HISTORISCH BELICHT: GHANEZEN IN HARDERWIJK (1815-1909

Ghanezen in Harderwijk.

‘Het transport negers naar hun Vaderland terugkeerende waarvan wij in ons vorig Nommer melding maakten werd den 23 Aug. geëmbarkeerd.’ Een zin die anno 2020 de nodige opschudding zou veroorzaken. Maar, we hebben hier te maken met een interessant feit uit de rijke geschiedenis van Harderwijk, zo maar terug te vinden in het Overveluwsch Weekblad van 25 augustus 1849. Straks het vervolg van dit krantenartikel.

KOLONIAAL WERFDEPOT In de negentiende eeuw was Harderwijk de thuisbasis van het Koloniaal Werfdepot, gevestigd in wat toen de Oranje Gelderlandkazerne heette, nu beter bekend als het appartementencomplex Geldersche Munt. Hier werden tussen 1815 en 1909 naar schatting zo’n honderdvijftigduizend mannen voorbereid op militaire taken in Nederlands-Indië. De ‘kolonialen’ kwamen niet alleen uit Nederland, maar ook uit andere Europese landen, vooral uit Duitsland, een klein aantal zelfs uit Amerika. Als ze een contract ondertekenden kregen ze een soort premie, een handgeld dat kon oplopen tot tweehonderdvijftig à driehonderd gulden. Een flink deel van die premie werd in Harderwijk opgemaakt, goed voor de plaatselijke economie. 1

GHANEZEN Maar, zult u zeggen, wat heeft dat ‘transport negers’ met het Koloniaal Werfdepot te maken? Het antwoord is kort en krachtig: alles! Door een tekort aan manschappen in het koloniale leger ging Nederland namelijk in Afrika op zoek naar ‘kolonialen’. Generaal-majoor Jan Verveer vertrok in 1836 naar het Ashantirijk in het tegenwoordige Ghana. Daar viel zijn oog op het volk van de Donko’s die daar vaak als slaaf werden ingezet.

“Deal met de koning van het Ashantirijk” “Honderdvijftigduizend ‘kolonialen’ ”

Hij schreef in 1837: ‘De Donko is gehoorzaam, ingeboren dapper, getrouw. Het zwaarste werk, men zou kunnen zeggen geheel het werk is zijn deel, zo ziet men hem langs de wegen of paden met eene vracht van zestig, tachtig tot honderd oude ponden op zijn hoofd zes, zeven en acht uren afstand leggen, zich des avonds met eenige bananen of een handvol mais voeden.’

Verveer sloot een deal met de koning van het Ashantirijk; geselecteerde Donko’s konden hun vrijheid kopen met een voorschot op hun soldij. De Afrikaanse koning handelde precies eender als tal van vorsten in Europa als ze soldaten verhuurden: hij streek een mooie premie op voor de mannen die hij beschikbaar stelde. In totaal kregen meer dan drieduizend Ghanezen een plek in het Koninklijk-Nederlands Indisch Leger (KNIL) waar ze in het algemeen goed werden behandeld. Na een aantal jaren konden ze bijtekenen of terugkeren. Dat deed zo’n vijftien procent. Op dat moment kwam Harderwijk in beeld. De Ghanese militairen moesten namelijk naar het Koloniaal Werfdepot om daar gedemobiliseerd te worden. Dat is de reden dat in de jaren veertig en vijftig van de negentiende eeuw Ghanese soldaten door Harderwijk marcheerden. En dat was een bezienswaardigheid:

‘Het was waarlijk een vreemd schouwspel deze zwarten met allerlij snuisterijen beladen, te zien vertrekken. Het meeste trok de aandacht, dat zij niet gelijk Europeanen met vreugde Europa verlieten, maar aangedaan waren en dankbaar schenen voor de behandeling hier ondervonden, blijkbaar ook daardoor, dat de meesten hun gelid verlieten om als teeken van vaarwel de handen van hunne officieren en onderofficieren te kussen.’

Een citaat om eens goed over na te denken! 2

Ghanezen in Harderwijk.

4

3

Foto 1 Gedenksteen in de toegangspoort van de Geldersche Munt aan de Smeepoortstraat. Deze steen werd in 1894 geplaatst, vijftig jaar nadat het Koloniaal Werfdepot zijn definitieve naam had gekregen. Foto 2Koloniale militairen vermaken zich goed in een Harderwijker kroeg. Stadsmuseum Harderwijk. Foto 3 Isaac Israels, Portret van een gewonde KNIL-militair, 1882. Rijksmuseum, Amsterdam. De beroemde schilder kwam naar Harderwijk om een portret te maken van de gewonde Kees Pop. De Ghanese militairen kregen Nederlandse namen omdat hun eigen namen te moeilijk waren voor de Nederlanders. Foto 4 Kolonialen op het station van Harderwijk, klaar voor vertrek naar Rotterdam. Stadsmuseum Harderwijk. Foto 5 Een wervingsaffiche uit 1894. Stadsmuseum Harderwijk.

5