Referendum lokalne: czas na reformę

Referendum lokalne: czas na reformÄ™

Ekspertyza 2020

Referendum lokalne: czas na reformÄ™

Sfinansowano przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018–2030.

Autor Tomasz Zakrzewski

Projekt graficzny Fajne Chłopaki (www.fajnechlopaki.com)

Skład Piotr Świderek

Wydawca Instytut Spraw Obywatelskich ul. Pomorska 40, 91–408 Łódź tel./fax: 42 630 17 49 biuro@instytut.lodz.pl www.instytutsprawobywatelskich.pl f /instytut.spraw.obywatelskich w/InstytutSprawO i /instytut /company/the-civil-affairs-institute/

Publikacja na licencji Creative Commons by-nc-nd 3.0 ISBN 978-83-955151-2-5

Wesprzyj nas Zostań naszym Darczyńcą – Alior Bank, 26 2490 0005 0000 4530 3441 9579 Przekaż 1% swojego podatku – KRS 0000191928 Dołącz do zespołu Współpracowników Instytutu Spraw Obywatelskich

Spis treści Wstęp – | 4 O autorze | 6 Historia prawa referendalnego w Polsce | 7 Referenda w trakcie kadencji jednostek samorządu terytorialnego 2014–2018 | 11 Projekt ustawy o zmianie ustawy o referendum lokalnym | 16 Uzasadnienie | 18 Tabela nr 1 – Dane statystyczne na temat referendów odwoławczych w kadencji 2014–2018 | 24 Tabela nr 2 – Dane statystyczne na temat referendów odwoławczych ważnych w kadencji 2014–2018 | 27 Tabela nr 3 – Dane statystyczne na temat referendów tematycznych w kadencji 2014–2018 | 28 Tabela nr 4 – Zestawienie propozycji zmian w treści ustawy z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym | 29

Wstęp

R

Referendum lokalne to instytucja, która ma dawać Polkom i Polakom możliwość udziału w zarządzaniu państwem. Ma ułatwiać mieszkańcom włączanie się w procesy decyzyjne na poziomie samorządów. Ma zachęcać obywateli do demokracji uczestniczącej. Czy tak dzieje się dziś? Niestety nie.

Praktyka referendalna oraz szczegółowe dane statystyczne (również z ostatniej kadencji 2014–2018) zaprezentowane przez Tomasza Zakrzewskiego, eksperta Instytutu Spraw Obywatelskich, w opracowaniu „Referendum lokalne: czas na reformę” przekonują, że w polskich warunkach instytucja referendum lokalnego ma ograniczone zastosowanie. Podstawowe wyzwanie polega na tym, że tylko część z przeprowadzonych głosowań jest uznana za referenda ważne.

W kadencji 2014–2018 tylko 11% referendów odwoławczych było ważne. W tym samym okresie w grupie referendów tematycznych, dotyczących np. budowy drogi, gminnych inwestycji czy likwidacji straży miejskiej, 50% głosowań to były głosowania ważne.

Przyczyną takich statystyk są progi frekwencji, które w tego typu głosowaniach są trudne do przekroczenia.

Obowiązujące przepisy powodują również, że referendum lokalne, które z samej swojej konstrukcji przeznaczone jest dla obywateli, nie spełnia tej roli. Grupa

obywateli, która nie ma wsparcia dużej organizacji społecznej (np. stowarzyszenia) czy politycznej (np. partii), szczególnie w większych miastach, nie jest w stanie zebrać wystarczającej liczby podpisów, aby rozpisać referendum.

W obowiązującej ustawie o referendum lokalnym istnieje szereg barier sprawiających, że to narzędzie nie służy dziś obywatelom. Zmiana tej sytuacji wymaga zmian w przepisach, m.in. takich jak: 1. zmniejszenie liczby podpisów potrzebnych do rozpisania referendum i wydłużenie czasu na ich zebranie; 2. likwidacja progu frekwencji w referendach tematycznych i zmniejszenie progu frekwencji w referendach odwoławczych; 3. likwidacja zakazu łączenia referendów z innymi wyborami; 4. możliwość przeprowadzenia kilku referendów lokalnych przez te same komisje.

Wprowadzenie powyższych zmian sprawi, że referenda staną się rzeczywistym instrumentem demokracji lokalnej. Pozwolą na rozstrzyganie bieżących problemów stojących przed samorządami. Staną się skuteczniejszym narzędziem prowadzenia lokalnej polityki bezpośrednio przez mieszkańców.

R eferenda lo k alne

W obowiązującej ustawie o referendum lokalnym istnieje szereg barier sprawiających, że to narzędzie nie służy dziś obywatelom.

Zmiana tej sytuacji wymaga zmian w przepisach, m.in. takich jak: 1. zmniejszenie liczby podpisów potrzebnych do rozpisania referendum i wydłużenie czasu na ich zebranie; 2. likwidacja progu frekwencji w referendach tematycznych i zmniejszenie progu frekwencji w referendach odwoławczych; 3. likwidacja zakazu łączenia referendów z innymi wyborami; 4. możliwość przeprowadzenia kilku referendów lokalnych przez te same komisje;

Kto powinien wyjść z propozycją reformy instytucji referendum lokalnego? Naszym zdaniem inicjatorem zmian powinien być Prezydent RP, Andrzej Duda. Za takim rozwiązaniem przemawia m.in. treść umów programowych, jakie podpisał Prezydent RP z przewodniczącym Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”, Piotrem Dudą. W umowie z 5 maja 2015 r. czytamy, że Andrzej Duda będzie prowadził politykę zmierzającą do „zwiększenia uprawnień obywateli w zakresie referendów lokalnych i ogólnokrajowych oraz obywatelskich wniosków ustawodawczych”. Z kolei w umowie z 5 maja 2020 r. Prezydent RP deklaruje „zwiększenie uprawnień obywateli w ramach mechanizmów demokracji partycypacyjnej”. Ekspertyzę „Referendum lokalne: czas na reformę” oraz projekt nowelizacji ustawy o referendum lokalnym przygotowaliśmy z myślą o powyższych deklaracjach Prezydenta RP, Andrzeja Dudy.

Warto w tym miejscu zauważyć, że reformie instytucji referendum lokalnego sprzyjają też obietnice zawarte w Programie Prawa i Sprawiedliwości

z 2014 r. Władze PiS podkreślają w nim, że „nikłe jest znaczenie mechanizmów demokracji bezpośredniej (referenda lokalne)”. W programie czytamy, że PiS postuluje przeprowadzenie reformy debaty publicznej, obejmującej m.in. „rozwój instytucji demokracji bezpośredniej, które pobudzają debatę i stanowią o jej autentyczności, takich jak wysłuchanie publiczne, referenda merytoryczne i personalne (odwoławcze)”.

Reforma instytucji referendum lokalnego jest jednym z celów kampanii „Obywatele decydują”, którą Instytut Spraw Obywatelskich prowadzi od 2012 roku.

Nasza kampania to m.in. mobilizowanie obywateli do działania, organizacja debat, prace badawczo-analityczne, publikacja ekspertyz i raportów.

Teraz czas na dobrą zmianę. Dla dobra wspólnego.

Rafał Górski Prezes Zarządu Instytut Spraw Obywatelskich

st ro na 5

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

OÂ autorze

str o n a 6

T

Tomasz Zakrzewski – prawnik, politolog, redaktor naczelny portalu referendumlokalne.pl

R eferenda lo k alne

Historia prawa referendalnego w Polsce

R

Referendum lokalne jest instytucją, która do polskiego porządku prawnego wprowadzona została na początku lat 90. XX w. Aktem prawnym, w którym po raz pierwszy uregulowano podstawowe zasady przeprowadzania referendum lokalnego, była ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (DzU z 1990 r. nr 16, poz. 95).

Ustawa stanowiła, że mieszkańcy gminy mogą podejmować rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym (poprzez wybory i referendum). Wyłącznie w drodze referendum można było rozstrzygać w sprawach samoopodatkowania mieszkańców na cele publiczne oraz odwołania rady gminy przed upływem kadencji. Dodatkowo referendum mogło być przeprowadzone w każdej innej sprawie ważnej dla gminy. Ustawa wprowadzała zasadę, że referendum przeprowadzała rada z własnej inicjatywy lub na wniosek co najmniej 1/10 mieszkańców uprawnionych do głosowania. Referendum było ważne, gdy wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania mieszkańców. Inaczej wyglądały regulacje na temat referendów dotyczących odwołania rady gminy przed upływem kadencji. Tego typu głosowanie rozpisywane było na wniosek co najmniej 1/5 mieszkańców uprawnionych do głosowania i było ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 50% uprawnionych do głosowania. Sprawy nieuregulowane w ustawie miały zostać uregulowane w odrębnym akcie prawnym1.

1 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym (DzU z 1990 r. nr 16, poz. 95), art. 11–13.

Odesłanie z ustawy o samorządzie terytorialnym zostało zrealizowane poprzez przyjęcie ustawy z dnia 11 października 1991 r. o referendum gminnym (DzU z 1991 r. nr 110, poz. 473)2. Nowa ustawa w sposób kompleksowy regulowała procedurę referendalną. Zgodnie z przepisami ustawy w referendum mieszkańcy gminy mogli wyrazić w drodze głosowania swoją wolę co do sposobu rozstrzygania sprawy lub odwołania rady gminy przed upływem kadencji3.

Jednocześnie w sprawach samoopodatkowania mieszkańców na cele publiczne oraz odwołania rady gminy przed upływem kadencji rozstrzygnięcie następowało wyłącznie w drodze referendum gminnego4. Zgodnie z regulacjami przyjętymi w ustawie referendum mogło być przeprowadzone z inicjatywy rady gminy lub na wniosek mieszkańców. Rada gminy podejmowała uchwałę o przeprowadzeniu referendum w sprawie samoopodatkowania mieszkańców na cele publiczne lub w innej sprawie ważnej dla gminy bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby radnych5. Z kolei z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców gminy wystąpić mogli: 1. obywatel lub grupa obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady danej gminy, 2. struktura terenowa partii politycznej lub organizacji społecznej działająca w danej gminie6.

Ustawa z dnia 11 października 1991 r. o referendum gminnym wprowadziła zmiany dotyczące progu ważności głosowania referendalnego. Referendum miało być ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania7. Oznaczało 2 Ustawa z dnia 11 października 1991 r. o referendum gminnym (DzU z 1991 r. nr 110, poz. 473) weszła w życie 14 grudnia 1991 r.

3 Ustawa z dnia 11 października 1991 r. o referendum gminnym (DzU z 1991 r. nr 110, poz. 473), art. 1 ust. 1.

4 Ibidem, art. 3 ust. 1.

5 Ibidem, art. 5 ust. 1.

6 Ibidem, art. 7 ust. 1.

7 Ibidem, art. 29 ust. 1.

st ro na 7

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

to, że został zniesiony próg 50% uprawnionych do głosowania w referendach dotyczących odwołania rady gminy przed upływem kadencji.

Kolejne duże zmiany w zakresie referendów lokalnych były wynikiem reformy samorządowej związanej z uchwaleniem ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (DzU z 1998 r. nr 91, poz.

578) oraz ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (DzU z 1998 r. nr 91, poz. 576).

W ustawie o samorządzie powiatowym wskazano, że mieszkańcy powiatu podejmowali rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym – poprzez wybory i referendum powiatowe – lub za pośrednictwem organów powiatu8. Dodatkowo zgodnie z przepisami odwołanie rady powiatu przed upływem kadencji mogło nastąpić w drodze referendum powiatowego.

W referendum mogły być rozstrzygane sprawy z zakresu właściwości powiatu9. Referendum powiatowe można było przeprowadzić z inicjatywy rady lub na wniosek co najmniej 10% mieszkańców uprawnionych do głosowania. Referendum było ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania. Głosowanie w sprawie odwołania rady powiatu przed upływem kadencji można było przeprowadzić nie wcześniej niż po upływie 12 miesięcy od dnia wyborów lub od dnia ostatniego referendum w sprawie odwołania rady powiatu przed upływem kadencji i nie później niż 6 miesięcy przed upływem kadencji10.

W ustawie o samorządzie wojewódzkim również znalazł się przepis stanowiący, że mieszkańcy województwa mają prawo podejmować rozstrzygnięcia w głosowaniu powszechnym (w drodze wyborów i referendum) lub za pośrednictwem organów samorządu województwa. Głosowanie referendalne mogło być

przeprowadzone w każdej ważnej dla województwa sprawie, mieszczącej się w zakresie jego zadań. Referendum przeprowadzało się z inicjatywy sejmiku województwa lub na wniosek co najmniej 1/10 mieszkańców uprawnionych do głosowania11.

Zarówno ustawa o samorządzie powiatowym, jak i ustawa o samorządzie wojewódzkim stanowiły, że zasady i tryb przeprowadzania referendum określa odrębna ustawa.

Kolejne zmiany legislacyjne w zakresie referendów lokalnych były wynikiem uchwalenia ustawy z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (DzU z 2000 r. nr 88, poz. 985). Ustawa ta weszła w życie 4 listopada 2000 r. i uchyliła przepisy ustawy z dnia 11 października 1991 r. o referendum gminnym.

Zgodnie z ustawą mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego jako członkowie wspólnoty samorządowej mogli wyrazić w drodze głosowania swoją wolę co do sposobu rozstrzygania sprawy dotyczącej tej wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki lub w sprawie odwołania organu stanowiącego tej jednostki12.

8 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (DzU z 1998 r. nr 91, poz. 578), art. 8 ust. 1.

9 Ibidem, art. 10.

10 Ibidem, art. 11.

11 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (DzU z 1998 r. nr 91, poz. 576), art. 5.

12 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (DzU z 2000 r. nr 88, poz. 985), art. 2 ust. 1.

str o n a 8

Zgodnie z ustawą mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego jako członkowie wspólnoty samorządowej mogli wyrazić w drodze głosowania swoją wolę co do sposobu rozstrzygania sprawy dotyczącej tej wspólnoty, mieszczącej się w zakresie zadań i kompetencji organów danej jednostki lub w sprawie odwołania organu stanowiącego tej jednostki.

R eferenda lo k alne

Głosowanie referendalne mogło być przeprowadzone z inicjatywy organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego lub na wniosek co najmniej: 1. 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy albo powiatu, 2. 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa13.

Zgodnie z art. 55 ustawy o referendum lokalnym głosowanie miało być ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania.

Kolejne mające istotne znaczenie dla procedury referendalnej zmiany legislacyjne związane były z wprowadzeniem bezpośrednich wyborów wójta, burmistrza i prezydenta miasta. Stało się to na mocy ustawy z dnia 20 czerwca 2002 r. o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta14. Najważniejszą zmianą, jaką wprowadzono do ustawy referendalnej, było umożliwienie mieszkańcom gminy przeprowadzania referendum lokalnego ws. odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta)15. W ustawie referendalnej dodano przepisy stanowiące, że wniosek mieszkańców gminy może dotyczyć odwołania rady gminy i wójta (burmistrza, prezydenta miasta) albo odwołania jednego z tych organów. Referendum w sprawie odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta) mogło być przeprowadzone także z inicjatywy rady gminy16. Uchwała rady gminy o przeprowadzeniu referendum w sprawie odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta) mogła być podjęta w dwóch trybach: odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta) z powodu nieudzielenia absolutorium lub z przyczyny innej niż nieudzielenie absolutorium. Tryby te ustawodawca uregulował w art. 28a i art. 28b ustawy z dnia 8 marca 1990 r.

13 Ibidem, art. 4.

14 DzU z 2002 r. nr 113, poz. 984.

15 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym, art. 2 ust. 1.

16 Ibidem, art. 5 ust. 1a i 1b.

Najważniejszą zmianą, jaką wprowadzono do ustawy referendalnej, było umożliwienie mieszkańcom gminy przeprowadzania referendum lokalnego ws. odwołania wójta (burmistrza, prezydenta miasta). o samorządzie gminnym. Nowe przepisy dotyczące możliwości odwoływania wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) na wniosek rady gminy (miasta) mogły być nadużywane przez organy stanowiące. Ryzyko to było szczególnie wysokie w przypadkach, w których stronnicy wójta (burmistrza, prezydenta miasta) stanowili w radzie mniejszość. Finalnie, przytoczone przepisy dawały możliwość odwołania organu wykonawczego niezależnie od tego, czy istniały rzeczywiste ku temu powody. Z tej przyczyny ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie mechanizmu, który można traktować jako ograniczający ilość ewentualnych głosowań. Zgodnie z treścią art. 67 ust. 3 ustawy o referendum lokalnym, jeżeli w ważnym referendum o odwołanie wójta (burmistrza, prezydenta miasta), przeprowadzonym na wniosek rady gminy (miasta) z innej przyczyny niż nieudzielenie absolutorium, przeciwko odwołaniu wójta (burmistrza, prezydenta miasta) oddano więcej niż połowę ważnych głosów, działalność rady gminy (miasta) ulegała zakończeniu z mocy prawa. Kolejny mechanizm chroniący wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) został wprowadzony na mocy ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy – Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw oraz niektórych innych ustaw. Wskazana ustawa wprowadzała zmiany w art. 28a i art. 28b ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, polegające na tym, że uchwały w przedmiocie referendów mogły być podejmowane po upływie 9 miesięcy od dnia wyboru wójta (burmistrza, prezydenta miasta), i nie później, niż na 9 miesięcy przed zakończeniem kadencji. st ro na 9

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

Przez lata praktyki referendalnej ważność referendum była zależna od przekroczenia sztywnego progu frekwencji (30%). W przypadku referendów lokalnych odwoławczych stosowanie takiego rozwiązania budziło kontrowersje. Dotyczyło to sytuacji, w których 30-procentowa frekwencja wystarczała do odwołania organu, który został wybrany podczas głosowania, w którym brała udział duża część lokalnej społeczności (ponad 50%). Z tej przyczyny ustawodawca postanowił w przypadku referendów lokalnych odwoławczych wprowadzić elastyczny próg frekwencji, od którego zależała ważności referendum, zależny od frekwencji w wyborach odwoływanego organu. Stało się to na mocy ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz niektórych innych ustaw17. Na mocy tego aktu prawnego w art. 55 ustawy referendalnej dodano ust. 2, zgodnie z którym referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich jest ważne w przypadku, gdy udział w nim wzięło nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu.

W 2011 r. zmiany w ustawie o referendum lokalnym związane były z wprowadzeniem przez ustawodawcę zasad dotyczących tworzenia, połączenia, podziału i zniesienia gminy oraz ustalenia granic gminy. Działania te doprowadziły do tego, że w ustawie referendalnej wprowadzono szczególne przepisy dotyczące referendów, regulujące powyższe. Stało się to na podstawie ustawy z dnia 26 maja 2011 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz niektórych innych ustaw18, która w ustawie z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym dodała art. 11 ust. 1a, stanowiący, że z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców gminy w sprawie utworzenia, połączenia, podziału i zniesienia gminy

17 DzU z 2005 r. nr 175, poz. 1457.

18 DzU z 2011 r. nr 134, poz. 777.

str o n a 10

oraz ustalenia granic gminy wystąpić może jedynie grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy.

W kolejnych latach nowelizacją objęto regulacje dotyczące zasad zbierania podpisów pod wnioskiem referendalnym. Nowe przepisy wprowadzono na mocy ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy o samorządzie gminnym oraz niektórych innych ustaw19. W ustawie referendalnej wskazano, że mieszkaniec jednostki samorządu terytorialnego, popierający wniosek o przeprowadzenie referendum, podaje na karcie oprócz nazwiska, imienia, adresu zamieszkania i numeru ewidencyjnego PESEL, dodatkowo datę udzielenia poparcia20. Ponadto ustawodawca dodał w ustawie referendalnej art. 14a, zgodnie z którym w przypadku niezłożenia wniosku o przeprowadzenie referendum jego inicjator dokonuje protokolarnego zniszczenia kart. Zniszczenie kart powinno nastąpić nie później niż po 3 dniach od upływu terminu na zbieranie podpisów. Protokół potwierdzający zniszczenie kart inicjator referendum miał niezwłocznie przekazać radzie jednostki samorządu terytorialnego, a w przypadku referendum w sprawie odwołania organu samorządu terytorialnego – komisarzowi wyborczemu.

Ostatnią zmianą, która miała istotne znaczenie dla procedury referendalnej, była nowelizacja ustawy o referendum lokalnym wprowadzona na mocy ustawy z dnia 15 czerwca 2018 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw21. Nowelizacja

Nowelizacja dodawała w ustawie art. 8a, który dotyczył organizacji referendów równolegle z innymi wyborami.

19 DzU z 2015 r. poz. 1045.

20 Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym, art. 14 ust. 4.

21 DzU z 2018 r. poz. 1349.

R eferenda lo k alne

dodawała w ustawie art. 8a, który dotyczył organizacji referendów równolegle z innymi wyborami. Zgodnie z tym przepisem referendum lokalnego nie zarządza się na dzień, na który zarządzone zostały wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego lub wybory wójtów (burmistrzów, prezydentów miast).

Referenda w trakcie kadencji jednostek samorządu terytorialnego 2014–2018

U

Ustawa z 15 września 2000 r. o referendum lokalnym wprowadza szereg podziałów, które możemy dokonać w przedmiocie referendów lokalnych.

Podziałem, który ma największe znaczenie dla procedury referendalnej, jest ten, który pozwala podzielić wszystkie referenda lokalne na dwie zasadnicze grupy: 1. referenda w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego (referenda odwoławcze); 2. referenda w sprawach innych niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego (referenda tematyczne).

Szereg zasadniczych różnic w procedurze przeprowadzenia referendów odwoławczych i tematycznych sprawia, że referenda te poza podstawowymi statystykami nie mogą być poddawane łącznej analizie.

Podziałem, który ma największe znaczenie dla procedury referendalnej, jest ten, który pozwala podzielić wszystkie referenda lokalne na dwie zasadnicze grupy: 1. referenda w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego (referenda odwoławcze); 2. referenda w sprawach innych niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego (referenda tematyczne).

Bardziej szczegółowe analizy statystyczne powinny uwzględniać podział referendów lokalnych na te dwie podstawowe grupy.

R eferenda o dwo ławc ze w k a denc ji 2014 –2018 W kadencji 2014–2018 na terenie kraju odbyło się 46 referendów lokalnych odwoławczych. Wszystkie z referendów dotyczyły odwołania organów gmin (miast).

Głosowania referendalne odbywały się w latach 2015, 2016 i 2017. W 2015 r. przeprowadzono 3 referenda odwoławcze (Jarocin, Chrzanów, Raciąż), w 2016 r.

30 referendów odwoławczych (Wierzchosławice, Poręba, Przeciszów, Nowy Dwór Mazowiecki, Trzebiatów, Sulmierzyce, Tychowo, Bodzanów, Supraśl, Ełk, Koło, Krajenka, Witnica, Gniew, Kielce, Wąwolnica, Wschowa, Szczekociny, Wymiarki, Legnickie Pole, Nowe Miasteczko, Dębnica Kaszubska, Płoty, Wilczęta, Marcinowice, Tuliszków, Dobrzany, Orchowo, Ziębice, Otwock), a w 2017 r. 13 referendów odwoławczych (Świdwin, Dąbrówno, Sadki, Panki, Pionki, Dobrcz, Gietrzwałd, Słupno, Wińsko, Raszyn, Kamień, Wodzierady, Bytom).

Najwięcej referendów odwoławczych przeprowadzono na terenie województwa mazowieckiego – 7 st ro na 1 1

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

(Raciąż, Nowy Dwór Mazowiecki, Bodzanów, Otwock, Pionki, Słupno, Raszyn), wielkopolskiego – 6 (Jarocin, Sulmierzyce, Koło, Krajenka, Tuliszków, Orchowo) i zachodniopomorskiego – 5 (Trzebiatów, Tychowo, Płoty, Dobrzany, Świdwin). W pozostałych województwach statystyki referendów lokalnych odwoławczych wyglądały następująco: dolnośląskie – 4 (Legnickie Pole, Marcinowice, Ziębice, Wińsko), lubuskie – 4 (Witnica, Wschowa, Wymiarki, Nowe Miasteczko), śląskie – 4 (Poręba, Szczekociny, Panki, Bytom), warmińsko-mazurskie – 4 (Ełk, Wilczęta, Dąbrówno, Gietrzwałd), małopolskie – 3 (Chrzanów, Wierzchosławice, Przeciszów), kujawsko-pomorskie – 2 (Sadki, Dobrcz), lubelskie – 2 (Wąwolnica, Kamień), pomorskie – 2 (Gniew, Dębnica Kaszubska). Po jednym referendum lokalnym odwoławczym zanotowano w województwie łódzkim (Wodzierady), podlaskim (Supraśl) i świętokrzyskim (Kielce). Referendów odwoławczych nie przeprowadzono na terenie województwa opolskiego i podkarpackiego.

Jeśli chodzi o przedmiot referendów odwoławczych w kadencji 2014–2018, to w przypadku 31 głosowań odwoływano organ wykonawczy – wójta, burmistrza lub prezydenta miasta (Chrzanów, Wierzchosławice, Nowy Dwór Mazowiecki, Trzebiatów, Sulmierzyce, Tychowo, Supraśl, Ełk, Koło, Krajenka, Witnica, Kielce, Gniew, Wąwolnica, Wymiarki, Dębnica Kaszubska, Nowe Miasteczko, Wilczęta, Marcinowice, Dobrzany, Tuliszków, Orchowo, Ziębice, Otwock, Dąbrówno, Sadki, Pionki, Gietrzwałd, Wińsko, Kamień, Bytom). Wyłącznie organ stanowiący – radę gminy lub miasta – odwoływano tylko raz (w Słupnie).

W przypadku 14 referendów odwoływano zarówno

W kadencji 2014–2018 mieszkańcy decydowali o odwołaniu 45 organów wykonawczych i 15 organów stanowiących.

str o n a 12

organ wykonawczy, jak również organ stanowiący (Jarocin, Raciąż, Poręba, Przeciszów, Bodzanów, Wschowa, Szczekociny, Legnickie Pole, Płoty, Świdwin, Panki, Dobrcz, Raszyn, Wodzierady). Z powyższego wynika, że w kadencji 2014–2018 mieszkańcy decydowali o odwołaniu 45 organów wykonawczych i 15 organów stanowiących.

Jedną z podstawowych statystyk dotyczących referendów lokalnych jest uzyskana frekwencja podczas głosowania. Najwyższe frekwencje zanotowano w głosowaniach referendalnych w Sulmierzycach (43,42%), Słupnie (34,69%), Wilczętach (32,45%) i Gietrzwałdzie (29,85%). Najniższy udział społeczeństwa w głosowaniu miał miejsce w referendach w Bodzanowie (3,41%), Raciążu (3,79%), Ełku (4,64%), Krajence (6,15%) i Dąbrównie (6,34%). Średnio we wszystkich głosowaniach referendalnych frekwencja wyniosła 16,11%.

Średnio we wszystkich głosowaniach referendalnych frekwencja wyniosła 16,11%.

W referendach odwoławczych nie ma stałego progu frekwencji, która decyduje o tym, czy głosowanie referendalne jest ważne, czy też nie. Zgodnie z art. 55 ust 2 ustawy z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym, referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich jest ważne w przypadku, gdy udział w nim wzięło nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu.

Z przytoczonego przepisu wynika, że próg frekwencji referendalnej jest zawsze związany z frekwencją zanotowaną w poprzednich wyborach. Ze szczegółowej analizy danych z referendów odwoławczych przeprowadzonych w kadencji 2014–2018 wynika, że średni

R eferenda lo k alne

próg frekwencji gwarantujący ważność głosowania wynosił 29,96%. Najwyższy próg frekwencji niezbędny do ważności referendum lokalnego został zanotowany w głosowaniach w Sulmierzycach (39,55%), Raciążu (39,05%) i Legnickim Polu (37,73%). Z kolei najniższe progi frekwencji zanotowano w Chrzanowie (17,15%), Dobrczu (19,06%), Gniewie (19,43%), Bytomiu (21,13%) i Ziębicach (21,51%).

Najważniejszą statystyką dotyczącą referendów lokalnych odwoławczych jest oczywiście określenie, jaka część referendów to głosowania ważne. Mimo że wydaje się to zadaniem łatwym, należy jednak poczynić na wstępie kilka zastrzeżeń. Referenda odwoławcze na gruncie gminy mogą dotyczyć odwołania organu stanowiącego (rady gminy lub miasta), organu wykonawczego (wójta, burmistrza lub prezydenta miasta) lub obu tych organów łącznie. W ostatnim z tych przypadków mieszkańcy odpowiadają na dwa pytania. Jedno dotyczy odwołania organu stanowiącego, natomiast drugie – odwołania organu wykonawczego. W takim przypadku dla każdego z tych pytań referendalnych odrębnie wylicza się próg frekwencji, który należy przekroczyć, żeby głosowanie w danej sprawie było ważne. Wszystko to powoduje, że możliwa jest sytuacja, w której referendum będzie ważne w zakresie tylko jednego z pytań. Mimo że wydaje się to mało prawdopodobne, to jednak takie sytuacje się zdarzają. Przykładem takiego głosowania w kadencji 2014–2018 było referendum odwoławcze w Gminie Dobrcz (23.04.2017 r.). We wspomnianym głosowaniu mieszkańcy odpowiadali na dwa pytania: „Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Krzysztofa Franciszka SZALI Wójta Gminy Dobrcz przed upływem kadencji?” i „Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Gminy Dobrcz przed upływem kadencji?”. Po zliczeniu wyników głosowania okazało się, że próg frekwencji został przekroczony jedynie w zakresie pytania dotyczącego Rady Gminy Dobrcz. W rezultacie tego Rada została odwołana, lecz Wójt pozostał na swoim stanowisku.

Referendum w części dotyczącej jego odwołania było nieważne z powodu zbyt niskiej frekwencji. Podsumowując powyższe rozważania należy wskazać, że w opisanej sytuacji nie można jednoznacznie stwierdzić, czy takie referendum jest „ważne”, czy też „nieważne”.

Rozwiązaniem sytuacji będzie analiza statystyczna w zakresie pojedynczych pytań referendalnych.

Jak już zostało wskazane, w kadencji 2014–2018 mieszkańcy decydowali o odwołaniu 45 organów wykonawczych i 15 organów stanowiących. Za ważne uznane zostały 4 głosowania w sprawie odwołania organów wykonawczych i 2 głosowania w sprawie odwołania organów stanowiących. Z powyższego wynika, że ważne głosowania stanowiły zaledwie 8,89% inicjatyw dotyczących odwołania organów wykonawczych i 13,33% inicjatyw dotyczących odwołania organów stanowiących. Dane te potwierdzają tezę, że w polskich

Ważne głosowania stanowiły zaledwie 8,89% inicjatyw dotyczących odwołania organów wykonawczych i 13,33% inicjatyw dotyczących odwołania organów stanowiących. warunkach ważne inicjatywy referendalne stanowią znikomy ułamek spośród przeprowadzonych głosowań. Przytoczone statystyki powinny być również argumentem uzasadniającym podjęcie zmian legislacyjnych mających na celu zmianę tego stanu rzeczy.

Przekroczenie ustawowego progu frekwencji sprawia, że głosowanie referendalne jest ważne. Żeby jednak rezultat referendum miał moc prawną, wynik głosowania musi być rozstrzygający. Pojęcie to zdefiniowane zostało w art. 56 ust. 1 ustawy referendalnej. Zgodnie z tym przepisem wynik referendum jest rozstrzygający, jeżeli za jednym z rozwiązań w sprawie poddanej pod referendum oddano więcej niż st ro na 1 3

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

połowę ważnych głosów. Interpretując przytoczoną regulację należy wskazać, że wynik referendum nie będzie miał charakteru rozstrzygającego, gdy każde z rozwiązań poddanych pod głosowanie uzyska tyle samo ważnych głosów. Analizując dane statystyczne dotyczące ważnych referendów odwoławczych, które odbyły się w kadencji 2014–2018 (Chrzanów, Trzebiatów, Sulmierzyce, Dobrcz, Gietrzwałd, Słupno), należy stwierdzić, że każdy z wyników był rozstrzygający. Co istotne, potwierdza się teza, że w referendach odwoławczych zdecydowana większość ważnie oddanych głosów to głosy „za” odwołaniem organu, którego dotyczy pytanie. Analizując dane z ważnych głosowań odwoławczych w kadencji 2014–2018 widzimy, że każdorazowo ponad 90% ważnie oddanych głosów popierało odwołanie organu gminy. Procentowo najwięcej głosów za odwołaniem organu gminy zanotowano w referendum dotyczącym odwołania Rady Gminy Słupno (97,30%) i w referendum dotyczącym odwołania Marka Niechwieja z funkcji Burmistrza Miasta Chrzanowa (95,18%). W tej statystyce „najniższe” poparcie dla odwołania organu zanotowano w referendum dotyczącym odwołania Rady Gminy Dobrcz (91,42%) i referendum dotyczącym odwołania Piotra Kaszkowiaka z funkcji Burmistrza Sulmierzyc (93,33%).

R e fe r enda tem atyczn e w kadenc ji 2 01 4– 2 018 W kadencji 2014–2018 na terenie kraju zostało przeprowadzonych 26 referendów tematycznych, w tym w 2014 r. odbyły się 2 głosowania (Jaktorów, Bochnia), w 2015 r. 8 głosowań (Jasło, Supraśl, Babiak, Brzeszcze, Wrocław, Braniewo, Końskowola, Chojnice), w 2016 r. 4 głosowania (Zaklików, Pelplin, Krasne, Nekla), w 2017 r. 11 głosowań (województwo podlaskie, Legionowo, Nieporęt, Konstancin-Jeziorna, str o n a 14

Ożarów Mazowiecki, Podkowa Leśna, Wieliszew, Krynica Morska, Wojcieszów, Sędziszów Małopolski, Świdwin) i w 2018 r. 1 głosowanie (Baranów).

Najwięcej referendów tematycznych w kadencji 2014–2018 przeprowadzono w województwie mazowieckim – 8 (Jaktorów, Legionowo, Nieporęt, Konstancin-Jeziorna, Ożarów Mazowiecki, Podkowa Leśna, Wieliszew, Baranów), województwie podkarpackim – 4 (Jasło, Zaklików, Krasne, Sędziszów Małopolski) i województwie pomorskim – 3 (Chojnice, Pelplin, Krynica Morska). Po dwa referenda lokalne tematyczne odbyły się w województwie dolnośląskim (Wrocław, Wojcieszów), małopolskim (Bochnia, Brzeszcze), podlaskim (Supraśl, województwo podlaskie) i wielkopolskim (Babiak, Nekla). Po jednym referendum tematycznym odbyło się w województwie lubelskim (Końskowola), warmińsko-mazurskim (Braniewo) i zachodniopomorskim (Świdwin). Referenda tematyczne w kadencji 2014–2018 nie odbyły się w województwach kujawsko-pomorskim, lubuskim, łódzkim, opolskim, śląskim i świętokrzyskim.

Pod względem przedmiotu referenda tematyczne są, z uwagi na regulacje ustawowe, zdecydowanie bardziej różnorodne niż głosowania odwoławcze. Niemniej także referenda tematyczne daje się pogrupować z uwagi na przedmiot głosowania.

W kadencji 2014–2018 największą grupą referendów były głosowania w sprawie tzw. „wielkiej Warszawy” (Legionowo, Nieporęt, Konstancin-Jeziorna, Ożarów Mazowiecki, Podkowa Leśna, Wieliszew). W 5 referendach decydowano o losach straży miejskich (Jasło, Brzeszcze, Braniewo, Chojnice, Pelplin), a 4 razy głosowano w sprawie granic jednostek samorządu terytorialnego (Supraśl, Zaklików, Wojcieszów, Krasne). Co interesujące, dwa razy referenda dotyczyły budowy lotnisk. Było tak w referendum wojewódzkim na Podlasiu (budowa regionalnego portu lotniczego) i w referendum w Baranowie (budowa Centralnego Portu Komunikacyjnego).

R eferenda lo k alne

W przypadku referendów lokalnych tematycznych ważność głosowań również zależy od przekroczenia progu frekwencji. W tego typu głosowaniach próg ma charakter stały i wynosi 30%. Średnia frekwencja w referendach tematycznych w kadencji 2014–2018 wyniosła 31,06%. Najwyższą frekwencję zanotowano w głosowaniach w Supraślu (62,00%), gminie Krasne (56,00%), Końskowoli (53,82%), Baranowie (47,00%) i Legionowie (46,72%). Z kolei najniższa frekwencja była w referendach w Sędziszowie Małopolskim (7,78%), Pelplinie (10,29%), Wrocławiu (10,58%), Świdwinie (10,62%) i Bochni (12,53%).

Na 26 głosowań referendalnych tematycznych, które odbyły się w kadencji 2014– 2018, aż w 13 z nich udało się przekroczyć próg ważności referendum.

Mając na uwadze dane dotyczące frekwencji, należy wskazać, że na 26 głosowań referendalnych tematycznych, które odbyły się w kadencji 2014–2018, aż w 13 z nich udało się przekroczyć próg ważności referendum. Oznacza to, że 50,00% referendów było referendami ważnymi.

frekwencja w głosowaniach tematycznych wyniosła 31,06%. W przypadku referendów odwoławczych statystyka ta wyglądała zdecydowanie gorzej i wyniosła 16,11%. Te statystyki przekładają się również na stosunek referendów ważnych do wszystkich przeprowadzonych głosowań. W przypadku głosowań tematycznych 50,00% referendów to referenda ważne.

W przypadku referendów odwoławczych ważnymi było: 8,89% inicjatyw dotyczących odwołania organów wykonawczych i 13,33% inicjatyw dotyczących odwołania organów stanowiących.

Przedstawione statystyki dowodzą, że to inicjatywy odwoławcze cieszą się większą popularnością niż głosowania tematyczne. Z drugiej strony to te drugie głosowania mobilizują większą część lokalnej społeczności do udziału w referendum. Taka sytuacja może dowodzić, że inicjatywy odwoławcze są inicjowane bez wystarczającego poparcia społecznego.

Przedstawione statystyki dowodzą, że to inicjatywy odwoławcze cieszą się większą popularnością niż głosowania tematyczne.

R e fe r e n da o dwoławcze i referenda t e m at yczne – porówn ani e Porównując opisane powyżej dane dotyczące referendów odwoławczych i tematycznych, należy wskazać, że zdecydowanie częściej dochodzi do głosowań odwoławczych. Referendów lokalnych odwoławczych w kadencji 2014–2018 było 46. W tym samym okresie zanotowano 26 referendów tematycznych. W pozostałych istotnych statystykach lepiej prezentują się dane w głosowaniach tematycznych. Po pierwsze średnia st ro na 1 5

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

Projekt 15.12.2020

USTAWA z dnia 2020 r. o zmianie ustawy o referendum lokalnym

Art. 1. W ustawie z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (Dz. U. z 2019 r. poz. 741) wprowadza się następujące zmiany: 1) w art. 2 w ust. 1: a) wprowadzenie do wyliczenia otrzymuje brzmienie: „W referendum lokalnym, zwanym dalej „referendum”, mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego jako członkowie wspólnoty samorządowej wyrażają w drodze głosowania swoją wolę, w szczególności:”, b) w pkt 3 skreśla się wyraz „istotnych”; 2) w art. 4: a) w pkt 1 wyrazy „10% uprawnionych” zastępuje się wyrazami „5% uprawnionych”, b) w pkt 2 wyrazy „5% uprawnionych” zastępuje się wyrazami „2,5% uprawnionych”; 3) art. 8a otrzymuje brzmienie: „Art. 8a. Referendum może być zarządzone na dzień, na który zarządzone zostały wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej lub referendum ogólnokrajowe. Referendum w sprawach innych niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego może być zarządzone również na dzień, na który zarządzone zostały wybory do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego lub wybory wójtów (burmistrzów, prezydentów miast).”; 4) w art. 9 po ust. 1 dodaje się ust. 1a i 1b w brzmieniu: „1a. Uchwała w sprawie przeprowadzenia referendum podejmowana jest z własnej inicjatywy organu stanowiącego lub na wniosek organu wykonawczego.

1b. Wniosek organu wykonawczego o podjęcie uchwały w sprawie przeprowadzenia referendum jest rozpatrywany w terminie 3 miesięcy od dnia złożenia.”; 5) użyty w art. 11 w ust. 1 w pkt 1 dwukrotnie i w ust. 1a, w art. 12 w ust. 2 w pkt 1, w art. 14 w ust. 2 w pkt 1 i w art. 59 w ust. 5 wyraz „obywateli” zastępuje się wyrazem „mieszkańców”; 6) w art. 11 po ust. 1a dodaje ust. 1b w brzmieniu:

str o n a 16

R eferenda lo k alne

„1b. Rezygnacja z członkostwa w grupie obywateli występujących z inicjatywą przeprowadzenia referendum, po złożeniu powiadomienia o zamiarze wystąpienia z inicjatywą przeprowadzenia referendum, o którym mowa w art. 12 ust. 1, nie rodzi skutków prawnych.”; 7) w art. 14 w ust. 1 wyrazy „60 dni” zastępuje się wyrazami „90 dni”; 8) po art. 49 dodaje się art. 49a w brzmieniu: „Art. 49a. 1. Terytorialna komisja i obwodowe komisje mogą być powołane do przeprowadzenia w jednym dniu więcej niż jednego referendum, przeprowadzanego z inicjatywy organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego lub na wniosek mieszkańców, jeżeli referenda dotyczą innych spraw niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego.

2. W przypadku określonym w ust. 1 komisja terytorialna i komisje obwodowe wykonują czynności związane z przeprowadzeniem referendum odrębnie dla każdego referendum przeprowadzanego w jednym dniu.”; 9) w art. 50 w ust. 1 zdanie pierwsze otrzymuje brzmienie: „Komisarz wyborczy powołuje w skład terytorialnej i obwodowych komisji do przeprowadzenia referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego, w równej liczbie, osoby pisemnie wskazane przez organ wykonawczy tej jednostki oraz inicjatora referendum, z tym że jeśli inicjatorem referendum nie jest organ stanowiący, to komisarz wyborczy powołuje w skład terytorialnej komisji w liczbie nie mniejszej niż po 3 osoby, pisemnie wskazane przez organ wykonawczy tej jednostki, przewodniczącego organu stanowiącego tej jednostki oraz inicjatora referendum, a w przypadku komisji obwodowej odpowiednio, nie mniej niż po 2 osoby.”; 10) art. 55: a) ust. 1 otrzymuje brzmienie: „1. Referendum jest ważne niezależnie od liczby uprawnionych do głosowania, którzy wzięli w nim udział, z zastrzeżeniem ust. 2.”, b) b) w ust. 2 wyrazy „3/5 liczby” zastępuje się wyrazami „2/5 liczby”; 11) art. 65 otrzymuje brzmienie: „Art. 65. Jeżeli referendum w sprawie innej niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego zakończy się wynikiem rozstrzygającym, właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego niezwłocznie, nie później niż w terminie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia wyników referendum, wykonuje czynności w celu realizacji wiążącego wyniku referendum, w tym wydaje akty normatywne i inne akty prawne niezbędne do wykonania woli mieszkańców.”.

Art. 2. 1. Do wniosków mieszkańców o przeprowadzenie referendum lokalnego złożonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe.

2. Do referendów, w sprawie których uchwała organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego w sprawie zarządzenia referendum albo postanowienie komisarza wyborczego o przeprowadzeniu referendum lokalnego podjęte zostały przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepisy dotychczasowe.

Art. 3. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.

st ro na 1 7

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

UZASADNIENIE

1. Potrzeba i cel wydania ustawy Referenda lokalne są jednym z podstawowych instrumentów demokracji bezpośredniej przewidzianych w polskim systemie prawnym. Odpowiedzialne budowanie społeczeństwa obywatelskiego w warunkach polskich musi odbywać się przy jednoczesnym promowaniu wykorzystywania przez lokalne społeczności tego typu głosowań. Niestety, obecny rozwój instytucji referendum należy uznać za niezadowalający. W kadencji samorządu terytorialnego 2014–2018 odbyło się tylko 26 referendów w sprawach innych niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego, z czego w 13 przekroczono wymagany próg frekwencyjny. Odbyło się także 46 referendów lokalnych w sprawie odwołania organów jst, w których decydowano o odwołaniu 45 organów wykonawczych i 15 organów stanowiących. Za ważne uznane zostały 4 głosowania w sprawie odwołania organów wykonawczych i 2 głosowania w sprawie odwołania organów stanowiących1. Niewielka liczba referendów, które dochodzą do skutku, niska frekwencja i rzadkie przypadki, że wynik referendum jest wiążący wskazują na potrzebę zasadniczych zmian, zwiększających zainteresowanie tą formą sprawowania władzy i jej efektywność.

Jednym z najważniejszych uwarunkowań mających wpływ na rozwój aktywności społecznej i bezpośredniej partycypacji mieszkańców w wykonywaniu władzy publicznej są przepisy regulujące zasady i tryb postępowania w sprawie referendum. Obowiązująca ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (dalej „u.r.l.”) była co prawda wielokrotnie nowelizowana, ale co do zasady były to zmiany wynikające z konsekwencji zmian innych przepisów i nie miały one na celu wprowadzenia regulacji ułatwiających szerokie korzystanie z tego narzędzia demokracji bezpośredniej, a ich część wręcz ograniczyła praktyczne stosowanie instytucji referendum lokalnego.

Na przestrzeni lat pojawiały się również propozycje zmian legislacyjnych, które mogły wpłynąć na upowszechnienie stosowania referendów lokalnych. Niestety, nawet jeśli propozycje takie przyjmowały formę projektów ustaw i trafiały pod obrady Sejmu RP, to jednak ostatecznie nie były uchwalane przez parlament. Jako przykład takich inicjatyw można wskazać prezydencki projekt ustawy o współdziałaniu w samorządzie terytorialnym na rzecz rozwoju lokalnego i regionalnego oraz o zmianie niektórych ustaw (VII kadencja, druk nr 1699), złożony przez Prezydenta Bronisława Komorowskiego do Marszałka Sejmu RP 30 sierpnia 2013 r., oraz poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o referendum lokalnym (VIII kadencja, druk nr 2297), złożony do Marszałka Sejmu RP 31 stycznia 2018 r. Temat zmian w ustawie o referendum lokalnym podnoszony był również przez organizacje społeczne. Przykładem mogą tu być inicjatywy realizowane przez Instytut Spraw Obywatelskich w ramach kampanii „Obywatele decydują”.

Celem przedstawionego projektu jest upowszechnienie instytucji referendum lokalnego poprzez wprowadzenie ułatwień w procedurze referendalnej i wyeliminowanie niepotrzebnych ograniczeń, a także lepsze dostosowanie do wymogów, jakie wynikają z uwarunkowań konstytucyjnych.

1 Dane na podstawie ekspertyzy Instytutu Spraw Obywatelskich Referendum lokalne: czas na reformę, ss. 10–13.

str o n a 18

R eferenda lo k alne

2. Rzeczywisty stan w dziedzinie, która ma być unormowana, oraz różnice pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym W zmianie 1 proponuje się uspójnienie brzmienia art. 2 ust. 1 u.r.l. z treścią art. 170 Konstytucji, który stanowi, że: „Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego. (…)”. Poprzez dodanie we wprowadzeniu do wyliczenia zwrotu „w szczególności” przesądzone zostanie, że określony w ustawie katalog spraw, w których może być przeprowadzone referendum, jest przykładowy i nie jest katalogiem zamkniętym. Wskazany przepis Konstytucji nie ogranicza zakresu przedmiotowego referendów lokalnych, a tym samym w ustawie należy podkreślić jego otwarty charakter. Przepis Konstytucji stanowi, że prawo do organizacji referendów lokalnych przysługuje we wszystkich sprawach dotyczących danej wspólnoty. Dodatkowo dla pełnego oddania treści art. 170 Konstytucji proponuje się w art. 2 w ust. 1 w pkt 3 skreślenie wyrazu „istotnych”, jako zawężającego zakres spraw, w których referendum może być przeprowadzone.

Skutkiem zmiany 2 będzie obniżenie liczby mieszkańców popierających referendum, niezbędnej do wszczęcia procedury referendalnej. Aktualnie, zgodnie z treścią art. 4 u.r.l., referendum przeprowadza się na wniosek co najmniej 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy albo powiatu lub 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa. W świetle przytoczonych wyżej danych i praktyki referendalnej należy stwierdzić, że jest to istotna bariera uniemożliwiająca w wielu przypadkach skuteczne przeprowadzenie procedury referendalnej. Referenda lokalne w zdecydowanej większości odbywają się w jednostkach samorządu terytorialnego o niskiej liczbie mieszkańców, co wynika z tego, że relatywnie łatwiej jest zebrać wymaganą liczbę podpisów pod wnioskiem o referendum w mniejszych wspólnotach. W celu ułatwienia procedury inicjowania referendum lokalnego proponuje się, aby zmniejszyć liczbę podpisów, jakie trzeba zebrać pod wnioskiem o przeprowadzenie referendum lokalnego, o połowę w stosunku do aktualnych zapisów (5% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy albo powiatu lub 2,5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa). Taka propozycja z jednej strony ułatwi prowadzenie procedury referendalnej, a z drugiej będzie barierą dla inicjatyw, które nie mają rzeczywistego społecznego poparcia.

Przedmiotem zmiany 3 jest rozszerzenie możliwości zarządzenia referendum lokalnego na dzień, w którym odbywają się „ogólnopolskie” wybory lub referenda ogólnokrajowe. Art. 8a u.r.l. stanowi obecnie, że referendum nie zarządza się na dzień, na który zarządzone zostały wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego lub wybory wójtów (burmistrzów, prezydentów miast). Zasada ta została wprowadzona do u.r.l. ustawą z dnia 15 czerwca 2018 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U poz. 1349). W uzasadnieniu do projektu tej ustawy nie wskazano żadnych merytorycznych podstaw do wprowadzenia do u.r.l. art. 8a.

Tymczasem, możliwość „łączenia” referendum lokalnego z innymi „ogólnopolskimi” głosowaniami jest instrumentem, który pozwala na uzyskanie frekwencji skutkującej ważnością referendum. Dlatego należy znieść zakaz wprowadzony art. 8a i jednocześnie jednoznacznie przesądzić, że referendum może być zarządzone na dzień, na który zarządzone zostały wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej lub wybory do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz referenda ogólnokrajowe. (W stanie prawnym przed wprowadzeniem art. 8a taka możliwość była st ro na 1 9

kwestionowana). Referenda lokalne w sprawach innych niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego będzie można zarządzić również na dzień, na który zarządzone zostały wybory do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego lub wybory wójtów. Szerokie łączenie referendum lokalnego z innego typu głosowaniami „ogólnopolskimi” i innymi referendami należy uznać za jedną z metod popularyzacji tej formy demokracji bezpośredniej. Podstawową zaletą głosowania w jednym dniu jest to, że z dużym prawdopodobieństwem próg frekwencyjny w referendum zostanie przekroczony, a jeśli zgodnie z nowymi regulacjami nie jest on wymagany, to decyzja podjęta zostanie przez znaczną grupę mieszkańców.

W zmianie 4 proponuje się wprowadzenie przepisów regulujących postępowanie organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego, gdy projekt uchwały w sprawie referendum pochodzi od organu wykonawczego.

Zgodnie z treścią art. 9 ust. 1 u.r.l. organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego podejmuje uchwałę w sprawie przeprowadzenia referendum bezwzględną większością głosów swojego ustawowego składu. Przepis ten w żaden sposób nie precyzuje, kto może być inicjatorem podjęcia takiej uchwały. Proponuje się w treści art.

9 u.r.l. dodać ust. 1a, który będzie stanowił, że uchwała w sprawie przeprowadzenia referendum podejmowana jest z własnej inicjatywy organu stanowiącego lub na wniosek organu wykonawczego. Dodatkowo proponuje się dodanie ust. 1b, zgodnie z którym wniosek organu wykonawczego o podjęcie uchwały w sprawie przeprowadzenia referendum rozpatrywany jest nie później niż w terminie 3 miesięcy od dnia złożenia. Zaproponowane zmiany mają na celu precyzyjne wskazanie, że uchwała w sprawie przeprowadzenia referendum podejmowana jest również na wniosek organu wykonawczego jednostki. Dodatkowo, aby tego typu inicjatywy nie były hamowane przez organy stanowiące, zaproponowano termin na rozpatrzenie wniosku organu wykonawczego w tej sprawie.

Zmiana 5 ma charakter legislacyjny. Chodzi o ujednolicenie terminologii używanej w ustawie poprzez zamianę wyrazu „obywateli” na wyraz „mieszkańców”, tak żeby w całej ustawie używać konsekwentnie poprawnego pojęcia, gdyż procedura referendalna dotyczy mieszkańców gminy – wspólnoty samorządowej, co jest kategorią węższą niż kategoria obywateli.

W zmianie 6 w art. 11 u.r.l. proponuje się dodać ust. 1b, przesądzający, że rezygnacja członka grupy inicjatywnej po złożeniu powiadomienia o zamiarze wystąpienia z inicjatywą przeprowadzenia referendum nie wpływa na jego ważność i dalszą procedurę. Ma to na celu ochronę przed patologicznymi sytuacjami zachodzącymi niekiedy w trakcie procedur referendalnych. Bywa, że po powiadomieniu o zamiarze wystąpienia z inicjatywą referendalną dochodzi do różnego rodzaju nacisków na osoby wchodzące w skład grupy inicjującej referendum, aby rezygnowały ze swojej przynależności do tego podmiotu. Powoduje to niejasne sytuacje, których rozwiązanie nie jest oparte na żadnych przepisach prawa. Brak wpływu rezygnacji po złożeniu powiadomienia o zamiarze wystąpienia z inicjatywą referendalną na dalszy los referendum w sposób jasny ureguluje przedstawioną problematykę. Rozwiązanie to koresponduje z brakiem możliwości wycofania poparcia dla inicjatywy referendalnej, określonym w art. 14 ust. 4 u.r.l.

Zmiana 7 w art. 14 ust. 1 u.r.l. wydłuża okres zbierania podpisów pod wnioskiem referendalnym z 60 do 90 dni. Stan obecny w praktyce jest istotną barierą uniemożliwiającą doprowadzenie do głosowania referendalnego, szczególnie w jednostkach samorządu terytorialnego o wysokiej liczbie mieszkańców. Taka propozycja z jednej strony ułatwi prowadzenie procedury referendalnej, a z drugiej 90-dniowy okres zbierania podpisów nadal będzie stanowił barierę dla inicjatyw, które nie mają społecznego poparcia.

Przedmiotem zmiany 8 jest dodanie przepisu umożliwiającego przeprowadzenie kilku referendów lokalnych przez jedną komisję. Zgodnie z aktualnym stanem prawnym terytorialne i obwodowe komisje powoływane są do przeprowadzenia jednego referendum. Oczekiwane zwiększenie zainteresowania instytucją referendum lokalnego uzasadnia, aby komisje mogły równolegle odpowiadać za więcej niż jedno referendum. Zgodnie z proponowanym zapisem, w jednym dniu, przy wykorzystaniu tych samych terytorialnych i obwodowych komisji do spraw referendum, może odbyć się kilka referendów w sprawach innych niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego, przeprowadzanych z inicjatywy organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego lub na wniosek mieszkańców.

Zmiana 9 wprowadza zmiany w ustalaniu składu komisji do przeprowadzenia referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego. Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 50 ust. 1 u.r.l., komisarz wyborczy powołuje w skład terytorialnej i obwodowych komisji do przeprowadzenia referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego, w równej liczbie, osoby pisemnie wskazane przez organ wykonawczy tej jednostki oraz inicjatora referendum. Regulacja ta w praktyce jest źródłem problemów, jeżeli inicjatywa referendalna dotyczy odwołania organu stanowiącego. W takim przypadku, gdy dodatkowo pomiędzy organem wykonawczym a stanowiącym dochodzi do konfliktów, przedstawicieli tego ostatniego brakuje w składach komisji. Z tej przyczyny proponuje się zmianę polegającą na tym, aby komisarz wyborczy powoływał w skład komisji terytorialnej nie mniej niż po 3 osoby, pisemnie wskazane przez organ wykonawczy tej jednostki, przewodniczącego organu stanowiącego tej jednostki oraz inicjatora referendum, a w przypadku komisji obwodowej, odpowiednio, nie mniej niż po 2 osoby.

W zmianie 10 do art. 55 u.r.l. proponuje się zniesienie progu frekwencji w referendach w sprawie innej niż odwołanie organu jst (tematycznych) i zmniejszenie progu frekwencji w referendach w sprawie odwołania organów jst (odwoławczych). Obecne progi frekwencji, od których uzależniona jest ważność referendum, są podstawową barierą ograniczającą rozpowszechnienie tej formy demokracji bezpośredniej. Referendum tematyczne jest ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania, a odwoławcze, jeżeli wzięło w nim udział nie mniej niż 3/5 liczby mieszkańców biorących udział w wyborze odwoływanego organu.

Istnienie progów frekwencji należy uznać za element niepożądany w praktyce referendalnej. Likwidacja tego typu instrumentów jest jednym z postulatów Warunków Dobrej Praktyki Referendalnej, przyjętych przez Radę Demokratycznych Wyborów na 18. Posiedzeniu (Wenecja, 12 października 2006 r.) oraz przez Komisję Wenecką na 68. sesji plenarnej (Wenecja, 13–14 października 2006 r.). Z tych dokumentów wynika, że kworum frekwencyjne nie powinno być stosowane w przepisach referendalnych. Jako uzasadnienie tego postulatu wskazuje się, że takie regulacje kumulują niebiorących udziału w głosowaniu z głosującymi przeciw. Z powyższych przyczyn proponuje się, aby próg frekwencyjny w stosunku do referendów tematycznych został zniesiony. Jednocześnie, dostrzegając odmienność referendów odwoławczych, postuluje się zmniejszenie progu frekwencji do 2/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu. W przypadku tej ostatniej grupy referendów dalsze istnienie progu frekwencyjnego pozwoli na to, aby decyzja w sprawie odwołania organu nie zapadała przy wysokiej absencji mieszkańców w głosowaniu referendalnym. Zmniejszenie progu do poziomu 2/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu nie spowoduje lawinowego wzrostu ważności głosowań odwoławczych. Potwierdzeniem mogą tu być statystyki z głosowań w kadencji 2014–2018. W tym czasie z 60 głosowań w sprawie

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

odwołania konkretnych organów ważnych było 6 głosowań. Gdyby obowiązywał zaproponowany próg, to ważne głosowanie odbyłoby się w 18 przypadkach.

Celem zmiany 11 jest doprecyzowanie obowiązków organów jst w związku z referendum zakończonym wynikiem rozstrzygającym. Teraz przepis ten, stosując jedynie zwrot „niezwłocznie”, nie precyzuje, w jakim terminie właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego powinien podjąć czynności zmierzające do realizacji decyzji podjętej w czasie referendum. Zaproponowana zmiana polega na wskazaniu, że takie działania mają zostać podjęte niezwłocznie, nie później niż w terminie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia wyników referendum.

Dodatkowo wskazuje się, że działania te mają w szczególności polegać na wydaniu odpowiednich aktów normatywnych, bądź podjęciu innych działań.

Przepisy przejściowe i wejście w życie Ze względu na toczące się w dniu wejścia w życie ustawy procedury referendalne, do wniosków w sprawie referendów i procedur referendalnych wszczętych przed dniem wejścia w życie nowelizacji należy zastosować przepisy dotychczasowe.

Projekt zakłada, że ustawa wejdzie w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia. Wejście w życie nowelizacji nie wiąże się z wykonaniem żadnych nowych przepisów wykonawczych, nie trzeba też podejmować żadnych dodatkowych działań organizacyjnych.

3. Skutki społeczne, gospodarcze, finansowe i prawne Wejście w życie ustawy przyniesie pozytywne skutki społeczne. Korzystnie wpłynie na rozwój aktywności obywatelskiej w zakresie korzystania z instytucji referendum lokalnego. Przy założeniu, że zwiększy się liczba skutecznych inicjatyw referendalnych na poziomie samorządowym, zwiększy się zaangażowanie członków wspólnot samorządowych w sprawowaniu władzy publicznej.

Ustawa nie wywoła bezpośrednio żadnych skutków finansowych i gospodarczych. Ze względu na przedmiot regulacji i zawarte w projekcie przepisy przejściowe nie wywoła też żadnych skutków prawnych.

4. Skutki dla budżetu państwa i budżetów jednostek samorządu terytorialnego Wejście w życie ustawy nie spowoduje bezpośrednich skutków finansowych w budżecie państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Pośrednio ze względu na zwiększoną liczbę skutecznych inicjatyw referendalnych mogą wystąpić skutki związane z przeprowadzeniem procedur referendalnych. Środki na ten cel powinny zmieścić się w ramach bieżącego wykonywania zadań.

5. Inne kwestie i oświadczenia wymagane Regulaminem Sejmu Kwestie regulowane projektowaną ustawą nie są objęte prawem Unii Europejskiej.

Projekt nie wymaga przedstawienia właściwym organom i instytucjom Unii Europejskiej, w tym Europejskiemu Bankowi Centralnemu, w celu uzyskania opinii, dokonania powiadomienia, konsultacji albo uzgodnienia.

Projektowana ustawa nie ma bezpośredniego wpływu na działalność mikro, małych i średnich przedsiębiorców.

Projekt nie zawiera przepisów technicznych w rozumieniu rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie sposobu funkcjonowania krajowego systemu notyfikacji norm i aktów prawnych (Dz. U. poz. 2039 oraz z 2004 r. poz. 597), w związku z tym nie podlega notyfikacji. str o n a 2 2

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

Ta b e l a nr 1 – Dane staty styczn e na temat referendó w o dwo ławc zyc h w kadencj i 2 01 4 –2018 L.p.

Jednostka samorządu terytorialnego, w której przeprowadzono referendum

Województwo Data przeprowadzenia referendum

Pytanie referendalne

Frekwencja uzyskana w głosowaniu

Próg frekwencji

Czy głosowanie było ważne?

1.

Jarocin

wielkopolskie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Adama PAWLICKIEGO Burmistrza Jarocina przed upływem kadencji?

19,70

30,07

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Miejskiej w Jarocinie przed upływem kadencji?

19,70

30,07

nie

2015–11– 29

2.

Chrzanów

małopolskie

2015–12– 13

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Pana Marka NIECHWIEJA z funkcji Burmistrza Miasta Chrzanowa przed upływem kadencji?

19,78

17,15

tak

3.

Raciąż

mazowieckie

2015–12– 20

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Mariusza Jerzego GODLEWSKIEGO Burmistrza Miasta Raciąż przed upływem kadencji?

3,79

39,05

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Miejskiej w Raciążu przed upływem kadencji?

3,79

39,05

nie

4.

Wierzchosławice

małopolskie

2016–01– 10

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Zbigniewa DRĄGA Wójta Gminy Wierzchosławice przed upływem kadencji?

18,40

31,67

nie

5.

Poręba

śląskie

2016–01– 10

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Ryszarda SPYRY Burmistrza Miasta Poręba przed upływem kadencji?

28,08

30,17

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Miasta Poręba przed upływem kadencji?

27,97

32,75

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Pana Bogdana CUBERA z funkcji Wójta Gminy Przeciszów przed upływem kadencji?

14,76

33,16

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Gminy Przeciszów przed upływem kadencji?

14,76

31,13

nie

6.

Przeciszów

małopolskie

2016–02– 28

7.

Nowy Dwór Mazowiecki

mazowieckie

2016–02– 28

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Jacka KOWALSKIEGO Burmistrza Miasta Nowy Dwór Mazowiecki przed upływem kadencji?

11,75

28,35

nie

8.

Trzebiatów

zachodniopomorskie

2016–02– 28

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Burmistrza Trzebiatowa Zdzisława Matusewicza przed upływem kadencji?

27,15

23,84

tak

9.

Sulmierzyce

wielkopolskie

2016–03– 06

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Piotra KASZKOWIAKA Burmistrza Sulmierzyc przed upływem kadencji?

43,42

39,55

tak

10.

Tychowo

zachodniopomorskie

2016–04– 10

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Burmistrza Tychowa Roberta FALANY przed upływem kadencji?

17,36

33,00

nie

11.

Bodzanów

mazowieckie

2016–04– 24

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Jerzego Macieja STANISZEWSKIEGO Wójta Gminy Bodzanów przed upływem kadencji?

3,41

30,32

nie

str o n a 2 4

R eferenda lo k alne

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Gminy Bodzanów przed upływem kadencji?

3,41

34,05

nie

12.

Supraśl

podlaskie

2016–04– 24

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Pana Radosława DOBROWOLSKIEGO Burmistrza Supraśla przed upływem kadencji?

22,51

24,83

nie

13.

Ełk

warmińsko -mazurskie

2016–05– 08

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Tomasza OSEWSKIEGO Wójta Gminy Ełk przed upływem kadencji?

4,64

24,21

nie

14.

Koło

wielkopolskie

2016–05– 22

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Stanisława MACIASZKA Burmistrza Miasta Koła przed upływem kadencji?

13,13

22,44

nie

15.

Krajenka

wielkopolskie

2016–05– 22

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Stefana KITELI Burmistrza Gminy i Miasta Krajenka przed upływem kadencji?

6,15

33,72

nie

16.

Witnica

lubuskie

2016–06– 12

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Pana Dariusza Edwarda JAWORSKIEGO Burmistrza Miasta i Gminy Witnica przed upływem kadencji?

16,22

29,57

nie

17.

Kielce

świętokrzyskie

2016–06– 12

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Wojciecha LUBAWSKIEGO Prezydenta Miasta Kielce przed upływem kadencji?

17,61

24,96

nie

18.

Gniew

pomorskie

2016–06– 12

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Marii Barbary TARASZKIEWICZ-GURZYŃSKIEJ Burmistrza Miasta i Gminy Gniew przed upływem kadencji?

10,91

19,43

nie

19.

Wąwolnica

lubelskie

2016–06– 19

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Marcina ŁAGUNY Wójta Gminy Wąwolnica przed upływem kadencji?

8,81

23,32

nie

20.

Wschowa

lubuskie

2016–06– 26

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Danuty Marii PATALAS Burmistrza Miasta i Gminy Wschowa przed upływem kadencji?

11,76

28,88

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Miejskiej we Wschowie przed upływem kadencji?

11,76

31,55

nie

21.

Szczekociny

śląskie

2016–08– 07

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Krzysztofa DOBRZYNIEWICZA Burmistrza Miasta i Gminy Szczekociny przed upływem kadencji?

7,90

36,85

nie

Szczekociny

śląskie

2016–08– 07

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Miasta i Gminy Szczekociny przed upływem kadencji?

7,91

36,81

nie

22.

Wymiarki

lubuskie

2016–09– 04

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Wojciecha Juliusza OLSZEWSKIEGO Wójta Gminy Wymiarki przed upływem kadencji?

17,64

33,60

nie

23.

Dębnica Kaszubska

pomorskie

2016–09– 25

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Iwony WARKOCKIEJ Wójta Gminy Dębnica Kaszubska przed upływem kadencji?

13,85

26,05

nie

24.

Legnickie Pole

dolnośląskie

2016–09– 25

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Henryka BABUŚKI Wójta Gminy Legnickie Pole przed upływem kadencji?

27,52

29,14

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Gminy Lednickie Pole przed upływem kadencji?

27,54

37,73

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Danuty WOJTASIK Burmistrza Gminy i Miasta Nowe Miasteczko przed upływem kadencji?

10,19

36,11

nie

25.

Nowe Miasteczko

lubuskie

2016–09– 25

st ro na 2 5

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

26.

Płoty

zachodniopomorskie

2016–10– 02

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Burmistrza Płotów Mariana Czesława MALIŃSKIEGO przed upływem kadencji?

19,09

34,10

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Miejskiej w Płotach przed upływem kadencji?

19,09

32,57

nie

27.

Wilczęta

warmińsko -mazurskie

2016–10– 09

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Beaty JAROSZ Wójta Gminy Wilczęta z funkcji Wójta?

32,45

32,49

nie

28.

Marcinowice

dolnośląskie

2016–10– 16

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Władysława GOŁĘBIOWSKIEGO Wójta Gminy Marcinowice przed upływem kadencji?

10,46

30,80

nie

29.

Dobrzany

zachodniopomorskie

2016–11– 06

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Burmistrza Dobrzan Pani Anny GIBAS przed upływem kadencji?

11,13

30,17

nie

30.

Tuliszków

wielkopolskie

2016–11– 06

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Grzegorza CIESIELSKIEGO Burmistrza Gminy i Miasta Tuliszków przed upływem kadencji?

17,86

26,23

nie

31.

Orchowo

wielkopolskie

2016–11– 27

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Jacka MISZTALA Wójta Gminy Orchowo przed upływem kadencji?

9,90

35,58

nie

32.

Ziębice

dolnośląskie

2016–12– 11

Czy jesteś za odwołaniem Alicji BIRY Burmistrza Ziębic przed upływem kadencji?

14,40

21,50

nie

33.

Otwock

mazowieckie

2016–12– 11

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Zbigniewa Janusza SZCZEPANIAKA Prezydenta Miasta Otwocka przed upływem kadencji?

13,78

24,78

nie

34.

Świdwin

zachodniopomorskie

2017–01– 22

Czy jest Pani/Pan za odwołaniem Burmistrza Świdwina Jana OWSIAKA przed upływem kadencji?

16,10

26,63

nie

Czy jest Pani/Pan za odwołaniem Rady Miasta Świdwin przed upływem kadencji?

16,10

26,59

nie

35.

Dąbrówno

warmińsko -mazurskie

2017–02– 19

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Piotra ZWALIŃSKIEGO Wójta Gminy Dąbrówno z funkcji Wójta?

6,34

35,82

nie

36.

Sadki

kujawsko-pomorskie

2017–02– 26

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Dariusza GRYNIEWICZA Wójta Gminy Sadki przed upływem kadencji?

15,12

24,77

nie

37.

Panki

śląskie

2017–03– 05

Czy jest Pani/Pan za odwołaniem Bogdana PRASKIEGO Wójta Gminy Panki przed upływem kadencji?

19,58

33,82

nie

Czy jest Pani/Pan za odwołaniem Rady Gminy Panki przed upływem kadencji?

19,58

33,82

nie

38.

Pionki

mazowieckie

2017–03– 19

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Romualda ZAWODNIKA Burmistrza Miasta Pionki przed upływem kadencji?

16,29

25,73

nie

39.

Dobrcz

kujawsko-pomorskie

2017–04– 23

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Krzysztofa Franciszka SZALI Wójta Gminy Dobrcz przed upływem kadencji?

22,28

23,96

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Gminy Dobrcz przed upływem kadencji?

22,27

19,06

tak

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Marcina SIECZKOWSKIEGO Wójta Gminy Gietrzwałd przed upływem kadencji?

29,85

24,33

tak

40.

Gietrzwałd

str o n a 2 6

warmińsko -mazurskie

2017–04– 23

R eferenda lo k alne

41.

Słupno

mazowieckie

2017–05– 21

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Gminy Słupno przed upływem kadencji?

34,69

33,85

tak

42.

Wińsko

dolnośląskie

2017–06– 18

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Jolanty KRYSOWATEJ-ZIELNICY Wójta Gminy Wińsko przed upływem kadencji?

19,45

26,96

nie

43.

Raszyn

mazowieckie

2017–06– 25

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Andrzeja ZARĘBY Wójta Gminy Raszyn przed upływem kadencji?

7,84

34,52

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Gminy Raszyn przed upływem kadencji?

7,84

34,55

nie

44.

Kamień

lubelskie

2017–10– 01

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Romana KANDZIORY Wójta Gminy Kamień przed upływem kadencji?

12,31

33,42

nie

45.

Wodzierady

łódzkie

2017–10– 15

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Renaty SZAFRAŃSKIEJ Wójta Gminy Wodzierady przed upływem kadencji?

11,69

34,97

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Gminy Wodzierady przed upływem kadencji?

11,69

32,90

nie

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Pana Damiana BARTYLI z funkcji Prezydenta Bytomia przed upływem kadencji?

16,05

21,13

nie

46.

Bytom

śląskie

2017–12– 03

Źródło: opracowania własne autora.

Ta be l a nr 2 – Dane staty styczn e na temat referendó w o dwo ławc zyc h waż nych w kadencj i 2014 –2018 L.p.

Jednostka samorządu terytorialnego, w której przeprowadzono referendum

Województwo Data przeprowadzenia referendum

Pytanie referendalne

% głosów za odwołaniem

% głosów przeciwko odwołaniu

Czy odwołano organ

1.

Chrzanów

małopolskie

2015–12– 13

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Pana Marka NIECHWIEJA z funkcji Burmistrza Miasta Chrzanowa przed upływem kadencji?

95,18%

4,82%

tak

2.

Trzebiatów

zachodniopomorskie

2016–02– 28

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Burmistrza Trzebiatowa Zdzisława MATUSEWICZA przed upływem kadencji?

93,86%

6,14%

tak

3.

Sulmierzyce

wielkopolskie

2016–03– 06

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Piotra KASZKOWIAKA Burmistrza Sulmierzyc przed upływem kadencji?

93,33%

6,67%

tak

4.

Dobrcz

kujawsko-pomorskie

2017–04– 23

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Gminy Dobrcz przed upływem kadencji?

91,42%

8,58%

tak

5.

Gietrzwałd

warmińsko -mazurskie

2017–04– 23

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Marcina SIECZKOWSKIEGO Wójta Gminy Gietrzwałd przed upływem kadencji?

94,46%

5,54%

tak

6.

Słupno

mazowieckie

2017–05– 21

Czy jest Pan/Pani za odwołaniem Rady Gminy Słupno przed upływem kadencji?

97,30%

2,70%

tak

Źródło: opracowania własne autora st ro na 2 7

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

Ta b e l a nr 3 – Dane staty styczn e na temat referendó w tematyc zn yc h w kadencj i 2 014 –2018 L.p.

Jednostka samorządu terytorialnego, w której przeprowadzono referendum

Województwo Data przeprowadzenia referendum

Temat referendum

Frekwencja uzyskana w głosowaniu

Czy głosowanie było ważne?

1.

Jaktorów

mazowieckie

2014–11– 16

budowa oczyszczalni ścieków

44,60%

tak

2.

Bochnia

małopolskie

2014–11– 23

budowa parkingu podzielnego

12,53%

nie

3.

Jasło

podkarpackie

2015–02– 08

likwidacja straży miejskiej

20,27%

nie

4.

Supraśl

podlaskie

2015–05– 24

podział gminy

62,00%

tak

5.

Babiak

wielkopolskie

2015–06– 21

budowa kopalni na terenie gminy

42,94%

tak

6.

Brzeszcze

małopolskie

2015–08– 10

likwidacja straży miejskiej

14,05%

nie

7.

Wrocław

dolnośląskie

2015–09– 06

ograniczenie ruchu w centrum miasta, budowa metra, organizacja dużych imprez sportowych i kulturalnych, rewitalizacja kamienic

10,58%

nie

8.

Braniewo

warmińsko -mazurskie

2015–10– 25

likwidacja straży miejskiej

38,77%

tak

9.

Końskowola

lubelskie

2015–10– 25

rozbudowa zakładów mięsnych i budowie biogazowni

53,82%

tak

10.

Chojnice

pomorskie

2015–12– 20

likwidacja straży miejskiej

24,21%

nie

11.

Zaklików

podkarpackie

2016–01– 31

podział gminy

19,26%

nie

12.

Pelplin

pomorskie

2016–05– 15

likwidacja straży miejskiej

10,29%

nie

13.

Krasne

podkarpackie

2016–10– 23

przyłączenie gminy do Rzeszowa

56,00%

tak

14.

Nekla

wielkopolskie

2016–12– 11

zakup zespołu pałacowo-parkowego przez gminę

36,40%

tak

15.

Województwo Podlaskie

podlaskie

2017–01– 15

budowa lotniska regionalnego

12,96%

nie

16.

Legionowo

mazowieckie

2017–03– 26

włączenie gminy do Warszawy

46,72%

tak

17.

Nieporęt

mazowieckie

2017–05– 14

włączenie gminy do Warszawy

39,50%

tak

18

Konstancin-Jeziorna

mazowieckie

2017–05– 28

włączenie gminy do Warszawy

29,33%

nie

str o n a 2 8

R eferenda lo k alne

19.

Ożarów Mazowiecki

mazowieckie

2017–06– 04

włączenie gminy do Warszawy

35,67%

tak

20.

Podkowa Leśna

mazowieckie

2017–06– 04

włączenie gminy do Warszawy

42,30%

tak

21.

Wieliszew

mazowieckie

2017–06– 04

włączenie gminy do Warszawy

25,05%

nie

22.

Krynica Morska

pomorskie

2017–06– 11

nadanie gminie statusu uzdrowiska

35,58%

tak

23.

Wojcieszów

dolnośląskie

2017–07– 02

przyłączenie gminy do powiatu Jelenia Góra

29,40%

nie

24.

Sędziszów Małopolski

podkarpackie

2017–09– 03

budowa zbiornika wielofunkcyjnego „Jeziora Sędziszowskiego”

7,78%

nie

25.

Świdwin

zachodniopomorskie

2017–10– 01

uprawa GMO na terenie gminy

10,62%

nie

26.

Baranów

mazowieckie

2018–06– 17

budowa Centralnego Portu Komunikacyjnego

47,00%

tak

Źródło: opracowania własne autora

Ta be l a nr 4 – Z estawi eni e propozycji zmian w tr eśc i ustawy z dni a 15 wrześn i a 2 0 0 0 r. o referendum lo k a lnym Jednostka redakcyjna u.r.l., której dotyczy zmiana

Aktualne brzmienie przepisu (przed zmianą)

Brzmienie przepisu po zaproponowanej zmianie

art. 2 ust. 3 pkt 3 u.r.l.

Art. 2 1. W referendum lokalnym, zwanym dalej „referendum”, mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego jako członkowie wspólnoty samorządowej wyrażają w drodze głosowania swoją wolę: (…)

3) w innych istotnych sprawach, dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących tę wspólnotę.

Art. 2 1. W referendum lokalnym, zwanym dalej "referendum", mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego jako członkowie wspólnoty samorządowej wyrażają w drodze głosowania swoją wolę w szczególności: (…)

3) w innych sprawach, dotyczących społecznych, gospodarczych lub kulturowych więzi łączących tę wspólnotę.

zmiana art. 4 u.r.l.

Art. 4.

Referendum przeprowadza się, z zastrzeżeniem art. 5 ust. 1, z inicjatywy organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego lub na wniosek co najmniej: 1) 10% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy albo powiatu; 2) 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa.

Art. 4.

Referendum przeprowadza się, z zastrzeżeniem art. 5 ust. 1, z inicjatywy organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego lub na wniosek co najmniej: 1) 5% uprawnionych do głosowania mieszkańców gminy albo powiatu; 2) 2,5% uprawnionych do głosowania mieszkańców województwa.

st ro na 2 9

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

usunięcie art. 8a u.r.l.

Art. 8a.

1. Referendum nie zarządza się na dzień, na który zarządzone zostały wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego lub wybory wójtów (burmistrzów, prezydentów miast).

2. Przepis ust. 1 nie dotyczy zarządzenia referendum na dzień, na który zarządzone zostały wybory uzupełniające do Senatu, przedterminowe, uzupełniające lub ponowne wybory do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego lub wybory do nowego organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego, a także przedterminowe lub ponowne wybory wójta (burmistrza, prezydenta miasta).

usunięcie przepisu;

dodanie art. 9 ust. 1a i 1b u.r.l.

brak regulacji;

1a. Uchwała, o której mowa w ust. 1, podejmowana jest z własnej inicjatywy organu stanowiącego lub na wniosek organu wykonawczego.

1b. Wniosek organu wykonawczego o podjęcie uchwały w sprawie przeprowadzenia referendum jest rozpatrywany w terminie 3 miesięcy od dnia złożenia.

dodanie art. 10 ust. 2a u.r.l.

brak regulacji;

2a. Referendum zarządzone przez organ stanowiący jednostki samorządu terytorialnego może zostać przeprowadzone w tym samym dniu co wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz referendum ogólnokrajowe. Referendum w sprawie innej niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego może zostać przeprowadzone również w tym samym dniu co wybory do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego lub wybory wójtów (burmistrzów, prezydentów miast).

art. 11 w ust. 1 pkt 1 u.r.l.

1) grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego, a w odniesieniu do referendum gminnego – także pięciu obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy;

1) grupa co najmniej 15 mieszkańców jednostki samorządu terytorialnego, którym przysługuje prawo wybierania do organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego, a w odniesieniu do referendum gminnego – także pięciu mieszkańców gminy, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy.

art. 11 w ust. 1a u.r.l.

1a. Z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców gminy w sprawie utworzenia, połączenia, podziału i zniesienia gminy oraz ustalenia granic gminy wystąpić może jedynie grupa co najmniej 15 obywateli, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy.

1a. Z inicjatywą przeprowadzenia referendum na wniosek mieszkańców gminy w sprawie utworzenia, połączenia, podziału i zniesienia gminy oraz ustalenia granic gminy wystąpić może jedynie grupa co najmniej 15 mieszkańców, którym przysługuje prawo wybierania do rady gminy.

dodanie art. 11 ust. 3 u.r.l.

brak regulacji;

3. Rezygnacja ze składu inicjatora po dacie powiadomienia, o którym mowa w art. 12 ust. 1, jest bezskuteczna.

str o n a 30

R eferenda lo k alne

art. 12. ust. 2 pkt 1 u.r.l.

1) jeżeli inicjatorem referendum jest grupa obywateli – nazwiska, imiona, adresy zamieszkania oraz numery ewidencyjne PESEL wszystkich członków grupy oraz wskazanie osoby będącej jej pełnomocnikiem;

1) jeżeli inicjatorem referendum jest grupa mieszkańców – nazwiska, imiona, adresy zamieszkania oraz numery ewidencyjne PESEL wszystkich członków grupy oraz wskazanie osoby będącej jej pełnomocnikiem;

art. 14 ust. 1 u.r.l.

Art. 14.

1. W terminie 60 dni od dnia powiadomienia, o którym mowa w art. 12 ust. 1, inicjator przeprowadzenia referendum zbiera podpisy mieszkańców uprawnionych do wybierania organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego, którzy chcą poprzeć inicjatywę w tej sprawie.

Art. 14.

1. W terminie 90 dni od dnia powiadomienia, o którym mowa w art. 12 ust. 1, inicjator przeprowadzenia referendum zbiera podpisy mieszkańców uprawnionych do wybierania organu stanowiącego danej jednostki samorządu terytorialnego, którzy chcą poprzeć inicjatywę w tej sprawie.

art. 14 ust. 2 pkt 1 u.r.l.

1) nazwiska i imiona członków grupy oraz imię, nazwisko i miejsce zamieszkania pełnomocnika, jeżeli inicjatorem referendum jest grupa obywateli;

1) nazwiska i imiona członków grupy oraz imię, nazwisko i miejsce zamieszkania pełnomocnika, jeżeli inicjatorem referendum jest grupa mieszkańców;

dodanie art.21 ust. 2 u.r.l.

brak regulacji;

2. Referendum może zostać przeprowadzone w tym samym dniu co wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego lub wybory wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) oraz referendum ogólnokrajowe.

dodanie art. 27 ust. 2 u.r.l.

brak regulacji;

2. Referendum może zostać przeprowadzone w tym samym dniu co wybory do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wybory do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz referendum ogólnokrajowe.

dodanie art. 48a u.r.l.

brak regulacji;

Art. 48a. W jednym dniu, przy wykorzystaniu tych samych terytorialnych i obwodowych komisji do spraw referendum, może być przeprowadzonych kilka referendów z inicjatywy organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego lub na wniosek mieszkańców w sprawach innych niż odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego.

art. 50 ust. 1 u.r.l.

Art. 50.

1. Komisarz wyborczy powołuje w skład terytorialnej i obwodowych komisji do przeprowadzenia referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego, w równej liczbie, osoby pisemnie wskazane przez organ wykonawczy tej jednostki oraz inicjatora referendum. W skład komisji nie mogą wchodzić radni, osoby wchodzące w skład albo pełniące funkcję organu wykonawczego danej jednostki samorządu terytorialnego, a także inicjator referendum oraz jego pełnomocnik.

Art. 50.

1. Komisarz wyborczy powołuje w skład terytorialnej i obwodowych komisji do przeprowadzenia referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego, w równej liczbie, osoby pisemnie wskazane przez organ wykonawczy tej jednostki, przewodniczącego organu stanowiącego tej jednostki oraz inicjatora referendum.

W skład komisji nie mogą wchodzić radni, osoby wchodzące w skład albo pełniące funkcję organu wykonawczego danej jednostki samorządu terytorialnego, a także inicjator referendum oraz jego pełnomocnik.

st ro na 3 1

E ks p er ty z a I n st yt ut u Sp ra w O bywate ls k i ch

art. 55 u.r.l.

Art. 55.

1. Referendum jest ważne, jeżeli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania, z zastrzeżeniem ust. 2.

2. Referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich jest ważne w przypadku, gdy udział w nim wzięło nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu.

Art. 55.

1. Referendum jest ważne niezależnie od tego, ilu uprawnionych do głosowania wzięło w nim udział, z zastrzeżeniem ust. 2.

2. Referendum w sprawie odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich jest ważne w przypadku, gdy udział w nim wzięło nie mniej niż 2/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu.

art. 59 ust. 5 u.r.l.

5. Po sporządzeniu protokołu obwodowa komisja podaje niezwłocznie do publicznej wiadomości wyniki głosowania poprzez wywieszenie w swojej siedzibie, w miejscu łatwo dostępnym dla obywateli, jednego z egzemplarzy protokołu głosowania w obwodzie.

5. Po sporządzeniu protokołu obwodowa komisja podaje niezwłocznie do publicznej wiadomości wyniki głosowania poprzez wywieszenie w swojej siedzibie, w miejscu łatwo dostępnym dla mieszkańców, jednego z egzemplarzy protokołu głosowania w obwodzie.

art. 65 u.r.l.

Art. 65. Jeżeli referendum zakończy się wynikiem rozstrzygającym w sprawie poddanej pod referendum, właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego niezwłocznie podejmie czynności w celu jej realizacji.

Art.65. Jeżeli referendum zakończy się wynikiem rozstrzygającym w sprawie poddanej pod referendum, właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego niezwłocznie, nie później niż w terminie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia wyników referendum, podejmuje czynności w celu realizacji wyniku referendum zgodnie z jego rozstrzygnięciem, w szczególności przez wydanie odpowiednich aktów normatywnych, bądź podjęcie innych działań.

str o n a 32

Jak działamy?

Co nam się marzy?

Instytut Spraw Obywatelskich jest organizacją obywatelską niezależną od partii politycznych. Od 2004 roku walczymy o dobro wspólne. Naszym celem są systemowe zmiany społeczne.

Marzy nam się Polska szczęśliwych obywateli, którzy czują się odpowiedzialni za swoją rodzinę, dom, ulicę, miasto i państwo. Marzy nam się Polska ułatwiająca obywatelom dbanie o dobro wspólne i angażowanie się w życie publiczne. Marzy nam się Polska, w której władza słucha obywateli i razem z nimi polepsza jakość codziennego życia.

Wprowadzamy zmiany społeczne dzięki łączeniu działań eksperckich (think tank) z oddolną mobilizacją obywatelską (action tank) i patrzeniem władzy na ręce (watchdog). Prowadzimy kampanie obywatelskie, animujemy zbiórki podpisów pod petycjami, rozmawiamy z decydentami, organizujemy debaty i konferencje, opracowujemy ekspertyzy i raporty, inicjujemy happeningi i pikiety, monitorujemy i kontrolujemy, szkolimy i doradzamy, piszemy felietony i robimy wywiady.

Wygrywamy w oparciu o długi marsz. Przykładowo program „Mama 4 plus” to rezultat 13 lat naszej kampanii obywatelskiej na rzecz docenienia nieodpłatnej pracy domowej „Dom to praca”. Z kolei konsumenckie prawo do informacji o produktach bez GMO wywalczyliśmy po 10 latach kampanii „Wolne od GMO? Chcę wiedzieć!”. Naszą najstarszą inicjatywą jest kampania „Tiry na tory”.

AKADEMIA Więcej o Instytucie Spraw Obywatelskich Chcesz wiedzieć więcej, odwiedź naszą stronę internetową www.instytutsprawobywatelskich.pl.

Jesteśmy też na:

@instytut.spraw.obywatelskich @InstytutSprawObywatelskich @InstytutSprawO @instytut

Twoja cegiełka Jak możesz pomóc?

Działamy dzięki wsparciu Darczyńców indywidualnych, biznesowych, publicznych oraz dzięki klientom kupującym nasze usługi.

Zostań naszym Darczyńcą i wesprzyj kampanię choćby niewielką darowizną. Możemy być skuteczni tylko dzięki wsparciu takich osób jak Ty! Szczególnie ważne jest dla nas stałe, comiesięcznie zlecenie darowizny na nasze konto.

Możesz wpłacić darowiznę na rachunek (Alior Bank): 26 2490 0005 0000 4530 3441 9579 Instytut Spraw Obywatelskich ul. Pomorska 40 | 91-408 Łódź cel: „Na walkę o dobro wspólne” bądź skorzystać z formularza wpłat: www.instytutsprawobywatelskich.pl/chce-pomoc Pamiętaj, że kwotę darowizny możesz odliczyć od podstawy swojego opodatkowania.

Kampania Obywatele Decydują Walczymy o demokrację uczestniczącą, w której obywatele decydują częściej niż raz na cztery lata.

Cele: 1. Działamy na rzecz nowelizacji ustawy o Obywatelskiej Inicjatywie Ustawodawczej.

2. Chcemy zmiany ustaw o referendum lokalnym i krajowym zgodnie z ideą „Referenda dla obywateli, a nie dla partii”.

3. Domagamy się zmiany Kodeksu Wyborczego i wprowadzenia na karcie do głosowania kratki „żaden z powyższych”.

K a l e n dari um naj waż ni ej s zyc h w y da rzeń kam pani i : • 2012 – startujemy z kampanią. Przez pierwsze dwa lata stworzyliśmy nowelizację ustawy o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli, zbieraliśmy podpisy pod petycją w sprawie wprowadzenia ułatwień w Obywatelskiej Inicjatywie Ustawodawczej, a nasz kampanijny spot na YouTubie obejrzano ponad 1 700 000 razy.

• 2014 – zmieniamy na lepsze obywatelską inicjatywę uchwałodawczą w Łodzi. Zajęło nam to 5 lat, ale wytrwałość i upór dały sukces!

• 2015 – przeprowadzamy akcję „Dość olewania” z udziałem aktorki Julii Kamińskiej, w której 15 000 osób rozliczyło polityków z obietnic wyborczych.

• 2016 – wzmacniamy kompetencje 10 aktywistów i aktywistek lokalnych z zakresu prowadzania kampanii obywatelskich przy użyciu narzędzi demokracji uczestniczącej (np. obywatelskich ustaw, referendów, budżetu obywatelskiego).

• 2017 – przekazujemy Prezydentowi RP Andrzejowi Dudzie ponad 223 tys. podpisów pod petycją ws. wprowadzenia ułatwień dla obywatelskich ustaw.

• 2018 – finał naszej akcji: #DwieKadencje. Przez kilka lat zbieraliśmy podpisy pod petycją, rozmawialiśmy z politykami i mediami, tłumaczyliśmy i przypominaliśmy temat, gdzie się tylko dało. Działania te przyniosły rezultat – dziś mamy w Polsce dwukadencyjność wójtów, burmistrzów i prezydentów miast.

• 2019 – rozpoczynamy projekt poświęcony Obywatelskiej Inicjatywie Ustawodawczej, który realizujemy w partnerstwie z Uniwersytetem Gdańskim – Katedra Prawa Konstytucyjnego i Instytucji Politycznych oraz Uniwersytetem Łódzkim – Centrum Studiów Wyborczych. Projekt jest finansowany przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w ramach Programu: „Społeczny i gospodarczy rozwój Polski w warunkach globalizujących się rynków” – GOSPOSTRATEG. Obszar: pułapki słabości instytucji.

W obowiązującej ustawie o referendum lokalnym istnieje szereg barier sprawiających, że to narzędzie nie służy dziś obywatelom. Zmiana tej sytuacji wymaga zmian w przepisach, m.in. takich jak: 1. zmniejszenie liczby podpisów potrzebnych do rozpisania referendum i wydłużenie czasu na ich zebranie; 2. likwidacja progu frekwencji w referendach tematycznych i zmniejszenie progu frekwencji w referendach odwoławczych; 3. likwidacja zakazu łączenia referendów z innymi wyborami; 4. możliwość przeprowadzenia kilku referendów lokalnych przez te same komisje.

Wprowadzenie powyższych zmian sprawi, że referenda staną się rzeczywistym instrumentem demokracji lokalnej. Pozwolą na rozstrzyganie bieżących problemów stojących przed samorządami. Staną się skuteczniejszym narzędziem prowadzenia lokalnej polityki bezpośrednio przez mieszkańców.

Rafał Górski Prezes Zarządu Instytut Spraw Obywatelskich (fragment wstępu do ekspertyzy)

ISBN 978-83-955151-2-5 Publikacja bezpłatna