Wprowadzenie

Wprowadzenie Wprowadzenie

Monografi a Ja utracone i odzyskane prezentuje nowe spojrzenie na istotę Ja. Naszym celem jako jej autorów jest połączenie w jedną spójną całość najnowszych światowych tendencji w myśleniu o istocie Ja (przede wszystkim teorii mikrogenetycznej) z opartym na własnym bogatym doświadczeniu klinicznym ujęciem Ja jako ucieleśnionego bytu biologicznego (organizm) i psychicznego (wewnętrzny świat umysłu), poznawanego i poznającego zarazem, emocjonalnego i społecznego, rozszerzonego na świat zewnętrzny – przyrodę, społeczeństwo i kulturę, czyli Ja tworzonego przez pracujący mózg (zagnieżdżonego w kolejnych piętrach struktury mózgu) w interakcji z ciałem i umysłem człowieka oraz otoczeniem fi zycznym, społecznym i kulturowym.

Pomysł napisania tej monografi i zrodził się w umyśle jej pierwszej autorki ponad 26 lat temu w trakcie prowadzenia badań klinicznych pacjentów po udarach mózgu, którzy cierpieli na różnego rodzaju zaburzenia tożsamości włącznie z utratą własnego Ja (por. Pąchalska, 1999). Wstrząsającym wręcz doświadczeniem była wówczas obserwacja leworęcznej pacjentki (artystki malarki) rehabilitowanej z powodu lewostronnego niedowładu połowiczego i skrzyżowanej afazji anomicznej po udarze prawej półkuli mózgu. Pacjentka ta przemawiała do swojej niedowładnej ręki jak do drugiej osoby, używając niecenzuralnych słów i chcąc się jej pozbyć. Zapytana, co robi, odpowiedziała: „Rozdeptana ropucha w akcji wyrzuca niepotrzebne kawałki za okno”. Równie silne wrażenie zrobił pacjent wybudzony z długotrwałej śpiączki, który codziennie ogłaszał, że jest kimś innym, a po upływie kilku lat zmiany tożsamości występowały u niego co chwilę, w zależności od tego, z kim rozmawiał i jaki przedmiot trzymał w ręce (por. Pąchalska, MacQueen i wsp., 2011).

W roku 2006 do badań nad systemem Ja dołączył drugi autor tej monografi i, prof. Bożydar Kaczmarek, a w 2007 roku – trzeci, prof. Juri D. Kropotov. Rozpoczęliśmy wspólne badania osób z zaburzeniami oraz z rozpadem systemu Ja, wykorzystujące nasze własne doświadczenia zawodowe i kliniczne oraz metody neurodiagnozy stosowane w reprezentowanych przez nas dyscyplinach naukowych.

Punktem wyjścia było wymagające pojęciowej precyzji uporządkowanie terminologii oraz funkcjonujących w polskim i światowym piśmiennictwie defi nicji, często niejasnych, rozłącznych, a nawet sprzecznych. Wiele wysiłku trzeba było włożyć w ujęcie istoty systemu Ja z perspektywy neuropsychologii procesu1, gdyż zarówno w polskiej, jak i w anglojęzycznej literaturze przedmiotu brakuje: – defi nicji pozwalających na opis złożonych i wielorakich zaburzeń systemu Ja występujących u osób z ciężkimi uszkodzeniami mózgu, a zwłaszcza u osób wybudzonych z długotrwałej śpiączki (por. Pąchalska, 2007a); – kompleksowego opracowania tematyki zaburzeń i rozpadu Ja oraz opisu działań wspierających, pozwalających na udzielenie pomocy chorym i ich rodzinom, które borykają się z następstwami tego typu zaburzeń.

Stwarza to konieczność bliższego przyjrzenia się temu zagadnieniu, gdyż zaburzenia i rozpad systemu Ja obserwuje się niezwykle często w następstwie uszkodzeń mózgu w takich zespołach chorobowych, jak: – udary mózgu – szczególnie u osób po udarze prawej półkuli mózgu; – urazy mózgu – przede wszystkim u osób z rozległym uszkodzeniem prawej półkuli mózgu, wybudzonych z długotrwałej śpiączki; – spektrum schizofrenii i inne zaburzenia psychotyczne; – choroby neurodegeneracyjne – zwłaszcza w przypadku, gdy narosło otępienie i upośledzona została pamięć epizodyczna (por. Olszewski, Łukaszewska, 2017); – choroby nowotworowe mózgu; – zespół stresu pourazowego (post-traumatic stress disorder, PTSD ).

Wspólną cechą wymienionych chorób i zespołów chorobowych jest zakłócenie pracy mózgowia przejawiające się obniżeniem nie tylko funkcji poznawczych i emocjonalnych, lecz także funkcjonowania społecznego. Dzieje się tak dlatego, że zarówno gwałtowna (udar mózgu, uraz mózgu), jak i stopniowa (choroby neurodegeneracyjne, choroby nowotworowe mózgu) deterioracja funkcjonowania osób z uszkodzeniem mózgu wiąże się z modyfi kacją i/lub rozpadem połączeń neuronalnych w obrębie kory mózgowej oraz struktur podkorowych mózgu.

Jako przykład można podać utratę kontroli emocjonalnej, zdolności hamowania popędów i odraczania nagród u chorych z otępieniem związanym z chorobą neurodegeneracyjną, która zniszczyła połączenia kory czołowo-oczodołowej, połączenia asocjacyjne okolic płata ciemieniowego i czołowego, jądra

1 Problematyka własnego Ja jest jednym z ważniejszych zagadnień podejmowanych w psychologii od samych początków rozwoju tej dziedziny wiedzy. W neuropsychologii procesu istotę systemu Ja rozpatruje się w powiązaniu z działaniem całego organizmu, a nie tylko, jak to proponują kognitywiści, mózgu i umysłu człowieka (por. Kolb, Whishaw, 2008).

grzbietowo-przyśrodkowego wzgórza oraz podwzgórza i ciała migdałowatego. W takich przypadkach uwolnienie zachowań kontrolowanych dotychczas przez korę prowadzi do impulsywnego i często agresywnego działania. Zaburzone będzie przewidywanie społecznych konsekwencji własnego działania, nastąpi też zanik zainteresowania odczuciami innych osób, co z kolei może skutkować podobnymi reakcjami w otoczeniu chorego (Pąchalska, Kaczmarek, Kropotov, 2014). Może on utracić zdolność adekwatnej oceny otaczającej go rzeczywistości, co pociąga za sobą pojawienie się zaburzeń tożsamości oraz rozpadu Ja jednostkowego (przedmiotowego i podmiotowego) oraz społecznego (relacyjnego i kolektywnego). Są to zaburzenia wielowymiarowe i w związku z tym trudne do zrozumienia nie tylko przez samego chorego i jego najbliższe otoczenie, ale również przez specjalistów. Dewastują one jakość życia chorych i ich rodzin, które bezskutecznie poszukują wiedzy o tym, jak pomóc swoim bliskim cierpiącym na tego typu zaburzenia.

Warto nadmienić, że w przypadku udarów, urazów i zapaleń mamy do czynienia ze skutkami jednego wysoce szkodliwego wydarzenia, choć pierwotne uszkodzenie prawie zawsze uruchamia cały łańcuch wtórnych patologicznych procesów, które mogą trwać kilka dni, tygodni, miesięcy, a nawet lat. Niemniej u tych pacjentów można obserwować wyraźny podział rozwoju objawów na dwa okresy: – okres ostry, gdy toczy się walka o życie i mózg reaguje na szok w różny, czasami dramatyczny sposób; – okres przewlekły, gdy stan kliniczny stabilizuje się i objawy pozostają w miarę stałe.

W przypadku chorób zwyrodnieniowych oraz guzów widzimy natomiast tzw. podstępny rozwój (insidious onset) objawów i stopniowe pogarszanie się stanu klinicznego, aż do zgonu pacjenta2. W tym czasie może również dojść do rozpadu systemu Ja, ze wszystkimi jego psychologicznymi i społecznymi konsekwencjami. Opracowanie monografi i Ja utracone i odzyskane jest więc potrzebą chwili. Zarówno w Polsce, jak i na świecie brak jest danych odnośnie do liczby chorych z zaburzeniami i rozpadem Ja u osób z różnorodnymi uszkodzeniami mózgu. Wiadomo jednak, że u nas – podobnie jak w innych krajach na świecie – liczba osób dotkniętych wymienionymi wyżej chorobami i zespołami chorobowymi, które mogą się łączyć ze stopniowym rozpadem Ja, jest ogromna i wciąż rośnie (Pąchalska, 2007d).

2 Jeżeli guz mózgu nie jest złośliwy i zostaje w całości usunięty (chirurgicznie lub dzięki leczeniu farmakologicznemu i radiologicznemu), to rozwój objawów się zatrzymuje, jednak najczęściej mamy wtedy do czynienia z urazem jatrogennym.