειάζεται ένα νέο νοικοκυριό. Όλα αυτά, με συνοδεία βιολιού, μαντινάδων και γαμήλιων τραγουδιών, τα συνόδευ― 105 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 106
Γαμήλιο γλέντι μετά το μυστήριο του Γάμου των Γεωργίου Καβουσανού και Φιλίας Κουρίνου (1960).
αν πολύς κόσμος στο σπίτι του νέου ανδρογύνου. Φτάνοντας στο σπίτι ξεδίπλωναν τα προικιά, τα άπλωναν και τα κρεμούσαν στους τοίχους, δηλαδή σε μακρόστενα ξύλα, τις γνωστές «κοντάδες», τις οποίες είχαν στερεώσει οι άνδρες με ασφάλεια στους τοίχους. Τοποθετούσαν τις πατητές1, τα ξομπλιαστά χειράμια, τους ντορβάδες (στην τοπική λαλιά: ντουρβάδες ή ντρουβάδες) και τις πετσέτες έτσι, ώστε να φαίνονται τα ξόμπλια και τα πλούσια πλουμίδια τους. 1. Οι πατητές είναι κουβέρτες από μαλλί προβάτου, που προερχόταν είτε από κατοικίδια πρόβατα είτε είχε αγοραστεί από βοσκό. Για να ετοιμαστεί μια πατητή χρειαζόταν ολόκληρη διαδικασία. Προηγείτο το κούρεμα των προβάτων, το πλύσιμο του μαλλιού, το στέγνωμα και το ξάσιμο, που ήταν σχεδόν γιορτή. Για να ξαστούν τα μαλλιά μαζεύονταν πολλές γυναίκες σε ένα σπίτι. Μεταξύ τους ήταν και νέες ανύπαντρες κοπέλες καθώς και νεαροί, με αποτέλεσμα τη δημιουργία τρυφερών ερωτικών σχέσεων που οδηγούσαν πολλές φορές σε γάμο. Τα ξασμένα μαλλιά έγνεθαν στη ρόκα οι γιαγιάδες, κατά κανόνα, και το νήμα από τις ίνες του μαλλιού το τύλιγαν στο αδράχτι. Από το αδράχτι το τύλιγαν στα «τυλιγάδια», το έπλυναν, το στέγνωναν, το τύλιγαν στην ανέμη και από την ανέμη σε σιδερένιους «άδραχτους» (κουβαρίστρες), στους οποίους είχαν προσαρμόσει καλαμένια μασούρια. Τα μασούρια αυτά με το νή-
― 106 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 107
Για στέφανα χρησιμοποιούσαν πολλές φορές κλήματα, και αν είχαν χρωματιστό χαρτί έκαναν λουλουδάκια και τα στόλιζαν. Σπανίως υπήρχαν βέρες. Γι’ αυτό, πολλές φορές χρησιμοποιούσαν τις βέρες κάποιων καλεσμένων και μετά τους τις επέστρεφαν. Άλλοτε πάλι έβαζαν κάποιο στολίδι. Ένα συγγενικό ή κάποιο άλλο γνωστό πρόσωπο πήγαινε με μουλάρι στην Ιεράπετρα, έδρα της οικείας Επισκοπής, και «έβγαζε» την άδεια γάμου, το «θέλημα», όπως έλεγαν. Αρκετοί γάμοι παλαιότερα γίνονταν, για διάφορες αιτίες, στα σπίτια. Όταν έφτανε η ώρα της τέλεσης του γάμου, ξεκινούσε η πομπή για την εκκλησία. Η νύφη πήγαινε συνοδευόμενη από τα μέλη της οικογένειάς της και τους λοιπούς καλεσμένους πάντα με συνοδεία βιολιού2 και πλούσιες μαντινάδες. Ο κόσμος στον δρόμο υ-
μα τα τοποθετούσαν στις σαΐτες του αργαλειού, τις οποίες περνούσαν μέσα από τις κλωστές του στημονιού. Το στημόνι ήταν το νήμα που εκτείνεται κατά το μήκος του αργαλειού και μέσα από αυτό περνά η υφάντρα τη σαΐτα με το νήμα του μαλλιού, με το οποίο υφαίνει την πατητή. Πατητή λέγεται γιατί, μετά την ύφανσή της το μαλλί πρέπει να μαλακώσει. Τοποθετούσαν, λοιπόν, την κουβέρτα στην άκρη μιας μεγάλης, κατά προτίμηση όρθιας, σκάφης φούρνου και κάποιος με γυμνά πόδια «πατούσε» την κουβέρτα, ώστε να μαλακώσει και να είναι ευχάριστη στη χρήση της. Κατά τη διάρκεια που ο πατητής «πατούσε» την κουβέρτα, κάποια γυναίκα του έριχνε χλιαρό σαπουνόνερο, για να μαλακώσει το σκληρό μαλλί της ύφανσης. Μεγάλος τεχνίτης στο «πάτημα» των μάλλινων κουβερτών (των πατητών) ήταν στο χωριό μας ο Αντώνης ο Σταμάτης, γνωστός στους μεγαλύτερους ως Σταματαντώνης. [Ο επιμελητής τη παρούσας έκδοσης τον άκουσε με τα αφτιά του να λέει ότι, όταν πήγαινε με τον γάιδαρό του στην πόλη της Σητείας για δουλειά ή για εμπόρευμα άρχιζε από το χωριό να τραγουδάει τον Ερωτόκριτο και τον τελείωνε όταν επέστρεφε στο χωριό!]. Όταν τελείωνε το «πάτημα» των μάλλινων κουβερτών, ακολουθούσε το βάψιμό τους με κόκκινη, συνήθως, μπογιά. Ειδική στο βάψιμο ήταν η Σοφία Παγκάλου από την Κριτσά, γνωστή με το παρωνύμιο, λόγω της δουλειάς που έκανε, «μπογιατζίνα». Η βαφή γινόταν κατά κανόνα στον Πύργο, λόγω της πηγής που υπήρχε εκεί και ήταν εύκολη η χρήση του νερού. 2. Το βιολί ήταν το μουσικό όργανο που χρησιμοποιούσαν κατ’ αποκλειστικότητα οι Καλοχωριανοί τόσο στους γάμους, όσο και στα πανηγύρια και τις χοροεσπερίδες, καθόλο σχεδόν τον περασμένο αιώνα. Γι’ αυτό είχαμε στο χωριό βιολιτζήδες (στην τοπική λαλιά: βιολάτορες), αυτοδίδακτους δηλαδή μουσικούς του βιολιού, όπως ήταν: ο Γεώργιος Μαργετουσάκης (ο Γιωργής), ο Γιάννης Μαργετουσάκης και ο Γιώργης ο Μουσούρος από τον Πύργο, και ο Μιχάλης ο Σκύβαλος, ο Σάββας ο Φιοράκης και στα νιάτα του ο Μανώλης ο Τζιράκης από το Αρνικού. Μαντολίνο έπαιζε ο Γιάννης ο Μαρκάκης, ο οποίος συνόδευε τους βιολάτορες στις διάφορες εκδηλώσεις: γάμους, πανηγύρια, χοροεσπερίδες κ.λπ.
― 107 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 108
Φωτογραφία μετά την τέλεση του μυστηρίου του Γάμου της κόρης του παπαΜανώλη Μαρίας. Το μυστήριο ευλόγησε ο εικονιζόμενος επίσκοπος Φιλόθεος Μαζοκοπάκης (Ιούνιος 1959).
ποδέχονταν την πομπή πετώντας στη νύφη ρύζι και ψιλοκομμένα φύλλα λεμονιάς. Το ίδιο γινόταν και με τον γαμπρό. Κατά τη διάρκεια του μυστηρίου του γάμου έρραιναν το ζευγάρι με λεμονόφυλλα, που ήταν τοποθετημένα σε παν[ι]εράκι ευτρεπισμένο με ξομπλιαστή πετσέτα. Τα λεμονόφυλλα ήταν κομμένα όχι με το ψαλίδι αλλά με το χέρι, για να μη βγει η νύφη γλωσσού, όπως έλεγαν. Στο παν[ι]έρι ήταν ανακατωμένα με τα λεμονόφυλλα ρύζι, ζάχαρη και πολύ μικρά κουλουράκια, που είχαν πλάσει οι ζυμώτρες με ζύμη από τα γαμοκούλουρα και ήταν ξεραμένα στον ήλιο. Όλα αυτά τα φρόντιζε κάποια κοπέλα με το όνομα Μαρία, ανύπαντρη και όχι ορφανή, όπως αναφέραμε και πιο πάνω. Μετά το μυστήριο ξεκινούσε το ανδρόγυνο με τους καλεσμένους του με βιολιά και μαντινάδες για το σπίτι, όπου είχε ετοιμαστεί το πλούσιο γαμήλιο τραπέζι. Μελωδικότατος ήταν ο «σκοπός» της νύφης που επένδυε μουσικά τις τρυφερές και συγκινητικές, πολλές φορές μέχρι δακρύων, λέξεις και φράσεις των μαντινά― 108 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 109
δων.Στην πόρτα του σπιτιού περίμενε η πεθερά της νύφης κρατώντας μέλι και της έλεγαν την παρακάτω μαντινάδα: Πρόβαλε μάνα του γαμπρού, Και κράτα και το μέλι. Να κάνει η νύφη το σταυρό, Με το δεξί της χέρι. Η νύφη βουτούσε το μικρό δάχτυλο του δεξιού χεριού της και έκανε τέσσερις σταυρούς στην πόρτα του σπιτιού. Στο κατώφλι είχαν τοποθετήσει τα «λουριά» που χρησιμοποιούσαν για το όργωμα και ένωναν τον ζυγό με το αλέτρι, τα «νιόλουρα», σε σχήμα σταυρού με ένα ρόδι επάνω. Πατούσε η νύφη το ρόδι, ώστε να σκάσει, και στη συνέχεια το κλωτσούσε για να σκορπίσει μέσα στο σπίτι. Μετά ξεκινούσε το γαμήλιο γλέντι. Για τραπέζια χρησιμοποιούσαν τάβλες και γι’ αυτό χρειαζόταν το ταβλομάντηλο (ένα τραπεζομάντηλο από τα προικιά της νύφης). Έτσι ξεκινούσε το φαγοπότι. Το γλέντι κρατούσε μέχρι πρωίας. Ξημερώματα της επόμενης μέρας τα όργανα περνούσαν απ’ όλα τα σπίτια των καλεσμένων και έτρωγαν μεζέδες, έπιναν κρασί και τραγουδούσαν μέχρι το βράδυ.
Ο Γιώργης Μουσούρος παίζει με το βιολί του σκοπούς του γάμου, που έγινε στο Αρνικού το 1966.
― 109 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 110
Νέες του χωριού παρακολουθούν με ενδιαφέρον και περιέργεια από ταράτσα την τελετή του γάμου του Γεωργίου Καβουσανού (γεωπόνου) και της Φιλίας Κουρίνου (δασκάλας) (1960).
Τα δώρα, σύμφωνα με τα παλαιότερα έθιμα, ήταν πέντε κουλούρια γλυκά (όπως τα γαμοκούλουρα) και μια μποτίλια κρασί. Στις οκτώ μέρες μετά τον γάμο, ο παπάς πήγαινε στο σπίτι, έκανε αγιασμό και έλυνε τα στέφανα. Μαζεύονταν και πάλι οι καλεσμένοι για γλέντι και ξεφάντωμα. Αυτός ήταν ο «αντίγαμος» που διαρκούσε μέχρι το πρωί της επόμενης μέρας, οπότε ξεκινούσαν και πάλι από σπίτι σε σπίτι και έπαιρναν από μια κότα. Τις έσφαζαν οι γυναίκες, τις έβραζαν και ετοίμαζαν πιλάφι, το γνωστό «σιχτίρ πιλάφι»! Έτσι τελείωνε ο γάμος.
Βάπτιση Μόλις γεννιόταν ένα παιδί εκαλείτο ο ιερέας στο σπίτι, για να κάνει αγιασμό και να διαβάσει την ευχή της πρώτης ημέρας (όποια ώρα κι αν ήταν). Μετά έφευγαν η μαμμή και οι γυναίκες που βοήθησαν στη γέννα. Τα παιδιά βαπτίζονταν πολύ νωρίς, την τρίτη ή τέταρτη μέρα, λόγω του συχνού θανάτου των νεογέννητων. Η Βάπτιση γινόταν, όπως και σήμερα, απλά. Μετά το μυστήριο, στο τραπέζι που σχεδόν πάντοτε παρέθεταν οι γονείς του παιδιού, παραβρισκόταν και ο ιερέας και όλοι μαζί έψελναν το «Ὅσοι εἰς Χριστόν…». Στη συ― 110 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 111
Ο παπα-Μανώλης τελώντας το μυστήριο του Βαπτίσματος.
νέχεια ο ή η ανάδοχος έλυναν σιγά σιγά τον κόμπο της κορδέλας, η οποία κρεμόταν από το λαιμό τους, και με την οποία κρατούσαν, κατά κάποιο τρόπο, τον νεοβαπτισθέντα ή τη νεοβαπτισθείσα δεμένο ή δεμένη (πνευματικά) μαζί τους και διάβαζαν δυνατά τρεις φορές το «Σύμβολο της Πίστεως», το «Πιστεύω». Στο τραπέζι κάθονταν συνήθως όλα τα μέλη της οικογένειας, μαζί και ο ιερέας, και οι ευχές που έδιναν στον ή στην ανάδοχο ήταν: «Άξιος ο μισθός σου, να τα χιλιάσεις!». Στη δε μαμμή η ευχή ήταν: «Πάντα κερδισμένη», δηλαδή πάντα να πηγαίνει καλά η γέννα.
Ο μακαριστός Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας κυρός Φιλόθεος Βουζουνεράκης βαπτίζει την εγγονή του παπα-Μανώλη Κυριακή. Διακρίνεται ο ηγούμενος της Ι. Μ. Καψά π. Μεθόδιος Περάκης (1971).
― 111 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 112
Κηδεία Όταν πέθαινε κάποιος, πήγαιναν σε σπίτι που γνώριζαν ότι θα «πιάσουν» το προζύμι για να ζυμώσουν το «πρωτιάτικο». Το «πρωτιάτικο» ήταν ψωμί ζυμωμένο με λάδι, ζάχαρη και κρασί. Μετά την κηδεία μαζεύονταν στο σπίτι του νεκρού, για να διαβάσει ο παπάς το γνωστό τρισάγιο και να πιουν όλοι ένα κρασί στη «μακαρία» μνήμη του νεκρού και να φάνε μια κουταλιά βραστά κουκιά ή φασόλια. Στα μνημόσυνα, εκτός από τα κόλλυβα που προσέφεραν για τη «μακαρία» του νεκρού, πρόσφεραν, επίσης, ψωμί και τυρί. Στο σπίτι προσφερόταν φαγητό νηστήσιμο ή αρτύσιμο, ανάλογα με την περίοδο που γινόταν η κηδεία. Και στην κηδεία αλλά και σε όλα τα μνημόσυνα ετοίμαζαν μεγάλη κουλούρα, την οποία πρόσφεραν στον ιερέα. Πρωτοχρονιά Τα παιδιά έπαιρναν από το σπίτι τους ένα καλαθάκι (ή παν[ι]εράκι τυλιγμένο σε καθαρή πετσέτα), που ετοίμαζε συνήθως η μητέρα, με κουλουράκια ή ξεροτήγανα, και πήγαιναν στον παππού και στη γιαγιά ή στον νονό και τη νονά ή σε συγγενείς (θείους, θείες κ.λπ.) για το «ποδαρικό» και την «καλή χέρα». Η «καλή χέρα» ήταν μικρό ή μεγαλύτερο ποσό χρημάτων που μάζευαν τα παιδιά και τα φύλαγαν εξασκούμενα στην αποταμίευση, ή αγόραζαν κάποιο παιχνίδι ή ένα ζευγάρι παπούτσια ή κάποιο ρούχο που είχαν ανάγκη. Οι μεγαλύτεροι στην ηλικία έψαλλαν τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα, τα παραδοσιακά κάλαντα για τον Άγιο Βασίλη τον καλό μαθητή, τον ζευγολάτη κ.λπ. Θεοφάνια Όσοι ήθελαν καλούσαν τον ιερέα στο σπίτι τους και τελούσε τον Αγιασμό, εκτός δηλαδή από το ράντισμα που είχε κάνει σε όλα τα σπίτια των ενοριτών την παραμονή των Φώτων με τη γνωστή Αγιαστούρα. Ο Μεγάλος Αγιασμός την ημέρα των Θεοφανίων (6 Ιανουαρίου) γινόταν πάντα, και γίνεται και σήμερα, στην πηγή του Πύργου, που βρίσκεται κάτω ακριβώς από τον ναό της Ευαγγελίστριας και του Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Το νερό του Αγιασμού τοποθετείται εντός πήλινης λεκάνης, πάνω από την οποία ο ιερέας και οι ψάλτες ψάλλουν τα σχετικά τροπάρια και διαβάζουν τα α― 112 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 113
Η τέλεση του Αγιασμού (6 Ιανουαρίου) στην πηγή του Πύργου. Η φωτογραφία έχει ληφθεί πριν από το 1980.
ντίστοιχα αναγνώσματα. Μετά την ανάγνωση του επίκαιρου ευαγγελικού αναγνώσματος όλοι μαζί –ιερέας, ψάλτες και λαός– ψάλλουν το «Ἐν Ἰορδάνῃ βαπτιζομένου Σου, Κύριε». Μέσα στη λεκάνη που βρίσκεται το νερό του Αγιασμού τοποθετούνται τρία πορτοκάλια που συμβολίζουν την Αγία Τριάδα. Για την παράδοση του σχετικού εθίμου βλ. και σ. 32 του παρόντος.
― 113 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 114
Κυριακή της Τυρινής Πολλές οικογένειες μαζεύονταν μαζί και έτρωγαν από κοινού. Άλλες από τις νοικοκυρές ετοίμαζαν στρουφιχτές μακαρούνες, άλλες μυζηθρόπιτες, άλλες λαζάνια, άλλες ραφιόλια κ.λπ. Έβραζαν όλα τα αυγά για να μη μείνουν, μια και ερχόταν η Σαρακοστή. Το σκληρό τυρί αναλάμβαναν να το ξύσουν οι άνδρες. Πολλές οικογένειες σέρβιραν τα φαγητά στους γνωστούς σοφράδες και έτρωγαν τα τυροκομικά τους προϊόντα μέχρι τά μεσάνυχτα της Κυριακής, μιας και ξημέρωνε η πρώτη μέρα της Μεγάλης Σαρακοστής, η Καθαρή Δευτέρα. Τα παλιότερα χρόνια η νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής ετηρείτο από μικρούς και μεγάλους. Ιδιαίτερα, όμως, ήταν σεβαστή η νηστεία κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα. Αν και φαίνεται υπερβολικό σήμερα, τη Μεγάλη Τετάρτη, τη Μεγάλη Παρασκευή και το Μέγα Σάββατο ετηρείτο η νηστεία ακόμη και από τα νήπια με ευθύνη κυρίως της μητέρας. Είναι γνωστό π.χ. ότι, για τα νήπια, χρησιμοποιούσαν αλεύρι που το ανακάτευαν με λίγο λάδι. Στη συνέχεια το τοποθετούσαν σε φούρνο και έπαιρνε λίγο χρώμα και σχετικό άρωμα. Το μίγμα αυτό το έκαναν χυλό, το έβραζαν και το πρόσφεραν στα νήπια, τα οποία το έτρωγαν με μεγάλη όρεξη. Έτσι μετείχαν και αυτά στην αυστηρή νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας ιδιαίτερα, όπως σημειώσαμε, κατά τις τρεις ημέρες: Μ. Τετάρτη, Μ. Παρασκευή και Μ. Σάββατο. Καθαρή Δευτέρα Πρωί πρωί ξεκινούσαν από τον Πύργο με τα βιολιά τους ο Μαργετουσογιάννης, ο Γιωργής και ο Μουσούρος και από το Αρνικού ο Σκύβαλος και ο Σάββας ο Φιοράκης . Όταν έφταναν στον κάμπο, σε κάθε αλώνι που συναντούσαν, έκαναν καλή παρέα τρώγοντας ψωμί και ελιές και πίνοντας ρακή και ντόπιο καλό κρασί. Οι μαντινάδες δημιουργούσαν ανάλογο κλίμα για μικρούς και μεγάλους και άνοιγαν με τον δικό τους μουσικό τρόπο «το στάδιο των αρετών» της Μεγάλης Σαρακοστής! Οι νοικοκυρές των σπιτιών ξεκινούσαν από τα βαθιά χαράματα τη Σαρακοστή με τον δικό τους τρόπο. Έβγαζαν δηλαδή τα τραπέζια στις αυλές των σπιτιών και τα έπλυναν με ντόπιο, σπιτικό τις περισσότερες φορές (πράσινο ή λευκό) σαπούνι και με ζεστό νερό, μέσα στο οποίο έρ― 114 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 115
ριχναν και στάχτη για πιο αποτελεσματικό καθάρισμα. Χρησιμοποιούσαν αγγισαρόφουντες, ώστε να καθαρίσουν οι επιφάνειες των τραπεζιών από όλα τα αρτύσιμα απομεινάρια. Έπρεπε δηλαδή και τα τραπέζια να μετέχουν στη νηστεία της Σαρακοστής μέχρι τη Λαμπρή, οπότε άρχιζε και πάλι η κατάλυση όλων των αρτύσιμων φαγητών. Δυο λόγια για τους μασκαράδες. Πολλοί ήταν εκείνοι, μικροί και μεγάλοι, που μεταμφιέζονταν τόσο κατά την Κυριακή της Αποκριάς όσο και την Καθαρή Δευτέρα και δυνάμωναν το κέφι των ημερών. Και εδώ ο Γεώργιος Χρυσός την Καθαρή Δευτέρα μεταμφιεζόταν σε αρκούδα ή γάιδαρο που τον έσερναν στον κάμπο διασκεδάζοντας μαζί του οι πάντες καθώς, όπως είπαμε ήδη (βλ. σ. 69-70), ήταν και δεινός μίμος. Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως Από νωρίς το πρωί του Σαββάτου οι γυναίκες έφερναν στο σπίτι του ιερέα λουλούδια από τα χωράφια (αβάσαρμο [δυόσμο], αρισμαρή [δεντρολίβανο], ζουμπούλια κ.ά.) και το Σάββατο το βράδυ μαζεύονταν και έφτιαχναν τις «ροδαρές» ή τις «μάτσες», που τις μοίραζε ο ιερέας στο τέλος της Θείας Λειτουργίας της Κυριακής. Κυριακή των Βαΐων Τα βάγια τα έκοβαν από την πρώτη εβδομάδα της Σαρακοστής και τα έθαβαν στο χώμα, για να πάρουν χρώμα και να μαλακώσουν. Έτσι, παραμονές του Σαββάτου του Λαζάρου τα ξέθαβαν, τα έπλυναν και ήταν έτοιμα για το πλέξιμο των σταυρών. Τα μοίραζαν στα καφενεία, όπου οι άντρες έπλεκαν τους σταυρούς, πήγαιναν όμως και στο σπίτι του ιερέα. Συγκέντρωναν τους σταυρούς το Σάββατο το βράδυ στον ναό του Αγίου Χαραλάμπους, όπου θα γινόταν την επομένη η Λειτουργία της Κυριακής των Βαΐων και θα μοιράζονταν στο εκκλησίασμα οι σταυροί με μικρό κλαδί ελιάς. Μεγάλη Τετάρτη Το βράδυ της Μ. Τετάρτης ο ιερέας τελούσε το μυστήριο του Ευχελαίου και οι ενορίτες πήγαιναν για να τους μυρώσει. Η ακο― 115 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 116
λουθία του Ευχελαίου γινόταν πάντα στην εκκλησία της Παναγίας του Πύργου. Η παράδοση αυτή συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Μεγάλη Πέμπτη Ο ιερέας τελεί και πάλι το μυστήριο του Ευχελαίου στον Άγιο Χαράλαμπο και ακολουθεί η Θεία Λειτουργία το πρωί της Μ. Πέμπτης. Αυτή τη μέρα οι νοικοκυρές ζύμωναν τα ψωμιά του Πάσχα, τους πούλους και τους «καβρούς». Επίσης, έβαφαν τα αυγά και μαγείρευαν ντολμάδες με φρέσκα κληματόφυλλα ή αμπελόφυλλα. Το βράδυ, μετά το ιδ΄ αντίφωνο, εξερχόταν ο ιερέας από τη βόρεια πύλη του Ιερού Βήματος με τον Εσταυρωμένο στολισμένο με «κολαΐνες» από λεμονανθούς απαγγέλλοντας με κατάνυξη κατά το ύφος του Ευαγγελίου το «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου». Μετά τη λήξη της Ακολουθίας γυναίκες απάγγελναν την «Παρισταμένη»1.
1. Πρόκειται για ποίημα σε δεκαπεντασύλλαβο στίχο με ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία, που απαγγέλλεται και σήμερα από ομάδα γυναικών κάτω από τον Σταυρό. Παραθέτουμε τους τέσσερεις πρώτους και τους δύο τελευταίους στίχους: «Παρισταμένη στο σταυρό η πάναγνος Μαρία, η Θεοτόκος Δέσποινα των πάντων η Κυρία, του κόσμου η μεσίτρια και μόνη σωτηρία, ελπίδα των αμαρτωλών και η παρηγορία …………………………………………………………… Ναι, τέκνον μου γλυκύτατον, πολλά παρακαλώ σε συγχώρησιν των Χριστιανών και άφεσιν τους δώσε». Τα παλαιότερα χρόνια τα Εγκώμια γύρω από τον Επιτάφιο τα έψαλλαν οι μαθητές του Δημοτικού σχολείου με «χοράρχη» κατά κανόνα μια δασκάλα. Πολλά χρόνια τώρα την προετοιμασία (τις «πρόβες»), σε συνεργασία με τον λειτουργό ιερέα, αναλαμβάνει η Ελευθερία Τζιράκη, συνταξιούχος εκπαιδευτικός σήμερα και πτυχιούχος της Σχολής Βυζαντινής Μουσικής της Ι. Αρχιεπισκοπής Κρήτης. Τα παιδιά προσέρχονται με προθυμία και έτσι συνεχίζεται μια παράδοση πολλών δεκαετιών που εκφράζει παλιό τοπικό έθιμο. Κοινή είναι η διαπίστωση ότι και οι γονείς των παιδιών και τα ίδια τα παιδιά που ψάλλουν τα εγκώμια αισθάνονται εσωτερική χαρά και συγκίνηση, γιατί συμμετέχουν σε μια πάνδημη ακολουθία, που αποτελεί την κορύφωση των Παθών του Χριστού ως «Επιτάφιος Θρήνος». Σημειώνουμε ότι η ίδια διαδικασία ακολουθείται και την παραμονή της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου κατά την ακολουθία του Εσπερινού. Η κ. Ελευθερία Τζιράκη αναλαμβάνει και εδώ τη διοργάνωση χορωδίας παιδιών, τα οποία ψάλλουν τα «Εγκώμια της Παναγίας» πάντοτε στον ναό του Πύργου.
― 116 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 117
Ο στολισμός του Επιταφίου, που αρχίζει μετά την αγρυπνία της Μ. Πέμπτης, τελειώνει το πρωί της Μ. Παρασκευής. Ο παρών στολισμός έγινε κατά το τρέχον έτος (2015).
Μεγάλη Παρασκευή Πρωί πρωί τα παιδιά, αγόρια και κορίτσια, έπαιρναν τα καλαθάκια τους και έτρεχαν στα χωράφια να τα γεμίσουν με λουλούδια και λεμονανθούς, για να στολίσουν τον Επιτάφιο. Άλλα γύριζαν όλα τα σπίτια του χωριού με ένα καλαμένιο σταυρό, στολισμένο με «κολαΐνες» από «βελονιαστούς» λεμονανθούς, και τραγουδούσαν τα Πάθη του Χριστού: «Σήμερο μαύρος ουρανός, σήμερο μαύρη μέρα…». Η αμοιβή τους ήταν κυρίως αυγά, με τα οποία αγόραζαν τρακατρούκες για το βράδυ της Ανάστασης. Όταν τελείωναν, έβαζαν και τα δικά τους λουλούδια στον Επιτάφιο. Μετά την αποκαθήλωση μοιράζονταν το «πρωτιάτικο». Μετά το 1960, με τον ερχομό στο χωριό της μακαριστής μοναχής Θεοδούλης (βλ.λ.) και σε συνεννόηση με τον παπα-Μανώλη Τζώρτζη, αποφασίστηκε να στολίζεται ο Επιτάφιος μετά το τέλος της αγρυπνίας της Μ. Πέμπτης. Το βράδυ της Μ. Παρασκευής η περιφορά του Επιταφίου γινόταν πόρτα πόρτα μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου. ― 117 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 118
Χορωδία από νέες και νέους του Χωριού ψάλλουν τα Εγκώμια γύρω από τον Επιτάφιο υπό την καθοδήγηση της κ. Ελευθερίας Εμμ. Τζιράκη.
Πλήθος κόσμου παρακολουθούν την ακολουθία του Επιταφίου Θρήνου το βράδυ της Μ. Παρασκευής. Ακολουθεί η περιφορά του Επιταφίου (1971).
― 118 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 119
Μέγα Σάββατο Το «Μεγάλο Σαββάτο», ως τελευταία μέρα της Σαρακοστής και κατά συνέπεια παραμονή της Λαμπρής, ήταν η μέρα που συγκινούσε μικρούς και μεγάλους. Τα πάντα έπρεπε να έχουν τελειώσει μέχρι τις πρώτες βραδινές ώρες. Έτσι, κατά την πρωινή Θεία Λειτουργία, μεγάλος αριθμός ενοριτών προσέρχονταν για να «μεταλάβουν», όντας έτοιμοι από πλευράς νηστείας, αφού εἶχε προηγηθεί η Μεγάλη Παρασκευή. Πριν, λοιπόν, από τη γνωστή πρόσκληση «Μετὰ φόβου Θεοῦ, πίστεως καὶ ἀγάπης προσέλθετε», ο λειτουργός ιερέας διάβαζε από την Ωραία Πύλη του ναού τη συγχωρητική ευχή για όλους τους χριστιανούς, οι οποίοι είχαν σκύψει με βαθύ σεβασμό τα κεφάλια τους, και αμέσως μετά άρχιζε να μεταδίδει τη Θεία Μετάληψη σε όσους προσέρχονταν γι’ αυτό. Οι ψάλτες από το αναλόγιο έψαλλαν το γνωστό τροπάριο: «Τοῦ δείπνου Σου τοῦ μυστικοῦ σήμερον…». Από τα βαθιά χαράματα οι γυναίκες ζύμωναν και έψηναν τα καλιτσούνια της στιγμής και οι άνδρες έσφαζαν το ρίφι για να τα έχουν όλα φρέσκα ανήμερα το Πάσχα. Οι φούρνοι άναβαν και έψηναν ασταμάτητα. Και οι «λαμαρίνες», επίσης, είχαν την τιμητική τους, γιατί μέσα σ’ αυτές ψήνονταν τα μυρωδάτα με φύλλα λεμονιάς και πορτοκαλιάς, και λαχταριστά σε μικρούς και μεγάλους, καλιτσούνια. Ο ιδρώτας που έτρεχε από τα μέτωπα των γυναικών στους φούρνους, για να τα προλάβουν όλα το Μεγάλο Σαββάτο, ήταν περισσότερος από τον ιδρώτα του θέρους και του αλωνίσματος καταμεσής του Αυγούστου! Τα παιδιά, που κι αυτά νήστευαν τότε, ετοίμαζαν το κόκκινο αυγό και τα καλιτσούνια που θα έπαιρναν μαζί τους για να τα φάνε το βράδυ της Ανάστασης, μόλις ο ιερέας θα άρχιζε το «Χριστός Ανέστη»! Έπρεπε όμως οι γυναίκες να πλύνουν με σχολαστικότητα και τα εντόσθια των σφαγέντων εριφίων και να τυλίξουν τα «γαρδούμια» για το παραδοσιακό φαγητό της Λαμπρής, το γνωστό «αυγολέμονο», που αντικαθιστά μέχρι σήμερα τη «μαγειρίτσα» των κατοίκων της ηπειρωτικής Ελλάδας. Επίσης, έπρεπε να «λούσουν» τα μικρότερα παιδιά τους, για να πάνε καθαρά το βράδυ στην ακολουθία της Ανάστασης. Οι άνδρες έπρεπε και αυτοί να ανταποκριθούν στις δικές τους δουλειές. Να προμηθευθούν τα απαραίτητα για το φαγητό, να ― 119 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 120
σφάξουν κατά προτίμηση το «ρίφι» που φύλαγαν για το Πάσχα, να ετοιμάσουν τα ξύλα της «φουνάρας» και το ομοίωμα του Ιούδα, το οποίο θα καιγόταν μόλις ο ιερέας θα άρχιζε να ψάλλει το «Χριστός Ανέστη». Όλα έπρεπε να είναι πανέτοιμα. Ωστόσο, όσοι θα κοινωνούσαν στο τέλος της αναστάσιμης Θείας Λειτουργίας, έπρεπε να κοιμηθούν έστω και λίγο, ώστε γύρω στις 11 η ώρα τη νύχτα να είναι έτοιμοι για τον Άγιο Χαράλαμπο. Εκεί, στον καθεδρικό ναό, γινόταν η Θεία Λειτουργία, η πρώτη Ανάσταση. Κατά το ισχύον έθιμο, το Μ. Σάββατο το βράδυ έπρεπε όλοι, μικροί και μεγάλοι, να πάνε στην εκκλησία. Η μόνη που δεν εκκλησιαζόταν, μας έλεγαν οι μεγαλύτεροι, ήταν η δύστυχη μάνα του Ιούδα. Ωστόσο, για όσους είχαν αποκοιμηθεί, δεν υπήρχε πρόβλημα. Είχαν μεριμνήσει οι νέοι του χωριού γι’ αυτό. Υπήρχε το διαβόητο τότε «σημαντήρι». Ήταν ένα μεγάλο σιδερένιο σήμαντρο με τις ακόλουθες διαστάσεις περίπου: πάχος 4-5 χιλιοστά, πλάτος μέχρι 10 πόντους και μήκος περίπου 60 πόντους. Μια ομάδα νέων, λοιπόν, περιδιάβαιναν από τις 10 η ώρα τη νύχτα τους δύο συνοικι-
Ο παπα-Μανώλης εξέρχεται του ναού του Αγίου Χαραλάμπους μετά το «Δεῦτε λάβετε φῶς» και κατευθύνεται πρός τον καθορισμένο τόπο, όπου θα αναγνώσει το Ευαγγέλιο της Αναστάσεως και θά ψάλει το «Χριστὸς ἀνέστη». Ο κόσμος ακολουθεί με σεβασμό και ευλάβεια (1971).
― 120 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 121
σμούς, Αρνικού και Πύργο, χτυπώντας δυνατά το σημαντήρι γιά να ξυπνήσουν όσοι τυχόν είχαν αποκοιμηθεί. Δύο ομάδες νέων, η πρώτη από το Αρνικού και η δεύτερη από τον Πύργο, διεκδικούσαν το «σημαντήρι». Το πάνω χέρι το είχε η ομάδα του Πύργου. Με αρχηγό τον χεροδύναμο, μακαρίτη σήμερα, Σωτήρη Γ. Ανδρουλάκη, είχαν στην κατοχή τους το «σημαντήρι», το οποίο χτυπούσαν επιδεικτικά και κατά τη δεύτερη Ανάσταση, ανήμερα δηλαδή της Κυριακής του Πάσχα, που ψαλλόταν ο Εσπερινός της Αγάπης μόνιμα στην εκκλησία της Παναγίας στον Πύργο. Αξέχαστα χρόνια!
Κυριακή του Πάσχα Στο Καλό Χωριό η δεύτερη Ανάσταση άρχιζε νωρίς την Κυριακή. Η πομπή ξεκινούσε από τον Άγιο Χαράλαμπο με το λάβαρο της Ανάστασης μπροστά και κατέληγε στον ναό του Ευαγγελισμού στον Πύργο. Εκεί περίμεναν οι Πυργιανοί με τη δικιά τους «φουνάρα» χτυπώντας το «σημαντήρι» και την καμπάνα του ναού χαρ-
Ο παπα-Μανώλης περιστοιχιζόμενος από τους ψάλτες (Ιω. Στρατάκηκαι Νικ. Ε. Τζιράκη) οδηγεί τον κόσμο στον ναό της Παναγίας του Πύργου, όπου θα ψαλεί ο Εσπερινός της Αγάπης (1971).
― 121 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 122
μόσυνα. Ο ιερέας, οι ψάλτες και ο λαός έκαναν τρεις κύκλους γύρω από την Εκκλησία και ψάλλοντας το «Χριστός Ἁνέστη», το «Ἁναστάσεως ἡμέρα…» και το «Ἡ Ἁνάστασίς σου, Χριστέ Σωτήρ…» εισέρχονταν στον ιερό Ναό και ακολουθούσε ο Εσπερινός της Αγάπης. Στο τέλος της ακολουθίας οι ενορίτες περνούσαν και ασπάζονταν το ιερό ευαγγέλιο, το δεξί χέρι και τους ώμους του ιερέα, ο οποίος, όπως και κατά την απόλυση της πρώτης Ανάστασης, έλεγε κατά τον ασπασμό κάθε ενορίτη: «Χριστός ἀνέστη, ἀληθῶς ἀνέστη, ζῇ καί βασιλεύει εἰς πάντας τούς αἰῶνας». Διακαινήσιμη Εβδομάδα Πριν από την καθιέρωση της εορτής του Αγίου Γεωργίου ως κινητής εορτής, η αναστάσιμη Θεία Λειτουργία, κατά τις ημέρες της Διακαινήσιμης Εβδομάδας, ετελείτο στους παρακάτω ναούς ως εξής: – τη Δευτέρα στον ναό του Ευαγγελισμού στον Πύργο, – την Τρίτη στον κοιμητηριακό ναό του Αγίου Νικολάου (στο παλαιό νεκροταφείο), – την Τετάρτη στο εξωκκλήσι του Αφέντη Χριστού, – την Πέμπτη στον ναό του Αγίου Γεωργίου (δίπλα στο αγρόκτημα του Σπανάκη), – την Παρασκευή στο παραλιακό εξωκκλήσι του Αγίου Παντελεήμονα, – το Σάββατο στο εξωκκλήσι του Αγίου Σίλα, και – την Κυριακή του Θωμά στο εξωκκλήσι του Αγίου Φανουρίου. Στο γραφικό εξωκκλήσι του Αγίου Φανουρίου είχε καθιερωθεί να γίνεται η Θεία Λειτουργία την Κυριακή του Θωμά, γιατί αμέσως μετά τη Θεία Λειτουργία ο ιερέας τελούσε αγιασμούς σε όλες τις «μάντρες» (τις στάνες) των βοσκών, που βρίσκονταν στη γύρω περιοχή (Αμυγδάλι - Πυροβόλους κ.λπ.). Έτσι, κάθε βοσκός είχε μαζέψει το κοπάδι του στη στάνη (τη «μάντρα») και περίμενε τον παπά, για να κάνει τον καθιερωμένο αγιασμό. Όταν τελείωνε ο αγιασμός, φορώντας ο ιερέας το πετραχήλι και κρατώντας το από την άλλη άκρη τεντωμένο ο νεωκόρος ή κάποιος άλλος, περνούσαν τα ζώα από κάτω και τα ράντιζε ο παπάς με το νερό του αγιασμού. Όπως ήταν αναμενόμενο, ακολουθούσε… το ανάλογο κέρασμα από τους βοσκούς. ― 122 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 123
Το πανηγύρι του Αγίου Παντελεήμονα Ήταν και είναι, κατά κοινή ομολογία, το πιο λαμπρό εορταστικό γεγονός για το χωριό μέσα στο κατακαλόκαιρο. Όλοι, μικροί μεγάλοι, ντύνονταν τα καλά τους ρούχα ή αγόραζαν καινούργια, για να τα φορέσουν αυτήν την ημέρα. Τα γαϊδούρια και τα μουλάρια είχαν κι αυτά την τιμητική τους, γιατί στολίζονταν με τις πιο ξομπλιαστές μπατανίες. Απαραιτήτως έσφαζαν αρνί και τηγάνιζαν το συκώτι, έβραζαν αυγά, ζύμωναν εφτάζυμα, είχαν ανθότυρο και πολλά καλούδια της εποχής και, βεβαίως, πολλά καρπούζια. Κατέβαιναν στον κάμπο και αφού έδεναν τα ζώα σε κάποιο χωράφι, μετά πήγαιναν να παρακολουθήσουν τη Θεία Λειτουργία. Μαζεύονταν κόσμος πολύς και από πολλά γειτονικά χωριά. Λόγω της γιορτής, το Καλό Χωριό ήταν το κέντρο συνάντησης πολλών κατοίκων της ευρύτερης περιοχής και ιδιαίτερα από τα χωριά: Μεσελέρους, Κρούστα, Κριτσά, Μακρυλιά, Μάλλες κ.ά. Στο τέλος της Θείας Λειτουργίας ο ιερέας αγίαζε και τη θάλασσα στο λιμανάκι που βρίσκεται δίπλα στον ναό του Αγίου Παντελεήμονα. Τελούσε τον μικρό Αγιασμό και έριχνε τον σταυρό στη θάλασσα, όπως γίνεται στα Θεοφάνια. Όποιος νέος, κατά κανόνα, έπιανε τον σταυρό γύρναγε αργότερα στο χωριό για να τον προσκυνήσουν οι χωριανοί και να λάβει και το «χάρισμα». Στη συνέχεια, μετά την απόλυση της Θείας Λειτουργίας, οι οικογένειες ή διάφορες παρέες από ντόπιους, αλλά και επισκέπτες μακριά από το Καλό Χωριό, μαζεύονταν στα αλώνια ή σε κάποιο χωράφι, άπλωναν μια μεγάλη κουβέρτα (πατητή) και άπλωναν πάνω της τα εδέσματα που είχαν μαζί τους. Μεγάλη εντύπωση προκαλούσε ιδιαίτερα στα μικρά παιδιά, όταν έλεγαν οι μεγαλύτεροι στην ηλικία να κόψουν στη μέση ένα καρπούζι και να το τοποθετήσουν απέναντι στον καυτό ήλιο, για να «κρυώσει». Όντως, λόγω της εξάτμισης, το καρπούζι γινόταν πιο δροσερό. Βλ. και πιο κάτω τα σχετικά με το πανηγύρι του Αγίου Σίλα.
― 123 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 124
Λιτάνευση της εικόνας του αγίου Παντελεήμονος που μεταφέρουν νέοι με παραδοσιακή ενδυμασία. Νέες κρατούν την ελληνική σημαία της Παγκαλοχωριανής Ένωσης «Άγιος Πεντελεήμων» (2011).
― 124 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 125
Το πανηγύρι του Αγίου Σίλα Ήταν και είναι πολύ αγαπητό πανηγύρι, αλλά και το πιο κοπιαστικό για την ενορία του Καλού Χωριού. Ο ιερέας, εκτός της προετοιμασίας του ναού και του αύλειου χώρου, είχε και έχει επιπλέον τη φροντίδα πολλών πανηγυριστών που συνέρρεαν και συρρέουν στην περιοχή από την παραμονή αλλά και κατά την ημέρα της εορτής. Ο ιερέας, δηλαδή, έπρεπε να αποφασίσει ποιος θα αναλάβει να λειτουργήσει καφενείο ή καφενεία γύρω από τον ναό, να βρει το κατάλληλο μέρος, για να κουβαλήσει καρέκλες, τραπέζια και ό,τι άλλο χρειαζόταν ο κάθε καφετζής. Ανάλογα με το πόσα καφενεία θα λειτουργούσαν, ισάριθμα έπρεπε να είναι και τα πιθάρια που θα μετέφεραν από το χωριό. Γιατί κάθε καφενείο είχε το δικό του πιθάρι με πόσιμο νερό. Υπήρχε, βεβαίως, άνθρωπος που κουβαλούσε συνεχώς νερό από το χωριό με κανίστρες, για να γεμίζουν τα πιθάρια και για να μπορεί ο κόσμος να εξυπηρετηθεί μέσα στη ζέστη του καλοκαιριού. Ο χορός και το γλέντι γίνονταν μόνο την παραμονή της εορτής. Κόσμος πολύς έρχονταν από τα γύρω χωριά και συγκεκριμένα από τις Μάλλες, την Κριτσά, τον Κρούστα, από τα Κατωχωρίτικα, δηλαδή από το Κάτω Χωριό, το Πάνω Χωριό, την Επισκοπή κ.λπ. Τα παλιότερα χρόνια, τόσο κατά τη γιορτή του Αγίου Παντελεήμονα, όσο και του Αγίου Σίλα, γίνονταν πολλά γλέντια στα εξοχικά τότε καφενεία: του Χρυσού, του Τζιρή, του Μαυρή, του Λασθιωτάκη κ.λπ. Στην αρχή της δεκαετίας του ’60 ο μακαρίτης Νίκος Ξυλούρης, ο μεγάλος αυτός τραγουδιστής, τραγουδοποιός και λυράρης, ήταν μόνιμος σχεδόν επισκέπτης του χωριού. Πρέπει να τονίσουμε ότι για τα μικρά παιδιά τα δύο πανηγύρια (Αγίου Παντελεήμονα και Αγίου Σίλα) ήταν πηγή μεγάλης χαράς και για έναν άλλο λόγο. Έρχονταν πολλοί μικροπωλητές με τους πάγκους γεμάτους καραμέλες, σοκολάτες, διάφορες άλλες λιχουδιές και πολλά τυχερά παιχνίδια. Ερχόταν και ο «παγωτατζής» με παγωτό καϊμάκι. Αυτός, όμως, που μαγνήτιζε κυρίως τους εφήβους ήταν ο μακαρίτης Αλέκος Τουτουδάκης, που έφερνε από τον Άγιο Νικόλαο και νοίκιαζε ποδήλατα με λίγες δραχμές την ώρα. Πολλοί νέοι, που «ανέβαιναν» πρώτη φορά σε ποδήλατο [πολλοί χρησιμοποιούσαν και τη λέξη (ιππο)δήλατο], έσχιζαν τα παντελόνια τους ή γρατζούνιζαν τα γυμνά πόδια τους καθώς έ― 125 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 126
βγαιναν από κάποιο χωματόδρομο, όπου προσπαθούσαν να ισορροπήσουν πρώτη φορά στη ζωή τους πάνω στο δίτροχο. Σπάνιες μέρες, μα πιο σπάνιες οι εμπειρίες τους! Η εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ή του Αφέντη Χριστού Το εξωκκλήσι του Αφέντη Χριστού (όπως αποκαλείται συνήθως στην ευρύτερη περιοχή μας η εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος: «Σήμερα έχομε τη γιορτή του Αφέντη Χριστού»), ήταν και είναι ένα από τα αγαπημένα εκκλησάκια, όπου ανήμερα της εορτής (6 Αυγούστου) συνέρρεε και συρρέει πολύς κόσμος, με τα γαϊδουράκια τους παλιότερα, με τα αυτοκίνητά τους σήμερα. Οι διηγήσεις για «τελώνια» και διάφορα φαντάσματα και «αερικά» στην περιοχή έδιναν κι έπαιρναν στα παλιότερα χρόνια. Η μακαρίτισσα η Σοφούλα (Σοφία Παγκάλου, γνωστή όμως περισσότερο με το παρωνύμιο Τσαφαντίνα) έπειθε με μυστηριώδη και πολλές φορές πειστικό λόγο για ανάλογα περιστατικά, που υποστήριζε ότι τα βίωνε η ίδια την ώρα του μεσημεριού, ιδιαίτερα δε, σε μια πηγή που υπήρχε κοντά σε αγρόκτημα της οικογένειάς της στην περιοχή. Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι δίπλα στο εκκλησάκι του Αφέντη Χριστού είχαν ταφεί νήπια, τα οποία είχε προλάβει ο θάνατος αβάπτιστα. Το γεγονός αυτό έδωσε αρκετή τροφή, ώστε να υπάρξουν διηγήσεις με το περιεχόμενο που αναφέραμε πιο πάνω. Σύμφωνα με άλλη, όχι πλήρως επιβεβαιωμένη, μαρτυρία, ο χώρος γύρω από τον μικρό ναό χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο του Αρνικού. Δεκαπενταύγουστος – Το Πάσχα του καλοκαιριού Πολλοί από τους κατοίκους του χωριού παρέμεναν τις πρώτες 15 ημέρες του Αυγούστου στο μοναστήρι της Παναγίας της Φανερωμένης. Ήταν οι γνωστοί «δεκαπεντάρηδες». Οι περισσότεροι από αυτούς, κυρίως γυναίκες, είχαν κάνει σχετικό τάμα στην Παναγία. «Δεκαπεντάριζαν», λοιπόν, ακολουθώντας με τη θέλησή τους ζωή νηστείας και προσευχής, με καθημερινές ακολουθίες και τη γνωστή παράκληση της Παναγίας, που έψαλλαν όλοι σχεδόν α― 126 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 127
πό στήθους. Στον εσπερινό της κύριας εορτής στολιζόταν επιτάφιος και ψάλλονταν τα Εγκώμια της Παναγίας χοροστατούντος πάντοτε του οικείου Επισκόπου Ιεραπύτνης και Σητείας. Γύρω στα 1960, που επέστρεψε από την Αθήνα η Ελευθερία Ανδρουλάκη (αργότερα μοναχή με το όνομα Θεοδούλη, βλ.λ.), καθιερώθηκε και στο Καλό Χωριό το έθιμο του Επιταφίου της Παναγίας με τις τρεις στάσεις των σχετικών Εγκωμίων. Με τυπικό, δηλαδή, ανάλογο εκείνου του Επιταφίου της Μ. Παρασκευής1.
Η παιδική χορωδία, υπό την καθοδήγηση της κ. Ελευθερίας Τζιράκη, ψάλλει τα Εγκώμια της Παναγίας στον Πύργο (2014).
Χριστούγεννα Κατά την προπαραμονή, κυρίως όμως κατά την παραμονή των Χριστουγέννων, το έθιμο καλούσε όλους όσοι είχαν θρέψει χοίρους να σφάξουν το ζώο τους τα Χριστούγεννα. Επειδή, όμως, δεν 1. Βλ. όσα σχετικά αναφέρουμε για τα Εγκώμια και κατά τη Μεγάλη Παρασκευή στη σ. 116.
― 127 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 128
υπήρχε τρόπος φύλαξης, δηλαδή συντήρησης του κρέατος, για πολλές ημέρες, έσφαζαν τα γουρούνια τους εκ περιτροπής. Αυτός που έσφαζε π.χ. σήμερα το ζώο του, μοίραζε κρέας και σε άλλες οικογένειες στη γειτονιά και, όταν αυτό τελείωνε, έσφαζε άλλος και πάλι άλλος κ.ο.κ. Όταν έσφαζαν αρσενικό χοίρο, τα αγόρια παρακαλούσαν τον κάτοχό του να τους δώσει τη «φούσκα», δηλαδή την ουροδόχο κύστη. Την έτριβαν καλά-καλά με αλάτι, αφού πρώτα την έπλεναν, και μετά τη φούσκωνε κάποιος με το στόμα ή με λεπτό καλάμι, της έδενε με σπάγγο το στόμιο και άρχιζαν να παίζουν ποδόσφαιρο... με την πρωτότυπη και μόνη μπάλα που είχαν! Θεέ μου, πόσο γρήγορα άλλαξε η ζωή μας! Άραγε προς το καλύτερο; Δύσκολο ερώτημα. Πιο δύσκολη, όμως, η απάντηση. Λιτανείες Κατά την περίοδο της Γερμανικής κατοχής, ιδιαίτερα τη χρονιά του 1944, κοντά στα άλλα μεγάλα κακά που βρήκαν το χωριό ήταν και η μεγάλη ξηρασία. Έφτανε το Πάσχα και δεν είχε βρέξει σχεδόν καθόλου. Έτσι, την ημέρα του Μεγάλου Κανόνος του έτους εκείνου, ο τότε εφημέριος του Καλού Χωριού μακαριστός παπα-Μανώλης Τζώρτζης, με συμμετοχή όλων των ενοριτών, τέλεσε την Προηγιασμένη Θ. Λειτουργία χωρίς να διανείμει το αντίδωρο. Νηστικοί όλοι ξεκίνησαν τη Λιτανεία από τον Άγιο Χαράλαμπο. Επισκέφτηκαν με τη σειρά όλες τις εκκλησίες του χωριού: Αφέντη Χριστό, Άγιο Φανούριο, Άγιο Παντελεήμονα, Άγιο Σίλα, Αγία Βαρβάρα, Αγία Παρασκευή, Άγιο Γεώργιο, την Παναγία στον Πύργο και κατέληξαν στην πηγή του Πλατανιά, όπου έκαναν παράκληση και αγιασμό. Ακόμα και τα ζώα ήταν σταυλισμένα, νηστικά και απότιστα, ώστε να φωνάζουν για να τ’ ακούσει ο Θεός, όπως έλεγαν. Επιστρέφοντας, βράδυ πια, στον Άγιο Χαράλαμπο, ο παπάς διένειμε το αντίδωρο. Την ίδια νύκτα έβρεξε, όπως θυμούνται οι παλαιότεροι, και όχι μόνο έβρεξε αλλά άνοιξαν οι ουρανοί. Οι πηγές του χωριού άνοιξαν και γέμισε ο τόπος νερά. Ακόμα και οι Γερμανοί που παρακολουθούσαν την αγωνία και την ευλάβεια των Καλοχωριανών, όταν είδαν και έζησαν την άμεση ανταπόκρι― 128 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 129
Λιτάνευση της εικόνας του Αγίου Χαραλάμπους μετά τον εσπερινό της εορτής (Φεβρουάριος 2014).
ση και την πλούσια ευλογία του Θεού, έλεγαν χαρακτηριστικά: «καλό Θεό έχετε». Επίσης, κοντά στα 1970, όλος ο κάμπος του Καλού Χωριού είχε γεμίσει με μαύρες κάμπιες. Ήταν μια επιδημία που δεν είχε αφήσει τίποτα. Τα είχε αφανίσει όλα. Μετά από όνειρο της Μαρίας Καβουσανού, κόρης του παπα-Μανώλη Τζώρτζη, πήραν την εικόνα των Αγίων Αναργύρων από τον Άγιο Χαράλαμπο και πήγαν στη δεξαμενή που βρίσκεται βόρεια από το εξωκκλήσι της Αγίας Παρασκευής. Εκεί συγκεντρωνόταν το νερό της πηγής του Πύργου. Έκαναν αγιασμό και διάβασε ο παπα-Μανώλης σχετική ευχή-δέηση. Την επομένη όλες οι κάμπιες ήταν ψόφιες!
― 129 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 130
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 131
Κεφάλαιο Τρίτο
ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ ΤΗΣ ΕΝΟΡΙΑΣ
1. Έγγραφο του Μητροπολιτικού Συμβουλίου (27 Νοεμβρίου 1931), με το οποίο ορίζονται τα όρια όλων των ενοριών της επισκοπικής περιφέρειας Ιεράς και Σητείας.
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 132
2. Αποδεικτικό του Γυμνασίου Ιεραπέτρας (17 Ιανουαρίου 1938) στον τότε μαθητή Εμμανουήλ Στεφάνου (το ορθό: Στερεού) Τζώρτζη. ― 132 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 133
3. Πιστοποιητικό της Ιεράς Μητροπόλεως Κρήτης (11 Οκτωβρίου 1945) προς τον ιερέα Εμμανουήλ Τζώρτζη. ― 133 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 134
4. Πιστοποιητικό της Κοινότητας Καλού Χωριού της 26ης Δεκεμβρίου 1949. Χορηγείται στον π. Εμμανουήλ Τζώρτζη και υπογράφεται από τον πρόεδρο της Κοινότητας Εμμ. Καφφετζάκη. ― 134 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 135
5. Αχρονολόγητο και ανυπόγραφο έγγραφο. Αναγράφει τους ναούς και τα εξωκκλήσια της ενορίας με κενά.
― 135 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 136
6. Έγγραφο του Υπουργείου Εθν. Παιδείας (Δ/νση Αναστηλώσεως και Εκκλησιαστικής Αρχιτεκτονικής) προς την Ιεράν Επισκοπήν Πέτρας (αριθμ. πρωτ. 2733/19 - 8 Ιανουαρίου 1954) περί ανεγέρσεως προφανώς του Ιερού Ναού Αγίας Τριάδος. Το έγγραφο αποστέλλεται από το Υπουργείο Παιδείας στην Ιερά Μητρόπολη Πέτρας, επειδή η Κοινότητα του Καλού Χωριού ανήκει διοικητικά στην επαρχία Μεραμβέλλου. Υπογράφεται από τον διαπρεπή φιλόλογο, εκπαιδευτικό και συγγραφέα, κυρίως όμως έγκριτο φιλόσοφο του περασμένου αιώνα Κωνσταντίνο Γεωργούλη. ― 136 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 137
φύλλο 7α →
7. Έγγραφο του π. Εμμανουήλ Τζώρτζη της 27ης Ιανουαρίου 1972, με το οποίο απαντά σε σχετικό έγγραφο της Ι. Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας (αριθμ. πρωτ. 35/25/22-1-1972). Με το έγγραφό της η Ι. Μητρόπολη ζητεί να της γνωρίσει ο προϊστάμενοςιερέας: α) τους εντός της ενορίας ιερούς ναούς και τα εκτός αυτής εξωκκλήσια, β) αν έχουν αγιογραφηθεί, γ) πότε κτίστηκαν και δ) αν υπάρχουν εικόνες με σχετική ιστορική και αρχαιολογική αξία. ― 137 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 138
φύλλο 7β →
― 138 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 139
φύλλο 7γ
― 139 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 140
8. Έγγραφο της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας (αριθμ. πρωτ. 859/Διεκ. 553/16 Νοεμβρίου 1976), με το οποίο ζητείται να υποβληθεί κατάλογος των Ιερών Ναών από όλους τους εφημερίους της Ι. Μητροπόλεως.
― 140 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 141
φύλλο 9α →
9. Διαβιβαστικό έγγραφο της ενορίας Αγίου Χαραλάμπους (8 Φεβρουαρίου 1981), με το οποίο υποβάλλεται στην Ι. Μητρόπολη Ιεραπύτνης και Σητείας απόφαση του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου της ενορίας. Ζητείται η έγκριση του Μητροπολιτικού Συμβουλίου περί ανεγέρσεως του Ι. Ναού Κωνσταντίνου και Ελένης στο νέο Κοιμητήριο του χωριού. Η συνημμένη στο πιο πάνω έγγραφο απόφαση δημοσιεύεται στις επόμενες σελίδες: 142 και 143. ― 141 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 142
φύλλο 9β →
― 142 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 143
φύλλο 9γ
― 143 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 144
10. Έγγραφο της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας (αριθμ. πρωτ. 79/Διεκ. 63/2 Μαρτίου 1981), με το οποίο παρέχεται η άδεια ανεγέρσεως του νέου κοιμητηριακού Ιερού Ναού των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. ― 144 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 145
11. Έγγραφο του Μητροπολιτικού Συμβουλίου της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας (29.10.1993) προς το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο Καλού Χωριού που αφορά την δωρεάν παραχώρηση αγροτεμαχίων α) για την ανέγερση του Ι. Ναού της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και των συναφών προς αυτόν κτισμάτων και β) για τη διάνοιξη αγροτικού δρόμου. ― 145 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:08 μ.μ. Page 146
12. Κατάσταση-κατάλογος Ιερών Ναών της ενορίας Αγίου Χαραλάμπους, σύμφωνα με έγγραφο-υπόδειγμα της Ιεράς Μητροπόλεως και χρήση οδηγιών για τη συμπλήρωση του εντύπου. ― 146 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 147
13. Δημοσίευση στην εφημερίδα Ανατολή της ανακοίνωσης των Εγκαινίων του Ι. Ν. Αγίας Τριάδος Καλού Χωριού. Η πρώτη ανακοίνωση έγινε στην Ανατολή, φύλλο 7437/10 Ιουνίου 1975 και η δεύτερη στην ίδια εφημερίδα, φύλλο 7440/13 Ιουνίου 1975. Από το περιεχόμενο των ανωτέρω ανακοινώσεων περί των εγκαινίων του Ιερού Ναού Αγίας Τριάδος κατανοείται, γιατί το Υπουργείο Παιδείας με το έγγραφό του της 8ης Ιανουαρίου 1954 (βλ. σχετικά σελ. 136) απευθύνθηκε στην Ιερά Μητρόπολη Πέτρας. ― 147 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 148
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 149
Κεφάλαιο Τέταρτο
ΙΕΡΟΙ ΝΑΟΙ-ΚΤΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Σε όλους τους Ι. Ναούς καταχωρίζουμε σε εικόνα το κτίσμα του ναού και το τέμπλο του χωρίς «λεζάντα», εκτός αν αυτό κρίνεται αναγκαίο.
§1. ΟΙ ΚΕΝΤΡΙΚΟΙ ΝΑΟΙ (1) Άγιος Χαράλαμπος - Άγιος Δημήτριος
Δίκλιτος πετρόκτιστος ναός. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Χαράλαμπο. Το νότιο στον Άγιο Δημήτριο. Είναι ο καθεδρικός ναός του Καλού Χωριού σε αρχιτεκτονικό ρυθμό Βασιλικής. Η ίδρυσή του ανάγεται στο τέλος του 17ου ή στις αρχές του 18ου αιώνα. Κατά την παράδοση, προηγήθηκε στην οικοδόμηση το βόρειο κλίτος, που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Χαράλα― 149 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 150
Το τέμπλο του κλίτους του Αγίου Χαραλάμπους.
― 150 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 151
Το τέμπλο του κλίτους του Αγίου Δημητρίου. μπο. Αυτό έγινε μετά από επιδημία πανούκλας, εξαιτίας της οποίας οι κάτοικοι ζήτησαν τη βοήθεια του Αγίου Χαραλάμπους και αποφάσισαν την ανέγερση του ναού. Το περίτεχνο ξύλινο τέμπλο τού συγκεκριμένου κλίτους είναι σκαλιστό και ανήκει στη σχολή των Νιταδόρων. Στην ίδια χρονική περίοδο ανήκουν και οι εικόνες του τέμπλου. Το βόρειο κλίτος, αφιερωμένο στον Άγιο Δημήτριο, είναι νεότερο. Σε επιγραφή που είναι χαραγμένη στο τόξο του ναού, αναγράφεται το έτος 1891. Το τέμπλο και αυτού του κλίτους είναι ξύλινο, απλούστερο όμως και μεταγενέστερο εκείνου του βορείου κλίτους, ενώ και οι εικόνες του αναγράφουν ως χρονολογία αγιογραφήσεώς τους το έτος 1900. ― 151 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 152
Το καμπαναριό του ναού είναι δωρεά του Σταύρου Θ. Τουτουδάκη († 2013). Ο ναός περιβάλλεται από αυλή και περιορισμένους λόγω θέσεως βοηθητικούς χώρους. Οι εργασίες επίστρωσης του αύλειου και του προαύλειου χώρου καθώς και η ανακατασκευή του στηθαίου, για λόγους προστασίας ιδιαιτέρως των παιδιών, αλλά και για λόγους καλαισθησίας, αποπερατώθηκαν το 2008. Το μικρό δωμάτιο που υπάρχει ανατολικά του Ιερού Βήματος ήταν το κηροπλαστείο και το αποστακτήριο του ανθόνερου, όταν νεωκόρος της ενορίας ήταν ο αλησμόνητος Γεώργιος Χρυσός (βλ. σσ. 69-70 του παρόντος).
(2) Αγία Τριάδα
Πρόκειται για τον μεγαλύτερο σε μέγεθος ιερό ναό του Καλού Χωριού. Είναι μονόχωρη βασιλική μετά τρούλου. Ο θεμέλιος λίθος ετέθη το 1953 επί ιερατείας του μακαριστού παπα-Μανώλη Τζώρτζη (βλ.λ.). Ως κτίσμα ο ναός αποπερατώθηκε μετά από παρέλευση είκοσι ετών, ενώ δεν έχει αρχίσει μέχρι σήμερα η αγιογράφησή του. Η τελετή των εγκαινίων έγινε την 15η Ιουνίου 1975, Κυριακή των Αγίων Πατέρων, χοροστατούντος του μακαριστού Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας κυρού Φιλοθέου Βουζουνεράκη. ― 152 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 153
Σήμερα ο ναός έχει διαμορφωμένο αύλειο χώρο. Επίσης, στη νότια πλευρά του έχει διαμορφωθεί μικρό κτιριακό συγκρότημα με φιλόξενη αίθουσα Τελετών, κατάλληλη, όμως, τόσο για εορταστικές εκδηλώσεις όσο και για ομιλίες, κατηχητικά σχολεία, δεξιώσεις μνημοσύνων κ.λπ. Στον ισόγειο χώρο ευρίσκεται το Γραφείο της ενορίας. Για τον ιστορικό του μέλλοντος σημειώνουμε, ότι τις εργασίες οικοδόμησης του ναού είχε αναλάβει τμηματικά (ανάλογα δηλαδή με τα διατιθέμενα κάθε φορά χρήματα) ο εργολάβος Αλέκος Αλεξανδρίδης από τον Άγιο Νικόλαο. Τον τρούλο και τους θόλους κατασκεύασε ο Νικόλαος Τσαγκαράκης από το χωριό Καβούσι της επαρχίας Ιεραπέτρας (1970). Τις ηλεκτρικές εγκαταστάσεις ανέλαβε και έφερε εις πέρας ο γνωστός συγχωριανός μας Μιχαήλ Γ. Χρυσός. Τα επιχρίσματα φρόντισε ο Νικόλαος Συντιχάκης από το χωριό Σφάκα της επαρχίας Σητείας (1971). Τα μωσαϊκά έστρωσε ο Εμμανουήλ Δατσέρης από το γνωστό γειτονικό χωριό Κρούστας. ― 153 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 154
(3) Ευαγγελισμός της Θεοτόκου - Μιχαήλ Αρχάγγελος
Δίκλιτος πετρόκτιστος ναός σε ρυθμό Βασιλικής κτισμένος στο βορειοανατολικό άκρο του συνοικισμού Πύργος, ορατός από τη μείζονα περιφέρεια του Καλού Χωριού. Η οικοδόμησή του άρχισε το έτος 1917 και ολοκληρώθηκε το 1932. Στον χώρο ανέγερσης του νέου αυτού ναού υπήρχε παλαιότερος μικρός ναός αφιερωμένος στον Αρχάγγελο Μιχαήλ. Μετά την αποπεράτωση του νεόδμητου ναού άρχισε η κατεδάφιση του μικρού παλαιού ναού από τα ηλικιωμένα αδέλφια Νικόλαο Καφετζάκη (Μπογιατζή) και Παναγιώτη Καφετζάκη (Πανάγο), αφού πρώτα ο εφημέριος της ενορίας π. Νικόλαος Στρατάκης ετέλεσε τη Θεία Λειτουργία. Καταρχάς, ο νέος ναός λειτούργησε ως ενοριακός ναός του Πύργου, που ήταν ίδια ενορία και ανήκε στην επισκοπή Πέτρας. Σ’ αυτήν ιεράτευε ο μακαριστός π. Εμμανουήλ Χρυσός (βλ.λ.). Η ανέγερση του ναού ανατέθηκε στον αρχιμάστορα Γεώργιο Φαρσαράκη (βλ. σ. 100 εξ.) από το χωριό Μακρυλιά της επαρχίας Ιεραπέτρας. Κατά πληροφορίες του μακαρίτη Εμμανουήλ Κ. Καβουσανού από τον Πύργο, τις πέτρες για τους τοίχους τις μετέφεραν από τη γέφυρα του Πλατανιά, για τις κολόνες από τη θέση «Κουμοτόπι» και για τους θόλους και τα τόξα από τη θέση «Ματσικολιό». Στα θεμέλια του ναού τοποθετήθηκαν τεμάχια μαρμά― 154 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 155
ρων από αρχαίο ναό που βρίσκεται στη θέση «Μαρμάρω». Χρησιμοποιήθηκαν, επίσης, δύο μεγάλες πέτρες από παλαιό ελαιοτριβείο. Σύμφωνα με μαρτυρία του Εμμ. Καλύβα, το τέμπλο φιλοτέχνησαν τεχνίτες από τη Σητεία. Οι εικόνες του τέμπλου έχουν φιλοτεχνηθεί, σύμφωνα με σχετική μαρτυρία, από μοναχούς των Καυσοκαλυβίων του Αγίου Όρους. Από τον Άγιο Νικόλαο, όπου έφθασαν, τις μετέφερε στον Πύργο με το φορτηγό του ο Γεώργιος Πόθος. Η παλαιά καμπάνα του 1924, δωρεά της Ζαμπίας Καβουσανού, με ανάγλυφες διακοσμήσεις, βρίσκεται σήμερα στο Λαογραφικό Μουσείο Το τέμπλο του κλίτους του Ευαγγετου Καλού Χωριού. Σημειώνουλισμού της Θεοτόκου. με ότι η καμπάνα αυτή ράγισε το 1993 και έφθασε σε χυτήριο χαλκού στον Πειραιά. Με πρωτοβουλία του Λαογραφικού Συλλόγου του Καλού Χωριού (επί προεδρίας του Ιωάννη Εμμ. Παγκάλου), η καμπάνα επέστρεψε στο Καλό Χωριό και αγοράστηκε καινούργια έναντι του ποσού των 50.000 δρχ. που συγκεντρώθηκαν από έρανο των κατοίκων μετά από σχετική πρόταση του Λαογραφικού Συλλόγου. Σημειώνουμε ότι η προθυμία των κατοίκων για την ανέγερση του ναού ήταν τόσο πηγαία, ώστε άνθρωποι όλων των ηλικιών ήθελαν να βοηθήσουν. Ακόμη και παιδιά μικρών τάξεων του Δημοτικού σχολείου μετέφεραν στους τεχνίτες μικρές πέτρες ή νερό μέσα σε μικρά λαγήνια ή φλασκιά από την πηγή του Πύργου, που βρίσκεται κάτω ακριβώς από τον Ιερό Ναό. Πολλοί Καλοχωριανοί, οι μεγαλύτεροι στην ηλικία, έχουμε ακούσει παρόμοιες διηγήσεις από γονείς μας που έχουν κοιμηθεί από πολλών ήδη ετών, και μετείχαν οικειοθελώς στην ανέγερση του Ναού. ― 155 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 156
(4) Άγιος Γεώργιος
― 156 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 157
Βλ. και σ. 34 του παρόντος βιβλίου. Σύμφωνα με προφορική μαρτυρία του Μιχάλη Γεροντή, στον ναό του Αγίου Γεωργίου εκκλησιάζονταν οι πρώτοι κάτοικοι του χωριού επί Βενετοκρατίας. Σ’ αυτούς ανήκαν όσοι κατάγονταν από το χωριό Μεσελέροι με τα επώνυμα Χριστινάκη, Δώργια και, ίσως, Φραγκιαδούλη και διέμεναν στον οικισμό Αρνικού, όπου είχαν χτίσει «μετόχια» και καλλιεγούσαν τους αγρούς ως έμπιστοι των Βενετών. Κατά προφορική μαρτυρία του ιδίου, στον ναό του Αγίου Γεωργίου λειτούργησε το πρώτο νεκροταφείο του οικισμού Αρνικού. Ο μικρός ναός ανήκε στην Ι. Μονή Παναγίας Φανερωμένης, στην οποία ανήκε, επίσης, και ο νερόμυλος που βρίσκεται νοτιοδυτικά του ναού του Αγίου Γεωργίου και εξυπηρετούσε την άλεση των σιτηρών της Μονής. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου παραχωρήθηκε στην ενορία του Καλού Χωριού τη δεκαετία του 1930.
§2. ΟΙ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑΚΟΙ ΝΑΟΙ (1) Άγιος Νικόλαος Ο παλαιότερος, μάλλον, ναός της ενορίας. Οικοδομήθηκε το 1710 και κατ’ άλλη άποψη το 1777 στο μέσον περίπου περιβόλου,
― 157 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 158
που αποτέλεσε τον χώρο του παλαιού κοιμητηρίου και προστατευόταν από χαμηλό πέτρινο στηθαίο με μία μόνο είσοδο στη νότια πλευρά. Το κοιμητήριο ανήκε στον συνοικισμό του Πύργου, όσο χρόνο ο Πύργος αποτελούσε ίδια ενορία και υπαγόταν, προφανώς, στην Επισκοπή Πέτρας. Όταν οι δύο οικισμοί, Αρνικού και Πύργος, αποτέλεσαν μια ενορία, αυτήν του Αγίου Χαραλάμπους του Καλού Χωριού, υπαγόμενη στην επισκοπή Ιεραπύτνης και Σητείας, το κοιμητήριο ανήκε πλέον στην ενιαία ενορία μέχρι το 1978, οπότε άρχισε να λειτουργεί το νέο κοιμητήριο με κοιμητηριακό ναό αυτόν των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Αξίζει να αναφέρουμε εδώ ότι, σύμφωνα με σχετική μαρτυρία, σε θανατηφόρα επιδημία γρίπης το 1918, ο τότε ιερέας της ενορίας μακαριστός π. Νικόλαος Στρατάκης –του οποίου ο τάφος, όπως και της πρεσβυτέρας του Θεοδώρας, βρίσκονται ακόμη στο παλαιό κοιμητήριο– παρέμενε ολόκληρη την ημέρα στο κοιμητήριο, προκειμένου να ενταφιάζει τους μεταφερόμενους εκεί νεκρούς ενορίτες του. Αναφέρουμε για τους νεότερους, και όχι μόνο, το παρακάτω περιστατικό, που έχει άμεση σχέση με το παλαιό κοιμητήριο και έλαβε χώρα στα μέσα περίπου του περασμένου αιώνα. Αγροφύλακας, υπεύθυνος στην περιοχή, ήταν τότε ο Γεώργιος Μαυρής (ο Μαυρογιώργης) από το Αρνικού. Είχε δύσει ο ήλιος κάποια μέρα, όταν ο Γ. Μαυρής περνούσε έξω από τον νότιο τοίχο του νεκροταφείου, όπου βρίσκεται η μοναδική σιδερένια είσοδος. Σταμάτησε, λοιπόν, στο μέσον της καγκελόπορτας και, βλέποντας προς τους τάφους, μονολόγησε: Κακομοίρηδες και πώς θα περάσετε και απόψε! Μια φωνή μέσα από το νεκροταφείο του απάντησε: Καλά, μπάρμπα, καλά! [Επρόκειτο, προφανώς, για κάποιον, ο οποίος εί― 158 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 159
Ο τάφος του παπα-Νικολή (Στρατάκη) στο παλαιό κοιμητήριο.
χε πάει για να ανάψει το καντήλι θανόντος προσφιλούς του προσώπου]. Στο άκουσμα της απάντησης ο Μαυρογιώργης έφτασε στον Πύργο σαν αστραπή τρέμοντας σύγκορμος. Αυτός που μας διηγήθηκε το περιστατικό, το έκλεισε λέγοντας: Ο Μαυρογιώργης τρέχει ακόμη…
(2) Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη Μετά τα εγκαίνια του ιερού ναού της Αγίας Τριάδος, υπήρξε επιτακτική ανάγκη εξεύρεσης χώρου για τη δημιουργία νέου κοιμητηρίου, λογω ασφυκτικής πληρότητας του χώρου του παλαιού κοιμητηρίου. Έπρεπε, επομένως, να οικοδομηθεί και νέος κοιμητηριακός ναός. Ο χώρος βρέθηκε μετά από παραχώρηση οικοπέδου από τον μακαρίτη Γεώργιο Μ. Καβουσανό (1978-79). Το παραχώρησε στην ιερή μνήμη του γιου του Μιχάλη, ο οποίος είχε φονευθεί στην περιοχή του Αιγίου κατά την περίοδο του επάρατου Εμφυλίου. Τα σχέδια εγκρίθηκαν από το Μητροπολιτικό Συμβούλιο λίγες μέρες πριν από την κοίμηση του παπα-Μανώλη Τζώρτζη. Η ανοικοδόμηση του ιερού ναού των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης ― 159 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 160
έγινε επί της ιερατείας του π. Εμμανουήλ Χαλκιαδάκη (βλ.λ.). Τη δαπάνη για την ανέγερση του ναού ανέλαβε η μακαριστή Μαρία ΚοντοπόδηΚουρίνου εις μνήμην του συζύγου της Κωνσταντίνου. Τα εγκαίνια του ναού ετέλεσε ο μακαριστός Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας κυρός Φιλόθεος Βουζουνεράκης στις 29-4-1984. Πρώτος ετάφη στο νέο κοιμητήριο στις 21.1.1980 ο Μιχαήλ Κ. Κλώντζας, που είχε διατελέσει κατ’ επανάληψη πρόεδρος της κοινότητας του Καλού Χωριού και Εκκλησιαστικός Σύμβουλος. ― 160 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 161
§3. ΤΑ ΕΞΩΚΚΛΗΣΙΑ (1) Ύψωσις του Τιμίου Σταυρού
― 161 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 162
Τελευταίος ανεγερθείς ναός του Καλού Χωριού. Βρίσκεται σε περίοπτη θέση στην περιοχή Λακκούδια. Το οικόπεδο, όπου οικοδομήθηκε το εξωκκλήσι της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, παραχώρησαν δωρεάν ο Ιωάννης Ραπάνης και τα παιδιά του Γεώργιος, Σοφία, Εμμανουήλ και Μιχαήλ. Το οικόπεδο για τη διάνοιξη αγροτικού δρόμου προς τον ναό το παραχώρησε ο Κωνσταντίνος Ιω. Τζώρτζης. Η διαδικασία παραχώρησης του οικοπέδου, η έκδοση της άδειας οικοδομής και η ανέγερση του ναϋδρίου έγιναν επί ιερατείας του π. Αντωνίου Κανάρη. Τα εγκαίνια ετέλεσε στις 29.9.1996 ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιος με συλλειτουργό του τον εκλεγμένο τότε επίσκοπο Κορυτσάς Χριστόδουλο. Η έναρξη των σχετικών συζητήσεων για την ανέγερση του Ιερού Ναού έγινε στην οικία της Ευαγγελίας Τζιράκη από ομάδα γυναικών, με προεξάρχουσα την μακαριστή Καλλιόπη Νεραντζούλη, γνωστή περισσότερο από το όνομα του συζύγου της (Ιακώβου) ως Γιακουμίνα. Αυτές οι γυναίκες συγκέντρωσαν τα πρώτα χρήματα για τη δαπάνη της ανέγερσης του ναού.
(2) Αγία Βαρβάρα Μικρός πέτρινος ναός που βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο της παλαιάς εθνικής οδού από Καλό Χωριό προς Άγιο Νικόλαο,
― 162 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 163
πεντακόσια περίπου μέτρα από τη γέφυρα του Χρυσού. Έξω από τον ναό βρίσκονται υπολείμματα παλαιού νερόμυλου, του 4ου κατά σειρά από τον συνοικισμό Πύργος. Ο ναός είναι κτίσμα μάλλον του 17ου αι. Ωστόσο, ανακαινίστηκε πρόσφατα. Το παλαιό τέμπλο αντικαταστάθηκε από νέο, ενώ μέρος του παλαιού φυλάσσεται στο Λαογραφικό Μουσείο του χωριού. Σύμφωνα με μαρτυρία του Μιχάλη Γεροντή, ο νερόμυλος που υπήρχε σε απόσταση 20 περίπου μέτρων από τον μικρό ναό, αποτέλεσε αιτία συγκρούσεων μεταξύ των κατακτητών (Βενετών και Τούρκων) και των μυλωνάδων, που κατάγονταν μάλλον από την Κριτσά, εξαιτίας του ότι δεν απέδιδαν τον φόρο για τα σιτηρά που άλεθαν. Ο σχετικός φόρος είναι γνωστός με τον όρο «μυλωνική».
(3) Αγία Παρασκευή Μικρός πέτρινος ναός χτισμένος στις υπώρειες βραχώδους λόφου, εκατόν πενήντα μέτρα περίπου από τη γέφυρα του Χρυσού. Βρίσκεται αριστερά της παλαιάς και δεξιά της νέας εθνικής οδού καθώς ταξιδεύουμε από το Καλό Χωριό προς τον Άγιο Νικόλαο. Χρονολογείται από το 1820. Σύμφωνα με προφορική πληροφορία του Μιχάλη Γεροντή, ο ναός της Αγίας Παρασκευής είναι χτισμένος από κάποιον συντοπίτη μας με το επώνυμο Φραγκιαδούλης, που ήταν κάτοχος ενός νερόμυλου στην περιοχή. Μετά από καταρρακτώδη βροχή, πλημμύρισε ο μύλος. Ήταν η 26η Ιουλίου (άγνωστου έτους). Έκανε, λοιπόν, ο ιδιοκτήτης του ― 163 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 164
μύλου τάμα, να λειτουργήσει ο μύλος ξανά και θα ανεγείρει ναΰδριο προς τιμήν της Αγίας Παρασκευής. Το τάμα εκπληρώθηκε. Ο τάφος του ιδρυτή βρίσκεται έξω από την κόγχη του Ιερού Βήματος του μικρού ναού. Την αλήθεια αυτής της παράδοσης επιβεβαιώνει, κατά τον Μιχάλη Γεροντή, και το γεγονός ότι οι ιδιοκτησίες κάτω από το μικρό εξωκκλήσι της Αγίας Παρασκευής ανήκουν σε κληρονόμους με το επώνυμο Φραγκιαδούλης.
― 164 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 165
(4) Άγιος Παντελεήμων
― 165 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 166
Μικρό πέτρινο ναΰδριο του 19ου αι. χτισμένο δίπλα στο υποτυπώδες εμπορικό λιμάνι του Καλού Χωριού. Έξω από τον μικρό ναό υπάρχουν παλαιότεροι τάφοι για λίγους κατοίκους της Κατεβατής και ευάριθμους άλλους που φονεύτηκαν, δυστυχώς, από έκρηξη νάρκης από αυτές που είχαν τοποθετήσει οι Γερμανοί στην παράλια ζώνη του Καλού Χωριού. Κατά τον εξωραϊσμό τού γύρω από τον ναό χώρου βρέθηκαν μαρμάρινες πλάκες. Έτσι, επιβεβαιώθηκε παλαιότερη παράδοση, σύμφωνα με την οποία η περιοχή εκαλείτο «Μάρμαρα». Ο ιταλός περιηγητής Buondelmondi (πέρασε από την περιοχή του Καλού Χωριού το 1415 μ.Χ.) αναφέρει το λιμάνι και την ύπαρξη ακατέργαστων μαρμάρινων πλακών μεγάλων διαστάσεων. Οι πλάκες αυτές μεταφέρονταν κατάλληλα σμιλευμένες στη θέση «Μαρμάρω», όπου υπάρχουν και σήμερα υπολείμματα αρχαίου ειδωλολατρικού ναού.
(5) Άγιος Σίλας
Το εξωκκλήσι του Αγίου Σίλα κτίστηκε το 1866 από τον Γεώργιο Ιω. Κουτουλάκη, ο οποίος γεννήθηκε στην Κριτσά το 1826, αλλά κατοικούσε στη γνωστή περιοχή Βαθύ, δίπλα στον επαρχιακό δρόμο Καλού Χωριού - Αγίου Νικολάου. ― 166 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 167
Οι πληροφορίες που καταγράφονται εδώ έχουν παραχωρηθεί από τις οικογένειες των Εμμανουήλ και Γεωργίου Βάρδα, τρισεγγονών του Γ. Κουτουλάκη. Σύμφωνα, λοιπόν, με τις πληροφορίες των ανωτέρω, ο προπάππος τους διατηρούσε χάνι στην περιοχή Βαθύ, όταν τούρκος ταχυδρόμος αποπειράθηκε ένα βράδυ να τον φονεύσει. Πέτυχε όμως το αντίθετο, αφού ο Γ. Κουτουλάκης αμυνόμενος εφόνευσε τον τούρκο. Δεν πέρασε πολύς καιρός και εμφανίστηκε σε όνειρο στον Κουτουλάκη ο Άγιος Σίλας προτρέποντάς τον να σκάψει σε συγκεκριμένο σημείο, όπου βρίσκεται εικόνισμα του Αγίου. Η σχετική πλάκα (εικόνα) είναι εντοιχισμένη σήμερα στο υπέρθυρο της εισόδου του ναού. Ο Κουτουλάκης, όμως, δεν σταμάτησε εδώ. Με εράνους που έκανε στα γύρω χωριά συνέλεξε χρήματα, αγόρασε τα χωράφια γύρω από τον χώρο που βρήκε την εικόνα και έχτισε τον μικρό ναό και ορισμένα κελλιά στο άνω δυτικό μέρος του ναού. Επίσης, έναντι της εισόδου του ναού κατασκεύασε σκεπαστό φρεάτιο (με τρούλο και είσοδο), από το οποίο, Η πλάκα-εικόνα στο υπέρθυσύμφωνα με σχετική παράδοση, ανέρο της εισόδου του ναού βλυζε «αγίασμα». Ο ίδιος κατοικούσε ― 167 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 168
Από τα θυρανοίξια του Ι. Ν. του Αγίου Σίλα χοροστατούντος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγενίου (29-7-2005).
εκεί μέχρι τον θάνατό του (1916). Ετάφη στη νότια πλευρά του ναού. Όταν, κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, έφθασαν στην περιοχή ιταλοί στρατιώτες, θέλησαν να μείνουν στα κελλιά, που βρίσκονταν πάνω από τον ναό, έχοντας μαζί τους και τα πολεμοφόδιά τους. Σύμφωνα, λοιπόν, με σχετική παράδοση, ο Άγιος Σίλας παρουσιάστηκε νύχτα στον ιταλό σκοπό. Ο τελευταίος τόν πυροβόλησε, αλλά το όπλο του έπαθε εμπλοκή. Ο ιταλός στρατιώτης ανέφερε το γεγονός στον αξιωματικό του. Δεν τον πίστεψε και κάθισε ο ίδιος σκοπός. Ο Άγιος Σίλας παρουσιάστηκε και σ’ αυτόν και τότε οι στρατιώτες εγκατέλειψαν την περιοχή και διαμόρφωσαν ίδιες στρατιωτικές εγκαταστάσεις σε απόσταση τριακοσίων περίπου μέτρων από τον Ιερό Ναό. Όλα όσα έκανε ο Κουτουλάκης για τον ναό του Αγίου Σίλα και τη γύρω από τον ναό περιοχή τα μεταβίβασε με συμβόλαιο ως δωρεά στην ενορία του Πύργου (που ως οικισμός ανήκε στην κοινότητα του Καλού Χωριού), όταν εφημέριος εκεί ήταν ο π. Εμμανουήλ Χρυσός (βλ.λ.). ― 168 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 169
Σημειώνουμε ότι κατά την επίσημη επίσκεψη στην Κρήτη του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου (1992), οι ενορίτες του Καλού Χωριού υποδέχτηκαν τον Προκαθήμενο του Οικουμενικού Θρόνου με τις αρμόζουσες στο ιερό πρόσωπό του τιμές έξω από τον ιερό ναό του Αγίου Σίλα.
(6) Μεταμόρφωση του Σωτήρος (Αφέντης Χριστός)
― 169 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 170
Παλαιό εξωκκλήσι της ενορίας του Καλού Χωριού, που ιστορείται περί το 1830. Βρίσκεται σε απόσταση ενός χιλιομέτρου από τον οικισμό του «Αρνικού» και είναι χτισμένο στις παρυφές του γνωστού υψώματος «Πέζα». Σε πρόσφατες εργασίες υποστήλωσης του ναού διαπιστώθηκε η ύπαρξη αρκετών τάφων. Το γεγονός αυτό οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο μικρός ναός ίσως να χρησιμοποιήθηκε ως κοιμητήριο του οικισμού του Αρνικού. Βέβαιο είναι, ωστόσο, ότι στον περίβολο του μικρού ναού ενταφιάστηκαν ευάριθμα νήπια που κοιμήθηκαν χωρίς να δεχτούν το μυστήριο του Βαπτίσματος. Η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου, όπως είναι σήμερα, έγινε το 1990.
(7) Άγιος Φανούριος Πέτρινος ναός του 19ου αι., που επιβεβαιώνει την πολύ σύντομη αποδοχή στην Ανατολική Κρήτη της αποδιδόμενης τιμής στον νεοφανέντα Άγιο Φανούριο. Σύμφωνα με προφορική μαρτυρία του Μιχάλη Γεροντή, ο ναός υπήρχε από την εποχή της Βενετοκρατίας (δηλαδή προ του 1670), ίσως ως μονή. Τα υπολείμματα των κτισμάτων (κελλιών), που διατηρούνταν μέχρι προσφάτως
― 170 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 171
βόρεια του ναού, οδηγούν στην πιθανή υπόθεση, ότι κατά τα τέλη του 18ου αι. στον συγκεκριμένο χώρο ασκήτευαν μοναχοί. Το 1936 ο ναός ανακαινίστηκε από τον απόστρατο συνταγματάρχη του Μικρασιατικού πολέμου Εμμανουήλ Καφετζάκη, ο οποίος καταγόταν από τον Πύργο. Σημειώνουμε ότι το 1983 έγιναν εργασίες στήριξης του ναού. Τη δαπάνη για την τοποθέτηση του καμπαναριού στον μικρό ναό ανέλαβε προ πολλών ετών ο Εμμανουήλ Τζιράκης (βλ. λ.). Ο νεαρός λοχαγός Εμμ. Καφετζάκης.
― 171 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 172
Κατά την τέλεση του Εσπερινού της εορτής του αγίου Φανουρίου οι ενορίτισσες του Καλού Χωριού προσκομίζουν στον ναό τις παραδοσιακές πίτες και υποβάλλουν στον Άγιο τα αιτήματά τους (26 Αυγούστου 2014).
Αφιερωτήρια πλάκα Ι.Ν. Αγίου Φανουρίου: «Ούτος ο ναός του αγίου και θαυματουργού Φανουρίου ανεκαινίσθη τη πρωτοβουλία Ε.Ν. Καφφετζάκη και τη βοηθεία των κατοίκων Καλ. Χωρίου εν έτει 1939».
― 172 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 173
§4. ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΚΑΙ ΛΟΙΠΟΥ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ
(1) Εικόνες
Φορητή εικόνα. Η εφέστιος εικόνα της Ενορίας του Αγίου Χαραλάμπους (1853).
― 173 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 174
Φορητή εικόνα. Εικονίζονται η Παναγία, ο άγιος Γεώργιος και ο άγιος Χαράλαμπος (1854).
― 174 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 175
«Ο Άρχων Μιχαήλ». Φορητή εικόνα του τέμπλου του κατεδαφισθέντος ναϋδρίου. Επάνω στην εικόνα διασώζεται το κείμενο: «Δέησις των δούλων σου τών κατοικούντων ἐν τη κο῀μη ταύτη και του ἐπιτροπεύοντος δοῦλου σου ἐμμανουὴλ Καβουσανάκι 1865».
Παλαιά φορητή εικόνα της Αγίας Βαρβάρας.
― 175 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 176
«Άγιος Νικόλαος». Φορητή εικόνα του τέμπλου του παλαιού κοιμητηριακού ναού του Αγίου Νικολάου (1895).
Φορητή εικόνα. Ο Χριστός ένθρονος στον άμβωνα του Αγίου Χαραλάμπους. Έργον Κωνσταντίνου προσκυνητού (1888).
― 176 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 177
«Αγία Τριάς». Φορητή εικόνα αποκείμενη στον Ι. Ν. Αγίου Χαραλάμπους.
Tο τέμπλο του Ι.Ν. της Αγίας Τριάδος καθώς φιλοτεχνείται από 15 παιδιά του Καλού Χωριού. Το έργο ολοκληρώθηκε σε μια εβδομάδα (Χριστούγεννα - Πρωτοχρονιά του έτους 2013).
― 177 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 178
«Παναγία Βρεφοκρατούσα». Φορητή εικόνα του τέμπλου του Ι. Ν. Αγίου Χραλάμπους. (ΑΝΑΣΚΕΥΑΣΘΕΙΣΑ ΔΙ’ ἐξόδων ΕΛΕΝΗΣ Γ. ΨΙΛΑΚΗ)
― 178 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 179
(2) Ιερά Σκεύη
Αντιμήνσιο εγκαινίων Ι.Ν. Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Τα εγκαίνια του Ι.Ν. ετέλεσε ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας κυρός Φιλόθεος Β΄ Βουζουνεράκης (29 Απριλίου 1984).
Αντιμήνσιο εγκαινίων Ι.Ν. Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Τα εγκαίνια του Ι.Ν. ετέλεσε ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας Ευγένιος (29 Σεπτεμβρίου 1996).
― 179 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 180
Αντιμήνσιο εγκαινίων Ι.Ν. Αγίας Τριάδος. Τα εγκαίνια ετέλεσε ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας κυρός Φιλόθεος Βουζουνεράκης (15 Ιουνίου 1975).
Άγιο ποτήριο, δισκάριο, αστερίσκος και λαβίδα (από μόλυβο).
― 180 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 181
Παλαιά καμπάνα Ι. Ν. Ευαγγελιστρίας Πύργου, δωρεά της Ζαμπίας Καβουσανού (1934).
Λεπτομέρεια της ίδιας καμπάνας στην οποία εικονίζεται η αφιέρωση της Ζαμπίας Καβουσανού.
― 181 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 182
(3) Παλαιά λειτουργικά βιβλία
Ιερόν Ευαγγέλιον, Βενετία 1865. Περιέχει χειρόγραφη σημείωση: «Καλόν Χωρ. Έτος 1870 εδόθη το και ιερόν εβαγέλιο εις την εκλησία του αγίου Χαραλ. εφημέριος παπά Γεώργιος Μαστοράκης από χωρίον Καλόν».
Μηναίο Δεκεμβρίου, εκδ. Φέξη, 1905. Στο πρώτο φύλλο ο μακαριστός π. Γεώργιος Μαστοράκης (βλ. σ. 39) σημειώνει: «Έτος 1913. Την πρότη δεκεμβρίου Κυριακί μέρα ήρθε βασιλεύς Κονσταντίνος ης τα Χανιά».
― 182 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 183
(4) Λοιπό φωτογραφικό υλικό
Επιγραφή εγκαινίων του δεξιού κλίτους του Ι.Ν. Αγίου Χαραλάμπους, που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Δημήτριο (1891).
Αναμνηστική φωτογραφία των μαθητών του Δημ. Σχολείου Καλού Χωριού (1960). Διακρίνεται το ημιτελές κτίσμα του Ι.Ν. Αγίας Τριάδας.
― 183 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 184
Άποψη του Ίστρου.
Άποψη του Πύργου.
― 184 ―
Άποψη του Καλού Χωριού. Διακρίνονται οι Ι. Ναοί Αγίου Χαραλάμπους, Αγίας Τριάδας και Τιμίου Σταυρού.
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 185
― 185 ―
Το νέο Κοιμητήριο του Καλού Χωριού. Διακρίνεται ο κοιμητηριακός ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 186
― 186 ―
3
1
4
2_
5
1
0
Πανοραμική άποψη μεγάλου μέρους της περιοχής του Καλού Χωριού. Διακρίνονται: 1) Τμήμα του κάμπου, 2) οι δύο όρμοι: Καραβοστάσι και Άγιος Παντελεήμων, 3) στο μέσον των δύο όρμων ο Πρινιώτικος Πύργος, 4) στο βάθος ο μικρός ναός του Αγίου Παντελεήμονος, 5) ο οικισμός Ίστρον, 6) πάνω από τον οικισμό ο λόφος Βρόκαστρο, όπου βρίσκεται ο ομώνυμος υστερομινωικός οικισμός, και 7) στο βάθος αριστερά τα «Στειακά βουνά».
6
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 187
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:09 μ.μ. Page 188
Η ευλογημένη καλοχωριανή ελιά.
Λιομάζωμα στο Καλό Χωριό.
― 188 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 189
Καλοχωριανή μανταρινιά.
Παραλλαγές σταυρών από βάγια.
― 189 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 190
Υπολείμματα παλαιών οικιών του Καλού Χωριού, όπου έζησαν οι πρόγονοί μας! Διακρίνονται στο βάθος: α) Η θάλασσα του κόλπου Μεραμβέλλου, β) τμήμα του Καλοχωριανού κάμπου, γ) το εξωκκλήσι της Αγίας Παρασκευής και δ) ο τρούλος του Ι. Ν. της Αγίας Τριάδας.
― 190 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 191
§ 5. Ονομαστικός Κατάλογος όσων υπηρέτησαν (και υπηρετούν) ως Πρόεδροι και Γραμματείς της Κοινότητας και του Τοπικού Διαμερίσματος του Καλού Χωριού*
Η ενορία του Αγίου Χαραλάμπους Καλού Χωριού, αποδίδουσα την οφειλόμενη τιμή στους τοπικούς άρχοντες, καταχωρίζει τα ονόματά τους στον ονομαστικό κατάλογο που ακολουθεί και τους ευχαριστεί εκ βάθους καρδίας γιατί, τόσο οι προαπελθόντες και οι αφυπηρετήσαντες και όντες εν ζωή όσο και οι εν ενεργεία, ετίμησαν και τιμούν το έργο της τοπικής Εκκλησίας και κρατούν ζωντανές τις θρησκευτικές αξίες και παραδόσεις των προγόνων μας.
α) Πρόεδροι της Κοινότητας 1. Ζερβάκης Γεώργιος 2. Μαυρής Αντώνιος 3. Πάγκαλος Γεώργιος 4. Κλώντζας Μιχαήλ 5. Πάγκαλος Γεώργιος 6. Καβουσανός Κωνσταντίνος 7. Καφετζάκης Εμμανουήλ 8. Καβουσανός Κωνσταντίνος 9. Κλώντζας Μιχαήλ 10. Δασκαλάκης Γεώργιος 11. Κλώντζας Μιχαήλ 12. Καφετζάκης Εμμανουήλ 13. Μαυρής Γεώργιος 14. Πάγκαλος Μιχαήλ 15. Καβουσανός Εμμανουήλ 16. Κλώντζας Μιχαήλ 17. Καφετζάκης Εμμανουήλ 18. Κουνενός Φανούριος 19. Καφετζάκης Δημήτριος
; - 1928 1928 - 1.9.1929 Σεπτ. 1929 - 1.9.1930 2.9.1930 - 31.8.1932 1.9.1932 - Απρ. 1934 Απρ. 1934 - 31.12.1934 1.1.1935 - 31.12.1935 1.1.1936 - 31.12.1936 1.1.1937 - 28.2.1942 1.3.1942 - Ιούλιος 1944 Αύγ. 1944 - 1949 1949 - Απρ. 1951 Μάιος 1951 - 31.12.1953 1.1.1954 - 31.12.1954 1.1.1955 - 31.12.1956 1.1.1957 - 1959 1960 - 31.12.1961 1.1.1962 - Σεπτ. 1973 Οκτ. 1973 - Μάιος 1974
* Ο Κατάλογος δημοσιεύεται όπως μας τον παρέδωσε από το αρμόδιο Γραφείο του Δημοτικού Διαμερίσματος Καλού Χωριού η αρμόδια υπάλληλος κ. Ελένη Χριστινάκη, την οποία ευχαριστούμε θερμώς.
― 191 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 192
20. 21. 22. 23.
Παυλάκη Αμαλία Μαργετουσάκης Στυλιανός Μανιαδάκης Μιχαήλ Σγουρός Γεώργιος
Ιούν. 1974 - Μάιος 1975 Ιούν. 1975 - 31.12.1982 1.1.1983 - Ιούν. 1997 Ιούλ. 1997 - 31.12.2002
β) Πρόεδροι του Τοπικού Διαμερίσματος 1. Μανδουράρης Μιχαήλ Ιω. 1.1.2003 - 31.12.2006 2. Καφετζάκης Ιωάννης Μιχ. 1.1.2007 - 31.12.2010 3. Κουρίνος Μιχαήλ Γ. 1.1.2011 - 31.8.2014 4. Μανδουράρης Μιχαήλ Ιω. Σεπτ. 2014 - σήμερα (Μάιος 2015) γ) Γραμματείς της Κοινότητας και του Δημοτικού Διαμερίσματος 1. Ρεστάκης Εμμ. ; - 1959 2. Καβουσανός Μιχαήλ 1959 - 1991 3. Καβουσανού Ασπασία δύο περίπου μήνες 1991 4. Χριστινάκη Ελένη 1991 - σήμερα (Μάιος 2015)
― 192 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 193
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
1. Η προσπάθεια που καταβλήθηκε με όσα γράφηκαν στις σελίδες αυτού του βιβλίου απέβλεπε μεταξύ άλλων σε μια βασική στόχευση. Να βοηθήσει, καταρχάς, κάθε Καλοχωριανό αναγνώστη, επί τη βάσει μιας ελεύθερης από κάθε είδους εξάρτηση ή πειθαναγκασμό αυτογνωσίας, να απαντήσει στο υπαρξιακό ερώτημα, αν ο ίδιος κρίνει και σε ποιο βαθμό ότι είναι γνήσιο μέλος της ενορίας του χωριού από το οποίο έλκει την καταγωγή του. Την απάντηση στο ίδιο ερώτημα, τηρουμένων βεβαίως των σχετικών αναλογιών, καλείται να δώσει και κάθε άλλος αναγνώστης του βιβλίου, ανεξαρτήτως της ενορίας της οποίας είναι μέλος, ή του τόπου καταγωγής του. 2. Η προηγούμενη παράγραφος επιθυμεί να δηλώσει με σαφήνεια, ότι τα συμπεράσματα του παρόντος, αλλά και οποιουδήποτε άλλου βιβλίου, καλόν είναι να τα συνάγει ο ίδιος ο αναγνώστης ως αντικειμενικός και δίκαιος κριτής. Επειδή, όμως, ένα βιβλίο κρίνεται και από τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει, και αυτό αποτελεί βασικό σχεδόν κανόνα της συγγραφικής δεοντολογίας, εμείς δεν θα αποτελέσουμε εξαίρεση. 3. Βασική σκέψη, λοιπόν, που είχαν συνεχώς κατά νου οι συντελεστές της ανά χείρας εργασίας ήταν η έννοια και το περιεχόμενο του όρου ενορία. Πίστευαν, δηλαδή, και πιστεύουν ότι ενορία είναι μια συγκεκριμένη διοικητική εκκλησιαστική περιφέρεια με αυστηρά καθορισμένα δικαιοδοσιακά όρια, τα οποία καθορίζει ο οικείος Επίσκοπος ή το Μητροπολιτικό Συμβούλιο, σύμφωνα, πάντοτε, με την Ορθόδοξη κανονική παράδοση. 4. Διήκουσα έννοια της εργασίας αποτέλεσε η σκέψη, ότι η ενορία είναι ο βασικός πυρήνας και το υγιές κύτταρο της λατρευτικής και πνευματικής ζωής της Ορθόδοξης Εκκλησίας, γιατί στην ενορία τελεσιουργείται το «σώμα του Χριστού» κατά την ώρα κυρίως του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας, ασφαλώς δε και κατά την τέλεση των άλλων μυστηρίων.
― 193 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 194
5. Η μεταφυσική ανεστιότητα, η οποία αποτελεί στις μέρες μας διακήρυξη της προσωπικής πίστης πολλών, επίσημων και ανεπίσημων προσώπων ανά τον κόσμο και την πατρίδα μας, είναι για μας ξεπερασμένο και παλιομοδίτικο νόμισμα, κατ’ ουσίαν κίβδηλο και πολύ παλαιάς κοπής. 6. Βασικό συμπέρασμα της εργασίας είναι ότι αποδίδεται ο επιβαλλόμενος σεβασμός τόσο στα πρόσωπα, που ανάλωσαν τον εαυτό τους προς επιτέλεση του ιερού έργου της ενορίας, όσο και στα πράγματα, χωρίς τα οποία οι ενορίτες δεν μπορούν να επιτελέσουν τις ιερές τους ακολουθίες. Είναι δηλαδή αναγκαία τόσο η ύπαρξη και η παρουσία του λειτουργού ιερέα, των ψαλτών, των νεωκόρων και των μελών του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου της ενορίας, όσο και του ευτρεπισμένου ναού ή του εξωκκλησίου, των λειτουργικών βιβλίων, των ιερών σκευών και όλου εκείνου του εξοπλισμού που διευκολύνει την επιτέλεση των θείων μυστηρίων και των ιερών ακολουθιών όλου του εκκλησιαστικού έτους, από την 1η Σεπτεμβρίου μέχρι την 31η Αυγούστου. 7. Τα ήθη και τα έθιμα της ενορίας του Αγίου Χαραλάμπους αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της θρησκευτικής και ειδικότερα της τοπικής εκκλησιαστικής παράδοσης, η οποία σφυρηλατεί ακατάλυτους δεσμούς με το παρελθόν της ενορίας. Τα ήθη και τα έθιμα π.χ. των Χριστουγέννων, της Μ. Εβδομάδος, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου καθώς και των μεγάλων τοπικών εορτών (των πανηγυριών) του καλοκαιριού (Αγίας Παρασκευής, Αγίου Παντελεήμονος και Αγίου Σίλα), δημιουργούν ατμόσφαιρα αγάπης, αδελφοσύνης, χαράς και ελπίδας και τρέφουν με γνήσιους νοσταλγικούς δεσμούς εκείνους, κυρίως, τους ενορίτες, οι οποίοι έλκουν την καταγωγή τους από το Καλό Χωριό, ζουν όμως και εργάζονται μακριά από το Χωριό και την ενορία. Εδώ έχει τη θέση του υπό την ευρύτερη έννοιά του ο λόγος του Δημοκρίτου: «βίος ἀνεόρταστος, μακρὰ ὁδὸς ἀπανδόκευτος (Δημόκριτος: Στοβαίου, Ανθολόγιον 154, 38). 8. Η ειδική αναφορά όχι μόνο στους κεντρικούς ναούς της ενορίας, αλλά και στα κάτασπρα εξωκκλήσια της, τα οποία είναι χτισμένα σε διάφορα σημεία της μείζονος περιφέρειας του Καλού Χωριού, δεν αποτελούν απλά σημεία θρησκευτικής αναφοράς, αλλά σταθμούς βαθύτερης ευσέβειας και, γιατί όχι, σταθμούς αναμεταδόσεως συναισθηματικών και ψυχικών δονήσεων που δένουν τις γενιές με σφυρήλατους δεσμούς, ικανούς να υπερβούν, κατά μυστικό βεβαίως τρόπο, τον αδηφάγο, θα λέγαμε, και πανδαμάτορα χρόνο. 9. Οι εικόνες όλων των ναών και τα παλαιά, κυρίως, ιερά σκεύη και λειτουργικά βιβλία αποτελούν και για την ενορία του Αγίου Χαραλά― 194 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 195
μπους του Καλού Χωριού αρμούς σύνδεσης και ψηλάφησης του παρελθόντος από τους νεότερους ενορίτες και τους βοηθούν να αντιστέκονται στην, πολλές φορές, όχι θετική χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας. 10. Το τελευταίο συμπέρασμα αξιολόγησης της εργασίας ανήκει στον αναγνώστη, τον οποίο οι συντελεστές τής έκδοσης ευχαριστούν γιατί ανέγνωσε το βιβλίο και ελπίζουν ότι ωφελήθηκε, έστω και λίγο, από όσα αυτό περιέχει και προσφέρει μόνο με αγάπη. Από αυτήν την αγάπη κινούμενοι καταχωρίσαμε ομόθυμα τον κατάλογο των τοπικών αρχόντων του Καλού Χωριού (σσ. 191-192). Θεωρήσαμε, όμως, χρέος μας να κλείσουμε το βιβλίο εξαιτούμενοι την ευχή και την ευλογία του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου μας κ. Ευγενίου, ο οποίος εικονίζεται στον Αρχιερατικό θρόνο της ιστορικής Ι. Μ. Παναγίας Φανερωμένης. Στην ενέργειά μας αυτή μας παρακίνησε το ηθικό παράγγελμα του αποστόλου Παύλου στην επιστολή του προς Εβραίους 13, 17. Παραθέτουμε το σχετικό κείμενο σε νεοελληνική απόδοση: «Να ακολουθείτε με πίστη και να υπακούτε τους εκκλησιαστικούς σας ηγέτες· γιατί αυτοί αγρυπνούν για τη σωτηρία των ψυχών σας, επειδή θα δώσουν λόγο στον Θεό. Έτσι, η μέριμνά τους αυτή θα γίνεται με χαρά και όχι με στενοχώρια, κάτι που δεν σας συμφέρει».
― 195 ―
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 196
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 197
Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ιεραπύτνης και Σητείας κ.κ. ΕΥΓΕΝΙΟΣ επί του Αρχιερατικού Θρόνου της Ι. Μονής Παναγίας Φανερωμένης (14-8-2014).
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 198
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 199
ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟb_Layout 1 05/05/2015 6:10 μ.μ. Page 200