sempreviva / ξένη ποίηση no. 4 συντονισμός σειράς:
Βάσω Κυριαζάκου
ΒΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ
Pau l C el an
Β ΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ [επιλογή από τα τελευταία ποιήματα] β΄ έκδοση
επίμετρο
GEORGE STEINER εισαγωγή-επιλογή-μετάφραση
Ν Ι ΚΟΣ Ε ΡΗ ΝΑΚ Η Σ
ε κδ ό σ ε ι ς Κ ΕΙΜ Ε ΝΑ ΑΘΗΝΑ 2021
Γνωρίστε τις εκδόσεις ΚΕΙΜΕΝΑ: www.keimenabooks.gr facebook: KeimenaBooks instagram: keimena.books twitter: KeimenaBooks YouTube / Spotify / SoundCloud
α΄ έκδοση: εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2017 β΄ έκδοση: Μάιος 2021 ISBN: 978-618-85356-3-3 © 2021, για τη μετάφραση Νίκος Ερηνάκης & εκδόσεις ΚΕΙΜΕΝΑ Κισσάβου 6, 15235, Βριλήσσια τηλ.: 210 8104514 / info@keimenabooks.gr
Η με τά σ τα σ η τ η ς γλώ σ σ α ς Η ποίηση δεν επιβάλλει πια τον εαυτό της · τον αποκαλύπτει. — Πάουλ Τσέλαν, 1969
Ανάμεσα στον βράχο της Σικίνου και στον μονόλιθο της Ανάφης η ποίηση του Τσέλαν ανακαλύπτει μια λυτρωτική δίοδο από το σκοτάδι προς το διάφανο πεδίο που ανοίγεται, πίσω από το μαύρο, στον ανοικτό, ελεύθερο χώρο. Εδώ η ποίησή του λειτουργεί όπως σχεδόν θα λειτουργούσε και σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης, καθώς σε τέτοια οριακά επίπεδα ομορφιάς και ασχήμιας οι διαφορετικές αλήθειες συναντιούνται στην πιο ολοκληρωμένη τους μορφή. Η ποίηση του Τσέλαν δεν είναι ερμητική· είναι κρυστάλλινη. Σε αντιδιαστολή με τους περισσότερους αναγνώστες και μελετητές του, που υποστηρίζουν το αντίθετο, δεν υπάρχει πολυσημία στην ποίησή του, και σίγουρα δεν υπάρχει πανσημία, η οποία άλλωστε ουσιαστικά καταλήγει σε ασημία. Μόλις κάποιος καταφέρει να απαγκιστρωθεί από την εμμονή της μονοσήμαντης κατανόησης και αποπειραθεί να βιώσει ολοκληρωτικά τη γλώσσα, 7
η πολλαπλότητα των νοημάτων μετουσιώνεται σε καθαρή συνομιλία. Ο Τσέλαν δεν είναι ερμητικός, είναι ένας μυστικός ποιητής. Το ποιητικό του έργο ακολουθεί και εξελίσσει μια πορεία που ξεκινάει από τον Κλόπστοκ και τον Χαίλντερλιν και συνεχίζει με τον Ρίλκε και τον Τρακλ, όταν στην εποχή του η κυρίαρχη ποιητική τάση στον γερμανόφωνο χώρο είχε ήδη στραφεί ενάντια σε αυτήν την παράδοση. Γλωσσική σύντμηση, συμπύκνωση και αφαίρεση σε συνδυασμό με απόλυτη εσωτερική συνοχή και ακεραιότητα. Ο ποιητικός λόγος ανακτά και πάλι το χαμένο του ύψος. Διαβάζοντας την ποίηση του Τσέλαν πρέπει κανείς να προσέχει τις αναπνοές του. Να εισπνέει και να εκπνέει στον ρυθμό της, αλλά κυρίως να κρατάει την ανάσα του όπου η ποίησή του το επιβάλλει. Μέσα από μια επανεφεύρεση της γλώσσας επιτυγχάνει τον στόχο της υπέρβασης του παρελθόντος χωρίς τη διαγραφή του. Δημιουργεί αίσθηση μεταρσίωσης· προχωρεί πέρα από κάθε συμβατική ποιητική κατασκευή σε μια σκοτεινή διαύγεια που προσδίδει μοναδική μουσικότητα στο ύφος. Στην ποίησή του τα πάντα είναι ρίσκο, γιατί ο Τσέλαν είναι ένας ριψοκίνδυνος ιχνηλάτης της γλώσσας. Οι ποιητικές αφετηρίες του είναι πολλές, αλλά με κοινή πάντα κατάληξη. Δεν υπάρχει τυχαιότητα –η τυχαιότητα άλλωστε αποτελεί το αντίθετο της αυθεντικότητας–, αλλά μια ανανεωτική εισπνοή. Από το είναι στο άλλο, τελευταίος αρθρωτής μιας 8
γλώσσας εγγύτητας, ο Τσέλαν στέκεται προγλωσσικά αντιμέτωπος με την απόγνωση της περατότητας και αποπειράται να αναζητήσει την πρωταρχική γλώσσα· σχεδόν με υποβόσκουσα μανία που προσιδιάζει σε καινοτόμο προσέγγιση του ρομαντισμού. Η ποίησή του δεν υπαγορεύει, αλλά θέτει αμείλικτα ερωτήματα στα οποία δεν μπορείς να μη δώσεις την προσωπική σου απάντηση. Η ετοιμότητα να αποδεχθείς την ετερότητα με αθώες στην αρχή προθέσεις, που όμως καταλήγουν σε ένοχη επικοινωνία· μια χειρονομία που εν τέλει θα την ακυρώσει η ίδια η ζωή. Η προσμονή μιας συνεσταλμένης ελπίδας που υπονοείται σε κάθε αντιστροφή, σε κάθε μετουσίωση. Τι συμβαίνει όμως όταν πλέον δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε την ομορφιά; Αρκεί απλώς η αναζήτηση της αλήθειας; Η γλώσσα του Τσέλαν είναι στραμμένη πάντα προς ένα αμφίσημο σημείο, και με αφετηρία αυτό αναζητεί το ποιητικό σχήμα, που ενίοτε μεταφράζεται σε μια ιδιότυπη συναισθηματική τοπογραφία. Η αυστηρή αφαίρεση, η συστηματική αποφυγή συγκεκριμένων αναφορών του υποκειμένου εμμέσως οδηγούν στην αναζήτηση μιας άλλου είδους ονοματοδοσίας. Η αυθεντικότητα αποτελεί βασικό συστατικό στοιχείο της ποίησής του, αποκτά υπαρξιακές διαστάσεις μέσα του και την υποστηρίζει με όλες του τις δυνάμεις ως το τέλος της ζωής του· ακόμη και με τον τρόπο του θανάτου του. Μια αυθεντικότητα που όταν εντελώς άδικα και αβάσιμα την 9
αμφισβητούν (υπόθεση Ιβάν Γκολ) καταρρέει. Μια κατάρρευση με το ύφος που του αρμόζει — χάνεται στην υγρή ροή του Σηκουάνα. Η ποίηση, όπως και η αίσθηση της ποιητικής πραγματικότητας, δεν χαρίζεται· πρέπει να αναζητηθεί και να κερδηθεί. Ο Τσέλαν, μέσα από τις εικόνες του, τον ρυθμό του, τη σιωπή του, καθοδηγεί. Άλλοτε μας αποκαλύπτεται και άλλοτε μας παραπλανά και κρύβεται, υπηρετώντας όμως πάντα το ανοικτό ποίημα. Για τον εβραϊκής καταγωγής γερμανόφωνο ποιητή, που γεννήθηκε στη Ρουμανία αλλά έζησε και αυτοκτόνησε στο Παρίσι, η Ανν Κάρσον σημειώνει: «Ο Τσέλαν είναι ένας ποιητής που χρησιμοποιεί τη γλώσσα σαν να βρίσκεται διαρκώς σε στάδιο μετάφρασης». Παρά τις πολλαπλές ταυτότητες που μάχονται μέσα του, ο εαυτός του, ακόμα κι αν είναι ένας Άλλος, δεν είναι ένας Ξένος. Προσπαθεί να τον ανακαλύψει και να τον εκφράσει με τη γλώσσα του εχθρού. Όχι για να την ταπεινώσει, αλλά για να την αναγεννήσει. Επιχειρεί να σώσει ό,τι πολυτιμότερο έχει απομείνει μετά τους δύο παγκόσμιους πολέμους, ό,τι πιστεύει πως μπορεί να επαναφέρει το ανθρώπινο στον άνθρωπο. Ευλόγως λοιπόν ο Στάινερ αποφαίνεται ότι ο Τσέλαν είναι ο μεγαλύτερος μεταπολεμικός Ευρωπαίος ποιητής. Άλλωστε μετά την πολυσυζητημένη ρήση του Αντόρνο, «Το να γράψεις έστω κι ένα ποίημα μετά το Άουσβιτς είναι βάρβαρο», ο Τσέλαν προσφέρει μια ποιητική απά10
ντηση που καταρρίπτει τη θέση αυτή, καθώς και κάθε παραπλήσιά της. Η προσπάθειά του επικεντρώθηκε στο να διασώσει τη γερμανική γλώσσα και την ευρωπαϊκή ποίηση του 20ού αιώνα. Όπως συμβαίνει όμως συνήθως με αντίστοιχα πνεύματα που αναζητούν το απόλυτο, δεν κατάφερε να σώσει τον εαυτό του. Ωστόσο τι άραγε σημαίνει προσωπική σωτηρία; Παρ’ όλη την ειρωνική χροιά στα λόγια των αρχιερέων και των Φαρισαίων στο γνωστό ευαγγελικό απόσπασμα «άλλους έσωσεν, εαυτόν ου δύναται σώσαι», η σωτηρία που ο Χριστός προτείνει προϋποθέτει τον θάνατο. Το επείγον της ποίησης του Τσέλαν ονοματοδοτεί με ακρίβεια τη φωτεινότητα και την ηχώ και δημιουργεί λέξεις σε μια γλώσσα που αρνείται να ενσωματώσει μέσα της όσα συνέβησαν. Ο Ντεριντά, παρά τη μάλλον αμήχανη προσέγγισή του στο έργο του Τσέλαν, παρατηρεί εύστοχα πως ο Τσέλαν προσεγγίζει τη γερμανική γλώσσα με μια ικανότητα μετουσίωσης, υπό την έννοια ότι αφήνει σε αυτήν ένα είδος ουλής, ένα σημάδι, μια πληγή. Η ποίηση του Τσέλαν δεν είναι εξομολογητική ή αυτοβιογραφική, δεν μιμείται, δεν περιγράφει, αποφεύγει τον άμεσο κοινωνικό σχολιασμό και τις εύκολες διδαχές. Αν και αμφίσημο, παραμένει εν μέρει διαφωτιστικό το ποίημα-σχόλιό του για τον Μπρεχτ, στην ποίηση του οποίου όλα είναι ρητά και σαφή. Ο Τσέλαν προτιμάει το ποίημα να παραμένει 11
ανοικτό στο απρόβλεπτο και το απροσδόκητο. Η συνομιλία δεν μπορεί να λάβει χώρα σε ασφαλές πεδίο, δεν μπορεί να προκαθοριστεί· είναι αναζήτηση μετουσίωσης. Οι λέξεις του αιωρούνται πάνω από κάθε όριο και δίνουν ρυθμό στο σιωπηλό τίποτα που είναι έτοιμο να λάβει υπόσταση. Μας φέρνουν αντιμέτωπους με το αίνιγμα της συνομιλίας και μας οδηγούν μέσα από μια μυστηριακή παραδοξότητα σε ένα ευτοπικό φως. Σκάβουν ένδον, επιχειρούν να εκφράσουν το επείγον. Μας προσφέρουν τη δυνατότητα να ατενίσουμε τον ουρανό ως τον άνω βυθόν των ακαταλήπτων πραγμάτων, μια άβυσσο εκ των κάτω· μας αφήνουν έρμαια της σιωπής. Τα ποιήματα του Τσέλαν δεν είναι φορτωμένα με σχόλια και επεξηγηματικές σημειώσεις. Θέλησε η διαδρομή να μοιραστεί στη μέση, η μάχη να δοθεί από κοινού με τον αναγνώστη. Στη μετάφραση αυτών των ποιημάτων προσπάθησα να μείνω όσο γίνεται πιστός στο «ανοικτό ποίημα». Η προσέγγισή μου αυτή συνάδει και με την άποψη του Γκάνταμερ, που αναφέρει ότι: «Όποιος πιστεύει πως κατανοεί πλήρως την ποίηση του Τσέλαν, δεν γνωρίζει τι σημαίνει κατανόηση στην περίπτωση μιας τέτοιας ποίησης». Ενδεικτικά, για το εμβληματικό ποίημα «Todtnauberg» έχουν γραφτεί πολυάριθμες αναλύσεις. Όπως σε κάθε ποίημα του Τσέλαν τίποτα δεν είναι τυχαίο, καμία λέξη δεν είναι περιττή. Από τα ονόματα των λουλουδιών στον πρώτο στίχο ως την αί12
σθηση της υγρασίας στον τελευταίο, το καθετί αποτελεί ένα κομβικό και καθοριστικό στοιχείο για την κατανόηση του ποιήματος. Ίσως, ωστόσο, θα πρέπει να αναφερθεί πως ο τίτλος είναι το τοπωνύμιο της περιοχής στην οποία βρισκόταν η καλύβα του Χάιντεγκερ, όπου έγινε η περίφημη συνάντησή τους. Κατά συνέπεια γίνεται αισθητή η τρομερή εσωτερική σύγκρουση που βιώνει ο Τσέλαν –έχοντας χάσει τους γονείς του σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και έχοντας κι ο ίδιος βασανιστεί από το ναζιστικό καθεστώς– τη στιγμή της συνάντησης με τον στοχαστή, ο οποίος ως τον θάνατό του δεν δέχτηκε να απολογηθεί για τη σύνδεσή του με τον ναζισμό. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Χάιντεγκερ επιδίωκε να συναντηθούν και λέγεται πως μετά από αυτή τη συνάντηση κουβαλούσε πάντα μαζί του το εν λόγω ποίημα. Όπως γράφει άλλωστε στον Γκέρχαρτ Μπάουμαν το 1967, «Επιθυμώ από καιρό να συναντηθώ με τον Πάουλ Τσέλαν, βρίσκεται πιο μπροστά από οποιονδήποτε άλλο και αρνείται να αποκαλυφθεί περισσότερο από τον καθένα». Δεν κατάφερε ωστόσο να διακρίνει το βαθύ παράπονο και την απογοήτευση του Τσέλαν, καθώς αυτή η λέξη –η συγγνώμη δηλαδή– ή έστω κάποια άλλη ένδειξη απολογίας, δεν αρθρώθηκε ποτέ. Ίσως πάλι και ο ίδιος να μην μπορούσε να εκφραστεί διαφορετικά, γι’ αυτό επικράτησε μια μετέωρη σιωπή ανάμεσά τους. Ο Γκάνταμερ θεωρεί τον Χάιντεγκερ «τον μέγιστο των στοχαστών και τον ελάχιστο των 13
ανθρώπων». Ο Τσέλαν, που είχε μελετήσει σε βάθος και θαύμαζε τη φιλοσοφία του, ίσως να συμφωνούσε. Άλλωστε στο ευφάνταστο λογοπαίγνιο με το όνομα του Χάιντεγκερ και τα ρείκια στον πρώτο στίχο του ποιήματός του «Largo»: «Gleichsinnige du, heidegängerisch Nahe:» (Συνοδοιπόρε εσύ στη σκέψη, που περιπλανιέσαι ανάμεσα στα ρείκια κοντά μου:) ανακαλύπτει κανείς μια απεύθυνση προς τον χαϊντεγκεριανό στοχασμό και όσους μοιράζονται την αποκαλυπτική κατεύθυνση της ανοικτότητάς του.
Επέλεξα να μεταφράσω ποιήματα, αμετάφραστα τα περισσότερα, από την τελευταία ποιητική του περίοδο, στην οποία, κατά την άποψή μου, συντελείται το μεγάλο άλμα, η καθοριστική στροφή. Η κατά γενική ομολογία δυσκολία της πρόσληψης της ποίησής του αυτής της περιόδου προφανώς δεν οφείλεται σε στείρα εγκεφαλικότητα, αλλά στο πρωτοφανές, απάτητο ακόμα, πεδίο στο οποίο κινείται, δηλαδή στο άγνωστο, στο σκοτεινό, που πάλλεται αναζητώντας το φως. Ο Τσέλαν είναι επίκαιρος όσο ποτέ. Σε μια εποχή όπου η γλώσσα έχει αδρανοποιηθεί δεν μπορούμε παρά να δημιουργήσουμε νέες φαντασιακές φόρμες για τις ατομικές και συλλογικές μας ιδέες και δράσεις. Ο Τσέλαν κατέδειξε το εφικτό της αναγέννησης της γλώσσας. Μια τέτοια πιθανή αναγέννηση θα μπορούσε να πυροδοτήσει και τη φαντασία μας, 14
κάτι που θα μας επέτρεπε ίσως να οραματιστούμε και, κατ’ επέκταση, να προκαλέσουμε την αναγέννηση της πραγματικότητάς μας. Η ποίηση δεν μπορεί να παραμένει «το καταφύγιο που φθονούμε», δεν μπορεί να παραμένει φυγή ή απόδραση· η ποίηση θα πρέπει να ανακαλύψει τη δίοδο προς μια πρωτόγνωρη πραγματικότητα. ΝΙΚΟΣ ΕΡΗΝΑΚΗΣ Σίκινος-Ανάφη, Αύγουστος ’14 Οξφόρδη, Μάιος ’17
15
Αλλαγή Πνεύσης (1967) [επιλογή]
ΒΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ στους ποταμούς
ρίχνω το δίχτυ που εσύ γεμάτος δισταγμό βαραίνεις με γραμμένες σε πέτρες σκιές.
19
ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΟΡΥΓΜΑΤΑ ΤΩΝ ΣΚΙΩΝ
του χεριού σου. Από τις αυλακιές των τεσσάρων δαχτύλων σου εξορύσσω την πετρωμένη ευλογία.
20
ΝΑ ΣΤΕΚΕΣΑΙ στη σκιά
της ουλής στον άνεμο. Για-κανέναν-και-για-τίποτα-να-στέκεσαι. Αγνώριστος, για σένα μόνος. Με όλα για όσα εκεί υπάρχει χώρος, ακόμα και χωρίς γλώσσα.
21
ΗΛΙΟΙ ΝΗΜΑΤΑ
πάνω από την γκριζόμαυρη ερημιά. Μια σκέψη από την κορυφή του δέντρου συλλαμβάνει τον ήχο του φωτός: υπάρχουν ακόμα τραγούδια να τραγουδηθούν πέρα από τους ανθρώπους.
22
ΟΤΑΝ ΤΗ ΝΥΧΤΑ ΤΟ ΛΕΥΚΟ μάς επιτέθηκε.
όταν από την ευεργετική στάμνα δεν έτρεχε μόνο νερό· όταν το γδαρμένο γόνατο έδωσε το σύνθημα στην καμπάνα του θύματος: Πέτα! – Τότε ήμουν ακόμα πλήρης.
23
ΑΠΟ ΣΗΜΕΡΑ να τυφλωθείς: και η αιωνιότητα είναι γεμάτη μάτια – σ’ αυτά πνίγεται ό,τι βοήθησε τις εικόνες να βαδίσουν το δρόμο απ’ όπου ξεκίνησαν, σ’ αυτά σβήνεται ό,τι και σένα πήρε μακριά από τη γλώσσα με μια χειρονομία, που επέτρεψες όπως το χορό δύο λέξεων μόνο από φθινόπωρο και μετάξι και Τίποτα.
24
ΜΑΥΡΑ, όπως η πληγή της ανάμνησης, τα μάτια σε αναζητούν σε μια χώρα μ’ ένα στέμμα γεμάτο φωτεινές δαγκωματιές από τα δόντια της καρδιάς, η παντοτινή μας κλίνη:
μέσα από αυτό το φρέαρ πρέπει να ’ρθεις – έρχεσαι. Σαν τον σπόρο βαθιά η θάλασσα πάντα με άστρα σε στολίζει. Η ονοματοδοσία κάποτε τελειώνει, σ’ εσένα πετώ τη μοίρα μου.
25