Treści zawarte w monografi i

Ryc. 0.1. Integracja wiedzy z dziedziny neuronauk, ze szczególnym uwzględnieniem neurobiologii i neuropsychologii oraz psychologii

Źródło: opracowanie M. Pąchalska.

Treści zawarte w monografiiTreści zawarte w monografi i

Treści zaprezentowane w monografi i Ja utracone i odzyskane dotyczą istoty, powstawania, rozwoju i rozpadu systemu Ja w powiązaniu ze świadomością, osobowością i emocjami, percepcją, pamięcią (ze szczególnym uwzględnieniem pamięci autobiografi cznej) oraz z językiem i pragmatyką w różnych zespołach chorobowych, które powstają w następstwie uszkodzenia mózgu, a także istoty różnorodnych symptomów zaburzeń tożsamości (por. MacQueen, 2017; Rasmus, 2017). Podkreśla się, że rzeczywista integracja chorych ze społeczeństwem wymaga uwzględnienia oprócz tradycyjnie omawianych czynników społecznych również czynników kulturowych. Warto więc, choćby w wielkim skrócie, dokonać przeglądu treści poszczególnych rozdziałów, pozwoli to bowiem na przybliżenie rozległego zakresu tego przedsięwzięcia oraz bogactwa podjętej problematyki.

W rozdziale pierwszym omawiamy istotę własnego Ja ucieleśnionego, świadomego i samoświadomego. Opisujemy, jak powstaje stan umysłowy, który leży u podłoża procesu uświadamiania sobie rzeczywistości, w tym reprezentacji organizmu (ciała i mózgu). Wskazujemy, że proces ten rozwija się w czasie, co wiąże się z faktem, iż pojedynczy stan umysłowy to stan przejściowy, pojawiający się w świadomości i natychmiast zanikający, aby zrobić miejsce następnemu. W procesie powstawania świadomości poszczególne stany umysłu zastępują się wzajemnie w ułamku sekundy i jednocześnie zachodzą na siebie, stwarzając poczucie ciągłości. Odmiennymi postaciami świadomości, odnoszącymi się do etapów rozwijania się stanu umysłowego, są: Ja we śnie; pobudzenie; narodziny świadomości przedmiotów i czynności; czuwanie oraz introspekcja. Szczególną uwagę zwracamy na Ja ze snu, występujące w marzeniach sennych, oraz na stany snopodobne i halucynacje, gdyż są to częste zjawiska obserwowane u chorych ze zróżnicowanymi uszkodzeniami mózgu. Szerzej przedstawiamy także zagadnienia związane z pojęciem Ja przedmiotowego oraz podmiotowego tworzonego we współdziałaniu z procesami świadomości, samoświadomości i metaświadomości. Wskazujemy również, że w obrębie systemu Ja należy uwzględnić: Ja jednostkowe (przedmiotowe i podmiotowe), społeczne (relacyjne i kolektywne) oraz kulturowe (religijne i świeckie). Zagadnienia te przedstawiamy w formie modelu, który ukazuje indywidualne i kulturowe uwarunkowania systemu Ja. Wyróżniamy tu trzy podstawowe podsystemy Ja: świadomość, samoświadomość i metaświadomość oraz działające w ich obrębie kody. W obrębie umysłu jednostkowego wyodrębniamy kody: monokonkretny, polikonkretny, hierarchiczny i twórczy, rozwijające się dzięki procesom poznawczym (w tym językowemu i niejęzykowemu porozumiewaniu się) przy współudziale procesów emocjonalnych. Kody umysłu społecznego to normy i reguły życia społecznego zapewniające bezkonfl iktowe funkcjonowanie i integrację ze społeczeństwem. Z kolei kodami umysłu kulturowego są uznane za własne reguły moralne tworzone dzięki zagnieżdżeniu w środowisku społeczno-kulturowym, a także własny system wartości oraz znaki i symbole kultury. Na zakończenie podkreślamy, że u osób z uszkodzeniem mózgu wszystkie te cechy mogą być zaburzone, w wyniku czego następuje utrata lub rozpad poszczególnych rodzajów Ja.

Rozdział drugi został poświęcony rozpadowi systemu Ja i zaburzeniom tożsamości indywidualnej, kulturowej i społecznej u osób ze spektrum schizofrenii. Dynamika objawów tego spektrum znajduje odzwierciedlenie w zmianach, jakie pojawiają się w poszczególnych wersjach klasyfi kacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, zawartej w Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM; Podręcznik diagnostyczno-statystyczny zaburzeń psychicznych ), w odniesieniu do kryteriów diagnozowania tych zaburzeń. Klasyfi kacja ta została umieszczona m.in. w wydanej w języku

polskim publikacji Kryteria diagnostyczne według DSM-IV-TR (Wciórka, 2008). Prezentujemy też zmodyfi kowaną defi nicję spektrum schizofrenii zaproponowaną w najnowszej klasyfi kacji zaburzeń psychicznych (DSM-5; American Psychiatric Association, 2013). Zrozumienie istoty schizofrenii powinna ułatwić Czytelnikowi prezentacja badań dotyczących tego zespołu chorobowego: począwszy od badań genetycznych poprzez anatomiczno-funkcjonalne, biochemiczne, behawioralne (w tym neuropsychologiczne) do najnowszych badań z zakresu neurofi zjologii. Badania anatomiczne i neuroobrazowe wskazują głównie na dezintegrację połączeń między poszczególnymi neuronami. Z kolei badania neurofi zjologiczne ujawniają zakłócenia działania czterech głównych systemów funkcjonalnych mózgowia: sensorycznego wraz z sieciami uwagowymi, poznawczego, emocjonalnego i wykonawczego. Prowadzi to do rozpadu systemu Ja i znajduje odbicie w rysunkach i obrazach tworzonych przez chorych. Wskazujemy również na zmienność objawów występujących w schizofrenii, powodującą znaczne trudności diagnostyczne. Najlepszym rozwiązaniem tych trudności okazały się badania neuroobrazowe mózgu, a zwłaszcza badanie qEEG, ERPs oraz tomografi a sLORETA . Umożliwiają one przeprowadzenie dokładnej analizy uzyskanych danych w ERPs i wyodrębnienie komponentu P3b, który uznano za neuromarker schizofrenii. W bloku rozszerzającym prezentujemy studium przypadku chorej, u której postawiono błędną diagnozę schizofrenii. Dopiero badanie za pomocą nowych neurotechnologii (qEEG i ERPs) ujawniło występowanie u niej neuromarkera lęku, co potwierdziło wyniki uzyskane w badaniu neuropsychologicznym i neuropsychiatrycznym, wskazujące na występowanie zespołu lęku uogólnionego. Odstawienie leków psychotropowych oraz wprowadzenie leków przeciwlękowych połączone z neuroterapią umożliwiły chorej powrót do pracy i normalne funkcjonowanie społeczne. Przykład ten wskazuje na konieczność stosowania nowych neurotechnologii w diagnostyce chorób psychicznych, ze szczególnym uwzględnieniem spektrum schizofrenii.

Rozdział trzeci prezentuje rozpad systemu Ja u osób po udarze mózgu. Omawiamy przyczyny i rodzaje udarów mózgu, ich następstwa oraz zasady oddziaływania terapeutycznego. Udary mózgu stanowią główną przyczynę zachorowalności i niepełnosprawności na całym świecie, przy czym u około połowy chorych występuje afazja. Wskazujemy też, że udar mózgu doprowadza do znacznych zmian w życiu człowieka. Dotyczy to sfer: fi zycznej, psychicznej, społecznej i zawodowej, prowadzi więc często do rozpadu systemu Ja indywidualnego (przedmiotowego i podmiotowego) oraz społecznego (kolektywnego i kulturowego). Sytuację pogarsza to, że udary mózgu występują głównie u ludzi starszych, co stwarza problemy z adaptacją tych osób do nowych warunków życia związanych z chorobą, a z czasem prowadzi do całkowitej izolacji społecznej. Nie wolno zapominać o chorobie naczyniowej, która stanowi główną przyczynę

udaru, dlatego też w rozdziale ukazujemy nowe możliwości zapobiegania udarowi mózgu i jego leczenia dzięki postępom chirurgii naczyniowej. Zwracamy uwagę, że rozpad systemu Ja i zmiana tożsamości chorego powodują występowanie podobnych zaburzeń u partnera, co nasila desynchronizację aspektu emocjonalnego więzi rodzinnej i prowadzi do istotnego obniżenia jakości życia rodziny, a zwłaszcza małżonka lub partnera chorego. W tym kontekście przytaczamy krótką wypowiedź męża jednej z badanych i rehabilitowanych przez pierwszą autorkę tej książki pacjentek po udarze mózgu z całkowitą afazją. Wypowiedź pochodzi z jego liczącego ponad 1000 stron pamiętnika. Ilustruje tragedię i niewyobrażalne cierpienie związane z radzeniem sobie z życiem tej rodziny. Czytelnik znajdzie tu również charakterystykę zmian w systemie Ja i w tożsamości, jakie pojawiają się po udarze prawej i lewej półkuli mózgu, jak również sposoby radzenia sobie z tymi zaburzeniami, ze szczególnym uwzględnieniem działań zmierzających do odbudowy systemu Ja, odtworzenia autobiografi i, utraconej po udarze mózgu, oraz tworzenia nowej narracji życia w warunkach wyznaczonych przez chorobę. Stanowi to niezbędny warunek osiągnięcia sukcesu terapeutycznego. Ilustrujemy to dwoma przypadkami z praktyki klinicznej, pozwalającymi lepiej zrozumieć omawianą problematykę. Podkreślamy tu znaczenie terapii sztuką, o czym świadczy sukces pianistki, która w wyniku przeprowadzonej terapii odzyskała umiejętność gry na fortepianie i mogła powrócić do dawnej pracy. Odkryła też w sobie talent plastyczny. W bloku rozszerzającym prezentujemy studium przypadku chorego, u którego w następstwie udaru mózgu wystąpiło znaczne pogorszenie funkcjonowania psychicznego i społecznego. Finalnie spowodowało to zachwianie poczucia własnego Ja i doprowadziło do rozpadu jego tożsamości społecznej.

W rozdziale czwartym, poświęconym rozpadowi systemu Ja u osób po urazach mózgu, zwracamy uwagę na to, że skutki takich urazów znane były już w starożytności, jednak dopiero zastosowanie nowych technologii pozwoliło na zmianę sposobu myślenia o ich następstwach. Nowoczesne metody diagnostyczne ukazują m.in., że w przypadku urazu mózgu mamy do czynienia nie tylko z organicznym uszkodzeniem komórek i włókien nerwowych, lecz również z dysfunkcją całej sieci neuronalnej. W tym kontekście omawiamy wczesne następstwa urazu mózgu, ze szczególnym uwzględnieniem: śpiączki, stanu wegetatywnego, stanu minimalnej świadomości oraz zespołu zamknięcia. Trudną sytuację pacjentów, którzy wybudzają się z długotrwałej śpiączki, najlepiej ilustruje studium przypadku pacjenta z wyższym wykształceniem i silną osobowością, który próbuje się porozumiewać niejęzykowo i choć ten proces trwa długo, to jednak stopniowa poprawa cieszy rodzinę. Przykład ten pozwala częściowo wyjaśnić dynamiczny i zmienny charakter obserwowanych objawów. Mamy tu bowiem do czynienia nie tylko z uszkodzeniem określonej okolicy,

lecz także z dysfunkcją (a często wręcz przerwaniem) całej sieci połączeń neuronalnych, która wskutek oddziaływania neuroterapii powoli się odbudowuje. Odbudowa ta łączy się również z neuroplastycznością i rezerwą poznawczą związaną m.in. z wykształceniem i stanem wiedzy chorego. Dochodzi też do zaburzeń samoświadomości, rozpadu systemu Ja oraz zmian tożsamości, co jest często pomijane w literaturze przedmiotu. Najważniejsze czynniki warunkujące ten rozpad i utratę tożsamości to: – głębokość zaburzeń, w tym całkowita (globalna) amnezja pourazowa; – lokalizacja największych obszarów zniszczenia w przednim lub tylnym obszarze mózgu oraz w lewej lub prawej półkuli mózgu, jak również związane z nią zaburzenia tożsamości.

Warto zaznaczyć, że przy urazach lewej półkuli zaburzenia tożsamości dotyczą głównie różnorodnych aspektów autobiografi i, a urazy prawej półkuli mózgu wiążą się głównie z rozpadem systemu Ja związanym z trudnościami w całościowym ujęciu swojej tożsamości. Szczególnie dotkliwe są następstwa uszkodzeń okolicy czołowej, gdyż powodują całkowity rozpad dotychczasowej osobowości i tożsamości chorego. Zwracamy ponadto uwagę na możliwość wystąpienia pourazowych zaburzeń psychicznych: psychozy pourazowej, depresji, pourazowych zespołów urojonej (błędnej) identyfi kacji siebie, uzależnień od różnego rodzaju substancji psychoaktywnych oraz otępienia pourazowego. W tym kontekście pouczające są przykłady chorych po urazie mózgu, u których depresja łączyła się z trudnościami w rozpoznawaniu własnej zniekształconej twarzy. Prezentujemy też unikalny przypadek chorego, który przeżył uraz spowodowany wirująca piłą. Rozwinął się u niego zespół irytacyjnej euforycznej apatii, a jego niekontrolowane zachowanie doprowadziło do całkowitej izolacji społecznej. W bloku rozszerzającym ukazujemy studium przypadku pacjentki wybudzonej ze śpiączki pourazowej, u której wystąpił całkowity rozpad systemu Ja. Jednak w wyniku zastosowanej neuroterapii uzyskano u niej poprawę. Dlatego też omawiamy szerzej możliwości i przebieg neuroterapii, porównując dwa programy treningu: (1) neurofeedback (protokół poznawczy beta) połączony z treningiem behawioralnym oraz (2) powtarzalną przezczaszkową stymulację magnetyczną (rTMS) połączoną z treningiem behawioralnym. Przypadek ten uświadamia nam, jak ważne dla ponownej integracji systemu Ja oraz odnalezienia własnej tożsamości i swojego miejsca w świecie jest staranne dobranie terapii dzięki wykorzystaniu funkcjonalnych neuromarkerów qEEG i ERPs.

Rozdział piąty prezentuje rozpad systemu Ja u osób z chorobami neurodegeneracyjnymi. Przybliżamy w nim istotę schorzeń neurodegeneracyjnych w perspektywie rozpadu systemu Ja oraz towarzyszących zaburzeń tożsamości indywidualnej, kulturowej i społecznej. Poruszamy tu problematykę diagnozy choroby neurodegeneracyjnej oraz zaburzeń funkcji neuropoznawczych.

W pierwszej części rozdziału prezentujemy opis choroby Alzheimera, omawiamy jej patogenezę i nowe kryteria jej rozpoznawania. Następnie poruszamy zagadnienie związku między destabilizacją sieci neuronalnych i utratą neuronów a zaawansowaniem tej choroby. Omawiamy też zaburzenia Ja minimalnego (roboczego) na wczesnym etapie choroby Alzheimera, Ja longitudinalnego (autobiografi cznego) na jej późnym etapie oraz rozpad systemu Ja na jej etapie fi nalnym. Przykład z praktyki klinicznej ukazuje los chorego ze współwystępowaniem depresji naczyniowej i choroby Alzheimera. W miarę trwania choroby zmiany neurodegeneracyjne objęły całe mózgowie, doszło do przerwania połączeń między korą a układem limbicznym, co spowodowało rozpad więzi emocjonalnych z osobami najbliższymi. Destabilizacja sieci neuronalnych w prawej półkuli wywołała trudności w scalaniu poszczególnych spostrzeganych części obiektów i rozpad obrazu świata. Chory doznawał urojeń, że żyje w świecie sobowtórów, co doprowadziło do wystąpienia zespołu Capgrasa oraz rozpadu systemu Ja. W drugiej części rozdziału przybliżamy istotę otępienia czołowo-skroniowego. Prezentujemy pierwszy na świecie opis choroby Picka oraz cechy demografi czne pacjentów z różnymi wariantami klinicznymi (w tym językowymi) tego otępienia. Przedstawiamy tu obraz i przyczyny zaburzeń Ja minimalnego na wczesnym oraz Ja longitudinalnego (autobiografi cznego) na późnym i fi nalnym etapie rozwoju otępienia czołowo-skroniowego. Zwracamy też uwagę, że wiąże się to z utratą tożsamości indywidualnej, społecznej i kulturowej. Czytelnik znajdzie tu opisy przypadków klinicznych dobranych odpowiednio do przedstawionych rodzajów choroby neurodegeneracyjnej. Ponadto prezentujemy badania potwierdzające zjawisko przenikania objawów chorobowych. W bloku rozszerzającym omawiamy przypadek otępienia semantycznego, zwracając uwagę, że rozpad systemu językowego (zwłaszcza w zakresie słownictwa) prowadzi do defragmentacji percypowanego przez chorego świata, co uniemożliwia mu normalne funkcjonowanie.

W rozdziale szóstym, poświęconym zmianom własnego Ja u osób z nowotworami mózgu, przedstawiamy konsekwencje, jakie dla Ja indywidualnego i społecznego niesie choroba nowotworowa, w szczególności guzy mózgu. Prowadzą one do zmian w osobowości chorych, dezintegracji i utraty Ja indywidualnego (przedmiotowego i podmiotowego) oraz społecznego (relacyjnego i kolektywnego). W rozdziale opisujemy pięcioelementową typologię tych zmian: od (1) Ja zintegrowanego (kiedy pacjent został wyleczony lub zachował wiarę w wyleczenie i nie utracił istotnych właściwości tego Ja) poprzez (2) częściowo zdezintegrowane Ja indywidualne i społeczne (utrata Ja kolektywnego), następnie (3) Ja w kryzysie tożsamości oraz (4) Ja zdezintegrowane aż po (5) całkowity rozpad Ja. W rozpatrywaniu złożonych problemów diagnozy i leczenia guzów mózgu proponujemy wielowymiarowy model funkcjonowania człowieka,

oparty na koncepcji hierarchii zagnieżdżonej oraz na mikrogenetycznej teorii objawu, co umożliwia uchwycenie przebiegu zaburzeń procesów poznawczych, emocjonalno-motywacyjnych oraz zachowania w przebiegu choroby nowotworowej. Jednak przykład znanej aktorki Małgorzaty Braunek ukazuje, że nawet w ostatnim stadium choroby nowotworowej można zachować zintegrowane Ja i służyć pomocą innym chorym. Prezentujemy też kilka przypadków klinicznych, które powinny umożliwić lepsze zrozumienie omawianych zagadnień. W pierwszym przypadku glejak umiejscowiony w prawej okolicy ciemieniowej spowodował wystąpienie halucynacji, zaburzeń orientacji przestrzennej aż do rozpadu Ja. U drugiej pacjentki oprócz objawów uszkodzenia mózgu pojawiła się padaczka. Opis leczenia chorej z glejakiem skroniowo-ciemieniowym stanowi przykład udanego zabiegu chirurgicznego, a przeprowadzenie trzech kolejnych badań umożliwiło wiarygodną ocenę jej stanu. W bloku rozszerzającym podkreślamy, że najpoważniejsze problemy rodzi utrata kontroli zachowania i uczuć moralnych, co wystąpiło u chorego z gwiaździakiem przypodstawnej części mózgu. Potwierdza to znaczenie połączeń korowo-podkorowych dla sprawnego działania całego mózgowia.

W rozdziale siódmym omawiamy zespół stresu pourazowego (PTSD), gdyż jest to nowe wyzwanie, przed jakim stoi współczesna neuronauka. Zespół stresu pourazowego zgodnie z klasyfi kacją DSM-5 uważany jest za rodzaj zaburzenia lękowego związanego z krótko- lub długotrwałym przeżyciem traumatyzującego wydarzenia, które posiada cechy wyjątkowo zagrażające lub katastrofalne i przekracza możliwości adaptacyjne ludzkiego przeżywania. U chorych z PTSD obserwuje się zmiany gospodarki neurohormonalnej. Prowadzi to do specyfi cznego rodzaju zaburzeń pamięci związanych z destabilizacją sieci neuronalnych, gdyż intruzywnemu odtwarzaniu traumatycznych wydarzeń towarzyszy podwyższony poziom adrenaliny, co może skutkować wzmacnianiem śladów pamięciowych biorących udział w tym odtwarzaniu. W rezultacie u chorych pojawia się wzmożona reaktywność na inne stresujące sytuacje. Badania obrazowania mózgu wskazują uszkodzenia okolicy przedczołowej, ciała migdałowatego i hipokampa. W rozdziale omawiamy badania umożliwiające lepsze zrozumienie istoty i uwarunkowań PTSD. Są to przede wszystkim nowe neurotechnologie4 umożliwiające stwierdzenie występowania zmian strukturalnych i funkcjonalnych. Bliższe poznanie istoty oraz różnych przyczyn powstawania PTSD powinny ułatwić Czytelnikowi zaprezentowane przypadki chorych cierpiących na ten zespół chorobowy. Przedstawiliśmy

4 (f)MRI – (functional) magnetic resonance imaging; MEG – magnetoencephalography; PET –positron emission tomography; qEEG – quantitative electroencephalography; ERPs – event-related potentials; sLORETA – standardized low-resolution brain electromagnetic tomography.

opisy dwóch chorych z PTSD, u których w następstwie przeżyć wojennych i pobytu w obozie wystąpiło mnemoniczne zamknięcie, powodujące ciągły nawrót traumatycznych wspomnień. Różne losy tych chorych wiążą się z faktem, że pierwsza z osób chorych opracowała własne strategie walki z objawami PTSD, u drugiej zaś z powodu doznanego urazu mózgu nasiliły się traumatyczne wspomnienia. Przypadek kolejnego opisanego pacjenta uzmysławia nam, że PTSD może się rozwinąć również na skutek uświadomienia sobie możliwości bliskiej śmierci w wyniku udaru mózgu mimo udanej operacji zwężonej tętnicy szyjnej. W tym kontekście zwracamy uwagę, że rozwój chirurgii naczyniowej umożliwia skuteczne udrożnienie tętnicy szyjnej, a przez to lepszą pracę mózgu. Poprawa stanu zdrowia redukuje lęk przed śmiercią, przez co minimalizuje objawy PTSD. W bloku rozszerzającym opisaliśmy studium przypadku chorego, u którego rozwinął się bardzo głęboki zespół stresu pourazowego w następstwie urazu głowy doznanego w trakcie misji wojskowej w Libanie. Na podkreślenie zasługuje odnotowane u tego pacjenta występowanie stanowiącego rzadkość niskonapięciowego, szybkiego EEG – czynnika, który miał dodatkowy wpływ na ukształtowanie się pełnoobjawowego PTSD . Rozdział kończymy omówieniem następstw zakażenia koronawirusem SARS-CoV-2 oraz przebycia neuroCOVID-19, zwracając szczególną uwagę na możliwość rozwoju PTSD. Przybliżamy również działania nowoczesnej medycyny pozwalające na bardziej efektywną diagnozę i neuroterapię tego zespołu.

W rozdziale ósmym wskazujemy, że skuteczna terapia osoby z zaburzeniami tożsamości wymaga nie tylko współpracy wielu specjalistów, lecz przede wszystkim podejścia ukierunkowanego na cel. Obejmuje ono dwa podstawowe programy: Trening Zarządzania Celami oraz Trening Funkcji Wykonawczych. Oprócz kompleksowej holistycznej terapii uwzględnia się także indywidualne potrzeby pacjentów, a powrót do społeczeństwa ułatwia im terapia grupowa przeprowadzana w Krakowskim Ośrodku Rehabilitacji Chorych z Afazją „Afa-Klub”. Umożliwia to program Akademia Życia, w którym stosuje się rozbudowane techniki terapeutyczne, skierowane zarówno na odbudowę własnego Ja, jak i na społeczną reintegrację pacjenta. Zasady i skuteczność tego podejścia do rehabilitacji ilustrujemy przykładem wybitnego artysty malarza Jerzego Wróblewskiego, który doznał obustronnego udaru mózgu. Uczestniczenie w Akademii Życia umożliwiło mu powrót do przedchorobowego malarstwa o charakterze metaforycznym i surrealistycznym. Podobnie jak w przypadku innych artystów pomocne okazało się malowanie własnych halucynacji. Doniosłe znaczenie dla efektywności rehabilitacji ma prowadzenie terapii w środowisku terapeutycznym. Pierwszym i najważniejszym krokiem jest tutaj indywidualna i grupowa rehabilitacja, która pozwala na redukcję cech dysocjacji objawów neuropsychologicznych. Nie należy jednak skupiać się jedynie na ćwiczeniu

zaburzonych funkcji Trzeba się starać pomóc choremu również w odzyskaniu kompetencji zawodowych i relacji społecznych. Ilustruje to przypadek światowej sławy malarki Krystyny Habury, która przez dłuższy okres skarżyła się na „afazję twórczą” mimo powrotu utraconych na skutek udaru prawej półkuli mózgu sprawności. Program Terapii Sztuką umożliwił jej odzyskanie dawnych zdolności twórczych, chociaż zmienił się styl jej obrazów. Warto podkreślić, że w ramach tego programu powstało wiele dzieł uznawanych za artystycznie cenne. Pozwolił on też kilku pacjentom cieszyć się swoimi odkrytymi zdolnościami artystycznymi i odzyskanym utraconym wskutek uszkodzenia mózgu własnym Ja.

W końcowym, dziewiątym rozdziale podsumowujemy rozważania na temat neuropsychologii własnego Ja. Prezentujemy tu autorską, nowoczesną defi nicję neuropsychologii, która zakłada, że neuropsychologia jest subdyscypliną psychologii rozwijającą się na pograniczu neuronauk medycznych (stosuje badania kliniczne i eksperymentalne neuroanatomiczne, neurofi zjologiczne, neurobiologiczne, neurochirurgiczne, neurologiczne, neuropsychiatryczne i neurometryki) oraz neuronauk społecznych (korzysta z danych uzyskanych w badaniach psychologicznych, neurolingwistycznych, neurosocjologicznych, neurokulturoznawczych i psychometrykach w celu pomocy osobie chorej). Przedmiot neuropsychologii stanowią związki zachowań z funkcjonowaniem mózgowia (struktury i połączenia) oraz własnego Ja, korzystającego z umysłu i modelującego te zachowania w powiązaniu z organizmem biologicznym oraz otoczeniem społecznym i kulturowym.

Proponujemy też nową defi nicję neuropsychologii tożsamości, wskazując, że zajmuje się ona wzajemnymi powiązaniami mózgowia z systemem Ja oraz tworzoną przez ten system tożsamością indywidualną, społeczną i kulturową w celu zapewnienia kompleksowej pomocy osobie chorej. Aby ta pomoc była skuteczna, należy wziąć pod uwagę nie tylko zaburzenia procesów poznawczych i emocjonalnych, lecz także wynikającą z nich dezintegrację systemu Ja i rozpad tożsamości. Ze względu na różne sposoby pojmowania objawu, własnego Ja oraz tożsamości odwołujemy się do teorii mikrogenetycznej oraz do wykorzystywanych w tej monografi i tzw. twardych danych naukowych. Opierając się na tych danych, proponujemy autorski model niedokształcenia/rozpadu systemu Ja. Wskazujemy w nim, że zaburzenia świadomości i samoświadomości obejmują różnorodne zaburzenia poznawcze oraz trudności w inicjowaniu i kontrolowaniu działania. Niesie to poważne konsekwencje w relacjach społecznych i prowadzi do społecznej izolacji chorego.

Prezentujemy też dwa obrazy wykonane przez pacjenta w trakcie terapii sztuką. Pierwszy z nich, zatytułowany Chory człowiek w nieprzyjaznym świecie, odzwierciedla wyobcowanie związane z zaistniałą chorobą. Drugi, zatytuło-