Defensie en Veiligheid in Zuid-Holland - maart 2024

Defensie en Veiligheid in

Zuid-Holland

Maart 2024

◆ Deze presentatie geeft inzicht in de feiten en cijfers over het defensie- en veiligheidscluster in Zuid-Holland. Ook schetst het relevante nationale ontwikkelingen en de kansen die die ontwikkelingen bieden voor innovatieve MKB bedrijven in de regio.

◆ De cijfers laten zien dat Nederlandse bedrijvigheid en kennis op defensie en veiligheid sterk is geconcentreerd in Zuid-Holland met een kwart van de bedrijven en een derde van de omzet. Op Aerospace en Maritiem heeft de regio al decennialang een sterke positie. Groeipotentie hebben de thema’s Radar, Cybersecurity en Quantum/AI.

◆ Rond defensie en veiligheid is veel in beweging. Voor de industrie betekent dat: innoveren, opschalen en standaardiseren. Interessant daarbij is dat er veel wordt verwacht van technologieën met dual use potentie. De cijfers laten zien dat de meeste bedrijven in deze markt ook civiele markten bedienen.

◆ De informatie is afkomstig uit een onderzoek van Berenschot. Voorjaar 2024 heeft Berenschot in opdracht van Provincie Zuid-Holland en InnovationQuarter onderzoek gedaan naar Defensie in Zuid-Holland, nationale trends en ontwikkelingen en economische kansen. Ook is gekeken naar een eventueel handelingsperspectief voor regionale spelers in het Zuid-Hollandse Ecosysteem. De komende tijd zal bepaald worden welke plaats Defensie en Veiligheid krijgen binnen het regionale beleid en het dienstenaanbod van InnovationQuarter.

◆ Meer weten? Neem contact op met Linco Nieuwenhuyzen, Hoofd Innoveren linco.nieuwenhuyzen@innovationquarter.nl

Vandezebedrijvenwetenwe:

•

•PercentageR&D-kostenvanomzet

•Aantalwerknemers

•Domein(maritiem,lucht,land,veiligheid,generiek)

Vandezebedrijvenwetenwe:

•Toegevoegdewaardevandefensie-enveiligheidsgerelateerde activiteiten

•Marktpositieindeketen

•Investeringsplannen

•Belangrijksteafzetmarkt

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

RelatiefveelOEM'sendienstverlenersgevestigdin

Zuid-Holland

•Begin2022warenerruim1.000bedrijvenactiefindedefensie-en veiligheidssectorinNederland,waarvancirca250indeprovincie Zuid-Holland(bron:NLDTIB-onderzoek,Berenschot,2022)

•MetnamehetmaritiemedomeinisindeprovincieZuid-Hollandsterk vertegenwoordigd.

•Inhetgeneriekedomeinbevindenzichdiversebedrijven,bijvoorbeeld actiefintransportofautomatisering,dienietspecifiekaanéén (dominant)domeinzijntoetekennen.

•Gezienhetgeringeaantalbedrijvenineenaantalprovincieswordtin dithoofdstukmetnamegefocustopdeprovinciesZuid-Holland, Noord-Holland,Noord-Brabant,Gelderland,OverijsselenUtrecht.

•IndeprovincieZuid-HollandbevindenzichrelatiefveelOEM’s,zoals DamenShipyardsenThales.

•Naastbedrijvenactiefindedefensie-industriezijnerrelatiefveel kennisinstellingenaanwezig.

•Dienstverlenerszijnbijvoorbeeldingenieursbureaus,ICT-bedrijvenof bedrijvendieonderhoudverzorgen.

Percentagevanhetaantalbedrijvennaarmarktpositieinde keten

Overige

Kennis instituut

Handel, value added logistics

Dienstverlening, engineering

Tier 3: leverancier van ruw materiaal en/of elementaire componenten

Tier 2: maker van producten of halffabrikaten

Tier 1: maker van sub-systemen

OEM, system integrator

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

Sterkeaanwezigheidvanmaritiemebedrijven, vooralinregioRijnmond

Bron:Berenschot,2024.

Beschrijvingcluster

Hetmaritiemeclusterisvanoudshervangrootbelang voordeNederlandsedefensie-industrie.Scheepsbouw enonderhoudvindtvoornamelijkplaatsinderegio Rotterdam.

Indesectoragendamaritiememaakindustrie, opgestelddoordeministeriesInfrastructuuren Waterstaat(IenW),EconomischeZakenenKlimaat (EZK)enDefensie,wordthetbelangvandemaritieme maakindustriebenadrukt.Vijfactielijnenstaan centraal:

•strategischeautonomiesterkerwegenbijinkopen,

•financieringfaciliteren,

•innovatiestimuleren,

•hetvestigingsklimaat(metnameruimteen arbeidsmarkt)verbeterenen

•werkenaaneengelijker(internationaal)speelveld. ‘Nederlandheeftineenaantalnichesdegeheleketen inhuisomschepenteontwerpen,bouwenente onderhouden’,aldusdemaritiemesectoragenda. BelangrijkebedrijvenzijnondermeerDamen,IHCen RHMarine,maarookpartijenalsAlewijnseen Huisman.HetMaritiemResearchInstituutNederland (MARIN)fungeertalskennisbrugtussenindustrieen Defensie,waarbijookTNOenTUDelftberokkenzijn.

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

Gebrekaansamenwerkingenbeperktverdienvermogenhindernissenvoorverzilverengroeikansen

•ToegenomenbelangMarine:geopolitiekeontwikkelingenonderstrepenhetbelangvaneensterkeMarine.Hierdoorzijn(dekomende jaren)investeringennodig.

•VeranderendeopbouwvlootMarine:dekomendejarengaatdemarinevlootvervangenworden.Erisbehoefteaaneenandertype schepenvanwegedeanderemanierenvanoorlogsvoering.

•Seabedwarfare/securityinopkomst:infrastructuuropzee(metnamedeNoordzeevoorNederland)iskwetsbaarendientbeveiligdte worden.Hiervoorzijninnovatiesnodig(ondermeeronderwaterdrones,sonarapparatuur)alsuitbreidingvanbestaandeproductenen diensten.

•Vergroeningscheepvaart:omonafhankelijkheidtijdensoperatiestevergroten,wordtookinhetmilitairemaritiemedomeinvergroening relevant.ZoisereenZeroEmissionLabopgetuigd.

•Arbeidsmarkt:hetislastigommensentevinden.EenASML-achtigepartijdiehet‘helesysteem’aanzwengelt,ontbreekt.

•Fragmentatie:ondanksdathetclustersterkaanwezigisinZuid-Hollandmetdiversekleinere,middelgroteengrotepartijen,iserrelatief weinigsamenwerking.Menweetwieaanwezigisinhetcluster,maarhetontbreektaangecoördineerdesamenwerking.

•(Internationale)concurrentie:dooroneerlijke(internationale)concurrentiewordtgeconcurreerdmetbedrijvendieprofiterenvan overheidssteunen/ofvoorkeursposities.Erisgeensprakevaneengelijkspeelveld.Desectorstaathierdooronderdruk.

•Verdienvermogen:indesectoragendamaritiememaakindustriewordtbenadruktdatdoorhetongelijkespeelveldtenaanzienvanAziëhet verdienvermogenonderdrukstaat;zoisinveertigjaarhetNederlandsemarktaandeelalgedaaldvan45%naar4%.Margeszijndusklein, waardoorerweinigruimteisvoorinnovatie.

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

Zwaartepuntlucht,ruimtevaartendrones rondDelftenNoordwijk

Bron:Berenschot,2024.

Beschrijvingcluster

Doordeoverlappingvanactiviteitenwordenlucht,ruimtevaart (samenookwelaerospacegenoemd)endrones(ookwel unmannedgenoemd)alséénclusterbeschouwd.

Eengrootdeelvandelandelijkeactiviteitenvanditclustervindt plaatsinZuid-Holland.Hetzwaartepuntvandrones,lucht-en ruimtevaartligtrondDelft,DenHaag,KatwijkenNoordwijk. Relevantebedrijveninhetlucht-,ruimtevaart-endronecluster zijnondermeerGKNFokker,AirbusenISISPACE.Ookisde EuropeanSpaceAgency(ESA)inNoordwijkgevestigdenspeelt brancheorganisatieSpaceNedeengroterol.IQspeeltaleen actieverolinhetfaciliterenvanditcluster.HetNetherlands SpaceOfficezitinDenHaag.

DesterkeaanwezigheidvankennisinstitutenzoalsTUDelft, TNOenenkeleonderdelenvanNetherlandsAerospaceCentre (NLR)speleneengroterol.Zijwerkennauwsamenmetbedrijven inderegio.DaarnaasthebbenhubsalsNLSpaceCampus, UnmannedValley,TechnologyParkYpenburgenTUDelftCampus eenbelangrijkeaantrekkingskrachtopbedrijvenuitditcluster.

DeDefensieRuimteAgenda(DRA)(2022)benoemtde afhankelijkheidvanhetruimtedomein,zowelvoorklassieke oorlogsvoeringalsdreigingenvanuitderuimte.Ditvertaaltzichin investeringenindeontwikkelingenvansatellietenencapaciteiten ophetgebiedvanradar,laserencommunicatie.

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

Toegenomenmilitairencivielbelangvan ruimtedomeinbiedtvolopkansen

•Imagoprobleemminderaanwezig:doordeverwevenheidvancivielenmilitairervaartmenbeperkter‘last’vanhetimagoprobleemvan Defensie.Ontwikkelingen

•ToegenomenbelangvanhetruimtedomeinvoorDefensie:hetruimtedomeinisnodigvoor(1)communicatie,(2)monitoringen(3) navigatie.Eenhernieuwderuimteracekomtopgang,waaraanNederlandviaESAinNoordwijkookeen(financiële)bijdragelevert.Zoiserin deinterviewsbenoemddat‘spaceeenvluchtgaatnemen’.

•Dual-use:hettoegenomenbelanggeldtookvoorcivieletoepassingen.Erwordtveelvuldiggebruikgemaaktvandual-use-technologieën.Dit betekentdaterooknogpotentieisvoorhetdual-usetoepassenvannunogcivieletechnologie.

•RolvaneenOEMontbreekt:erisgéénpartijaanwezigdiederolvanOEMopzichneemt,waardoordeindustrienietzelfscheppendis. Hierdoorwordthetclusternietalsgeheelgetrokken,bijvoorbeeldalshetgaatomhetclusteren,mobiliserenenlobbyen.Datterwijler diversetoonaangevende(mkb-)bedrijvenaanwezigzijn.MeermaalswerderdoorinterviewrespondentenASMLalsvoorbeeldaangehaald.

•Fragmentatie:zowelbinnendeprovincieZuid-HollandalsinNederlandalsgeheelisersprakevanfragmentatie.Binnendeprovinciezijn bedrijvengefragmenteerd,landelijkzijnverschillendeprovinciesopeeneigenmanierbezigmetlucht-enruimtevaart.Erwordtteweinig samengewerkt.

•Ruimtegebrek:erisinNederland,enmetnamedeprovincieZuid-Holland,gebrekaanproductielocaties,maarookaankantoorlocaties.

•Personeelstekorten:eriseengebrekaanpersoneel(en/ofexpats).

•Marktdynamiek:eriseensterkepolitiekeladingbijaanbesteding,landenconcurrerenmetelkaar.

•NederlandsebijdrageaanESAbepalend:hetMinisterievanEZKbepaaltdebijdragedieaanESAwordtgedaan.Dezebijdragebepaalt vervolgensdebijdragedieESAlevertinNederland.

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

HetradarclusterinZuid-Hollandwordtveelvuldig

genoemdengeroemd

Beschrijving, ontwikkelingen en uitdagingen

Radartechnologieiseenprioritaire technologieinDIS,waarbijNederlandaleen vooraanstaandepositieindewereldheeft:er wordtookwelgesprokenoverNederland Radarland.

TNOdientalseenbelangrijkekennispartner inditcluster,meteenonderzoeksinstituut voorradartechnologieinDelft.

Relevantebedrijveninditclusterzijnonder meerRobinRadar(DenHaag)enThales(dat sindskorteenlocatieinDelftheeft).

Detoenamevanhetgebruikvanondermeer dronesmaaktdetoepassingvan radartechnologierelevanterendevraag ernaargroter.

Zuid-Hollandheefteen internationaal onderscheidendepositieop hetgebiedvancybersecurity.

TheHagueSecurityDelta speelthierineengroterol, maardenkookaande

aanwezigheidvannationaleen internationaleorganisaties, zoalsEuropol'sEuropeanCyber CrimeCenter(EC3),NATO Communicationsand InformationAgency(NCIA),de CyberSecurityAcademy(CSA), relevanteministeriesenTNO.

Rondomquantumvindenmeerdereactiviteitenplaatsin Zuid-Holland.ZoiserhetinitiatiefQuantumInspire,een consortiumvanveertienorganisaties(waaronderTNO,deTU enhetMinisterievanDefensie)datgezamenlijkaaneen praktischebasisvoorquantumcomputingwerkt.Ookzijn diversekennisinstellingeninZuid-Hollandbetrokkenbijhet programmaQuantumDelta-NL.

OokArtificialIntelligence(AI),eentoepassingwaar Defensieactiefmeebezigis,heefteensterkebasisinPZH: circaeenkwartvandeAI-startupszitinZuid-Holland, waarbijinZuid-Hollandeensterkkennisclusteraanwezigis metuniversiteitenenTNO.Daarbijzithethoofdkantoorvan ‘swereldsgrootsteAI-netwerkinDenHaag.Eénvande sectorenwaarZuid-HollandseAI-bedrijvenzichoprichten,is security.Ookvondbegin2023eenconferentieoverAI(in hetmilitairedomein)plaatsinhetWorldForuminDenHaag.

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

Aanwezigheidvankennisinstellingenvanhoog niveauvergrootdekrachtvangenoemdeclusters

Diversekennisinstellingenvanhoogniveauzorgenvooreengoedvestigingsklimaat.Metnamedevolgendedriekennisinstellingenwerdentijdens interviewsbenoemd,maarhetgaatookomdediversehogescholen,ROC'senErasmusUniversiteitRotterdam.Marktontwikkelingenenaanhoudende krapteopdearbeidsmarktvoortechnischgeschooldpersoneelzijnaanleidinggeweestvoorhetopstellenvanverschillendeHumanCapitalAgenda’s dieeenverbindenderolbinnenentussenclustersspelen.HoewelerspecifiekeHumanCapitalAgenda’szijnvooreendefensiedomein,zoalsinde luchtvaarttechniekendeHumanCapitalAgendaSecurity2023–2026,zijnandereAgenda’soverkoepelend,zoalsbijvoorbeelddeHollandHighTech HCA.

TNOverrichtonderzoekvooreninsamenwerking metbedrijvenenoverheden.Ondermeerbinnen optischesystemenensatellietsystemenisveel

kennisaanwezig.TNOzietdatDefensiealsdomein interessanterwordt.

Ontwikkeldekennisbelandtviaspin-offs regelmatiginhetbedrijfsleven,waaronderbij RobinRadar.OokpositioneertTNObedrijven binnen(internationale)waardeketens.Ditgeldt bijvoorbeeldvoorDemcon,AirbusenVDL. ErwordtaangegevendatTNOgoedherkentwat Defensienodigheeftenduseenbrugfunctiekan vervullen.Welgeefthetmkbaansamenwerking metTNOsomslastigtevindendoordehoge kosten.

DeTechnischeUniversiteitDelftspeeltmetname eenrolindeontwikkelfasevaninnovatiesendoet (fundamenteel)onderzoeknaarnogniet toepasbaretechniek,metnamerondlucht-en ruimtevaart.

VanuitDefensieneemtdevraagtnaaronderzoek toe,waarbijmenregelmatigopzoekisnaar daadwerkelijkbruikbaretechniekenensystemen, terwijldeTUzichophetstadiumdaarvoorricht.

DaarbijiscontinuïteitnodigvoordeTUommeerte investeren.OokverkentdeTUzelfwaarruimteis omdeeltenemenaanprogramma’szoalshetEDF.

Regelgevingdiebijdefensiegerelateerdonderzoek komtkijken,isookeencomplicerendefactor.Dit bemoeilijktsamenwerkingmetdeindustrie.

BinnendeUniversiteitLeidenligtdefocusmet nameopveiligheid.Ondermeerdefaculteiten GovernanceandGlobalAffairs(GGA),Instituteof SecurityandGlobalAffairs(IGSA)enCentrefor TerrorismandCounterterrorism(CTC)zijn relevant.

Erwordtondermeersamengewerktmethet MinisterievanDefensie:zowerkenhetInstituteof SecurityandGlobalAffairsendeNederlandse DefensieAcademie(NLDA)samen.

Dehuidigeentoekomstigebijdrageligtbinnenhet opleidenvanexpertsenhetuitvoerenvan onderzoekbinnenhetgeheleveiligheidsdomein. Samenwerkingmethetbedrijfslevenhiervoorzou specifiek(verder)opgezochtkunnenworden.

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

VeiligheidiseenprominentZuid-Hollandsthema,met namebijkennisinstellingen

Hoewelnietteclassificerenalseenclusterofalskennisinstelling,isinde contextvanditonderzoekookrelevantdatderegioRotterdam-Den

Haagdiversetoonaangevendeorganisatiesherbergt,sterke kennispositiesheeftenfungeertalsproeftuinvoordiverse

toepassingenbinnenveiligheid.ZoprofileertDenHaagzichals‘(destad van)vrede,rechtenveiligheid’.

Kennisinstellingen,zoalsdeUniversiteitLeiden,TUDelft,TNOende HaagseHogeschooldragenbijaaneensterkeonderwijs-enkennisbasis ophetgebiedvanveiligheid.

OokinstellingenzoalsTheHagueCentreforStrategicStudies(HCSS) enClingendaelwordengenoemd,alsmededeorganisatievan vredescongressenennetwerkenvanveiligheidgerelateerdepartijen.

Bronfoto:gemeenteDenHaag.

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

Detotaleomzetvandedefensie-industrieinZuid-Holland bedroegin2021circa€1,2miljard

•Detotaledefensie-enveiligheidsgerelateerdeomzetbedroegin2021 circa€5miljard.Dezeomzetneemtinvrijwelalleprovinciestoe.

•Zuid-Hollandheeftrelatiefdehoogstedefensie-en veiligheidsgerelateerdeomzettenopzichtevanandereprovincies:deze bedroegin2021circa€1,2miljard,wateenmarktaandeelvan24% betekent.

•Metnamedeomzetvoorlucht-enruimtevaartisinZuid-Hollandhoog.

•DeomzetstijginginZuid-Hollandbedroegin20202,6%enin2021

4,6%.

Defensie-enveiligheidsgerelateerdeomzet(DIV)per provincie,2019-2021

•MetnamedeomzetinhetLucht-enruimtevaartdomeinishoog.

•InhetLucht-enRuimtevaartdomeinspeeltondermeerGKN-Fokker eengroterol,binnenmaritiemisdatRoyalIHC.OndanksdatDamen meerderelocatiesheeftinregioRotterdamisdedefensieomzetniet meegeteld,aangezienDamenNavalinVlissingengevestigdis.

Defensie-enveiligheidsgerelateerdeomzet(DIV)per domein,2019-2021(Zuid-Holland)

LandLucht-en

MaritiemVeiligheid

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

Zuid-Hollandheefteensterkefocusoponderzoek, engineeringenbeheereninvesteertveelinAIensensoren

•Berenschotheeftbedrijvenin2021bevraagdwelktypeactiviteitenzij verrichtenindedefensie-en/ofveiligheidsindustrie.InZuid-Hollandis ereensterkerefocusoponderzoek,engineeringen onderhoud/beheer.

Typeactiviteitendieorganisatiesverrichtenbinnende defensie-en/ofveiligheidsgerelateerdeindustrie

Anders

Onderhoud/beheer

Opleiding/training

Detachering

Advisering

Handel/valueaddedlogistics

Productie/fabricage/assemblage

Engineering

Onderzoek/ontwikkeling/ontwerp

RestvanNederlandZuid-Holland

•BedrijveninZuid-Hollandinvesterenrelatiefveelin technologiegerelateerdethema’s.

•Zozijnerruimhogereinvesteringeninspace/satellieten,maarookin sensorenenartificialintelligence.

Nietvantoepassing Technologiegerelateerdethema’swaarinbedrijvenvan planzijnin2022actieftegaaninvesteren

Roboticaenautonomesystemen

HumanEnhancement

SimulatieenVirtualisatie

Biotechnologie

3Dprintingennieuwematerialen

Space/satellieten

DirectedEnergyWapens

Mens-SysteemIntegratie

Sensoren(incl.quantum-ennano-…

Cyber,Electromagnetischeanalyse…

Artificialintelligence

RestvanNederlandZuid-Holland

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

Circa11%vandeomzetvanbedrijvenindedefensieindustrieinZ-Hisdefensie-enveiligheidsgerelateerd

•Bedrijvendieactiefzijnindedefensie-industriehebbeneenrelatief laagaandeeldefensie-enveiligheidsgerelateerdeomzettenopzichte vandegeheleomzet.Maareenkleindeelvandebedrijvenhaaltde geheleomzetuitdefensie-enveiligheidsactiviteiten.

•Relatiefzijnbedrijvendeafgelopenjarenmeeromzetvoordefensieenveiligheidsactiviteitengaandoen:in2019wasnogcirca8%vande omzetinPZHdefensie-enveiligheidsgerelateerd,in2021isdatcirca 11%.Hetovergrotedeelvandeomzetisdusvoorcivieleactiviteiten.

•Deomzetverhoudingtussenmilitairencivielisinderestvan Nederlandvrijwelhetzelfde.

Defensie-enveiligheidsgerelateerdeomzetals%vande totaleomzetvanbedrijven(Zuid-Holland)

•Gemiddeldwordt50%vandedefensie-enveiligheidsgerelateerde omzetgeëxporteerd.

•TenopzichtevaneerderejarensteegditvoorZuid-Hollandtussen 2020en2021met7procentpunt.

•Ditbetekentnietdatde50%omzetdienietgeëxporteerdwordt, geleverdwordtaanNederland:hetkanhierbijookgaanomhet binnenlandsleverenvanproductendieuiteindelijkgeëxporteerd worden.

Percentagevandedefensie-enveiligheidsgerelateerde omzetdiewordtgeëxporteerd

Zuid-HollandRestvanNederland

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

Hogeomzetgroeiverwachtingeninmaritiemedomeinen lucht-enruimtevaartdomein

•Deomzetgroeiverwachtingenzijnhoog:65%vandebedrijvenin

Zuid-Hollandverwachtgroei,waarvan30%eengroeivanmeerdan 10%.

Omzetgroeiverwachtingen(Zuid-Holland)

•Erzijnmetnamehogeomzetgroeiverwachtingeninhetlucht-en ruimtevaartenhetmaritiemedomein.

Omzetgroeiverwachtingenperdomein(Zuid-Holland)

Geen verandering

Geenverandering<0%0-10%>10%

LandLucht-enRuimtevaartMaritiem

Geenverandering<0%0-10%>10%

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

5.400ftewerkzaamvoordedefensie-enveiligheidssectorinZuid-Holland,aantalneemttoe

•InZuid-Hollandzijnruim47.000ftewerkzaamvoorbedrijvendie actiefzijnindedefensie-enveiligheidssector.Daarvanzijncirca

5.400ftedaadwerkelijkwerkzaamvoordedefensie-en veiligheidssector.

•Tenopzichtevanandereprovinciesishetaandeelftedat daadwerkelijkwerkzaamisvoordedefensie-enveiligheidssectorten opzichtevanhettotaalrelatieflagerinZuid-Holland.

TotaalaantalfteinNederlandvanbedrijvendieactiefzijn indefensie-enveiligheidssector

•Hetaantalftedatdaadwerkelijkwerkzaamisvoordedefensie-en veiligheidssectorin2021istenopzichtevan2019gestegenmet ongeveer5%.

TotaalaantalfteinNederlandvanbedrijvendieactiefzijnindedefensie-en veiligheidssector

Aantalftedefensie-enveiligheidssectorinNederland

Aantalfteindedefensie-enveiligheidssectorper provincie,2019-2021

201920202021

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

MerendeelwerknemersZuid-Hollandsedefensieindustrieindienstbijmiddelgrootmkbofgrootbedrijf

•Circa70%vandebedrijvenindedefensie-industrieinZuid-Hollandismkb(<250werknemers).

•Hetmerendeelvandewerknemersiswerkzaambijbedrijvendietussen25-100werknemershebbenofbijbedrijvenmetmeerdan2.500 werknemers.

•Daarbijisereenrelatiefhoogaantalftewerkzaamindelucht-enruimtevaartsector.

Verdelingaantalfteovergrootteklassen,onderverdeeldnaardomein (2021,PZH)

Veiligheid

Maritiem

Lucht-en

Ruimtevaart Land

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

Zuid-Hollandsedefensie-industrieiskennisintensief

•BedrijvenindeZuid-HollandgevenzichtbaarmeeruitaanR&Den innovatie-investeringentenopzichtevanderestvanNederland.Dit komtondermeerdoordesterkeaanwezigheidvankennisinstellingen, waarinditpercentageruimhogeris.

•HetrelatieveaantalR&D-arbeidsplaatsenishoog:in2021wasruim 33%vandedefensie-enveiligheidsarbeidsplaatsenvoorR&D.Ook hierishetpercentagehogerdoorondermeerdesterkeaanwezigheid vankennisinstellingen.

Percentagedefensie-enveiligheidsarbeidsplaatsenin R&D

Zuid-HollandRestvanNederland

Zuid-HollandRestvanNederland

BIJDRAGEDEFENSIE-INDUSTRIEZUID-HOLLAND

VerschillendeoverheidsinstrumentenuitEUenNL

ondersteunenhetwerkenaandedefensieopgave

•In2021wasdeWBSOzichtbaarhetmeestgebruikte overheidsinstrument.OokIndustriëleParticipatie,eenbelangrijk instrumentvanhetCMPomdeDISvormtegeven,wordtrelatiefveel gebruikt.

•Tijdensdegesprekkenwerdendevolgenderegelingenen instrumentenbenoemdalsmeestrelevantvoordedefensie-industrie:

CODEMO,EDF,NGF,WBSO.

•HetgebruikvanEDF-geldenwordtgoedopgepaktdoorZuidHollandseorganisaties:in2021-2022landde52%tot54%vanEDFgeldenvoorNederlandseprojecteninZuid-Holland.ZiebijlageII.

•DeEuropeseCommissieheeftin2023eenrecordaantalEDFaanvragenontvangen.Hieruit,maarookuitdegesprekken,blijktde aantrekkelijkheidvanhetEDFvoorsamenwerkingtussenbedrijvenin dedefensie-industrie.

•Intotaalhebben29EuropeselandensubsidieontvangenviahetEDF. GrootontvangerszijnDuitsland,Frankrijk,ItaliëenSpanje.Nederland staatopde10eplaats,met€26,87miljoenaangegundegelden.

Gebruikoverheidsinstrumentarium(bedrijvenPHZ, 2021)

WBSO

Nietvantoepassing IndustriëleParticipatie

NationaleenInternationale…

Topsectorspecifiekeregelingen…

HorizonEurope

Handelsmissiesenbeurzen

Launchingcustomershipvanuitde…

NationaalGroeifonds,Groeifaciliteit

EuropeesDefensieFonds/EDIDP/…

DefensieInnovatieCompetitie R&DMobiliteitssectoren

CommissieDefensieMaterieel…

Innovatiekrediet (Cofinanciering)EFRO

NationaleWetenschapAgenda/…

DefensieInnovatieGame

SmallBusinessResearchInnovation…

Vroegefasefinanciering(VFF)

Anders

Brontekst:EuropeseCommissie,november2023.

IndustriëleParticipatiezorgtvooreenbeterepositievan

Nederlandseproducentenopdedefensiemarkt

•Nederlandheefteeninnovatievedefensie-enveiligheidsindustrie,maarhetontbreekt veelalaanOriginalEquipmentManufacturers(OEM’s)ofandere(eind)leveranciers.

VoorbeeldenvanOEM’sactiefindedefensie-industriediezijngevestigdinNederland zijnDamenShipyards,ThalesenAirbus.

•Nederlandkooptdaardoorveeldefensiematerieelaaninhetbuitenland.Inderegelis datacceptabel,maardoordatveellandenbijvoorkeurhunmilitairesystemeninkopen bijdenationaledefensie-industrieisdedefensiemarktgeengelijkwaardigspeelvelden geenvrijemarkt,waardoorbuitenlandseleveranciersminderkansmakenoporders.

•Nederlandzorgtervoordatwanneerergroteaanbestedingenwordengedaanbij buitenlandsepartijen,eralscontraprestatieordersvandiepartijenterugvloeiennaar NederlandeninNederlandwordtgeïnvesteerd,omopdiemaniereenevenwichtte creëren.Deafsprakenzijnonderdeelvandeonderhandelingendiegepaardgaanmet deaanbesteding.DitheetIndustriëleParticipatie(ookwelIP).

•IndustriëleParticipatieiseeninstrumentdatdemarktpositievanNederlandse producentenopdedefensiemarkthelptteverbeteren.Decontra-orderszijnniet gebondenaaneenspecifiekdomein.DecontraprestatievanvliegtuigfabrikantLockheed Martin,inhetkadervandeontwikkelingvanF-35componenten,hoeftdusnietpersein hetluchtvaartdomeintezijn.

•HetCommissariaatMilitaireProductie(CMP),datvaltonderEZK,houdtdebalans(een rekening-courant)bijvanlopendeIP-verplichtingenmetbuitenlandsepartijen. DEFINITIESENBEGRIPPEN

Bronfoto:NIDV

IndustriëleParticipatiebedroegin2022€348miljoen; 60%daarvankwamterechtbijhetmkb

•DeinvesteringenkomennahetmakenvanafsprakennietvanzelfnaarNederland.Die moetenworden‘opgehaald’.VaakgebeurtditdoorNederlandsebedrijvendieinschrijvenop orders,bijvoorbeeldbijeenbedrijfalsLockheedMartin.Paralleldaaraanwordthet diplomatiekespelopgestartomtezorgendatdeordersdaadwerkelijknaarNederland komendanwelaanNederlandsepartijenwordengegund.Hetprocesisdusdeels

commercieelendeelsdiplomatiek.Debedrijvenendedefensie-enhandelsattachésop ambassadesspelenhierineenrol.

•IndustriëleParticipatieiseenbelangrijkinstrumentvoordeuitvoeringvandeDIS.

•IndustriëleParticipatieblijftvoorNederlandsebedrijvenindedefensiesectorvanessentieel belang.Hetleeuwendeel,60%vandegerealiseerdeIndustriëleParticipatie,landdebij bedrijvenmetminderdan250werknemers.

•DegerealiseerdeIndustriëleParticipatiebedroegin2021€321miljoenenin2022€348 miljoen.

•VandegerealiseerdeIPin2021en2022werdrespectievelijk84,7%en88,1%ingevuld metdefensiegerelateerdeactiviteiten.Deverwachtingisdathetpercentageuiteindelijkzal toenementot100%,omdatindenieuweIP-overeenkomstenalleenactiviteitenworden geaccepteerddiegerelateerdzijnaandeontwikkeling,productieofinstandhoudingvan militairegoederen.

•Overeenkomstenhebbeninderegeleenlooptijdvanvijftottienjaar.

•Deervaringleertdatersomsgeldenblijvenliggendoordateronvoldoendeaandachtis voorIndustriëleParticipatiebijEZK.ErligthiereenmogelijkhandelingsperspectiefvoorIQ.

Bron:Rijksoverheid,2023.RapportageIndustrieel ParticipatieBeleid2021-2022

Geopolitiekeontwikkelingenvragenomzelfredzameen sterkerekrijgsmacht,diesoepelsamenwerktindeNAVO

•IndeDefensienota(2022)komenverschillendeuitdagingennaar vorendievaninvloedzijnopdedefensieopgave:

1.Verschuivendemachtsverhoudingen:deopkomstvan grootmachtenkandemondialeveiligheidssituatiebeïnvloeden.

2.DreigingenuitRusland:deRussischeinvasievanOekraïnewordt genoemdalseenvoorbeeldvaneendirectebedreigingvoor Europa.

3.Hybridedreigingen:denkaandesinformatie,cyberaanvallenen invloedsoperaties.

Geopolitiekesituatie,oorloginOekraïne, Israël,spanningenChina-Taiwan,relatie metdeVerenigdeStaten

ZowelopnationaalalsopEuropees/ internationaalvlak

Hetvergrotenvandecapaciteitvan strijdkrachten

4.Klimaatverandering:deimpactvanklimaatveranderingwordt erkendalseenfactordieinstabiliteitkanveroorzakeninEuropa.

5.Internationaleverplichtingen:NederlandislidvandeNAVOen deEuropeseUnieomgezamenlijkeveiligheidsdoelentebereiken.

•Dezeuitdagingenleidentotdriehoofdopgaven:

1.Strategischeautonomieofzelfredzaamheid;

2.Verdubbelencapaciteitstrijdkrachten;

3.(Technologische)voorsprongingevecht.

Dreigingenenoplopendegeopolitiekespanningen NoodzaakvoorNederlandseenEuropese zelfredzaamheid,samenwerkingenautonomieop defensievlak

Nationaleeninternationaleinvesteringenin defensie

UITVOERINGSOPGAVE

Diversebeleidsstukkenschetsendedefensieopgave endeuitvoeringdaarvaninmeerdetail

•ZowelNederlandalsEuropawensenzelfredzaamtezijnalshetgaat omdedefensieopgavedieerligt.Ditblijktuitdewensvoorhet versterken,beschermenenpositionerenvandeNederlandsedefensieenveiligheidgerelateerdetechnologischeindustriëlebasis(NLDTIB), zowelvoorhetrealiserenvaneenrobuusteNederlandsekrijgsmachtals hetversterkenvandeNederlandsedefensie-industrie.

•Diversebeleidsstukkenconcretiserenhoedezedefensie(-industrie) opgaveingevulddientteworden.DeDefensieIndustrieStrategie (2018)dienthierbijalsbasis. Vertrouwelijk27

Defensievisie2035

2020

2018

Nederlandse Defensie Industrie Strategie(DIS) en European Defense Industrial Strategy(EDIS)

Kamerbrief:‘DefensieIndustrie Strategieineennieuwe geopolitiekecontext’

Jun2022

Tijdlijn:Berenschot,2024.

Feb2022

Russische invalin Oekraïne Defensienota

Aug

Jun2022

2022

Spanningen China–Taiwan–VSlopenop

Okt

2023

Begin conflict PalestinaIsraël

Okt

2023

Sectoragenda Maritieme maakindustrie

Q12024

(verwacht) Integrale Ruimtevaartvisie en EuropeanDefence Industrial Strategy(EDIS)

2022

2019202020212023

2024

Datgeldtinhetbijzondervoorvierdocumenten, waarvandeDefensienotauit2022demeestrecenteis

•MetnamedeDefensieIndustrieStrategie(DIS),deNederlandseDefensievisie2025,deStrategieKennis-enInnovatieagenda(SKIA)ende DefensienotastaancentraalinhetNederlandsedefensie-industriebeleid.

•Diverseaankomendebeleidsstukkengaanverderinvullinggevenaandegesteldeopgaven,waaronderdeIntegraleRuimtevaartvisieende EuropeanDefenceIndustryStrategy.

01 02 03 04

November2018

•Beschrijft,opgrondvanhet nationaalveiligheidsbelang, welkebasisaankennis, technologieenindustriële capaciteitenvanbelangis voorhetbehoudvande operationelerelevantieen inzetzekerheidvande krijgsmacht.

•Defocusligtophet versterken,beschermenen internationaalpositioneren vandeNederlandsebasis vanbedrijvenen kennisinstellingen.

•Erzijnzesactielijnen: krachtigeondersteuning, eengoedewerkgever, versterkenvan specialismen,meer Europesesamenwerking, innoverendvermogenen informatiegestuurdwerken enoptreden. DefensieIndustrie

Oktober2020

•Geeftrichtingaanhet toekomstigedefensiebeleid enbenadrukthetbelangvan eenmoderne,adaptieve krijgsmachtdiekan reagerenopdedreigingen waarmeeNederland geconfronteerdkanworden.

•Devisiebenadruktdatde veiligheidssituatierond Nederlandverslechtert.Er wordtgewezenop toenemendedreigingenin zowelhetfysiekealshet digitaledomein.

•Denadrukligtop technologischevernieuwing eninformatiegestuurd werken.

November2020

•Benadrukthetbelangvan kenniseninnovatieomte kunneninspelenop veiligheidsuitdagingenen technologische ontwikkelingen.

•Hetstrevenisnaarnauwere samenwerkingmetde privatesectoren (inter)nationaleen kennispartners,omde Nederlandsedefensiete versterkenente moderniseren.

•SKIAgeeftrichtingdoorte investereninResearch& Technology(R&T).

2022

•Denadrukligtop samenwerkingbinnende NAVOendeEU,waarbij Nederlandoptreedtals onderdeelvaninternationale samenwerkingsverbanden omgezamenlijkedoelente bereiken.

INDUSTRIEOPGAVE

Dedefensieopgaveleidttoteendrievoudigeopgavevoor deindustrie:innoveren,opschalenénstandaardiseren

•Voordedefensie-industrieishetdetaakomtoetewerkennaar productiezekerheid,onderhouds-enreparatiezekerheidvoormaterieel endedoorontwikkelingvan(dual-use-)technologie.

•NietalhetmaterieelkanwordenvervaardigdinNederlanddanwel Europa.HetisdaaromzaakdatdeEuropeseenNederlandse overhedenkeuzesmakenoverwelkeschakelsinwelkeketensin EuropaeninNederlandmoetenwordenuitgebouwd/versterkt.

•HetvergrotenvanderolvanNederlandinrelevanteketensmoettot eenzekerematevancontroleleidenoverdieproductieketens.

•Daarnaastishetzaakomproductieopteschalen,testandaardiseren (standaardenbepalen)endekwetsbaarheidvande (toe)leveringsketenteverminderen.

•Standaardisereniseenvoorwaardeomindebuitenlandse defensiemarkteenaanbiedertekunnenzijn.Opschalenen standaardisatiegaanhandinhand.Deschaalendestandaardzijn beidenodigomonderdeleninNATO-productenwegtekunnenzetten.

•HetMinisterievanDefensiewerktaanconcretiseringvandeDISende stappenomtothetconcretewensbeeldtekomen.Daarnaastzijner diversebeleidsdocumentenensectorinitiatievendiedeDIS(deels) concretiseren.

•Bovenalvergthetbehalenvandedefensieopgaveinafzienbaretijd nauwesamenwerkingmetdeindustrie.VanuithetMinisterievan Defensiewordtdiesamenwerkingalsteedsmeergeïntensiveerd, zoalsdoorsamenwerkingenvanuitMIND(MINDbases)ennauwe bandenmetVNO-NCWMKBNederland.

•Hethandelingsperspectiefvoordeprovincie,IQenanderespelersin hetveldligtachterdebenodigdhedenvanuitdeindustrie,tendienste daarvan.Denkaanversterkenvandeecosystemenenhet vestigingsklimaat,financieringenhetstuttenvande productiezekerheid.

Hetrealiserenvandedefensieopgavevraagtookom intensievepubliek-privatesamenwerking

Publiek Privaat

MinisterieEZK

Activiteiten: bevorderen defensieindustrie,o.a.met IP.

Commissie

Activiteiten: beleidsvorming, samenwerkingtussen lidstaten,funding.

MinisterievanDefensie

Activiteiten:focusopverkrijgen vanbruikbaretechnologie.

Provinciesen

EconomicBoards

Activiteiten:lobby, publicaffairs, beleidsvormingen uitvoering.

Kennisinstellingen technologische ontwikkeling,kennisdeling.

ROM’s

Activiteiten: regionale ondersteuningen uitvoering.

Gemeenten

Activiteiten: bestemmingsplannen, ruimtevraagstukken.

NAVO

Activiteiten:samenwerking, funding.

Havenbedrijven

Activiteiten:opslag vanvoorraden.

Bedrijven

Activiteiten:van ontwerptotproductie. Ookdual-use.

Brancheorganisaties

Activiteiten: ondersteuningindustrie, belangenbehartiging, (innovatie)samenwerking.

Clustersensamenwerkingsinitiatieven:aerospace,maritiem,radar,(cyber)security,quantum/AI

Overzicht:Berenschot,2024.

DEFINITIESENBEGRIPPEN

Erwordtveelverwachtvanhet benuttenvantechnologieën metdual-use-potentie

Dual-useiseenveelgebruiktetermindedefensie-industrie.Ditbetreft productenenhalffabricatendiezowelvooreenmilitairealscivieletoepassing ofbestemminggebruiktkunnenworden.Bijstriktetoepassingvandedefinitie vallenrelatiefveelgoederenonderdual-use,zoalslaptops,mobieletelefoons ofproductiematerialen.

DeRijksoverheidhanteertdevolgendedefinities,afgeleidvanderegelgeving

vandeEuropeseCommissie:

•Militairegoederen:productendiezijnopgenomenopde

GemeenschappelijkeEuropeselijstvanmilitairegoederen.Voorbeeldenzijn pantservoertuigen,oorlogsschepenenspecialistischemilitaireapparatuur.

•Goederenvoortweeërleigebruik(dual-use-goederen):goederendie voortweeërleigebruikgeschiktzijnenduszoweleencivielealseenmilitaire toepassingkennen.Bijvoorbeeld:bepaaldebrandvertragerswordeninde bouwgebruikt,maarookalsgrondstofvoorgifgas.Ondergoederenworden ooktest-enproductieapparatuur,materialen,softwareentechnologie verstaan.

Indepraktijkzijndual-use-productenvaakvanoriginecivieleproducten dieookmilitairtoepasbaarzijn,zoblijktuitdeinterviews.

Onderscheidtussenciviele,militaireendual-usegoederenFiguur:Berenschot,2024.

Civiel

Dual-use

Militair

Toepassingvan(initieel)militairproduct

Enkelmilitair

Dual-use

DEFINITIESENBEGRIPPEN

Erklevenechterookbezwarenaanhet ontwikkelenvandual-use-producten

•WanneereenbedrijfmilitaireproductenvoorDefensieproduceertenerzijnookmogelijkhedenvoorciviele applicaties,dankandatleidentotverhogingvanproductieenomzetgroei.Eenvoorbeeldiseenrobuustecomputer diewater-,vocht-,kou-,hitte-,stof-enstootbestendigisenwordtgebruiktdoordelandmacht;dezeisook interessantvoordeconsument.Deregelwerkttevensandersom:militaireafnamevancivieleproductenkanook leidentotverhogingvanproductieenomzetgroei.

•Wanneereenmilitairproductookcivieletoepassingenheeft,wordtdeafhankelijkheidvanDefensiealsafnemer mindergroot.Ditisinsommigegevallenwenselijk,geletopdecomplexeaanbestedingsprocessendieworden gehanteerddoorDefensie.Indienhetproductookcivieltoepasbaaris,endusdual-useis,dankanhetproducttoch indemarktwordengezetenisalleR&Dnietvruchteloosgeweest.

•Dual-use-productenzijnonderhevigaanonderandereexportvergunningen,sanctiesenanderewetgevingvoor export.Daaromziteenbedrijfdateencivielproductleverternietperseoptewachtendathetdual-usegebruikt gaatworden.

•OpEuropeesniveauiseenjuridischkaderontwikkeldvooreeneffectiefgemeenschappelijksysteemvancontroleop deexportvanproductenvoortweeërleigebruiknaarderdelanden.Ditraamwerkomvatondermeereen gemeenschappelijkelijstvandual-use-productenopbasisvaninternationaleafspraken,regelsinzakede exportbestemmingeneindgebruikersenalgemenebeginselenvoorhetuitvoerenvanexportcontroles.Hetdoelvan exportcontrolesisomervoortezorgendatdegoederennietwordenvervoerdnaarlandendiezezoudenkunnen gebruikeninprogramma'svoordeproductievanmassavernietigingswapens,ofwordenontvangendoororganisaties diezezoudenkunnengebruikenvoormilitaireofterroristischedoeleinden.

Enkelevoorbeeldenvan dual-use-producten

Triethanolaminewordtgebruikt voorhetvervaardigenvan shampooenchemischewapens.

Carbonfibrewordtgebruikt voorhetvervaardigenvan tennisracketsenraketrompen.

Droneskunnenvoorciviele enmilitairedoeleinden wordengebruikt.

EengroterebijdragevandeindustrieinZuid-Holland moetmetnameverwachtwordenbinnenvijfclusters

•DeprovincieZuid-Hollandbeschiktovereenaantalsterkeclusters.Elkvandezeclustersheefteigenkarakteristiekeneneigenkansenen uitdagingen,waarbijenkeleclustersookmetelkaaroverlappen.Kennisinstellingenkunnenendienenoverdegehelebreedteeenroltespelen bijhetfaciliteren,ontwikkelenenuitbouwenvandezeclusters.Ookisereensterkeaanwezigheidvanbedrijvenenorganisatiesrondomhet themaveiligheid,maardezebeschouwenwenietalsdefensie-industrie.

•Indegesprekkenwordenmetnamedeclustersaerospace,maritiemenradargenoemd.

•Degroterebijdragevande(defensie-)industrieinZuid-Hollanddienttekomenuitdevolgendevijfclusters,diedoordehuidigeontwikkelingen zichtbaargroeipotentiehebben.

NogrelatiefkleineclustersmaarmetgroeipotentieinNederlanden buitenland

Zelfscheppendeengroteclusters

Linco.Nieuwenhuyzen@InnovationQuarter.nl

Innovationquarter.nl

Linco Nieuwenhuyzen