Nummer 2 2017
Het paviljoen met de zeven levens 3D-printen van keramiek Fabric formwork Asfaltwapening Basaltsteenvezel
EEN
UITGAVE
VAN
SJP
UITGEVERS
INHOUD Innovatieve Materialen is een vaktijdschrift gericht op de civieltechnische sector en bouw. Het bericht over ontwikkelingen op het gebied van duurzame, innovatieve materialen en/of de toepassing daarvan in bijzondere constructies. Innovatieve Materialen is een uitgave van Civiele Techniek, onafhankelijk vaktijdschrift voor civieltechnisch ingenieurs werkzaam in de grond-, weg- en waterbouw en verkeerstechniek. De redactie staat open voor bijdragen van vakgenoten. U kunt daartoe contact opnemen met de redactie.
Uitgeverij SJP Uitgevers Postbus 861 4200 AW Gorinchem tel. (0183) 66 08 08 e-mail: info@innovatievematerialen.nl www.innovatievematerialen.nl
Redactie: Bureau Schoonebeek vof Hoofdredactie: Gerard van Nifterik
Advertenties Drs. Petra Schoonebeek e-mail: ps@innovatievematerialen.nl
1 Berichten 16 Het paviljoen met de zeven levens 'Het paviljoen met de zeven levens’ is een nieuw concept voor een toekomstbestendig ontwerp(proces), ontwikkeld door StudioSK/Movares, Bruil en Studio RAP. Het paviljoen heeft een organische vorm met een lichte, minimale constructie, waar alleen materiaal toegepast wordt waar nodig. De levensduur staat nog niet vast, maar de veelzijdige inzetbaarheid is wel een feit. Voor de start van het project worden interdisciplinair de parameters bepaald. Uitkomsten van het ontwerpproces kunnen direct worden gebuikt om de digitale fabricage aan te sturen. Dit heeft verregaande gevolgen voor de hele bouwkolom. De ontwerpende en bouwende combinatie samen zorgen niet alleen voor de digitale ontwerpen en engineering, maar ook voor de digitale productie en blijven verantwoordelijk voor het materiaal. Civiele constructies blinken vaak uit in overmatig materiaalgebruik. Daar valt veel winst te behalen, onder meer in het kader van CO2-reductie.
22 Asfaltwapening De trend naar functioneel uitschrijven en onderbouwen van keuzes maakt het noodzakelijk dat wegbeheerders en aannemers beter gaan kijken naar de moge lijkheden om onderhoud aan verhardingen kostenefficiënt, uitvoerbaar en zeker effectief uit te voeren. In asfaltverhardingen zijn het scheuren die het functioneren van de verharding verminderen. Verschillende scheurremmende maatregelen kunnen worden uitgevoerd; steeds vaker wordt de keuze voor het toepassen van asfaltwa pening gemaakt. Echter over het toepassen zijn nog te veel onduidelijkheden, die een afgewogen keuze moeilijk maken.
26 Basaltsteenvezel Basaltvezel is nog een vrij onbekend materiaal, maar behoort inmiddels thuis in de rij van duurzame bouwmaterialen. Gewonnen uit vloeibare basalt kunnen ragdunne basaltvezels tot draden gesponnen worden en hiermee kunnen veel materialen worden gemaakt. Vulkan Europe B.V. houdt zich sinds 2007 bezig met de distributie van basaltvezelproducten naar bedrijven in Europa die de basaltvezelproducten verwerken in hun eindproduct. En ondanks dat Vulkan het gebruik van de vezels de laatste jaren ziet toenemen, vooral in de VS, is de onbekendheid met het veelbelovende materiaal nog altijd groot.
Een digitaal abonnement in 2017 2016 (6 uitgaven) kost € 39,50 25,00 (excl. BTW) Zie ook: www.innovatievematerialen.nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en of openbaar worden door middel van herdruk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
BERICHTEN
'Stenen van Mars sterker dan gewapend beton' Wetenschappers van de University of California San Diego (UCSD) hebben een proces ontwikkeld om van materiaal dat in de bodem van de rode planeet bouwstenen te maken, zonder dat die gebakken hoeven te worden. De bevindingen van het onderzoeksteam, onder leiding van prof. Yu Qiao, professor structural engineering aan de UC San Diego, werden in april gepubliceerd in Nature Scientific Reports onder de titel ‘Direct Formation of Structural Components Using a Martian Soil Simulant’. Het onderzoek werd gefinancierd door NASA. De bevindingen zijn volgens UCSD ook al van belang omdat de regering van Donald Trump in maart een wet aan nam die er voor moet zorgen dat de VS in 2033 een bemande missie naar Mars zal sturen. De onderzoekers hebben een mengsel gemaakt dat representatief zou zijn voor de samenstelling van de Marsbodem, grofweg bestaande uit ongeveer (gewichtsprocent) 45% SiO2, 17% Fe2O3 en FeO, 8% MgO en 6% CaO.
Foto: UCSD
Behalve de samenstelling van het mengsel heeft het proces twee kritische onderdelen, of eigenlijk uitdagingen voor de wetenschappers, zegt prof. Yu Qiao op de website van UC San Diego. De eerste was de vraag hoe het mengsel in een flexibele rubberen container te krij-
gen; de tweede was hoe het mengsel te verdichten met voldoende druk, tot een sterk materiaal. Dat is dus gelukt, want uiteindelijk leidde het onderzoek tot een werkbaar proces, waarmee kleine ronde pallets kunnen worden gemaakt die op zich weer tot kleine bakstenen kunnen worden verwerkt. Opvallend is dat er geen additieven aan te pas komen. De onderzoekers denken dat ijzeroxide als een bindmiddel fungeert. Uit scans blijkt dat zich rond grotere steenachtige partikels, een coating bevindt van kleinere ijzerdeeltjes, die onder druk blijkbaar aan elkaar hechten. De onderzoekers hebben ook naar de sterkte van de Marsstenen gekeken, en kwamen tot de conclusie dat ze sterker waren dan gewapend beton. De volgende ‘logische’ stap in het onderzoek is het vergroten van de omvang van de stenen. UCSD> Online versie van het artikel bij Nature: ‘Direct Formation of Structural Components Using a Martian Soil Simulant’>
Foto: UCSD
1 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
BERICHTEN
Start-up 3D-print complete miniwoning in een etmaal
Foto: Apis Cor
De Russische start-up Apis Cor heeft eind maart de prijs voor de beste ‘hardware’ start-up 2016 van Rusland in de wacht gesleept. De competitie is een jaarlijks terugkerend evenement, waarbij startup bedrijven worden beoordeeld op innovatie en business development. Een maand eerder haalde Apis Cor de internationale pers met een opmerkelijk demonstratieproject, namelijk het 3D-printen van een volledige miniwoning in 24 uur tijd. Dat gebeurde op de testlocatie van Apis Cor in Stupino bij Moskou. Daarbij werd gebruik gemaakt van een door het bedrijf ontwikkelde mobiele betonprinter. Extra complicatie was dat het project werd uitgevoerd in de winter, een probleem dat overigens werd opgelost door de hele installatie in een geconditioneerde tent haar werk te laten doen. De twee ton wegende mobiele printer werd door het bedrijf zelf ontwikkeld en is volgens Apis Cor uiterst gebruiksvriendelijk. De printer is 4 × 1,6 × 1,5 m en bestaat grofweg uit een verticale cilinder en een beweegbare arm. Het bereik is 132 m2, bij een maximale printhoogte
2 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
van iets meer dan 3 meter. Het complete systeem bestaat verder over een mixer en een pompinstallatie. Volgens Apis Cor kan het hele systeem binnen een half uur worden opgesteld en operationeel zijn. De werksnelheid van de printer ligt tussen de 1 en 10 meter per minuut; de tolerantie (positionering) op ongeveer 0,5 mm. De printer is in staat niet alleen dragende constructies te maken, maar kan ook
gladde wanden maken. Volgens de ontwikkelaars van het systeem zitten de voordelen behalve in de flexibiliteit en snelheid, vooral in duurzaamheid (er komt geen afval vrij) en kostenbesparingen. Zo zou in vergelijking met conventionele bouwmethodes 25 procent kunnen worden bespaard op de constructie en logistiek en maar liefst zestig procent op de afwerking.
BERICHTEN De woning die Apis Cor eind februari bij wijze van demonstratie printte, is een kant en klaar ‘tiny house’, met een vloeroppervlak van 38 m2. De geprinte woning is afgewerkt met vloeren, pleisterwerk, ramen en dak. Apis Cor denkt met het nieuwe systeem een belangrijke stap te hebben gemaakt met de verdere introductie van 3D-printing in de bouw. Apis Cor>
Video: Printer in actie
Video: Tiny house in 24 uur
Foto: Apis Cor
3 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
BERICHTEN
Upcycled carbon black Begin dit jaar werden de Automotive Innovation Awards uitgereikt door juryvoorzitter Jan Peter Balkenende aan Dutch Green Carbon, TomTom en NXP. In de categorie Services won TomTom On Street Parking voor het makkelijk vinden van een vrije parkeerplaats; NXP Semiconductors kreeg de prijs in de categorie Technology voor ‘Radarchip’, waarmee naar verluidt een belangrijke stap wordt gezet in autonoom autorijden. De winnende innovatie in Challenging Concepts
is voor het recyclen van autobanden door Dutch Green Carbon. De laatste beschikt sinds kort in Nederweert over een fabriek voor de terugwinning van koolstof uit oude autobanden. De fabriek is een initiatief van Dutch Green Carbon, een joint venture tussen bandenverwerker Kargro en koolstofproducent Black Bear. De laatste ontwikkelde een proces voor het terugwinnen van koolstof (carbon black) uit afgedankte banden. Kargro verwerkt
oude banden tot nieuwe grondstoffen, maar tot dusver lukte het niet om ook koolstof terug te winnen. Het proces dat Black Bear de afgelopen jaren ontwikkelde begint met het verwijderen van staal uit de banden; staal dat overigens ook wordt gerecyceld. Het rubber ondergaat vervolgens een carbonisatiestap waarbij het materiaal wordt vervolgens anaeroob en onder gecontroleerde omstandigheden wordt verhit. Daarbij ontstaat gas en een
Volgens Black Bear worden er jaarlijks meer dan 1,5 miljard autobanden afgedankt, samen goed voor 13,5 miljoen afval. Meer dan de helft daarvan wordt verbrand of gestort. Daarnaast wordt jaarlijks 7,2 miljoen ton zogenaamd ‘furnace carbon black’ door de bandenindustrie ingezet om nieuwe banden te maken. Furnace carbon black wordt hoofdzakelijk gemaakt door carbonisatie van fossiele brandstoffen, zoals pek en zware aardoliefracties. Bij de productie van deze fossiele carbon black zou jaarlijks meer dan 35 miljoen ton CO2 vrijkomen. Black Bear claimt dat met elke ton upcycled carbon black 2,5 ton olie wordt bespaard en er vijf ton CO2. Elke Black Bear-vestiging bespaart volgens het bedrijf meer CO2 dan een miljoen bomen kunnen vastleggen, net zoveel als 84 keer het vondelpark. (Bron: Black Bear)
4 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
BERICHTEN koolstofhoudende slak. In de volgende stap wordt dit omgezet in kleine, zuivere koolstof agglomeraten. Dit fijne poeder wordt vervolgens gemengd met water en een bindmiddel, gepelleteerd en gedroogd. Black Bear claimt met het door haar ontwikkelde proces ’s wereld hoogste kwaliteit ‘upcycled’ carbon black te maken. De teruggewonnen carbon black wordt onder meer gebruikt in technisch rubber, inkt, polymeren en om er weer nieuwe banden van te maken.
Video
Sneeuw- en ijsvrij zonnefietspad Ede beschikt sinds eind maart over wat wordt genoemd ‘het eerste sneeuw- en ijsvrije zonnefietspad ter wereld’. Het zogenaamde Solarpath is een aanvulling op het vorig jaar september geopende duurzaam verwarmde fietspad Thermopath aan de Bovenbuurtweg in de gemeente. Thermopath is een modulair, uit speciale betonplaten opgebouwd fietspad, waarvan de betonnen platen zijn voorzien van een leidingsysteem waarmee het pad kan worden verwarmd. Door de leidingen aan te sluiten op een warmtebron, zoals bijvoorbeeld aardwarmte, riool-warmte of restwarmte, wordt het fietspad verwarmd. Het Solarpath van fietspadenspecialist Easypath uit Steenwijk is er voor bedoeld energie te verzamelen om in de winter het pompsysteem van het Thermopath (ook van Easypath) fietspad aan te kunnen drijven. Belangrijk onderdeel van het concept is het stroeve oppervlak van de zonnecellen. Conventionele zonnepanelen heb-
ben een gladde oppervlaktestructuur. De oppervlakte van Solarpath is volgens de producent echter ruw, waardoor het veilig is voor verkeer. Het Solarpath is een ontwikkeling van Easypath en OTEM2000 uit Martorell bij
Barcelona, Spanje. OTEM2000 is onder meer gespecialiseerd in energie-opwekkende vloeren en straatmeubilair. OTEM200> www.easypath.nl>
5 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
BERICHTEN
3D-geprint keramiek met instelbare geometrie, dichtheid en stijfheid Researchers van de Harvard University en het Massachusetts Institute of Technology (MIT) hebben een methode ontwikkeld voor het 3D-printen van keramische schuimen, waarmee de porositeit zowel op micro- als op macroschaal kan worden ingesteld. En dat niet alleen; met het proces kunnen materialen worden ge3D-print met een lage dichtheid en hoge sterkte. De onderzoekers van de Harvard John A. Paulson School of Engineering and Applied Sciences (SEAS), Wyss Institute for Biologically Inspired Engineering (Harvard University) en MIT zeggen zich te hebben laten inspireren door celstructuren in de natuur. Hun vinding zou kunnen leiden tot een heel nieuw scala aan lichtgewicht materialen voor zowel constructieve als isolerende toepassingen. Het onderzoek werd begin dit jaar gepubliceerd in The Proceedings of the Natural Academy of Science.
De truc zit ‘m in de keramische inkt. De onderzoekers zijn uitgegaan van een aluminiumoxide slurry, waarbij men kans heeft gezien luchtbelletjes in de massa te brengen. Dat doet men door er etap-
3D-geprinte structuren uit keramisch schuim (Foto’s: James Weaver/Wyss Institute)
6 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
pegewijs al roerend (tussen de 400 en 1500 rpm) lucht in te kloppen. Het resultaat is een romige keramischschuim inkt, waarmee men vervolgens structuren heeft geprint. Men heeft kans gezien de
BERICHTEN van de onderzoekers in een persbericht van Harvard. In het betreffende onderzoek hebben de wetenschappers alleen gekeken naar alumina, maar dezelfde methode zou volgens Harvard ook kunnen worden gebruikt voor veel andere materialen, zoals ander keramiek en zelfs polymeren en metalen. Harvard’s Office of Technology Development (OTD) heeft inmiddels patent op de methode en onderzoekt momenteel de commerciële mogelijkheden. Harvard> Lichtgewicht hexagonale en driehoekige honingraatstructuren ge3D-print met keramische-schuiminkt (Foto: James Weaver; Wyss Institute)
relatie tussen de eigenschappen van het schuim en de microporositeit van het uiteindelijke materiaal te controleren. Toen dat deel van het proces was geoptimaliseerd, konden de onderzoekers driehoekige en hexagonale honingraatstructuren 3D-printen met instelbare
geometrie, dichtheid en stijfheid. ‘We can now make multifunctional materials, in which many different material properties, including mechanical, thermal, and transport characteristics, can be optimized within a structure that is printed in a single step,’ zei een
Credit: Harvard John A. Paulson School of Engineering and Applied Sciences; YouTube
Fietsbrug IJzerlaan (Antwerpen) geopend
Op 6 april is de nieuwe fietsbrug IJzerlaan over het Albertkanaal geopend. De door Zwarts & Jansma (ZJA) ontworpen fietsbrug is bijna een halve kilometer lang en hiermee de langste fietsbrug van Vlaanderen. De brug is een belangrijk onderdeel van de fietsroutes van en naar de stad Antwerpen. Boven het kanaal
zijn de leuningen opengetrokken tot hoge ruimtelijke liggers om zo uitzicht te bieden over de omgeving. De nieuwe fietsbrug is ongeveer 490 m lang en 4,7 m breed en de langste brug over het Albertkanaal. De brug heeft een donkergrijze buitenzijde, volgens de ontwerpers passend in de harde industriële omge-
ving, terwijl de binnenzijde in licht witgrijs zich richt op de gebruiker en zo een lichte fietsroute biedt. De brug wordt ondersteund door V-vormige kolommen die een minimale impact op het onderliggende park hebben en de brug een luchtige aanblik geven. ZJA>
7 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
BERICHTEN
‘Koud-gesinterd keramiek’ Materiaalonderzoekers van het ETH Zürich zeggen een methode te hebben ontwikkeld voor de productie van keramiek, zonder dat daar een oven aan te pas hoeft te komen. In plaats van het uitgangsmateriaal te sinteren wordt het verdicht onder hoge druk bij kamertemperatuur. Het proces zou aanzienlijk energiezuiniger zijn dat conventionele technieken en CO2-footprint van keramiek en ander gesinterd materiaal aanmerkelijk kunnen verlagen. De klassieke productie van baksteen, porselein en ander keramiek vraagt om een verhittingsproces waarbij de temperatuur doorgaans boven 1000 °C ligt. Met het proces dat in Zürich is ontwikkeld zeggen de betrokken wetenschappers hetzelfde effect te bereiken bij kamertemperatuur. In een persbericht van het ETH wordt zelfs gesproken van een ‘astonishingly simple method’ waarbij wordt uitgegaan van een calciumcarbonaat nanopoeder. Volgens Florian Bouville, een postdoc van de onderzoeksgroep van prof. André Studart, professor Complexe Materialen bij ETH, is de methode in wezen gebaseerd op het geologische proces van natuurlijke steenvorming. Sedimentgesteente bijvoorbeeld, ontstaat doordat het miljoenen jaren onder druk heeft gestaan van lagen daarboven. Dat heeft men nu bij ETH nagebootst door gebruik te maken van superfijne calciumcarbonaat-nanodeeltjes waarbij men in het lab in een uur tijd keramisch materiaal wist te maken. Uit tests zou inmiddels zijn gebleken dat het materiaal drie keer sterker is dan beton. Probleem is vooralsnog dat de in Zürich vervaardigde proefstukken klein zijn, niet groter dan een muntstuk. Volgens Bouville vragen grotere werkstukken ook meer druk, en de volgende opgave is om een proces te ontwikkelen waarmee grotere dingen kunnen worden ge-
maakt, wellicht ter grootte van een sanitairtegel of nog groter. De nieuwe methode - die koud-sinteren wordt genoemd - is volgens prof. Studart niet alleen veel energie-efficiënter dan de gebruikelijke sintermehodes, maar maakt vanwege de lage procestemperatuur ook nieuwe keramische composietmaterialen mogelijk, bijvoorbeeld in combinatie met kunststof. Bovendien zou koud-sinteren ook op een andere manier dan een laag energieverbruik kunnen bijdragen aan een CO2 -neutrale samenleving. Nano-carbonaatdeeltjes kunnen namelijk worden gemaakt uit CO2, bijvoorbeeld uit de afgassen van energiecentrales. De resultaten van het onderzoek werden begin maart van dit jaar gepubliceerd in Nature Communications, onder de titel ‘Geologically-inspired strong bulk ceramics made with water at room temperature’ (DOI: 10.1038/ncomms14655). Klik hier voor de full text online versie van ‘Geologicallyinspired strong bulk ceramics made with water at room temperature’ www.ethz.ch/en/
Koud-gesinterd keramiek bij ETH Zürich (Photograph: ETH Zurich / Peter Rüegg)
8 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Recyclebaar, biobased, geluidsscherm Op 21 april is in Beverwijk het eerste innovatieve, recyclebare bio-based geluidsscherm van Nederland officieel geopend. In opdracht van ProRail verrees hier langs het spoor ter hoogte van de onderdoorgang Aagterpoort de Eco Silence Wall. Strukton ontwikkelde, produceerde en plaatste dit geluidsscherm. Volgens de ontwikkelaars is het scherm vooral bijzonder omdat het is gemaakt van gras: olifantsgras (Miscanthus Gigantus) om precies te zijn. De Eco Silence Wall wordt binnenkort opgenomen in de Nationale Milieudatabase. Een tool die onder meer Rijkwaterstaat en ProRail gebruiken om duurzame oplossingen van opdrachtnemers te meten. Olifantsgras is een snelgroeiend gewas dat tijdens de groei veel CO2 opneemt. Na de oogst wordt het verwerkt in beton, waardoor de CO2 duurzaam opgeslagen is. Het Miscanthus-beton wordt uitgevoerd in een grove, open
structuur. Dat is volgens Strukton gunstig voor de geluidsabsorptie. Miscanthus wordt regionaal verbouwd, dus blijven de transportbewegingen ook beperkt. Daarnaast levert de toepassing nu dus een bijdrage aan het oplossen van
geluidsoverlast in bewoonde gebieden. Het heeft van zichzelf al geluidsabsorberende eigenschappen en is bovendien relatief eenvoudig te verbouwen. Bron: Strukton>
9 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
BERICHTEN
ClickBrick Binair Brinkman baksteencentrum introduceerde als noviteit ClickBrick Binair, een nieuwe loot van de Daas ClickBrick-famille, ontwikkeld in samenwerking met Brinkman. Bijzonder aan de ClickBrick Binair is volgens de producent de vorm met een opvallend reliëf, waardoor een afwisselend beeld met licht en schaduw,
µ
absorptie en reflectie ontstaat. De steen moet vooral de interesse van architecten wekken, omdat het allerlei nieuwe, creatieve toepassingen van reliëf mogelijk maakt. Het Daas ClickBrick-systeem werd begin deze eeuw bedacht met het doel om uit esthetisch oogpunt een eenvoudige,
schone applicatiemethode te ontwikkelen. Onder het adagium slimmer bouwen, droogstapelen, uitslagvrij en eenvoudig montagewerk, werd het Daas ClickBrick in 2003 geïntroduceerd. Het ClickBrick-systeem bestaat uit speciaal op maat gemaakte bakstenen met een groef, die door middel van een RVS-clip aan elkaar verbonden worden. De speciale vorm van de clip zorgt ervoor dat deze zichzelf in de groef vastklemt, waardoor de stenen aan elkaar vast komen te zitten. De stenen worden droog gestapeld, zonder mortel, waardoor er volgens de ontwikkelaar van het systeem per vierkante meters baksteen minder bouwmaterialen worden gebruikt. Een belangrijk unique selling point is volgens Daas de full recycling-mogelijkheid van het systeem. Waar de traditionele baksteen wordt hergebruikt als granulaat voor de wegenbouw of betonfabricage, kunnen ClickBrickstenen weer in hun geheel worden hergebruikt. www.brinkmanbaksteencentrum.nl
ClickBrick: hoe het werkt
Mosa lanceerde onlangs haar nieuwe tegelserie µ (mu). Volgens de tegelfabrikant werd de vloertegelserie ontwikkeld om ‘tijd en ruimte te definiëren.’ Men heeft dat gedaan door tegels te ontwerpen die reageren op veranderingen in de lichtinval, waardoor de kleur van de tegels in de loop van de dag verandert. De serie is volgens Mosa geïnspireerd door de bijzondere relatie tussen licht en het kleurenspectrum. Elke tegel van de µ-serie is volgend de producent een combinatie van talloze kleuren; een optische mix van miljoenen heldergekleurde korreltjes die worden gemaakt door keramische pigmenten te mengen met klei. Meer over µ bij Mosa>
10 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
BERICHTEN
100 procent circulaire 3D-design gevels Een samenwerkingsverband van DEMEEUW, specialist in flexibel bouwen, en Actual, het 3D-label van het Amsterdamse architectenbureau DUS Architecten ontwikkelt momenteel een 3D-design gevel die 100 procent circulair is en steeds kan worden aangepast aan de wensen en behoeften van gebruikers. Bij aanpassing of herinzet van een gebouw of woning kan de originele gevel
zelden worden hergebruikt in het nieuwe ontwerp. Vaak wordt de gevel tegen wil en dank behouden óf wordt deze volledig verbrand. De betrokken bedrijven zochten naar een oplossing voor de lastig te recyclen gevel. Op dit moment kost het besluit tot vervanging of herinzet van een gevel relatief veel mankracht, tijd en geld. Daarnaast moeten er altijd onderdelen worden vervangen en dus nieuw materiaal worden ingezet. Uitgangspunt van de samenwerking is dat de nieuw te ontwikkelen 3D-design gevels na 1, 5, 15 of 20 jaar 100 procent kunnen worden hergebruikt, zonder dat er nieuw materiaal aan wordt toegevoegd. De gevel wordt vermalen tot kunststof korrels waarmee een volledig nieuw ontworpen gevel kan worden geprint. De ambitie van het samenwerkingsverband om bij de vervaardiging van de initiële gevel geen gebruik te maken van nieuwe grondstoffen maar van recyclaat: materiaal dat eerder in een ander product is gebruikt, zoals shampooflesjes. Doordat de gevel via 3D-printtechnologie wordt geproduceerd, is er daadwerkelijk sprake van volledige vormvrijheid. Via de samenwerking met DUS Architecten zegt DEMEEUW het bouwproces te kunnen optimaliseren en ontsluit het bedrijf de wereld van design voor haar klanten in sectoren als zorg, onderwijs en bedrijfsleven, maar ook het nieuwe label voor de woningmarkt, NEZZT.
Medio juni 2017 presenteren DEMEEUW en DUS Architecten de eerste mock-up van een onderdeel van de toekomstige 3D-geprinte gevels. Naar verwachting zullen de eerste gevels over zo’n anderhalf jaar worden geïntroduceerd. DEMEEUW>
3D-printen van gevelelementen
11 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
BERICHTEN
Fabric formwork:
Organica Hyparbolica Organica Hyparbolica bij Geelen Beton in Wanssum (Foto: Robert de Smet)
Betonnen elementen worden al decennia lang voornamelijk gemaakt met traditionele bekistingen in hout en staal. Met deze bekistingen kunnen eenvoudige elementen gemakkelijk worden gerealiseerd. Complexe betonelementen zijn echter moeilijk te maken. In de zoektocht naar alternatieve, minder arbeidsintensieve bekistingsmethoden lijken textielmallen, ofwel fabric formwork, uitkomst te bieden. Al in de 19e en begin 20e eeuw zijn er proeven gedaan en daadwerkelijk betonconstructies gerealiseerd met fabric formwork. De interesse in de techniek is echter vooral in de laatste jaren enorm toegenomen, mede dankzij de snelle ontwikkeling van parametrische ontwerpsoftware waarnaar op veel universiteiten wereldwijd onderzoek wordt gedaan. In tektoniek besteedde in april uitgebreid aandacht aan een aan de TU Eindhoven. Daar werd in het academisch jaar 2015-16 onder leiding van docenten Arno Pronk en Arjan Habraken, een Fabric formwork-project een uitgevoerd door vijf studenten (Gido Dielemans, Lia de Mooij, Pavlo Kuzin, Robbert de Smet en Tom Godthelp. Het finale prototype
12 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
- Organica Hyparbolica - is uiteindelijk gerealiseerd in de fabriek van Geelen Beton in Wanssum. Bij fabric formwork moet worden uitgegaan van een compleet andere ontwerpfilosofie dan bij traditionele bekistingen.
Ontwerpschetsen uit fase 1
Ontwerp van de bekisting en dat van het betonelement zijn bij fabric formwork inherent aan elkaar. Het gedrag van de bekisting tijdens het storten moet worden meegenomen in het ontwerp. Vervormingen van het textiel door de stortdruk
BERICHTEN beïnvloeden het uiteindelijke ontwerp. Dit kan enigszins worden ondervangen door het textiel voor te spannen. In het ontwerp moet een evenwicht worden gezocht, zodat de gewenste interactie tussen het vloeibare beton en de textielmal ontstaat. Dit vereist een integraal ontwerpproces. Eerst een constructie ontwerpen en dan de textielmal, is bij fabric formwork nauwelijks uitvoerbaar. De Organica Hyparbolica ziet er uit als een kolom die een hyparschaal ondersteunt. Om de constructie zo efficiënt mogelijk te maken, is zoveel mogelijk gewicht bespaard. Het ontwerp is parametrisch bepaald. Door te variëren in geometrie, positie van de vaste punten (anchorpoints), trekkracht en stijfheid van het textiel, kon de uiteindelijke, optimale vorm van het fabric formwork worden bepaald.
Staalvezelwapening
Vanwege de complexe, vaak organische en dubbelgekromde vormen die ontstaan bij geoptimaliseerde betonconstructies met fabric formwork, is verdichten van het beton geen optie. Er is immers nauwelijks of geen ruimte voor de trilnaald. Daarom is gebruikgemaakt van een zelfverdichtend betonmengsel met druksterkteklasse C50/60 en een maximale korreldiameter van 8 mm. Aan het beton is 35 kg/m3 staalvezelwapening toegevoegd. Daardoor krijgt het beton een nascheurtreksterkte Organica Hyparbolica op Material Xperience 2017
en kunnen relatief kleine momenten worden opgenomen. Dit was bij het ontwerp noodzakelijk, aangezien er trekkrachten optreden in de constructie. De totale afmetingen van de Organica Hyparbolica zijn binnen een kubus van 2,4 x 2,4 x 2,4 m gebleven, zodat het betonelement eenvoudig te transporteren is over de weg. Het totale gewicht bedraagt inclusief bodemplaat ongeveer 7000 kg. De Organica Hyparbolica was inmiddels onder meer te zien tijdens Material Xperience 2017, (6 - 10 februari, Jaarbeurs Utrecht). . Het hele artikel uit Tektoniek (pdf)>
Op de foto van links naar rechts: Tom Godthelp, Pavlo Kuzin, Robbert de Smet, Lia de Mooij en Gido Dielemans
13 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
BERICHTEN
3D-printer MIT belooft nieuwe visie op ontwerp en bouw
MIT presenteerde eind april een nieuwe 3D-printtechniek voor wat men zelf noemt ‘… a new approach to making buildings.’ Het gaat volgens MIT om een methode die flexibeler, sneller en goedkoper is dan tot dusver ontwikkelde 3D-print processen voor de bouw. Het gaat om een mobile printrobot die zich vrij kan bewegen en die daarmee ieder
14 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
bouwwerk van welke vorm en omvang dan ook kan realiseren. Het verschil met bestaande zit vooral in de mobiliteit. Waar de ‘3D-bouwprinters’ tot dusver aan één plaats zijn gebonden, bestaat de MIT-printer uit een printrobot op rupsbanden, met aanhanger. De laatste bevat opslagtanks voor het printmedium.
Bij wijze van proof of concept printte men met een prototype-printinstallatie in veertien uur tijd een rond bouwwerk van 17 meter in diameter; vier meter hoog. Het printmedium was pur-schuim waarmee een dubbele wand werd gemaakt. Het idee was dat die zou fungeren als bekisting, waarin dan later beton kan worden aangegoten.
BERICHTEN ‘….. a shift from the machine age to the biological age,’zegt Neri Oxman, group director en associate professor media arts and sciences op de website van MIT. ‘From considering the building as a machine to live in, made of standardized parts, to the building as an organism, which is computationally grown, additively manufactured, and possibly biologically augmented.’ Het onderzoek werd in april gepubliceerd in journal Science Robotic. Meer bij MIT> De 3D-printinstallatie kan van energie worden voorzien door zonnepanelen. Het idee is dat de installatie volledig autonoom kan opereren, ook op afgelegen plaatsen, gebruikmakend van plaatselijke bouwstoffen als leem en modder. Het ultieme vergezicht is dat zulke installaties - die door de ontwikkelaars Digital Construction Platforms (DCP) worden genoemd - op eigen houtje onderkomens kunnen maken op Antartica of zelfs op de maan of op Mars.
DCP staat volgens met MIT voor meer dan een printer alleen, maar belooft een nieuwe visie op woningbouw. Volgens de onderzoekers betekent het concept ook een totale verandering van ontwerp en architectuur. In plaats van te denken in traditionele patronen al muren ramen en vloeren, kunnen ontwerpen met het DCP-concept veel meer naar specifieke eisen en omstandigheden worden geoptimaliseerd.
Product Development Test lab De Faculteit Bouwkunde heeft een nieuw experimenteel laboratorium; het Product Development Test Lab. Het testlab is een lab waar studenten en onderzoekers één op één kunnen testen hoe de praktijk van de theorie kan verschillen. Dat helpt om tot een beter ontwerp te komen. Het gaat bijvoorbeeld om experimenten met innovatieve gevel-, zonwering- en installatieoplossingen. Omdat het gebouw is uitgevoerd als een modulair systeem, is het relatief eenvoudig om eventueel aanpassingen te maken voor specifieke producttests. Alle elementen van dit lab zijn met de computerfrees perfect op maat gemaakt. Daardoor passen ze in elkaar als Legostenen. Dat maakt foutloos bouwen mogelijk. Het acht meter hoge gebouwtje bestaat uit kant-en-klare wand- en vloerelementen. Daardoor gaat het bouwen snel en accuraat, met minimale afvalproductie. Het test lab is een ‘re-montabel’ concept en in ongeveer een week op te bouwen.
Het gebruik van hout en milieuvriendelijk geproduceerde OSB-plaat maakt het test lab een biobased product. De gevel
is circulair. Het Product Development Test Lab blijft tenminste een jaar staan. TUD>
15 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Circulair bouwen met geprint beton
3D Proefprint. Peter Heideman
'Het paviljoen met de zeven levens' 'Het paviljoen met de zeven levens’ is een nieuw concept voor een toekomstbestendig ontwerp(proces), ontwikkeld door StudioSK/Movares, Bruil en Studio RAP. Het paviljoen heeft een organische vorm met een lichte, minimale constructie, waar alleen materiaal toegepast wordt waar nodig. De levensduur staat nog niet vast, maar de veelzijdige inzetbaarheid is wel een feit. Voor de start van het project worden interdisciplinair de parameters bepaald. Uitkomsten van het ontwerpproces kunnen direct worden gebuikt om de digitale fabricage aan te sturen. Dit heeft verregaande gevolgen voor de hele bouwkolom. De ontwerpende en bouwende combinatie samen zorgen niet alleen voor de digitale ontwerpen en engineering, maar ook voor de digitale productie en blijven verantwoordelijk voor het materiaal. Civiele constructies blinken vaak uit in overmatig materiaalgebruik. Daar valt veel winst te behalen, onder meer in het kader van CO2-reductie. 16 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017 ‘Computational design’ en de vaardigheid van ‘computational thinking’ worden meer en meer onderdeel van circulair bouwen. In het 3D-model wordt door middel van parameters waarde toegevoegd en wensen vertaald in de toekomst van bouwwerken. Eén van de belangrijkste ontwikkelingen die momenteel in de bouw grond aan de voeten krijgt is de circulaire economie. Deze ontwikkeling heeft vergaande impact op de keten, wat vooral wordt veroorzaakt door het verschuiven van bezit/eigendom in de keten. ‘Gebruik’ is het nieuwe bezit. Het samenwerkingsverband van Studio RAP, Bruil en StudioSK/Movares verkent deze ontwikkeling in een aantal met beton te printen objecten. Eén daarvan is een paviljoen met de werknaam ’Het paviljoen met de zeven levens’. De term circulaire economie suggereert immers dat het leven van een bouwwerk met één cyclus niet ophoudt. In ontwerp en realisatie van het paviljoen worden eveneens de steeds verdergaande digitalisering van ontwerp en fabricage benut. Deze ontwikkeling leidt tot nieuwe vragen, want als ontwerpers hun ontwerpen zo maken dat deze direct met robots maakbaar zijn, dan wel printbaar zijn, hoe wordt dan het technisch ontwerp gerealiseerd en bijvoorbeeld de veiligheid van gebouwen geborgd?
Vier pijlers
Deze nieuwe werkwijze is ketenintegratie ten voeten uit. De maakbaarheid is niet iets van de uitvoeringsfase, maar is door de digitalisering vanaf het eerste ontwerp aanwezig en bepaalt mede het ontwerp/de verschijningsvorm. Het ontwerp en de realisatie van het paviljoen rust op vier pijlers waarvan voortdurend gekeken wordt of deze nog voldoende aandacht krijgen. - Sluiten van de keten. Dat wil zeggen dat de leveranciers van materialen eigenaar blijven van de materialen. Ze nemen deze aan het einde ook weer terug. Het gevolg daarvan is rolvervaging in het ontwerpproces. De realisatie-eisen zijn via de ontwerpsoftware al tijdens eerste ontwerp aanwezig; - Toepassen van Computational Design, gericht op het minimaliseren van materiaalgebruik en op hergebruik van het paviljoen; - Digitale fabricage. Beton printen met robots. In de ontwerp- en realisatiefase van het paviljoen wordt de steeds verdergaande digitalisering van ontwerp en fabricage uitgenut; - Hergebruik van materialen en flexibiliteit in functionaliteit.
Onregelmatige vijfhoeken
De plattegrond van het paviljoen bestaat uit onregelmatige vijfhoeken. In het zwaartepunt van elke vijfhoek staat een kolom die naar boven toe uitwaaiert naar dezelfde vorm als het grondvlak. Deze kolommen worden van boven naar onderen geprint. Op de dakrand van het paviljoen start bij elke vijfhoek de buitenlijn van geprint beton. Deze lijn maakt een golvende beweging en print laag na laag richting het zwaartepunt van de vijfhoek. Dankzij de hoogte van lagen ontstaat zo een kegelvorm met een gewelfde betonschil. De betonlaag is dun, alleen het hoognodige materiaal wordt gebruikt voor de vloeiende constructieve vorm. Naar boven toe wordt de print weer breder. Als de print straks wordt omgedraaid vormt dit de voet van de constructie, zoals ook bomen dicht bij de wortels wat breder zijn. De gewelfde schaal die zo is ontstaan houdt het betonvlak stabiel en creëert tegelijk openingen waardoor daglicht binnenvalt. Het hele paviljoen bestaat uit enkele efficiënte onderdelen die op meer locaties herbruikbaar zijn. De tegen elkaar geplaatste kolommen vormen een convex kruisgewelf zoals in een oude gotische kathedraal en Moorse architectuur. De toepassing van de onregelmatige vijfhoek geeft een grote vormvrijheid
Kolom. Constructief Ontwerpen Movares
17 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Kolom. Constructief Ontwerpen Movares
in de plattegrond zodat het paviljoen op vrijwel elke locatie kan worden ingepast.
Schubbenpatroon
De constructie van het paviljoen is geïnspireerd op de natuur. Het ‘Voronoi’patroon van ongelijkmatige vijfhoeken is te vinden in schubbenpatronen bij reptielen en facetten bij libellenvleugels. De uitwaaierende kolommen lijken op de kelk van een bloem of koraalstructuren, maar zijn ook terug te vinden in ijsgrotten en termietenheuvels. En de
Paviljoen1. StudioSK Movares
18 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
analogie met bomen die een brede wortelstructuur hebben is al genoemd. Door de kelkvormen tegen elkaar te plaatsen ontstaat de gelijkenis met de efficiënte draagstructuur van een eierdoos: een kartonnen constructie die bijna niet plat te krijgen is. Het gaat daarbij nog niet eens om het namaken van deze vormen. Wel worden lessen getrokken uit de grote materiaalefficiëntie van deze vormen. In het paviljoen wordt het materiaal efficiënt toegepast: de kolommen worden voornamelijk op druk belast.
Computational Design
De combinatie van moderne ontwerpsoftware en digitale productietechnieken daagt ontwerpers en bouwers uit om vormvrije en efficiënte ontwerpen te maken. Industrieel ontwerpers passen dit al langer toe. In de auto- en luchtvaartindustrie bijvoorbeeld gaat lichtgewicht ontwerpen al jaren hand in hand met vanzelfsprekende (aerodynamisch, constructief) en toch oogstrelende vormgeving. De ontwerpers en ingenieurs van StudioSK/Movares gebruiken
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Sluiten van de keten: paviljoen als wachtruimte, koffiebar, bloemenshop, beeldenpaviljoen (Illustratie: StudioSK Movares)
technieken voor computational design in de overtuiging dat dit nu ook in de bouw bijdraagt aan het ontwerpen van efficiëntere bouwwerken. Het denken in repetitie verandert in ontwerpen van specifiek unieke oplossingen. Toepassing van materiaal op plaatsen waar dit constructief nodig is, leidt al snel tot een materiaalreductie van procent.
Ontwerp van het paviljoen
Met behulp van software is een vijfhoekige plattegrond verdeelt in kleinere vijfhoeken. Op elke polygoon vormt een dunne betonschil een vijfhoekige kelk, als van een bloem. De vijfhoeken kunnen worden gekoppeld zodat ze samen een kruisgewelf vormen. Het gebouw is daarmee stabiel. De waaierende vorm lijkt op het oppervlak van een schelp/koraal. Het zijn soort ribben die al tijdens het printen de betonnen wand steunen. Zo zijn er geen hulpconstructies nodig om de elementen te maken. Ook tijdens de gebruiksfase heeft de welving een constructieve functie voor het stabiel houden van het betonoppervlak. Aan de onderzijde en bovenzijde is de kelk breder om de horizontale krachten door middel van momenten over te dragen aan de vloer van het paviljoen. Het materiaal wordt efficiënt ingezet, alleen daar waar het nodig is. De openingen die aan de bovenzijde ontstaan worden afgesloten met glas en laten daglicht toe. De glooiende welving en aan de onderzijde worden ’s avonds gebruikt voor verlichting.
Circulair bouwen
Het paviljoen is ontworpen als een zo goed mogelijk circulair gebouw. Het kan in de eerste plaats meerdere functies vervullen. Het is in te zetten als kiosk op een marktplein, als wachtruimte bij een busstation, als entree bij een museum of als tijdelijk informatiecentrum bij een bouwplaats. Door slim te ontwerpen is het gebouw in enkele losse onderdelen te verplaatsen. Vanaf het begin van het ontwerp wordt het aspect tijdelijkheid de mogelijkheid om het paviljoen terug te halen/verplaatsen meegenomen in ontwerpbeslissingen. Er wordt gestreefd naar minimaliseren van werkzaamheden in de grond. Het paviljoen is demontabel en tot slot
kunnen de verschillende materialen hergebruikt worden. Dit laatste gaat zover dat de geprinte beton aan het eind van de levensduur gedefragmenteerd wordt tot opnieuw verwerkbare grondstof.
Civiele constructies
De ontwikkelingen in computational design, het digitaal ontwerpen en engineeren van (beton)constructies liggen in één lijn met de mogelijkheden voor digitale fabricage. Deze wijze van ontwerpen en engineeren laat een mindset shift zien van denken in repetitie naar unica’s. Vanuit de industriële productie is van oudsher de denktrant: hoe kan ik de constructie opknippen in onderdelen en hoe kan ik die componenten repete-
Paviljoen dakaanzicht (Afbeelding: StudioSK Movares)
19 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Polygonstructuren: Voronoi polygonen Onder: Cone-strucuren natuur: Kristal Vogelnest
Krokodilhuid Schelpstructuur Bloemkelk
Libellevleugel Schildpadschild Druipsteen
Huid giraffe
IJsgrot
Natuurreferenties
rend maken? Door te blijven denken in componenten worden niet de nieuwe mogelijkheden die het vakgebied verder brengen. Het levert voor wat betreft betoncon-
structies niet alleen grote vormvrijheid op, maar belangrijker nog dat alleen materiaal toegepast wordt waar nodig. Hetzelfde geldt voor toepassing van staal en andere materialen bij bijvoorbeeld
bruggen. Civiele constructies blinken vaak uit in overmatig materiaalgebruik; daar valt veel winst te behalen, onder andere in het kader van CO2-reductie. In de hele keten van ontwerpproces tot en met maakindustrie veranderen rollen van ontwerpers en fabrikanten drastisch. Door de noodzaak van integrale (en efficiëntere) samenwerking treedt ‘rolvervaging’ op. Constructieve aspecten, functie en hoe een ontwerp aanhaakt bij zijn omgeving, zijn even bepalend voor hoe een ontwerp eruit gaat zien als de randvoorwaarden van de betonprinter, printpaden, logistiek en mortelsamenstelling. Uiteindelijk draaien alle participanten in het ontwerp en maakproces aan de knoppen die het ‘DNA’ van een bouwwerk bepalen. Peter Heideman, Architect AvB StudioSK/Movares Jan van Wolfswinkel, Adviseur Constructief Ontwerpen Movares Wim van’t Land, Constructeur Movares Wessel van Beerendonk, Co-founder & architect bij Studio RAP Theo Voogd, Communicatie Bruil
StudioSK/Movares
De 3D-betonprinter van Bruil
Studio RAP
Een 3D-printer gaat namelijk heel efficiënt met materiaal om; het beton wordt alleen daar toegepast waar het een bijdrage levert aan het gebouw. Dit kan oplopen tot een materiaalbesparing meer dan 50 procent. Daarnaast is het proces van digitaal ontwerp naar digitale productie veel korter en minder complex. Hierdoor wordt vormvrijheid weer betaalbaar.
Movares is een advies- en ingenieursbureau met kennis van computational design, studioSK heeft een team ervaren architecten. Samen geven zij digitaal vorm aan een duurzame leefomgeving. Het digitale ontwerpproces vraagt de parameters van alle disciplines die invloed hebben op de uiteindelijke vorm. Het digitaal ontwerpen en engineeren houdt vooraf rekening met de mogelijkheden die digitale fabricage biedt. Deze samenwerking in een vernieuwde digitale bouwkolom en inzet van nieuwe softwaretools biedt engineers de mogelijkheid materiaal in constructies zo efficiënt mogelijk in te zetten, wat ten goede komt aan de duurzaamheid van een constructie.
Studio RAP is een architectonische ontwerp- en fabricagestudio. RAP ontwerpt expressieve gebouwen en maakt deze deels met digitale productiemethodes, zij zijn met name gespecialiseerd in het gebruik van industriële robotarmen. De studio is gevestigd in het RDM Innovation Dock en heeft verschillende prijzen gewonnen in de bouw- en architectuursector. Verder ondersteunt RAP onder andere betonleverancier Bruil met de ontwikkelingen van het 3D-betonprintproces.
20 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Bruil is producent van prefab beton en andere cementgebonden producten en werkt sinds 2015 aan de ontwikkeling van een 3D-printer voor architectonisch beton. Als maakpartij wil Bruil slimmere ‘mass customized’ bouwproducten produceren, waarvoor veel minder primaire grondstoffen noodzakelijk zijn. 3D-printen van beton is hiervan een goed voorbeeld.
Bruil is ervan overtuigd dat deze ontwikkeling de bouw zal veranderen. Het tijdperk, dat het ontwerpvrijheid van de architect beperkt wordt door de industriële bouw- en productiemethoden, is binnen enkele jaren verleden tijd.
M2i
Four Service Areas Science
Human Capital
We develop technology & industry roadmaps to materialize scientific agendas
We connect talented people to our partners, creating results together.
Network
Market Platforms
Valorization
€
We combine existing competences and new markets and vice versa
We empower industry to capitalize on developed competences and technologies
21 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017 As the specialist network organization in materials innovation, the Materials innovation institute (M2i) works with large industries as well as small and rapidly expanding companies. M2i delivers value to business and science in four service areas.
M2i is the enabler in materials innovation and delivers the integral programming for the Top Sector High Tech Systems and Materials (HTSM), boosting the Dutch economy with knowledge and talent and strengthening its position as global player.
21
“To be successful in our society, we are taking a leading role in the social and technical materials innovations — for the generations to come.” — Mario van Wingerde CEO M2i
Elektronicaweg 25 2628 XG Delft +31 88 035 1900 |info@m2i.nl INNOVATIEVE MATERIALEN www.m2i.nl
2 2017
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Asfaltwapening De trend naar functioneel uitschrijven en onderbouwen van keuzes maakt het noodzakelijk dat wegbeheerders en aannemers beter gaan kijken naar de mogelijkheden om onderhoud aan verhardingen kostenefficiënt, uitvoerbaar en zeker effectief uit te voeren. In asfaltverhardingen zijn het scheuren die het functioneren van de verharding verminderen. Verschillende scheurremmende maatregelen kunnen worden uitgevoerd; steeds vaker wordt de keuze voor het toepassen van asfaltwapening gemaakt. Echter over het toepassen zijn nog te veel onduidelijkheden, die een afgewogen keuze moeilijk maken. Asfaltwapening is bijvoorbeeld een kosteneffectieve maatregel als geen extra asfaltdikte kan worden aangebracht, scheuren reeds aanwezig zijn en de le vensduur van de verhardingsconstructies moet worden verlengd. Voordat een keuze gemaakt wordt, behoort men te bepalen wat de oorzaak is van de scheurvorming. Pas daarna komt de keuze voor de wapening. De verschillende soorten
22 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
asfaltwapeningen hebben namelijk niet dezelfde werkingsprincipes of functies, waardoor ze per situatie (oorzaak van de scheurvorming) moeten worden bepaald op zowel technische als praktische za ken. Hierbij kan men denken aan ligging in het asfalt, plaats op de verharding (scheur, verbreding of freesvlak), ondergrond, maar ook hoeveelheden en niet te vergeten de installatie. Juist het
correct verwerken blijkt in de praktijk een aandachtspunt en wordt derhalve het beste uitgevoerd door een gespecia liseerd bedrijf.
Asfaltwapeningssysteem
Vanwege de verschillende functies, het samenwerken met het omliggende asfalt, verschillen in bitumenemulsie (hechtlaag) en krachten-overdracht
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Figuur 1 Versterking [R] (CROW Asfaltwapening)
zou het beter zijn van een asfaltwape ningssysteem te spreken in plaats van enkel een product. In dit artikel wordt echter gesproken over een asfaltwa pening in zowel technische als praktische zin. Op dit moment wordt asfaltwapening veelal toegepast als onderhoudsmaatregel op bestaande verhardingen met scheuren (voegen) of bij wegverbredingen. Scheuren in de bestaande verharding zijn ontstaat door verkeersbelastingen, spanningen door zetti ngen of tempera tuur-bewegingen van onderliggende (funderings-)constructie. Niet alle oorzaken kunnen worden weggenomen door asfaltwapening, maar een juiste keuze voor verwerking en functies van de asfaltwapening biedt het beste resultaat. Asfaltwapening vervult, mechanisch gezien en conform NEN-EN 15381, ten minste één van twee functies: versterking van de overlaag of spanningspreiding, en mogelijk nog een derde functie namelijk waterwering. Deze zijn opgenomen in de Declaration of Performance (DoP, CE-markering) van de asfalt wapening. Bij versterking (Reinforcement [R]) van
Figuur 3 Waterwering [IB] (CROW Asfaltwapening)
Figuur 2 Spanningspreiding [STR] (CROW)
de overlaag worden, afhankelijk van de wijze waarop krachten worden overgedragen, de sterkte-eigenschappen, vermoeiingsweerstand en/of breuktaaiheid van de overlaag verbeterd. Ook zorgt de versterking voor een verdeling van de totale scheurwijdte over meerdere onschadelijke fijne scheurtjes, in plaats van één brede scheur. Spanningspreiding (Stress Relief [STR]) wordt bewerkstelligd door de bitumenemulsie en zorgt dat beweging beperkt mogelijk is en piekspanningen boven een scheur over een groter gebied van de overlaag gespreid worden. Bij een asfaltwapeningsproduct wordt dit gerealiseerd door een vlies als drager toe te passen, waardoor dikkere en gelijkmatigere bitumenlagen kunnen worden aangebracht. Hierbij geldt dat het vlies een minimale bitumenretentie, of wel residuaal bitumen, van 1,1 kg/m² heeft. In de praktijk wordt ook weleens een SAMI (2 à 3 kg/m² warme bitumen) toegepast of gebruik gemaakt van een EAB-laag waarin de asfaltwapening wordt aangebracht.
en daarmee verweking, vorstschade en uitspoeling. Ook hier wordt veelal een gespoten bitumenemulsie in combinatie met een vlies gebruikt met circa 1,1 kg/ m² residuaal bitumen om voldoende reductie van de waterdoorlatendheid
Foto 1 Vormvast grid met vlies voor R, STR en IB
Een waterwering (Interlayer Barrier [IB]) voorkomt verslechtering van de fundering door waterindringing tegen te gaan,
Foto 2 Bestaande situatie schouwen voor een goede keuze
23 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Foto 3 Wegverbreding met ‘lip-las’in bestaande asfaltverhardingsconstructie
bereikt [Marienfeld et al 1999]. Verder zorgt de waterwering voor he beperken van de verslechtering van het onderliggend oude asfalt, door beperking van zuurstofindringing, waardoor asfalt veroudert en het beperkt onthechting tussen bitumen en mineraal aggregaat (stripping). Naast verschillen in functies zijn er ook verschillen in vorm, vormvastheid, materiaal en samenstelling (grid, vlies of composiet). Al deze verschillen en synergie tussen de functies bepalen het gedrag van een wapening in de asfaltconstructie. Voor de functieversterking [R] is er in de basis onderscheid te maken in twee belangrijke werkingsprincipes: een vormvaste wapening met structurele bijdrage gebaseerd op mechanische
insluiting van het steenskelet en asfaltwapening gebaseerd op hechting. Door de zeer hoge vormstijfheid en hoge ribben van de rasteropeningen wordt het steenskelet van de asfaltlaag vastgezet, waardoor het bitumen in de asfaltlaag wordt ontlast en de levensduur van de asfaltoverlaging aanzienlijk toeneemt. Echter de treksterkte is veel minder van belang terwijl een wapening op basis van hechting het juist moet hebben van treksterkten en de daarbij behorende hechtlengtes. De adhesie is bepalend voor de krachtoverdracht tussen asfaltwapening en omringend materiaal Het verschil in werking is onder meer aangetoond in een proefvak met diverse soorten asfaltwapening op de rijksweg A6 bij Joure.
Bepaling van het probleem
Om een keuze te kunnen maken dient de situatie betreffende de bestaande verharding te worden onderzocht. Daarbij wordt niet alleen de toestand van het asfalt bekeken, maar ook moet worden vastgesteld wat de oorzaak is van de opgetreden scheuren en vervorming en. Daarbij is inzicht nodig over de grootte en snelheid van de optredende spanningen in de constructie. Pas daarna kan worden bepaald welke functie (versterking, spanningsreductie of waterwering) in welke mate gewenst is. Dit hoeft geen uitgebreid onderzoek te zijn, maar moet aansluiten bij de omvang en mogelijke risico´s van het project. Als basis dient een technische schouw. Hierbij kan worden vastgesteld wat de scheurwijdtes en -afstand zijn, waar de
Foto 4 Voldoende verankeringsafstand haaks op een scheur in verhouding tot trekkracht en werkingsprincipe
24 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
scheuren vandaan komen (van bovenaf of onderaf), diepte van de scheuren, hoogteverschillen over de scheuren en een schatting gemaakt van de verticale scheurbewegingen onder verkeersbelasting. Verder dient daarbij te worden bepaald, door middel van een boorkernonderzoek, hoe de verharding is opgebouwd in laagdikten en soort materiaal. Een verhardingsconstructie scheurt op verschillende manieren omdat spanningen ontstaan door belastingen en vervormingen in verschillende richting en en met verschillende tijdsduren. Er wordt daarom in grote lijnen onderscheid gemaakt tussen dynamische belastingen (korte tijdsduur) en meer statische (lange tijdsduur) vervorming en. Om inzicht te kunnen krijgen in de benodigde werking van de asfaltwape ning moeten daarom de aandrijvende mechanismen, die ten grondslag liggen aan het ontstaan van de scheurvorming, duidelijk zijn.
Keuze van een asfaltwapening en de ligging
Nadat de situatie in kaart is gebracht en de vervormingen c.q. bewegingen duidelijk zijn kunnen principekeuzes voor de benodigde functies van asfaltwape ning worden gemaakt. Bij spanningen door horizontale vervormingen, bijvoorbeeld in afschuivende bermen en weg-verbredingen of thermische krimp, dient een asfaltwapening asfaltlagen bijeen te houden door opname van de horizontale kracht in de wapening of structureel versterken van de asfaltlaag boven de wapening. Daarbij mag de wapening niet kunnen worden losgetrokken en bij grote vervormingen (zeker bij thermische krimp) een spanningspreidende laag aanwezig zijn tussen de asfaltwapening en de onderliggende constructie. Bij (grote) verticale bewegingen zal de overdracht van deze afschuifkrachten moeten komen uit de overlaag zelf. Daarvoor kan de overlaag dikker worden uitgevoerd, met taaier asfalt of stijver gemaakt met een structurele asfaltwa pening. Bij de keuze van een asfaltwapening moet worden bepaald met welke breedte de wapening wordt aangebracht en op welke diepte. De breedte van de wapening is afhankelijk van het soort schade en de omvang daarvan. Een ver ankeringsafstand (de lengte wapening
zijn hiervoor niet geschikt, wat blijkt uit de eigenschappen (onder andere diameter afschuifvlak en belasting snelheid) van deze proef. Mede door de spanningspreidende en waterafsluitende functies zijn er nog geen (genormeerde) afschuif- of trektesten voorhanden, die voor de toepassing asfaltwapening kunnen worden toegepast. Net als algemeen toepasbare berekenings- en dimensioneringsmethoden voor asfalt wapening, is te verwachten dat deze in de nabije toekomst wel voorhanden zullen zijn.
Opbreken van asfalt met asfaltwapening
Figuur 5 Aanbrengen van een asfaltwapening met minimale overlappingen op een schoon en gefreesd oppervlak
haaks op de scheur) van 0,5 m aan beide zijden van de scheur wordt als minimum beschouwd. De totale breedte van de wapening is dan minimaal 1,0 m. Indien een scheur geen rechte lijn is dient de wapening dus breder te zijn, net als bij wapeningen met hoge treksterkten. De toepassing van een 200 kN-product bij voorbeeld heeft weinig zin als de hechting (verankering x hechtkracht bindmiddel) deze niet kan mobiliseren. Bij een hoge treksterkte behoort een grotere verankeringsafstand. Voor het opnemen van krachten door de wapening dient deze in de trekzone te liggen van de verhardingsconstructie. Dat betekent in veel gevallen zo laag mogelijk, dus goed gehecht op de onderlaag of tussen twee tussenlagen. Bij een onderhoudsmaatregel komt een wapening vaak direct onder de deklaag te liggen. Dit kan, maar heeft naast technische redenen ook een praktische reden om dat beter niet te doen. Indien een afdeklaag bij de volgende onderhoudsmaatregel weer wordt gefreesd, freest men name lijk de wapening ook mee.
Aanbrengen van asfaltwapening
Nu bepaald is welk wapeningsproduct, en met welke eigenschappen, wordt toegepast, moet het product correct worden aangebracht. Omdat in de praktijk hier vaak niet de nodige aan-
dacht aan wordt besteed is dat ook de grootste drempel voor het toepassen. Asfaltwapening is namelijk een speciaal aangebracht product in de verhardingsconstructie, dat alleen zijn werking kan doen als het op de juiste wijze gebeurt. Hiervoor kan men het beste de ver werkingsvoorschriften van de leverancier volgen of een installateur inschakelen. Belangrijk bij de installatie zijn vooral de conditie en eigenschappen van de ondergrond (gefreesd, gescheurd, et cetera), het realiseren van een goede hechting door gebruik te maken van de juiste bitumenemulsie en in de juiste hoeveelheid op een schone ondergrond, het vlak en strak aanbrengen maar ook het niet beschadigen van de wapening. Indien een wapening is aangebracht kan men de hechting controleren door de wapening van de ondergrond proberen los te trekken. Enkel wanneer de wape ning goed aan de ondergrond is gehecht is deze goed te overlagen, met voldoen de dikte van de eerste asfaltoverlaag op de wapening. De dikte van de eerste asfaltlaag is afhankelijk van het wape ningsproduct doch zou nooit minder dan 40 mm mogen bedragen. Als laatste kan men een controle uitvoeren op de verwerking door kernen te boren. Wat echter nog niet mogelijk is een controle op de verwerking van de wapening. Proeven als die van Leutner
Asfaltwapening is freesbaar, indien minstens drie centimeter door het wape ningsvlak heen wordt gefreesd. Enkel dan is de hoek van de frees op het wapeningsvlak zo, dat het wapeningsmateriaal breekt. Gevaar voor vastlopen van de frees, door stukken wapening welke aan de frees blijven hangen, ontstaat als de diepte minder is [CROW 1995]. Uitzondering op het frezen is de zeskantige stalen wapening. Hergebruik van asfaltwapening is na het frezen niet mogelijk. Verder dient rekening te worden gehouden dat hergebruik van het asfaltgranulaat met wapening in Nederland, vanwege de strenge eisen aan het gehalte nevenbestanddelen, veelal niet mogelijk is zonder vooraf te zeven. Ing. Paul ter Horst, Area Manager Benelux Tensar International BV en werkgroeplid CROW Asfaltwapening Literatuur - CROW (2016) Asfaltwapening, - CROW (1993) Asfaltwapening - Zin en onzin; Publicatie 69, CROW, Ede - CROW (1995) Geen vrees voor de frees: Hergebruik van asfalt met wapening; Publicatie 95, CROW, Ede - De Bondt AH (1999) Anti-Reflective Cracking Design of (Reinforced) Asphaltic Overlays; PhD thesis, TU Delft- FGSV (2013) - Arbeitspapier für die Verwendung von Vliesstoffen, Gittern und Verbundstoffen im Asphaltstrassenbau, FGSV 770, Forschungsgesellschaft für Strassen und Verkehrswesen, Köln, Duitsland - Marienfeld M.L., T.L. Baker (1999) Paving fabric interlayer as a pavement moisture barrier; Transportation Research Circular E-C006, ISSN 0097-8515
25 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Basaltsteenvezel Basaltvezel is nog een vrij onbekend materiaal, maar behoort inmiddels thuis in de rij van duurzame bouwmaterialen. Gewonnen uit vloeibare basalt kunnen ragdunne basaltvezels tot draden gesponnen worden en hiermee kunnen veel materialen worden gemaakt. Vulkan Europe B.V. houdt zich sinds 2007 bezig met de distributie van basaltvezelproducten naar bedrijven in Europa die de basaltvezelproducten verwerken in hun eindproduct. En ondanks dat Vulkan het gebruik van de vezels de laatste jaren ziet toenemen, vooral in de VS, is de onbekendheid met het veelbelovende materiaal nog altijd groot. Basaltsteen is een zogenaamd mafisch vulkanisch stollingsgesteente, dat wordt gevormd door lava. Basaltsteen bestaat uit kleine kristallen. De krimp, die optreedt bij de stolling van basaltlava, leidt tot zeshoekige structuren: de typische basaltzuilen. Het gesteente is zeer ruim in en op de aardkorst aanwezig en eenvoudig winbaar.
Basaltsteenformaties in Tsjetsjenie
26 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Het was een Canadees, die in het begin van de 20ste eeuw ontdekte, dat uit gesmolten basalt via een katalysator het stollingsgedrag van basalt kon worden beïnvloed en worden omgevormd tot dunne haarvormige vezels in plaats van een zeshoekige structuur. De productie van basaltvezel gebeurt door het smel-
ten van basaltsteen bij ongeveer 1.400 °C. Het gesmolten gesteente wordt dan geëxtrudeerd door kleine spuitmondjes voor de productie van filamenten van basaltvezel. De vezels hebben een vezeldiameter variërend tussen 9 en 13 micrometer. Omdat de vezels pas smelten bij 1.400 °C heeft het product goede vuurbestendige eigenschappen. De hoge elasticiteitsmodulus van het product resulteert in een uitstekende treksterkte; meer dan tweemaal die van staal. Het ‘Westen’ heeft met deze ontdekking tot nu toe niet veel gedaan. Het ‘Oosten’ heeft zeer zeker in de koude oorlog de bijzondere eigenschappen van de basaltvezel ontdekt en ontwikkeld. Lange tijd heeft de Russische staat deze kennis over de basaltvezel geclassificeerd als ‘military good’; dus niet beschikbaar voor de civiele industrie. Sinds 1995 is de basaltvezel officieel afgevoerd van de lijst van ‘military goods’, maar het zou nog tot in de 21ste eeuw duren voordat het materiaal beschikbaar was voor de
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017 civiele markt. De grootste producenten van basaltvezel en basaltvezel wapeningstaven zijn nu te vinden in Rusland, Oekraïne en China.
Sterker dan staal
Vulkan Europe B.V. houdt zich sinds 2007 bezig met de distributie van basaltvezelproducten naar bedrijven in Europa, die op hun beurt de basaltproducten verwerken in hun eindproduct. Eén van de producten, die men op de markt brengt is gesponnen, getwijnde draad (roving) van basaltvezels. Unique selling points zijn de bijzondere eigenschappen van deze vezel. Het materiaal bestaat voor 100 procent uit basaltsteen, slechts het stollingsgedrag is beïnvloed door de katalysator. Basaltvezel is volledig recyclebaar, heeft een treksterkte van 2800 - 3215 MPa (2,5 maal sterker dan staal) waardoor het uitstekend toepasbaar is in constructieve toepassingen. Met een dichtheid
Basaltsteen
van 2,74 g/cm3 is het vier maal lichter dan staal, wat het met name interessant maakt met het oog op logistiek en arbo-gebied. Basaltvezels zijn niet geleidend en worden om die reden toegepast in onder andere windmolenbladen, vloeren voor
robots en operatiekamers. Basaltvezel heeft een goede weerstand tegen chemische en corrosieve invloeden zoals zoutoplossingen, zure oplossingen en met name alkaliën. Bovendien moet het materiaal worden gezien als milieuvriendelijk. Volgens cijfers van Imperial College London is de CO2-footprint van basaltvezels 170 procent lager dan die van staal.
Toepassingen
Boven: gesponnen, getwijnde draad (roving) van basaltvezels; onder: wapenisstaven op basis van basalt
Basaltvezels worden onder meer toegepast in textiel gerelateerde producten zoals geotextielen, maar ook in asfaltwapening, scheepsindustrie: masten van basaltvezel zijn niet geleidend, dus niet gevoelig voor blikseminslag. Basaltvezel is zeer geschikt als isolatiemateriaal. Warmte-isolerende toepassingen van basaltvezel op basis van anorganische bindmiddelen kunnen worden gebruikt bij temperaturen tot 700 °С. Wanneer er een samenstelling met een hoogwaardige composiet wordt toegepast geldt een hogere thermische stabiliteit, namelijk tot 800°. Vanwege de hoge-temperatuurbestendigheid wordt het materiaal toegepast in brandwerende bekleding in vliegtuig- en automobielindustrie.
Hybride constructies
Bij gebruik als (continue) vezel kan basaltvezel versterking bieden aan en in een nieuwe reeks van kunststof en beton gerelateerde composieten. Het kan ook worden gebruikt in combinatie met andere versterkingsvezels bijvoorbeeld basaltvezel/carbonvezel, basaltvezel/ glasvezel: zogenaamde hybride constructies. Ten Cate heeft bijvoorbeeld een asfaltrenovatiemat ontworpen, waarbij in breedterichting van de weg basaltvezels worden toegepast en in de lengterich-
27 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017 ting glasvezels. De reden hiervoor is, dat de basaltvezel stugger is en de wieldruk beter in breedterichting naar de wegfundering spreidt. In lengterichting is dat van iets minder belang en heeft men tot nu toe gekozen voor de goedkopere glasvezel. Andere toepassing is basaltvezeltextiel, zoals brandremmende dekens en impregnatie met polymeren. Dat laatste geeft een plaatmateriaal dat onder meer kan worden toegepast in body’s voor de automobielindustrie. Voordeel van het gebruik van composieten in de automobielindustrie is voornamelijk geen corrosie en daarnaast laat het zich ook makkelijk repareren. Het is veiliger dan plaatstaal; basaltvezeldoek geïmpregneerd met epoxy is twee keer sterker dan staal.
Basaltgevlochten koord
Koord
Basaltvezel wordt ook gevlochten als een koord 4 tot 20 mm diameter. Zulke koorden zijn interessant voor met name de industrie vanwege de sterkte, maar ook vanwege hun chemische en hittebestendigheid. Basaltvezelkoorden hebben een werktemperatuur van -240 °C tot
+750 °C, kortstondig zelfs tot 1.000 °C. Basalt gevlochten koorden worden gebruikt waar moeilijke omstandigheden heersen, zoals bij contact met stoom, oververhitte stoom, oplossingen van onder andere anorganische en organische zuren en basen en zoutoplossingen. In combinatie met epoxy wordt het materiaal gebruikt als wapeningsstaven voor beton en andere materialen, hybride constructies, et cetera.
Betonindustrie
Daarnaast wordt er veel van basalt verwacht voor de betonindustrie. Tot dusver vindt nu die toepassing nog plaats in de betonwarenindustrie, omdat de regelgeving nog is gebaseerd op de eigenschappen van staal en beton. Beton kan drukkrachten en staal kan trekkrachten opnemen. Maar omdat de materialen niet dezelfde uitzettingseigenschappen hebben moet het beton in de trekzone eerst scheuren en daarna kan het staal de trekkracht gaan opnemen. Dit maakt het staal in de betonnen constructie dan ook kwetsbaar voor corrosie. Bij corrosie zet staal zeven keer zijn oorspronkelijke volume uit. Men rekent dan ook met een duurzaamheid van circa vijftig jaar; daarna moet beton gerenoveerd worden. Met basaltvezelwapening is corrosie niet aan de orde en voor het opnemen van de trekkrachten gaat het beton niet scheuren. Basaltvezelwapening maakt de weg vrij om slanker te construeren, omdat dan geen corrosiedekking in acht genomen behoeft te worden. Bij renovatie van bruggen worden dan ook steeds vaker lamellen van vezelmateriaal tegen de onderkant van het beton gelijmd. Bron: Vulkan-Europe
28 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
EXPOSANTEN
Let’s rediscover materials for industrial applications. By creating specialty glass that stands out with unmatched optical precision, the highest transmission, surprising flexibility and ultimate customized solutions, we enable engineers and designers to think in new dimensions.
What’s your next milestone? Please visit us at the Materials 2017 – Booth #3
milestones.schott.com
29 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
Visit OurEXPOSANTEN Exclusive Distributor: TRIBOTRON (Booth 48)
Nanovea began designing and manufacturing instruments after years of experience in providing solutions for
measurement technology to stimulate materials engineering for the common good. Ease of use, advanced automation
Testers and Tribometers. Nanovea's instruments can be found internationally in distinguished educational and industrial organizations ranging from automotive to cosmetic, biotechnology to medical devices to microelectronics and space applications. Thousands of clients rely on Nanovea for accurate solutions, technically superior instruments, experienced assistance and comprehensive laboratory services.
30 | INNOVATIEVE MATERIALEN 2 2017
INNOVATIEVE MATERIALEN Innovatieve Materialen Innovatieve Materialen is een interactief, digitaal vakblad over nieuwe en/of innovatief toegepaste materialen in de civieltechnische sector, bouw, architectuur en design. Kerngedachte achter het blad is dat de materialensector tot dusver was ‘verzuild’ op basis van materiaalsoorten, waardoor veel kennis en kansen niet worden benut. Daar wil Innovatieve Materialen iets aan doen. Innovatieve Materialen verschijnt in digitale vorm zes keer per jaar. Abonnees ontvangen een bladerbare versie plus een downloadable pdf-editie. Beide versies zijn interactief, en bevatten hyperlinks en video’s. Uitgever: SJP Uitgevers: Postbus 861, 4200 AW Gorinchem. Tel. 0183 66 08 08 Vraag een gratis digitaal proefnummer aan: info@innovatievematerialen.nl
SJP Uitgevers
Digitaal
Innovatieve Materialen is een digitaal vakblad, wat logischerwijs de mogelijkheid geeft om meer informatie toe te voegen dan in een conventioneel papieren vakblad gebruikelijk is. Vaak wordt er bij de artikelen een koppeling gemaakt met een relevante website, achterliggende informatie, rapporten, videomateriaal en/of eerder verschenen artikelen.
Postbus 861 4200 AW Gorinchem tel. (0183) 66 08 08 e-mail: info@innovatievematerialen.nl
Abonnementen Een digitaal abonnement in 2017 (6 uitgaven) kost € 39,50 (excl. BTW) www.innovatievematerialen.nl