wijzer
eco bio fair
➜➜➜➜ lokale gids voor duurzaam en (h)eerlijk consumeren
voorwoord Beste Kapellenaar, Deze lokale gids voor duurzaam en (h)eerlijk consumeren bundelt de meest bijzondere adressen van Kapellen op het gebied van biologisch, duurzaam, bewust en verantwoord leven. Deze gids laat zien dat je je geen tientallen kilometer moet verplaatsen als je voor biologisch of ecologisch verantwoord kiest. Je kan zonder probleem in onze gemeente terecht, want in Kapellen is er een ruime keuze aan (h)eerlijke winkels. Al deze handelszaken en bedrijven in Kapellen en omgeving houden in grote mate rekening met mens, dier en milieu bij het vervaardigen van hun producten. Of dat nu een maaltijd is die is samengesteld uit biologische ingrediÍnten, een stoel van gerecycleerd materiaal, duurzaam vervaardigde pralines of fairtrade-rum‌ je kan immers op vele manieren bijdragen aan een beter leefmilieu Ên aan je eigen gezondheid. Bij deze willen we ook alle handelaars bedanken. We waarderen hun inspanningen ten zeerste. We wensen je veel leesplezier in deze gids en (h)eerlijk winkelplezier in Kapellen!
Dirk Van Mechelen burgemeester bevoegd voor ondernemen
Sabine Van Dooren schepen bevoegd voor ontwikkelingssamenwerking
lokale gids |
3
➜inleiding Iedereen is zich ondertussen ten volle bewust van het feit dat alles wat je doet, een invloed heeft op het klimaat. Dat geldt zeker ook voor je aankopen, energieverbruik en levensomstandigheden. Die hebben bovendien ook een invloed op de bevolking in het Zuiden. Als je daar dan al bewust mee omspringt als consument, word je in de winkelrekken continu geconfronteerd met een breed spectrum aan labels, keurmerken en logo’s op de verpakkingen van producten. Daardoor zie je nog nauwelijks de bomen door het bos. Die overvloed aan pictogrammen maakt ook dat de stap vaak te groot blijft om concrete veranderingen aan te brengen in je levensstijl en je aankoopgedrag. Het opzet van deze brochure – eco-, bio- en fair-wijzer, lokale gids voor duurzaam en (h)eerlijk consumeren – is je duidelijkheid te verschaffen in het grote gamma aan logo’s. Zo kan je dus bij het shoppen rekening houden met het milieu én met de bevolking in het Zuiden. Deze brochure zet niet alleen de erkende labels op een rijtje. Je krijgt ook eenvoudige tips, links naar websites waar je meer informatie vindt, en vooral ook de verkooppunten van lokale, biologische, fairtrade- en andere duurzame producten in Kapellen en naaste omgeving. Want, waarom zou je het ver gaan zoeken als het bij wijze van spreken achter den hoek te vinden is? Waarom ook zouden we het milieu (extra) belasten om zelf tientallen kilometers met de wagen te rijden of producten van honderden, 4
| www.kapellen.be
zo niet duizenden kilometers ver naar hier te laten komen? Elk label, keurmerk of logo zet een ander aspect van duurzaamheid, eco en bio in de kijker. Voorts gaapt er een enorm verschil tussen de transportkosten van lokale producten en fairtradeproducten. Het accent bij die laatste ligt dan weer op eerlijke handel. Deze brochure wil de verschillen verduidelijken en je helpen te zoeken naar een evenwicht. De gids werd in Kapellen gelanceerd als initiatief in het kader van FairTradeGemeente. Dit initiatief van Max Havelaar, Oxfam-Wereldwinkel, Vredeseilanden en 11.11.11 wil mensen aanzetten tot een gedragsverandering. FairTradeGemeente gaat trouwens veel verder dan eerlijke handel. Dit concept wil op een heel concrete manier bijdragen aan een waardig bestaan voor de kleine boer in het Zuiden en de duurzame producent in het Noorden. Via zes criteria waaraan gemeenten moeten voldoen, wordt ingespeeld op de vraag naar en het aanbod van eerlijke en lokale, duurzame producten. Zo moeten de gemeente, enkele winkels, horecazaken en scholen steeds enkele fairtradeproducten aanbieden. Verder worden bedrijven, verenigingen en organisaties aangemoedigd om bij bepaalde gelegenheden fairtradegeschenken te geven. Het gemeentebestuur en de trekkersgroep Fair Trade – in Kapellen zo’n vijftien vrijwilligers sterk – houden het thema ook levend (in de media) en stimuleren het gebruik van lokale, duurzame voeding, zoals met deze gids.
Gemeente Kapellen De gemeente Kapellen geeft trouwens ook zelf al jaren het goede voorbeeld. De koffie, thee en bijhorende suiker die worden geserveerd in gemeentelijke gebouwen én tijdens recepties en ontvangsten op het gemeentehuis Beukenhof, zijn steevast van fairtrade-makelij. Ook drinkt het gemeentepersoneel fair trade tijdens de werkuren. Daarnaast kan het personeel ook elk jaar een solidariteitsagenda bestellen. En tijdens de laatste nieuwjaarsreceptie voor gemeenteraadsleden en diensthoofden kreeg iedereen een bon voor de Oxfam-Wereldwinkel cadeau.
FairTradeGemeente raakt zowel Noord als Zuid. Dat de campagne daarbij breder gaat dan eerlijke handel, is ook logisch. Op fairtradeproducten alleen kan je namelijk niet overleven. Als producten van bij ons op een duurzame manier worden geproduceerd én geconsumeerd, vormen ze samen met de beschikbare fairtradeproducten de basis van een duurzame levensstijl.
tips Voor meer informatie over de erkende labels, keurmerken en logo’s kan je ook terecht op www.labelinfo.be, een databank voor bewuste verbruikers, en www.fairtradegemeenten.be. Indien je vragen hebt over deze gids of meer informatie wenst, kan je ook steeds terecht bij de gemeente (zie achteraan in deze gids).
lokale gids |
5
➜ 1. lokale producten wat groeit er in ‘mijnen hof’?
We vinden het normaal dat er het hele jaar door een grote keuze aan voedingswaren in de winkel ligt. Maar dat heeft zijn prijs: de boontjes komen per vliegtuig uit Kenia, de bananen per boot uit Brazilië, enz. Hebben we bijvoorbeeld echt behoefte aan appels uit Chili, Nieuw-Zeeland of Zuid-Afrika? Het transport zorgt voor een enorme CO2uitstoot, die op zijn beurt dan weer afbreuk doet aan de kwaliteit van ons milieu. Als consument kan je je steentje bijdragen en helpen met het terugdringen van het overtollige energieverbruik. Koop lokale seizoensgroenten en -fruit bij de boer. Dat scheelt heel wat langeafstandstransport en de files verkorten er nog van ook. Let er tevens op in de supermarkt. Kijk op de verpakkingen naar de herkomst van groenten en fruit. Ja, je kan tomaten kopen uit Spanje, maar je vindt in het warenhuis ook tomaten uit België… Probeer dus het aantal tussenstappen tussen productie en verbruik zoveel mogelijk te beperken. Want bij elke tussenschakel komt er transport aan te pas. Door de afstand tussen het veld van de boer en je bord te verkleinen, beperk je de voedselkilometers. Als je groenten en fruit bijvoorbeeld bij onze landbouwers achter den hoek koopt, zijn verplaatsingen naar de veiling, de groothandel en de kleinhandel niet nodig. Maar het gaat ook over fictieve kilometers, een soort synoniem voor CO2-uitstoot. Dus een voedselkilometer van suikerbiet op het land tot de suiker in de koffie gaat ook over de manier van vervoer. Een vliegtuig, boot, vrachtwagen, … Allemaal hebben ze een verschillende uitstoot. Ook de productiewijze telt mee. Zo geeft een serretomaat – die ‘vervuilender’ is – meer voedselkilometers dan een seizoensen niet-serretomaat. Trouwens, wat je koopt van bij ons is minder lang onderweg en is dus verser, heeft meer smaak en heeft een hogere voedingswaarde.
Met andere woorden: de groenten en fruit van eigen bodem zijn gezonder dan waar ook. Duurzame landbouw gaat nog een stap verder. Ze produceert niet alleen lokale producten, maar houdt er ook rekening mee de grond niet uit te putten of te vervuilen. Zo zullen ook de komende generaties van een kwaliteitsvolle voeding kunnen genieten. Ecologische tuinbouw legt dan weer de nadruk op het telen, kweken en beschermen van streekgebonden autochtone en inheemse planten en kruiden, zodat de lokale biodiversiteit behouden blijft.
tip
Gebruik de groenten- en fruitkalender die je op de middenpagina’s van deze brochure vindt. Die uitneembare kalender geeft per maand aan van welke groenten en vruchten je kan genieten. Wedden dat je er ontdekt die je nauwelijks of niet kent? Geen idee hoe je ermee aan de slag gaat? Op www.groentekalender.be vind je tal van seizoensrecepten.
lokale gids |
7
verkooppunten groenten/fruit
Janssens Jos Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen groenten
Asselberghs Angelina Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen groenten, fruit
Mees Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen groenten
Brabantse Wal Asperges Nederland brabantsewalasperges.nl asperges
Pauwels Stan Kerkstraat 117 2940 Hoevenen 03 665 03 58 aardappelen
Danis Hendrik Groot Hagelkruis 125 2180 Ekeren 03 541 37 67 aardappelen
Van Linden Petrus Krekelberg 23 2940 Hoevenen 03 664 25 23 aardappelen
De Schutter Celest Hoogeind 101 2940 Stabroek 03 568 61 74 aardappelen, groenten
Van Look Olivier Schriek 87 2180 Ekeren 03 664 48 36 aardappelen, groenten, fruit
Dobbets-Guypers Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen groenten, fruit Hoeve Bresseleers Ertbrandstraat 46 2950 Kapellen 03 664 12 91 seizoensgroenten en –fruit Huybrechts Ludo Veldstraat 119 2940 Stabroek 03 664 14 88 aardbeien
8
| www.kapellen.be
tip
zuivel
De Schutter Peter Starrenhoflaan 19 2950 Kapellen Eigen 03 664 60 49 groenten en fruit melk kweken is in, goedkoop én gezond. Tuinieren werkt De Bie Werner bovendien stressverlagend. Dat Bund 125 wist Voltaire al in 1759, want hij 2180 Ekeren schreef in Candide ou l’optimisme 03 541 31 44 “we moeten onze tuin bewerken”… eieren Wil je meer weten over zelf tuinieren? In de Kapelse bibliotheek vind je enkele tientallen boeken met nuttige tips. Die vind je ook op www.velt.be.
N’Ice Klinkaardstraat 89 2950 Kapellen 0494 41 38 98 niceroomijs@euphonynet.be www.niceroomijs.be roomijs
dierlijke producten Smets Pierre Kapelsestraat 241 2950 Kapellen 03 605 60 34 PITO (school) Laageind 19 2940 Stabroek 03 561 05 07
stro/hooi Danis Hendrik Groot Hagelkruis 125 2180 Ekeren 03 541 37 67
Matheusen Werner Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen Mees Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen Mermans Guido Leeuw van Vlaanderenlaan 35 2950 Kapellen 03 664 51 02 PITO (school) Laageind 19 2940 Stabroek 03 561 05 07 Planten Stevens Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen
andere
Matthyssen Herman Klein Heiken 77 2180 Ekeren 03 665 17 59
Keramiekatelier Hugo Bervoets Kapelsestraat 30 2950 Kapellen 03 665 40 14 info@bervoetskeramiek.be www.bervoetskeramiek.be keramiek
Van Bouwel Guido Postbaan 70 4645 RN Putte (Nederland) 0031 16 460 31 51
’t Pluimpje Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen levende kippen
bloemen/planten Claessens Lea Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen
Van Laken Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen ambachtelijke pasta
lokale gids |
9
➜ 2. biologische producten to bio or not to bio?
Bioproducten zijn afkomstig van de biologische land- en tuinbouw. De productiemethode is minder belastend voor het leefmilieu – voor de bodem, het water én de lucht – en onderworpen aan strikte teelteisen. De veehouderij is immers grondgebonden, de bemesting is streng beperkt en er worden geen chemische bestrijdingsmiddelen of kunstmest gebruikt. Daardoor bevatten bioproducten geen chemische residu’s, genetisch gemodificeerde organismen, hormonen of preventieve antibiotica. In sommige gevallen zijn biologische producten duurder omdat de productie kleinschaliger en arbeidsintensiever is. De biolandbouwer krijgt wel een eerlijker loon. In de gangbare landbouw ontstaan immers regelmatig situaties waarbij de boer verplicht wordt om onder de productieprijs te verkopen. De biologische productiemethode is vastgelegd in de Europese wetgeving. De hele productieketen van de biologische landbouw is onderworpen aan een onafhankelijke controle van de productieregels door erkende controle-instanties. Als de voorwaarden vervuld zijn, krijgen de producten een officieel biolabel. Er zijn vier basisregels die moeten worden gerespecteerd in de biologische landbouw. Geen gebruik van chemische meststoffen. Voor de bemesting van de bodem worden organische bemestingsstoffen zoals stalmest of compost, gebruikt. Humus, afkomstig van de afbraak van organische materialen aanwezig in de bodem, is ook een bondgenoot van de biolandbouwer. De bemesting vindt steevast plaats op een gepast moment en enkel daar waar nodig. Ook worden
tip
De meeste warenhuizen bieden een heel assortiment aan bioproducten aan. De winkelketens gebruiken daarbij ook vaak eigen labels. Let wel op. Als je zeker wil zijn dat die producten aan alle biologische voorwaarden voldoen, moet je vooral controleren of het biogarantielabel op de verpakking staat.
zogenaamde groene meststoffen gebruikt, bijvoorbeeld peulgewassen die de stikstof in de lucht absorberen om ze terug aan de bodem te geven. Geen gebruik van chemische pesticiden en herbiciden. Om de planten te beschermen tegen ziekten en insecten gebruiken de biolandbouwers preventieve maatregelen. Ze gebruiken bijvoorbeeld plantaardige verbonden. De ‘gunstige’ verbonden laten een plant toe de parasieten te weren die zijn buur bedreigen, of de groei van die buur te stimuleren. Zo komen wortelen en uien zeer goed overeen: als ze naast elkaar worden geteeld, weert de ui de wortelvlieg en weert de wortel de uivlieg. Of als je Oost-Indische kers tussen tomaten in een serre plant, verjaagt hij de gevreesde witte vlieg. Biolandbouwers doen ook een beroep op natuurlijke vijanden – zo bestrijdt het lieveheersbeestje de bladluis en de sluipwesp de witte vlieg – of op bepaalde soorten ‘onkruid’ die ongewenste insecten op natuurlijke wijze verdrijven. lokale gids | 11
Het gebruik van genetisch gemanipuleerde producten (GGO’s) is verboden. Het is in de biolandbouw uit den boze dieren te voederen met genetisch gemanipuleerd voedsel of voedsel met genetisch gemanipuleerde bestanddelen. De dieren krijgen een gecontroleerde biologische voeding. Dierlijke productie. Bij dierlijke productie worden andere aspecten in acht genomen: • respect voor de dieren; • de dieren moeten over voldoende ruimte en over een vrije uitloop beschikken; • de minimaal vereiste oppervlakte per diersoort is nauwkeurig vastgelegd; • de voeding van de dieren is biologisch, GGO-vrij en zonder dierenmelen; • de dieren krijgen geen preventieve geneesmiddelen, zoals antibiotica; • de slachthuizen worden gecontroleerd én erkend door officiële controleinstanties. Tot de biologische producten behoren groenten, fruit, brood, granen, melen, zuivel, vlees, eieren, sappen, andere niet-alcoholische dranken, wijn, beschuit, koeken en aanverwanten, babyvoeding, maar ook leder, katoen en ander textiel. LABELS en LOGO’s Het Europees biolabel moet sinds 1 juli 2010 op alle nieuwe verpakkingen van de 27 Europese lidstaten staan. Producten met een Europees biolabel voldoen aan de volgende eisen: • tenminste 95% van de ingrediënten die van de landbouw afkomstig zijn, zijn biologisch geproduceerd; • het product voldoet aan de regels van de officiële inspectie; • het product komt in een gesloten verpakking rechtstreeks van bij de producent of verwerker; • de verpakking van het product vermeldt de naam van de producent, de verwerker of de verkoper en de naam of code van de inspectie. 12 | www.kapellen.be
Bioplanet is een supermarkt die een ruim aanbod van 100% biologische voedingsproducten en ecologische artikels aanbiedt. Je kan de producten ook online bestellen via www.bioplanet.be en zonder meerkosten laten leveren – en dus later afhalen – in de dichtstbijzijnde Colruyt.
tip
Het Belgische biogarantielabel is tot vandaag het belangrijkste herkenningsmiddel voor de Belgische consument. Het label garandeert het biologische karakter van het product en wekt vertrouwen. Biogarantie vzw controleert de bioproducten. Bio mijn natuur is het logo van het Vlaamse Centrum voor Agroen Visserijmarketing (VLAM) dat consumenten duidelijkheid geeft over biologische voeding. Bio mijn natuur is geen vervanging van het biogarantielabel, maar wordt vooral gebruikt als promotie en herkenningspunt.
Bio zoekt Boer Bio zoekt Boer is een initiatief van de Boerenbond, het Algemeen Boerensyndicaat en Bioforum, met steun van de Vlaamse overheid. Het werd in 2009 opgestart om de omschakeling naar biologische landbouw in Vlaanderen te stimuleren. Via persoonlijk advies, doorverwijzing naar deskundigen, en informeren en sensibiliseren over de kansen van biologische productie in Vlaanderen, streeft Bio zoekt Boer naar 10 omschakelaars per jaar. In 2011 schakelden dertig producenten, waaronder een derde groentetelers, om na een bezoek van Bio zoekt Boer. Ook uit het jaarrapport biologische landbouw van de Vlaamse overheid blijkt dat het aantal producenten en het areaal blijven toenemen in Vlaanderen. In 2011 waren er maar liefst 282 biologische producenten actief in Vlaanderen. Dat zijn er 26 of bijna 10% meer dan in 2010. Het totaal areaal voor biologische landbouw steeg in 2011 met 19%, naar 4.563 hectare.
Voorts kocht 89% van de gezinnen in ons land in 2011 een bioproduct. 18% van de gezinnen zijn frequente biokopers en doen samen 77% van alle biobestedingen. Daarbij blijft de klassieke supermarkt het grootste kanaal met 47%. De kleinere verkooppunten zoals hard discount en de rechtstreekse verkoop hebben elk zo’n 5% van de bioverkoop in handen.
tip
Op de website www.biomijnnatuur.be kan je ook bladeren in de BioGenietenGids. Daarin vind je allerlei tips om bio en eco op talloze, soms zelf onverwachte manieren te proeven, te ontdekken en te beleven.
verkooppunten Essenza winkelcentrum Promenade 03 660 08 25 www.essenza.be
Bervoets Godfried Boeremarkt (op zondag) Kapelsestraat 59, Kapellen biotuinder
Ja Natuurlijk Antwerpsesteenweg 67 03 664 03 40 ja.natuurlijk@telenet.be www.ja-natuurlijk.be lokale gids | 13
14 | www.kapellen.be
ne ui ba emt ar
kalender groenten en fruit
januari
februari
maart
april
mei
juni
aardappelen aardpeer knolselder paddenstoelen pastinaak pompoen prei raap rammenas rode biet rodekool savooikool schorseneren spruiten uien veldsla witlof wittekool wortelen
aardappelen aardpeer groene selder knolselder paddenstoelen pastinaak pompoen prei raap rammenas rode biet rodekool savooikool schorseneren spruiten uien veldsla witlof wittekool wortelen
aardappelen bloemkool groene selder knolselder paddenstoelen pastinaak pompoen prei raap radijs rammenas rode biet rodekool savooikool schorseneren spinazie spruiten uien veldsla witlof wittekool wortelen
aardappelen andijvie asperges bloemkool groene selder paddenstoelen prei raap raapstelen radijs rode biet spinazie uien witlof
andijvie asperges bloemkool doperwten groene selder koolrabi kropsla paddenstoelen prei raap raapstelen radijs spinazie spitskool uien warmoes wortelen
aardappelen andijvie artisjok asperges bloemkool broccoli doperwtjes groene selder koolrabi kropsla paddenstoelen prei prinsessenbonen raap radijs savooikool spinazie spitskool tomaten uien venkel warmoes wortelen
appelen bananen mandarijnen mango peren pompelmoes sinaasappelen
appelen bananen mandarijnen mango peren pompelmoes sinaasappelen
mango pompelmoes rabarber sinaasappelen
appelen mango pompelmoes rabarber sinaasappelen
Deze kalender van seizoensgroenten en -fruit vind je ook op www.groentekalender.be.. EĂŠn klik verder vind je ook meer informatie over elke groente en/of vrucht.
aardbeien pompelmoes rabarber sinaasappelen
aardbeien abrikozen frambozen kersen nectarines perziken rabarber rode bessen sinaasappelen zwarte bessen
tip
aard a a au ble blo b chin co dop groe kom k k padd p prinse
ro ro sav sn sp sp t
w w w
aa ab a b fra k m ne pe ra rod zwar
elen e k es ool oli tjes elder bi a oelen
bonen
ool ie ol en
l es en
en en zen n nes en er sen pelen essen
juli
augustus
september
oktober
november
december
aardappelen andijvie artisjok aubergine bleekselder bloemkool broccoli chinese kool courgette doperwtjes groene selder komkommer koolrabi kropsla paddenstoelen paprika prinsessenbonen prei radijs rode biet rodekool savooikool snijbonen spinazie spitskool tomaat uien warmoes wittekool wortelen
aardappelen andijvie artisjok aubergine bleekselder bloemkool broccoli chinese kool courgette groene selder groenlof knolselder komkommer koolrabi kropsla ma誰s paddenstoelen paprika prinsessenbonen pompoen prei raapstelen radijs rode biet rodekool savooikool snijbonen spinazie spitskool tomaat uien warmoes wittekool wortelen
aardappelen andijvie artisjok aubergine bleekselder bloemkool broccoli chinese kool courgette groene selder knolselder komkommer koolrabi kropsla ma誰s paddenstoelen paprika pompoen prei prinsessenbonen raap raapstelen radijs rammenas rode biet rodekool savooikool snijbonen spinazie spitskool tomaat uien venkel warmoes wittekool wortelen
aardappelen andijvie artisjok aubergine bleekselder bloemkool broccoli chinese kool courgette groene selder knolselder koolrabi kropsla paddenstoelen paprika pastinaak pompoen prei prinsessenbonen raap raapstelen radijs rammenas rode biet rodekool savooikool schorseneren snijbonen spinazie spitskool spruiten tomaat uien veldsla venkel warmoes witlof witte kool wortelen
aardappelen aardpeer andijvie bleekselder bloemkool broccoli chinese kool courgette groene selder knolselder paddenstoelen pastinaak pompoen prei raap rammenas rode biet rodekool savooikool schorseneren spruiten uien veldsla venkel witlof wittekool wortelen
aardappelen aardpeer andijvie groene selder knolselder paddenstoelen pastinaak pompoen prei raap rammenas rode biet rodekool savooikool schorseneren spruiten uien veldsla witlof wittekool wortelen
aardbeien abrikozen appelen bramen frambozen kersen mango nectarines perziken rabarber rode bessen zwarte bessen
aardbeien abrikozen appelen bramen druiven frambozen kersen mango meloenen nectarines peren perziken pruimen zwarte bessen
appelen bananen bramen druiven frambozen kiwi mango meloen nectarines peren perziken pompelmoes pruimen
appelen bananen bramen druiven frambozen kiwi mandarijnen mango meloenen pompelmoes
appelen bananen druiven kiwi mandarijnen mango peren pompelmoes sinaasappelen
appelen bananen kiwi mandarijnen mango peren pompelmoes sinaasappelen
➜ 3. fairtradeproducten (h)eerlijk duurt toch het langst Fair trade of eerlijke handel streeft naar een grotere gelijkheid binnen de internationale handel. Fair trade zorgt voor een eerlijke prijs voor de producent én de consument. Die prijs houdt rekening met de aard van het werk, de geleverde inspanningen en de koopkracht van de producent. De producenten kunnen rekenen op een minimumprijs en ontvangen, onafhankelijk van de wereldmarktprijs, een extra premie om ontwikkelingsprojecten op te zetten in hun gemeenschap. Denk maar aan initiatieven op het vlak van onderwijs, gezondheid, spaar- en kredietsystemen, wegenaanleg, vorming in verband met productieverbetering, enz. Naast die eerlijke prijs, bepaalt fair trade ook volgende criteria: • Het maakt producenten sterker en garandeert hen een afzet op lange termijn. • De productie en commercialisering gebeuren ter plaatse, zo rechtstreeks mogelijk en op een transparante manier. • De producten worden gemaakt met respect voor mens en milieu. Dat wil zeggen geen gedwongen (kinder)arbeid, geen discriminatie, recht op sociale zekerheid, syndicale vrijheid, wettelijke minimumlonen, waar mogelijk pesticiden vermijden, bescherming van bos en water, voldoende afwisseling in de teelt, … Max Havelaar Door fairtradeproducten te kopen ga je ervan uit dat je jouw steentje bijdraagt aan de duurzame ontwikkeling van het Zuiden. Cruciaal voor het hele systeem is de geloofwaardigheid ervan. Die wordt gegarandeerd door de controles van Max Havelaar.
Het fairtradekeurmerk Max Havelaar is het enige onafhankelijke keurmerk voor eerlijke handel. Het label garandeert dat producten fair trade zijn en aan de internationale criteria (zie eerder) van de Fair Trade Labelling Organisation International (FLO) voldoen. Zelf brengt het Max Havelaar-label geen producten op de markt. De FLO bepaalt de standaarden, zorgt voor ondersteuning en ziet toe op de inspectie. Meer informatie vind je via www.maxhavelaar.be. Wat met samengestelde producten? Van koffie, wijn en fruitsap kunnen we makkelijk aannemen dat ze 100% fair trade zijn. Met producten die uit verschillende ingrediënten bestaan – bijv. koekjes, ijs of zelfs wattenstaafjes – ligt dat heel wat moeilijker. Max Havelaar en OxfamWereldwinkel hanteren in deze net iets andere criteria en normen. De basisregel is wel altijd: als een ingrediënt fair trade kán zijn, moét het dat ook zijn.
tip Max Havelaar is dus geen merk, maar een label. Wel zijn er tal van merken die producten op de markt brengen die zelfs 100% fair trade zijn. Meer info daarover vind je onder meer via www.fairtradegemeenten.be.
lokale gids | 15
tip
t Het assortimen ucten od pr de ra irt fa aan gelijks uit. breidt haast da k textiel oo er Zo zijn leren.be), www.schonek (w e-music.de) tr www.fair- ad muziek (w en bloemen e).. en.be) www.blijebloem (w
tip
In een inkel Oxfam-Wereldw ing. Je en voed vind je niet alle ten ld ook produc ee rb oo jv bi ns vindt er ee en erzorging en ev voor lichaamsv or vo en ideale geschenk Kerstmis. of n ge da ar verja ert de agen organise Rond de feestd l ke dwin Kapelse Werel l een ee on iti ad tr k oo s. ur kadobe
Dat geldt zeker voor de zogenaamde significante ingrediënten. Zo’n ingrediënt moet alleszins minstens aan één van volgende criteria voldoen: • Of deel uitmaken van de naam van de product, bijvoorbeeld bij sinaasappelsap is het hoofdbestanddeel water, maar het significante ingrediënt sinaasappel. • Of geassocieerd worden met het product, bijvoorbeeld cacao in chocoladedrank. • Of significant zijn voor de formulering van het product, want zonder dit ingrediënt zou het product geen reden tot bestaan hebben, bijvoorbeeld hibiscus in hibiscusthee. Oxfam-Wereldwinkel Oxfam-Wereldwinkel is een democratische vrijwilligersbeweging die door haar strijd voor een rechtvaardige wereldhandel opkomt voor ieders recht op een menswaardig leven. Via campagnes, acties en educatief materiaal sensibiliseert ze het publiek rond 16 | www.kapellen.be
onrechtvaardige wereldhandel. Ze lobbyt bij overheden en bedrijven en met de verkoop van de fairtradeproducten biedt ze consumenten een concreet alternatief. Alles wordt gerealiseerd door een (inter)nationale samenwerking tussen netwerken van producten in het Zuiden en netwerken van wereldwinkels en vrijwilligers in het Noorden. Voor nieuwe fairtradeproducten die nog niet door Max Havelaar werden onderzocht, heeft Oxfam-Wereldwinkel zelf een hele reeks strenge criteria uitgewerkt. Zo kunnen nieuwe producten zo snel mogelijk in de winkels te koop worden aangeboden. Meer informatie vind je via www.oww.be of www.madeindignity.be.
Je hoeft trouwens je gewoontes niet drastisch te veranderen. Vervang in je winkelkar gewoon een product dat op je lijstje staat, door een eerlijke variant.
verkooppunten B-lite Starrenhoflaan 26/6 03 665 41 20 www.b-lite.be rum
Oxfam-Wereldwinkel Hoevensebaan 33 03 605 76 84 kapellen@oww.be www.oww.be voeding, artisanaat
Café Verli Hoevensebaan 98 chocolade
De Kapelse Wereldwinkel werd in 2011 uitgeroepen tot beste Wereldwinkel van Vlaanderen. Aandachtspunten waren het winkelconcept, de look and feel, de productpresentatie en het thema in de kijker. Hij kreeg onder meer punten voor de etalage, de productpresentatie, het extra in de verf zetten van het thema, de prijskaartjes en het vers van de persproevertjesrek. Extra’s waren er onder meer voor de cafetaria, het plekje voor de allerkleinsten en het educatiehoekje.
Eetcafé Biblo Dorpsplein 14 03 664 57 55 info@eetcafebiblo.be www.eetcafebiblo.be rum Fresh Asian Food Kapelsestraat 162 03 297 80 00 www.freshasianfood.be rum
Pralines Marie-Anne Stationsstraat 52 03 665 31 26 marie.anne.vertongen@skynet.be chocolade, pralines
Le Maître Leo Baekelandstraat 3 03 664 36 67 info@le-maitre.eu www.chocolemaitre.be chocolade, pralines ’t Leeuwke Dorpsstraat 2 03 664 60 13 info@restaurant-tleeuwke.be www.restaurant-tleeuwke.be rum
kten Ook supermar er hoe ng hebben hoe la ten in de uc od pr meer fairtrade beurt liggen. Vaak ge winkelrekken der on , en ct du opro dat, zoals bij bi n als ke l of onder mer een eigen labe iel. M a ay inal of M Fair Trade Orig de op t ek zo wil, Wie garanties st naar het verpakking be eurmerk! Max Havelaar-k
Superette Pollet Stationsstraat 27 03 605 13 97 superettepollet@skynet.be suiker
tip
lokale gids | 17
➜ 4. andere producten Nieuwjaar valt elk jaar vroeger… Uit onze ecologische voetafdruk blijkt dat we veel meer consumeren dan onze planeet kan leveren. Dat creëert uiteraard ‘problemen’. Als je meer bomen kapt dan er groeien, verdwijnt het bos. Als je sneller vissen vangt dan ze zich voortplanten, raken de zeeën langzaam leeg. Als je meer natuurlijke bronnen gebruikt dan de planeet biedt, bouw je een ecologische schuld op…
World Overshoot Day Een jaar op onze aardbol is elk jaar sneller om… De Aarde is niet meer in staat om via haar natuurlijke bronnen te voldoen aan onze vraag. Aangezien onze consumptie wereldwijd jaarlijks toeneemt, schuift de zogenaamde World Overshoot Day ook jaarlijks op. In 1987 was de hele biocapaciteit voor een jaar opgebruikt op 19 december. Nog geen tien jaar later, in 1995, al op 21 november. En de laatste jaren zijn ook niet om over naar huis te schrijven: 23 september in 2008, 24 augustus in 2009, 21 augustus in 2010 en 27 september in 2011. (We schoven in 2011 terug naar achter door verbeterde en verfijnde meettechnieken voor de berekening van de globale ecologische voetafdruk.) We moéten minder en beter gaan verbruiken. Om beter te consumeren bestaan er labels en criteria voor duurzame ontwikkeling die je kunnen helpen bij je aankopen. Hieronder worden verschillende soorten duurzame producten en labels toegelicht. tip
Benieuwd wat je eigen ecologische voetafdruk is? Bereken hem op www.ecolife.be.
tip
Reis duurzaam zodat de voordelen van toerisme ook gemaximaliseerd worden voor de lokale bevolking. Surf voor meer info naar www.oww.be/eerlijkehandel of www.ikkenmijnwereld.be. Vliegtuigen veroorzaken dan weer zo’n 10% van de broeikasgassen. Vlieg je toch? Compenseer dan je CO2-uitstoot via www.compenco2.be. tip
Op www.milieukoopwijzer.be vind je informatie, criteria en leveranciers voor duurzame aankopen van drank(toestellen), papier(waren), kantoormateriaal, maaltijden, schoonmaakmiddelen, verlichting, e.d.
herbruikbare luiers
Gemiddeld verbruikt een kind vanaf zijn eerste levensdag tot hij zindelijk is zes luiers per dag, aan ongeveer 250 gram per vuile luier. Als je weet dat elk kind zo’n 5.000 luiers nodig heeft voor het zindelijk is, geeft dat per kind ruim een ton euh… moeilijk afbreekbaar afval. De moderne katoenen luiers belasten het milieu veel minder (wasbeurten inbegrepen). Met katoenen luiers beperk je het afval tot de papieren inleg. Zelfs die inleg kan worden gecomposteerd. tip
De gemeente Kapellen promoot herbruikbare luiers via een subsidie. De toelage bedraagt maximaal € 120. Het subsidiereglement en het aanvraagformulier kan je bekomen bij de gezinsdienst of de milieudienst of kan je downloaden op www.kapellen.be.
lokale gids | 19
hout
Dat bossen levensnoodzakelijk zijn, staat als een 120-jarige eik boven water. Bovendien laat hout zich makkelijk bewerken en herbruiken, én is het biologisch volledig afbreekbaar. Anderzijds worden bossen wereldwijd nog steeds bedreigd. Jaarlijks gaan 14,6 miljoen ha – 30 ha per minuut! – natuurlijke bossen verloren. Dat komt overeen met bijna vijf keer de oppervlakte van België. En als dat kappen niet zorgvuldig en gecontroleerd gebeurt, is de schade niet of nauwelijks te herstellen. Daarom werd de Forest Stewardship Council (FSC), zeg maar de raad voor duurzaam bosbeheer, opgestart. Deze internationale vzw verenigt bosbeheerders, houthandelaars, milieubewegingen, enz. Als je hout koopt met het FSClabel weet je dat het product afkomstig is uit een bos dat op een doordachte, ecologische manier wordt beheerd. En dat met uitdrukkelijke aandacht voor ecosystemen, het bevorderen/bewaren van de biodiversiteit, het opstellen van een bosbeheersplan dat voldoet aan de huidige (inter)nationale wetgeving, enz. PEFC staat dan weer voor Programme for the Endorsement of Forest Certification schemes en werd opgestart door boseigenaars uit verschillende Europese landen. De PEFC-regels worden gecontroleerd door onafhankelijke auditeurs. PEFC bundelt nationale houtkeurmerken en de certificatie is vooral gebaseerd op nationale wetgeving. Waarom zou je gelabeld hout kopen? Omdat de plaatselijke bevolking er beter van wordt, omdat bomen uitsluitend worden gekapt als het past in een lange termijnvisie, omdat bomen als longen van de Aarde, de lucht blijvend zuiveren, én opdat onze (klein-) kinderen in de toekomst ook zuivere lucht zouden kunnen inademen. 20 | www.kapellen.be
tip
Wil je gecertificeerd hout aankopen? Neem een kijkje op www.ikzoekfsc.be of www.pefc.be voor meer informatie, onder meer een overzicht van leveranciers.
huishoudapparaten
Wanneer je een nieuwe koelkast, diepvriezer, (vaat)wasmachine, droogkast of oven koopt, kijk je best niet alleen naar het prijskaartje. Minstens zo belangrijk is het verbruik van energie en water, én de kosten die daaruit voortvloeien. Let daarom op het energielabel. Huishoudapparaten worden ingedeeld in zes klassen, gaande van energiezuinig (A) tot extreem energieverslindend (G). Bij koel- en vriesapparaten vind je bij de A-klasse nog twee meer zuinige categorieën, namelijk A+ en A++. Let dus ook op je portemonnee op lange termijn... tips
Was op een zo laag mogelijke temperatuur en met een volle trommel. Zo bespaar je energie, water én geld. Als het mooi weer is, hang je was dan buiten te drogen (in plaats van de droogkast aan te zetten). Sluit een koelkast ook steeds zo snel mogelijk en stockeer er geen warme waren in.
kringwinkel
Niet alles wat oud is, is versleten! Tweedehands- en andere kringwinkels geven herbruikbare goederen een nieuwe thuis en verkleinen zo de afvalberg. Binnen deze sector bestaat het kwalitetislabel De Kringwinkel. Enkel ingeschreven kringloopcentra mogen het label dragen. In deze winkels mag je dan ook dezelfde kwaliteitsnormen verwachten voor producten, winkelinrichting, dienst
naverkoop en klantvriendelijkheid. Komosie, die de belangen van de kringloopsector behartigt, formuleert en evalueert die normen. Bovendien zorgen kringwinkels voor sociale tewerkstelling en verkopen ze degelijke en originele tweedehandsgoederen aan een lage prijs. In een kringwinkel vind je ‘basisgoederen’ zoals meubels, huisraad, boeken, kledij, ijskasten, fornuizen, maar ook luxeartikelen als merkkledij, stereo’s en decoratie. Het aanbod verandert dagelijks en je ontdekt alle stijlen en prijsklassen, van retro tot hedendaags. De inkomsten uit de verkoop worden vooral gebruikt voor het behoud en de creatie van arbeidsplaatsen voor mensen met weinig kansen op de arbeidsmarkt. Dat resulteert in een job voor ruim 3.500 mensen in Vlaanderen. Ook het milieu vaart wel bij de kringwinkels. Jaarlijks wordt meer dan 55.000 ton goederen ingezameld. Zo verkleint de afvalberg én wordt een CO2-uitstoot van meer dan 45.000 ton uitgespaard. De Kringwinkel Kapelsestraat 237 03 605 58 54 Meer informatie vind je op www.kringwinkel.be of www.dekringwinkelantwerpen.be.
papier
Je leest het wel eens onder een e-mail: Denk aan het milieu alvorens je dit bericht of de bijlagen uitprint! Een goede stimulans, maar als je toch papier gebruikt, houdt ook dan het milieu meer dan in het achterhoofd. Gerecycleerd papier verdient de voorkeur, want om te beginnen hoeven er geen nieuwe bomen te worden gekapt. Bij de aankoop van papier let je best op de aard van de verwerkte papiervezels en op de bleekmethode. Als bij de bleekmethode geen chloor(afgeleiden) wordt gebruikt, is dat het minst schadelijk voor het milieu. Koop je toch
papier van verse vezels, koop dan papier afkomstig van FSC-bomen (zie hout). Het Europees Milieukeur heeft hoofdzakelijk betrekking op de milieubelasting van de papierfabriek. Dit label van de Europese Unie wordt gecontroleerd door een onafhankelijke instelling. Meer info: www.ecolabel.be. Het Blauwe Engel-label voor gerecycleerd papier is een Duits keurmerk, uitgegeven door het Duitse milieuministerie en gecontroleerd door een onafhankelijke instelling. Het label geldt als één van de meest degelijke en vergaande milieukeurmerken. Het Nordic Swan-label is een Scandinavisch keurmerk van de overheden in Denemarken, Finland, IJsland, Noorwegen en Zweden. Het heeft in de eerste plaats betrekking op de milieubelasting van de papierfabriek. Ook dit label wordt gecontroleerd door een onafhankelijke instelling. tips
Milieusparend papier kopen is goed. Nog beter is je papierverbruik te beperken. Gebruik bijvoorbeeld de achterkant van beschreven papier, print recto verso, enz. De gemeentelijke bibliotheek organiseert jaarlijks een boekenmarkt. Op de laatste zaterdag van de zomervakantie kan je op het Dorpsplein terecht voor oude en nieuwe boeken, cd’s, lp’s, dvd’s, video’s, singles, cdroms, enz.
schoonmaakproducten
Veel schoonmaakmiddelen en wasproducten bevatten chemische componenten. Wil je milieuvriendelijk schoonmaken, respecteer lokale gids | 21
dan de aangegeven dosering en kies zoveel mogelijk voor milieuvriendelijke producten. Of schoonmaakmiddelen een milieusparende samenstelling hebben, lees je af via bepaalde labels. Het Europese Milieukeur heeft criteria voor allesreinigers, sanitairproducten en middelen voor de afwas (zowel manueel als met de machine). Meer info vind je op www.ecolabel.be. Het Duitse Blauwe Engel-label heeft criteria voor wasmiddelen en voor additieven van sanitairreinigers. Het Scandinavische Nordic Swan-label heeft criteria voor allesreinigers, afwasmiddelen (manueel en machinaal) en sanitairreinigers.
speelgoed
Duurzaam speelgoed wordt gemaakt van natuurlijke materialen, zoals bijvoorbeeld hout. Omdat hout van zichzelf al een stevige basis biedt, duurt het langer voor zo’n speelgoed stuk gaat. Bovendien vervuilen fabrieken minder bij de verwerking van hout dan bij de verwerking van bijvoorbeeld kunststof of plastic. Vaak ligt de aankoopprijs van duurzaam speelgoed iets hoger, maar de kans dat het langer meegaat – en je er als kind dus langer plezier aan beleeft! – is dan ook groter. Jojo Hoevensebaan 4 03 664 29 91 tip
Repareer duurzaam speelgoed of geef het door aan familie, vrienden of kennissen. Zo kan het opnieuw worden gebruikt. 22 | www.kapellen.be
verf Natuurverf bestaat vooral uit plantaardige of minerale grondstoffen. Denk maar aan lijnolie, bijenwas of natuurhars als bindmiddel en verder natuurlijke pigmenten en oplosmiddelen. De bestanddelen zijn grotendeels hernieuwbaar of onuitputtelijk. Een ander pluspunt is dat de bestanddelen goed afbreken en dus minder belastend zijn als afval. Verven in poedervorm zijn de meest ecologische, omdat ze lichter en compacter zijn en dus minder transport vereisen dan andere verven. Natuurverven zijn niet alleen goed voor het milieu, maar ook veel gezonder dan traditionele (synthetische) verven. Trouwens, natuurverven zijn niet duurder dan klassieke verven van vergelijkbare kwaliteit. Verven met het Naturepluslabel voldoen aan de strengste milieu- en gezondheidscriteria. Meer info op www.natureplus.org. Om het Europees Milieukeur te dragen, moet de verf aan enkele milieueisen voldoen. Hoewel ze nog steeds synthetisch kan zijn, is verf die het Europees Milieukeur draagt een stuk milieuvriendelijker dan andere verven. Meer info op www.ecolabel.be. tip
Koop niet meer verf dan je nodig hebt en probeer restjes te vermijden. Verf bederft nogal makkelijk in blik, met ongewenst afval tot gevolg. Extra tips vind je via www.natuurverfnetwerk.be of www.vibe.be.
vis
Door jarenlange overbevissing en toenemende visconsumptie zijn sommige soorten, waaronder blauwvintonijn, paling en zwaardvis, met uitsterven bedreigd. Duurzame visserij is hierop een antwoord. De Marine Stewardship Council (MSC) is een onafhankelijke internationale non-profitorganisatie die als doel heeft de overbevissing in de wereld terug te dringen. Daartoe heeft de MSC de enige wereldwijde standaard voor duurzame visserij ontwikkeld. Die werkt volgens de richtlijnen van de Verenigde Naties. Vis die voldoet aan de MSC-standaard herken je aan het blauwe keurmerk. Bovendien wordt het aanbod kwalitatief verantwoord gevangen vis steeds groter. Kijk maar eens in de groene kolom van de VISwijzer (www.goedevis.nl). En denk bijvoorbeeld aan tong, schol, tonijn, kabeljauw, makreel en zalm met het MSC-keurmerk. tip
Een overzicht van winkels met MSCgelabelde vis vind je op www.msc.org. Ook Belgische supermarkten verkopen vis met het MSC-keurmerk.
Belgische markt is de ecoscore berekend. Hoe hoger dat getal tussen 0 en 100, hoe milieuvriendelijker het voertuig. Surf naar www.ecoscore.be. De Vlaamse overheid en de federale overheid stimuleren het gebruik van zuinige wagens. Ze doen dat onder meer door belastingvoordelen of een korting te geven als je kiest voor een voertuig met een lage CO2uitstoot of wagens met een roetfilter. Meer info vind je via www.zuinigewagen.be. Autodealers zijn verplicht om bij elke nieuwe wagen die ze verkopen, een ‘CO2-etiket’ aan te brengen met daarop een kleurenreeks. Die geeft op een eenvoudige manier aan hoeveel CO2 het betreffende voertuig uitstoot. tips
Ook een milieuvriendelijke rijstijl kan de uitstoot van CO2 en andere vervuilers sterk doen afnemen. Wie juist schakelt en zijn snelheid aanpast, zorgt voor een verminderde CO2-uitstoot van 5% in de stad tot 25% op buitenwegen. Kijk ook op www.ikbenrob.be. Trouwens, voor kleine afstanden van minder dan 5 km neem je best zoveel mogelijk de fiets.
voertuigen
Auto’s veroorzaken heel wat luchtvervuiling door de uitstoot van CO2, fijn stof (PM), NOx, VOS, CO, enz. Die emissies zijn mee verantwoordelijk voor het broeikaseffect, de ozonproblemen en de verzuring van het milieu. Wie kiest voor een voertuig dat op milieuvlak goed scoort, bewijst het milieu en het klimaat dus heel direct een dienst. Daarbij kan de ecoscore je op weg helpen. Van elk voertuig op de lokale gids | 23
d gro kans
w
➜ 5. leer ‘vuile manieren’ (af) Wie duurzaamheid, ecologie en milieu zegt, denkt ook meteen aan het beperken van de afvalberg. Je afvalproductie onder controle houden, is verre van makkelijk. Toch is beter sorteren de boodschap, willen we de schade aan het milieu niet nog verzwaren. Daarom tot slot nog vier TIPS met betrekking tot afval én vooral, hoe het binnen de perken te houden.
Drink kraantjeswater. Dat is niet alleen gezond, maar zo vermijd je jaarlijks 23.000.000 ton glasafval én 26.000.000 ton plasticafval. Koop voedingsproducten liever niet in grote hoeveelheden. De kans neemt zo alleen maar toe dat je al eens producten moet weggooien wegens een overschreden vervaldatum.
Wie de afvalberg wil verkleinen, kan heel wat gftafval (laten) verwerken door kippen. De gemeente Kapellen verkoopt jaarlijks voor een appel en een ei kippen. Ze lusten niet alleen graag groenteen fruitafval, maar zorgen ook voor verse eitjes bij het ontbijt. Meer informatie bij de milieudienst, Antwerpsesteenweg 130, 03 660 66 07, milieudienst@kapellen.be.
Afvalverwerking kost handenvol geld. Daarom is het een must om zorgvuldig te sorteren. Bij de Kapelse milieudienst kan je een handige afvalwaaier krijgen. Het gaat om een alfabetische lijst van alle mogelijke soorten afval, in een handige waaiervorm. Bij elk product staat vermeld wat je er precies mee moet doen: groene container, grijze container, blauwe pmd-zak, KGA, containerpark, ... lokale gids | 25
inhoudstafel ➜ voorwoord
p3
➜ inleiding
p 4-5
➜ 1. lokale producten
p 6-9
wat groeit er in ‘mijnen hof’?
p7
verkooppunten
p 8-9
➜ 2. biologische producten
p 10-13
to bio or not to bio?
p 11-13
verkooppunten
p 13
➜ 3. fairtradeproducten
p 14-17
(h)eerlijk duurt toch het langst
p 15-16
verkooppunten
p 17
➜ 4. andere producten
p 18-23
Nieuwjaar valt elk jaar vroeger
p 19
herbruikbare luiers
p 19
hout
p 20
huishoudapparaten
p 20
kringwinkel
p 20-21
papier
p 21
schoonmaakproducten
p 21-22
speelgoed
p 22
verf
p 22
vis
p 23
voertuigen
p 23
➜ 5. leer ‘vuile manieren’ (af)
26 | www.kapellen.be
p 24-25
wijzer
eco bio fair
➜➜➜➜
lokale gids voor duurzaam en (h)eerlijk consumeren meer informatie Deze lokale gids voor duurzaam en (h)eerlijk consumeren werd gemaakt door de informatiedienst van de gemeente Kapellen in overleg met de trekkersgroep Fair Trade. Voor meer informatie kan je terecht bij de gemeente via 03 660 66 23, gemeente@kapellen.be of www.kapellen.be. Vindt u dat u ook een plaatsje verdient in deze gids? Laat het ons dan weten. Deze gids staat niet stil, want later wordt zeker een update gemaakt. Contacteer de gemeentelijke informatiedienst via infodienst@kapellen.be of 03 660 66 88. dank Als basis voor deze gids werd de Ecowijzer van de gemeenten Brecht, Essen, Kalmthout en Wuustwezel gehanteerd, waarvoor onze dank. foto’s © Gemeente Kapellen verantwoordelijk uitgever College van Burgemeester en Schepenen, Antwerpsesteenweg 130, 2950 Kapellen