a
Μαθαίνω για την
α-Θαλασσαιμία
ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ
∆ΙΕΘΝΗΣ ΟΜΟΣΠΟΝ∆ΙΑ ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ
Γ.Τ.Π. 137/2013-5.000 Εκδόθηκε από το Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών Γλωσσική Επιμέλεια:
Αντωνία Σωκράτους Πεδόνε Λειτουργός Τύπου & Πληροφοριών
Σχεδιασμός:
Εκτύπωση: Printco Ltd
Σπύρος Τσιώρης
a
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
Το πληροφοριακό αυτό έντυπο είναι το αποτέλεσμα συλλογικής εργασίας και στενής συνεργασίας μεταξύ των Λειτουργών της Διεθνούς Ομοσπονδίας Θαλασσαιμίας (ΔΟΘ), των Ιατρικών Λειτουργών των Κέντρων Θαλασσαιμίας Λευκωσίας, Λεμεσού, Λάρνακας και Πάφου, και του Εργαστηρίου Θαλασσαιμίας του Ινστιτούτου Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου (ΙΝΓΚ). Σκοπός του εν λόγω βιβλιαρίου είναι η ενημέρωση του κάθε Κύπριου πολίτη, σε όσο το δυνατόν πιο απλή γλώσσα, αναφορικά με την α-Θαλασσαιμία, τη διάγνωση και την πρόληψή της. Επίσης, αναφέρονται επιγραμματικά οι τρόποι της κλινικής αντιμετώπισής της. Η ΔΟΘ εκφράζει τις θερμές ευχαριστίες της προς τους ακόλουθους συντελεστές για την ολοκλήρωση αυτού του ενημερωτικού υλικού: Λειτουργούς της ΔΟΘ: Δρ Ανδρούλα Ελευθερίου - Εκτελεστική Διευθύντρια Δρ Μιχάλη Αγκαστινιώτη - Ιατρικός Σύμβουλος Ιατρικούς Λειτουργούς των Κέντρων Θαλασσαιμίας - Ιατρικές Υπηρεσίες και Υπηρεσίες Δημόσιας Υγείας του Υπουργείου Υγείας, Κύπρου: Δρ Σωτηρούλα Χρίστου - Λευκωσία Δρ Μιχάλη Χατζηγαβριήλ - Λεμεσός Δρ Μαρία Σίταρου - Λάρνακα Δρ Ανίτα Κολνάκου - Πάφος Υπεύθυνη του Μοριακού Εργαστηρίου Θαλασσαιμίας του Ινστιτούτου Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου: Δρ Μαρίνα Κλεάνθους Τέλος, η ΔΟΘ επιθυμεί, επίσης, να εκφράσει θερμές ευχαριστίες προς την Kαθηγήτρια Ιατρικής, Ειδική Αιματολόγο και μέλος της Διεθνούς Συμβουλευτικής Επιτροπής της ΔΟΘ, κυρία Κωνσταντίνα Πολίτη, για τη συμβολή της στη θεώρηση του κειμένου.
Πάνος Εγγλέζος Πρόεδρος ΔΟΘ
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η διαφορά της α-Θαλασσαιμίας από τη β-Θαλασσαιμία είναι ότι υπάρχει έλλειψη στο α-μέρος του μορίου της αιμοσφαιρίνης αντί του βήτα. Το αποτέλεσμα είναι πάλι μία αναιμία αλλά συνήθως πιο ήπια από τη β-Θαλασσαιμία. Περιγράφονται 4 μορφές της α-Θαλασσαιμίας ανάλογα με την αλλαγή στο DNA (μετάλλαξη) που την προκαλεί. Οι 4 μορφές είναι: 1. Η φορεία της α+-Θαλασσαιμίας. Περίπου 20% των Κυπρίων είναι φορείς αυτού του τύπου. 2. Η φορεία της α0-Θαλασσαιμίας. Περίπου 2-2,5% των Κυπρίων είναι φορείς αυτού του τύπου. 3. Η νόσος Η, που αποτελεί μια Χρόνια Αναιμία. 4. Ο Εμβρυϊκός Ύδρωπας που είναι η πιο βαριά μορφή της α-Θαλασσαιμίας. Στην Κύπρο είναι μια σπάνια μορφή την οποία συναντούμε μια φορά κάθε 2-3 χρόνια. Το Εθνικό Πρόγραμμα Ελέγχου της Θαλασσαιμίας καλύπτει και τις μορφές αυτές και στα Κέντρα Θαλασσαιμίας παρέχονται συμβουλές στα άτομα που επηρεάζονται.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑ Η αναιμία που χαρακτηρίζει τη Θαλασσαιμία κυμαίνεται από μέτριο ως και σοβαρό βαθμό και προκύπτει από συγκεκριμένη ανωμαλία του αίματος και ειδικότερα της αιμοσφαιρίνης - μιας πρωτεΐνης, η οποία περιέχεται στα ερυθρά αιμοσφαίρια του αίματος. Η πιο σημαντική λειτουργία της αιμοσφαιρίνης είναι η μεταφορά του οξυγόνου από τους πνεύμονες στα κύτταρα, στους ιστούς και στα διάφορα όργανα του ανθρώπινου σώματος. Το οξυγόνο είναι απαραίτητο στοιχείο για την ανάπτυξη και τη λειτουργία του ανθρωπίνου σώματος, όπως και άλλων οργανισμών.
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
Το αίμα Η διακίνηση του οξυγόνου επιτυγχάνεται διαμέσου της κυκλοφορίας του αίματος από την καρδιά και τα αγγεία (αρτηρίες, τριχοειδή και φλέβες).
άλυσοι σφαιρίνης
α
β
Το 55% του όγκου του αίματος αποτελείται από ένα αίμη ανοιχτόχρωμο υγρό, που ονομάζεται πλάσμα και το υπόλοιπο 45% από τα κυτταρικά στοιχεία: τα ερυθρά αιμοσφαίρια, τα λευκά αιμοσφαίρια και τα αιμοπετάλια. Κάθε συστατικό του αίματος έχει τη δική του ειδική λειτουργία. Τα ερυθρά αιμοσφαίρια είναι αυτά που, όπως Εικόνα 1: Μόριο Αιμοσφαιρίνης έχουμε προαναφέρει, περιέχουν την αιμοσφαιρίνη, η οποία έχει κόκκινο χρώμα και σε αυτήν οφείλεται το ερυθρό χρώμα του αίματός μας. Η αιμοσφαιρίνη αποτελείται από δύο κύρια μέρη, το άλφα ή (α) και το βήτα ή (β) μέρος, τα οποία είναι πρωτεΐνες.
α
β
Ποιο είναι το αίτιο της Θαλασσαιμίας; Η Θαλασσαιμία είναι μια κληρονομική ή αλλιώς γενετική πάθηση, την οποία κληρονομούν τα παιδιά και από τους δύο γονείς.
Τι σημαίνει κληρονομική ή γενετική; Το κάθε χαρακτηριστικό του σώματός μας συντονίζεται (ελέγχεται) από γονίδια (ή μονάδες DNA), τα οποία περιέχουν ένα λεπτομερή κώδικα που ελέγχει την ανάπτυξή μας, όπως επίσης και όλες τις σωματικές μας λειτουργίες από την εμβρυϊκή ηλικία. Τα γονίδια αυτά βρίσκονται σε κάθε κύτταρο του σώματός μας. Δύο γονίδια είναι υπεύθυνα για κάθε χαρακτηριστικό μας, το ένα προέρχεται από τη μητέρα και το άλλο από τον πατέρα. Για τη σύνθεση της ανθρώπινης φυσιολογικής αιμοσφαιρίνης υπάρχουν δύο γονίδια που ελέγχουν την παραγωγή του β μέρους και άλλα τέσσερα γονίδια που ευθύνονται για την παραγωγή του α μέρους της πρωτεΐνης αυτής. Τα γονίδια στη Θαλασσαιμία δεν λειτουργούν φυσιολογικά, δηλαδή δεν παράγουν την κατάλληλη ποσότητα είτε του α μέρους (α-Θαλασσαιμία) είτε του β μέρους της αιμοσφαιρίνης (β-Θαλασσαιμία).
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
Η έλλειψη φυσιολογικής αιμοσφαιρίνης οδηγεί στην παραγωγή μη φυσιολογικών ερυθροκυττάρων, τα οποία καταστρέφονται νωρίτερα από τα φυσιολογικά ερυθροκύτταρα ενός υγιούς ατόμου, με αποτέλεσμα να προκύπτει σοβαρή αναιμία, η οποία με τη σειρά της προκαλεί ελλιπή οξυγόνωση. Η λέξη αναιμία είναι ελληνική και σημαίνει απλά έλλειψη αίματος.
Επιδημιολογία - Πού συναντούμε τη Θαλασσαιμία; Σήμερα γνωρίζουμε ότι η Θαλασσαιμία εμφανίζεται σχεδόν σε όλο τον κόσμο, με μεγαλύτερη συχνότητα σε χώρες όπου ενδημούσε ή ενδημεί η ελονοσία (μαλάρια), η νόσος που μεταδίδεται κυρίως μέσω τσιμπήματος μολυσμένου ανωφελούς κουνουπιού. Η νόσος αυτή είναι μολυσματική και παλαιότερα ευθυνόταν, και σε αρκετές χώρες εξακολουθεί να ευθύνεται, για το θάνατο πολλών ανθρώπων, που ζούσαν ή ζουν ή επισκέπτονταν ενδημικές για την ελονοσία περιοχές όπου υπάρχουν οι συγκεκριμένοι τύποι κουνουπιών. Με το πέρασμα των χρόνων, οι μεταναστεύσεις και οι μετακινήσεις πληθυσμών από αυτές τις χώρες, έχουν εισαγάγει τη Θαλασσαιμία στον ενδογενή πληθυσμό σχεδόν όλων των χωρών παγκόσμια. Σήμερα, ποσοστό περίπου 7% του παγκόσμιου πληθυσμού είναι φορείς μίας εκ των κλινικά σημαντικών αιμοσφαιρινοπαθειών, κυρίως Δρεπανοκυτταρικής Αναιμίας (>70%) και Θαλασσαιμίας. Η α-Θαλασσαιμία απαντά σε υψηλά ποσοστά (10-40%) σε χώρες τις Νοτιοανατολικής Ασίας, της Μέσης Ανατολής, της Μεσογείου και της Καραϊβικής.
Πώς κληρονομούνται τα γονίδια της αιμοσφαιρίνης που είναι υπεύθυνα για τη Θαλασσαιμία; Υπάρχουν διάφοροι τρόποι μεταβίβασης των γονιδίων από τους γονείς στα παιδιά τους και η κάθε κληρονομική ασθένεια ή ομάδα ή οικογένεια κληρονομικών ασθενειών μεταβιβάζεται με διαφορετικό τρόπο. Η α-Θαλασσαιμία κληρονομείται ή προκύπτει μόνον όταν και στους δυο γονείς υπάρχουν μηλειτουργικά γονίδια του α-μέρους της αιμοσφαιρίνης (όπως ισχύει αντίστοιχα και για τη βΘαλασσαιμία, δηλαδή υπάρχουν μη-λειτουργικά γονίδια του β-μέρους της αιμοσφαιρίνης). Στην περίπτωση όμως της α-Θαλασσαιμίας υπάρχουν τέσσερα αντί δύο γονίδια που ελέγχουν την παραγωγή του α-μέρους της αιμοσφαιρίνης, στο χρωµόσωµα 16. Γι’ αυτό και οι τύποι κληρονομικότητας για την α-Θαλασσαιμία είναι πιο περίπλοκοι από αυτούς που αναφέρονται στη περίπτωση της β-Θαλασσαιμίας. Για χάριν ευκολίας και συνοχής στη συνέχεια του
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
κειμένου, το μη-λειτουργικό γονίδιο της α-αιμοσφαιρίνης θα αναφέρεται ως το γονίδιο της α-Θαλασσαιμίας και το άτομο που φέρει το γονίδιο αυτό θα αναφέρεται ως φορέας της αΘαλασσαιμίας. Πιο κάτω περιγράφονται οι τρόποι μεταβίβασης των γονιδίων, με επεξηγήσεις καθώς και στοιχεία που αφορούν την κλινική τους έκβαση: i. Τ ο άτοµο που έχει µόνο ένα γονίδιο α-Θαλασσαιμίας από τα τέσσερα, ονομάζεται φορέας της ‘άλφα-Θαλασσαιμίας συν’ (α+-Θαλασσαιµία). Τα άλλα τρία γονίδια, τα οποία είναι απολύτως φυσιολογικά και λειτουργούν, έχουν τη δυνατότητα να παράγουν σχεδόν φυσιολογική ποσότητα αιµοσφαιρίνης. Το ένα γονίδιο α-Θαλασσαιμίας µπορεί να µειώσει, όμως ελάχιστα ή και καθόλου το µέγεθος των ερυθροκυττάρων. Η διάγνωση συνεπώς του φορέα αυτού µε τη συνήθη µικροσκοπική εξέταση του αίµατος στο εργαστήριο, καθίσταται πολύ δύσκολη, εξού και ο χαρακτηρισµός αυτών των φορέων ως «σιωπηλών». Μόνο εξειδικευµένες εργαστηριακές εξετάσεις, που βασίζονται στην ανάλυση του γενετικού υλικού, δηλαδή του DNA, µπορούν να θέσουν έγκαιρα και έγκυρα τη διάγνωση.
α
α
α
-
ΕΝΑ “ΜΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟ” ΓΟΝΙΔΙΟ α-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ. ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΟΝΟΜΑΖΕΤΑΙ ‘ΣΙΩΠΗΛΟΣ’ ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ α-ΣΥΝ-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ (ΦΟΡΕΑΣ α+-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ)
ii. Το άτοµο που έχει δύο γονίδια α-Θαλασσαιμίας από τα τέσσερα γονίδια του α-μέρους της αιμοσφαιρίνης είτε να απουσιάζουν ή να είναι μη-λειτουργικά, ονοµάζεται φορέας της ‘άλφα μηδέν Θαλασσαιμίας’ (α0- Θαλασσαιµίας). Τα δύο γονίδια α-Θαλασσαιμίας που απουσιάζουν ή είναι μη-λειτουργικά µπορεί να βρίσκονται στο ίδιο χρωµόσωµα (θέση cis) ή σε διαφορετικά χρωµοσώµατα (θέση trans), όπως φαίνεται στην πιο κάτω εικόνα.
α
αα
α
- -- -
ΔΥΟ “ΜΗ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ” ΓΟΝΙΔΙΑ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΧΡΩΜΟΣΩΜΑΤΑ [trans]. ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΕΙΝΑΙ ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ α0-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ
ΔΥΟ “ΜΗ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ” ΣΤΟ ΙΔΙΟ ΧΡΩΜΟΣΩΜΑ [cis]. ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΗΣ ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ α0-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ
α
-α
-
α
-α -
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
ΦΟΡΕΙΣ ΤΗΣ α-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ Οι φορείς της α-Θαλασσαιµίας (α+ και α0), όπως και εκείνοι της β-Θαλασσαιµίας, δεν πάσχουν από τη νόσο. Δεν παρουσιάζουν κανένα σωµατικό ή ψυχικό σύµπτωµα και δε χρειάζονται ειδική δίαιτα, ιατρική παρακολούθηση ή θεραπεία. Τα ερυθροκύτταρα στο αίµα τους μπορεί να είναι και είναι συνήθως µικρότερα (ειδικά στην περίπτωση της α0-Θαλασσαιµίας) από εκείνα των µη-φορέων, και η ποσότητα της αιµοσφαιρίνης μπορεί να είναι και αυτή µειωµένη. Επιπλέον, όταν τα ερυθροκύτταρα εξετάζονται στο µικροσκόπιο ενδέχεται να είναι πιο ωχρά και να έχουν άνισα µεγέθη (ανισοκυττάρωση) και διάφορα σχήµατα (ποικιλοκυττάρωση) συγκριτικά µε τα φυσιολογικά ερυθροκύτταρα. Η φορεία δεν µπορεί να εξελιχθεί σε νόσο µε την πάροδο του χρόνου. Στην πραγµατικότητα, οι περισσότεροι φορείς δε θα µάθουν καν ότι είναι φορείς, εκτός αν υποβληθούν σε ειδική εργαστηριακή εξέταση. Ωστόσο, µερικοί φορείς µπορεί να αναπτύξουν ελαφρά αναιµία, η οποία µπορεί να διαγνωστεί εσφαλµένα ως αναιµία λόγω έλλειψης σιδήρου (σιδηροπενική). Με ειδικές εργαστηριακές εξετάσεις είναι όµως δυνατή η διάκριση ανάµεσα στις δύο καταστάσεις. Συνοψίζοντας, ο φορέας της α-Θαλασσαιµίας δεν έχει καµία σοβαρή επίπτωση στην υγεία, τη διάρκεια ή την ποιότητα ζωής του.
Συχνές ερωτήσεις σχετικά με τη φορεία της α-Θαλασσαιμίας: 1. Υπάρχει κάποια θεραπεία ώστε να παύσει κάποιος να είναι φορέας; Όχι, ένα άτοµο το οποίο γεννήθηκε φέροντας το γονίδιο της α-Θαλασσαιµίας, θα είναι φορέας σε όλη του τη ζωή. 2. Μπορεί ένας φορέας να μεταδώσει κάτι ή κάποιο άτομο να καταστεί φορέας σε µεταγενέστερα στάδια της ζωής του; Το/α μη-λειτουργικό/ά γονίδιο/α της α-Θαλασσαιμίας, που είναι η αιτία της φορείας, δεν µπορεί/ούν να αποκτηθεί/ούν ή να µεταδοθεί/ούν µέσω του περιβάλλοντος, των µεταγγίσεων ή µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο είναι δυνατόν να µεταδοθεί π.χ. µια μόλυνση. 3. Μπορούν οι φορείς να είναι αιµοδότες; Οι φορείς µπορούν να είναι αιµοδότες εάν τα επίπεδα της αιµοσφαιρίνης τους ικανοποιούν τα εθνικά κριτήρια καταλληλότητας για αιµοδοσία.
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
4. Άτομο που είναι φορέας χρειάζεται να προβεί σε οποιαδήποτε επιπλέον ενέργεια; Ο φορέας θα ήταν χρήσιμο να ενηµερώσει τον/τη συντρόφο/σύζυγό και τα αδέλφια του/ της σχετικά µε τη φορεία της α-Θαλασσαιµίας και να τους συµβουλεύσει να υποβληθούν κι εκείνοι στην ειδική εξέταση αίµατος. 5. Τι πρέπει να κάνουν οι φορείς εάν σκέφτονται να αποκτήσουν παιδιά; Πρέπει να ενημερώσουν τον/τη σύντροφό τους ότι είναι φορείς της α-Θαλασσαιµίας και να του/της ζητήσουν να υποβληθεί και εκείνος/εκείνη σε ειδικό εργαστηριακό έλεγχο. Ιδανικά, και πολύ συχνά στη Κύπρο, αυτό γίνεται πριν την έναρξη της κύησης ή τουλάχιστον στα πολύ αρχικά στάδια. Στην Κύπρο με την εφαρμογή του προγράμματος πρόληψης της Θαλασσαιμίας, η εξέταση αυτή και η παρουσίαση των βεβαιώσεων από το ειδικό εργαστήριο, είναι απαραίτητα για την έκδοση των αδειών γάμου από την Εκκλησία της Κύπρου. Αν ο/η σύντροφος είναι επίσης φορέας, τότε και οι δύο πρέπει να επισκεφθούν έναν ειδικό σύµβουλο για περισσότερες πληροφορίες ή και τον γυναικολόγο τους στην περίπτωση που ήδη έχει προκύψει εγκυμοσύνη. 6. Τι μπορεί να συμβεί στην εγκυμοσύνη; Στην περίπτωση εγκυμοσύνης, οι γυναίκες που είναι φορείς της α-Θαλασσαιµίας ενδέχεται, όπως όλες οι έγκυες να εμφανίσουν έλλειψη σιδήρου (σιδηροπενία) και να χρειαστούν συμπληρωματική λήψη σιδήρου. Υπάρχει πιθανότητα η ήπια αναιµία µιας εγκύου που είναι φορέας της α-Θαλασσαιµίας να επιδεινωθεί κατά την περίοδο της εγκυµοσύνης και να χρειαστεί έως και µετάγγιση αίµατος. Η αναιµία όµως θα υποχωρήσει από µόνη της µετά από τον τοκετό.
10
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
ΚΛΙΝΙΚΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ α-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ Όπως αναφέρεται στην εισαγωγή, οι κλινικά σημαντικές μορφές της α-Θαλασσαιμίας είναι δύο - ο εμβρυϊκός ύδρωπας και η νόσος Η.
Πώς κληρονομούνται αυτές οι δύο μορφές; i. Όταν και οι δύο γονείς είναι φορείς της α0-Θαλασσαιµίας, ο κάθε ένας µε δύο γονίδια της α-Θαλασσαιμίας, στο ίδιο χρωµόσωµα (θέση cis), τότε σε κάθε εγκυµοσύνη υπάρχουν οι ακόλουθες πιθανότητες: 1 στις 4 (25%) το παιδί να έχει απολύτως φυσιολογική αιµοσφαιρίνη, 1 στις 2 (50%) να είναι φορέας της α0-Θαλασσαιµίας (τύπου cis) με μία καθ’ όλα φυσιολογική πορεία υγείας, και 1 στις 4 (25%) να κληρονοµήσει την μείζονα α-Θαλασσαιµία (κατάσταση επίσης γνωστή ως Εμβρυϊκός Ύδρωπας), στην οποία και τα τέσσερα γονίδια της αΘαλασσαιµίας είναι μη-λειτουργικά. Η κατάσταση αυτή περιγράφεται πιο αναλυτικά στη συνέχεια του εγχειριδίου. ii. Όταν ο ένας γονέας είναι φορέας της α0-Θαλασσαιµίας, δηλαδή έχει δύο γονίδια α-Θαλασσαιµίας στο ίδιο χρωµόσωµα (θέση cis), και ο άλλος είναι φορέας της α+-Θαλασσαιµίας (σιωπηλός φορέας), δηλαδή έχει ένα γονίδιο α-θαλασσαιµίας σε ένα χρωµόσωµα, το ζευγάρι είναι επίσης «σε κίνδυνο» και υπάρχουν οι ακόλουθες πιθανότητες, στην περίπτωση τεκνοποίησης: •1 στις 4 (25%) να γεννηθεί µε σοβαρή κλινική νόσο, την Αιµοσφαιρινοπάθεια Η (η ΗbΗ), στην οποία 3 από τα 4 γονίδια α-Θαλασσαιµίας είναι μη-λειτουργικά (περισσότερες λεπτομέρειες πιο κάτω). Οι υπόλοιπες πιθανότητες σε κάθε εγκυµοσύνη καταλήγουν σε υγιή άτοµα και είναι οι ακόλουθες: •1 στα 4 (25%) παιδιά θα έχει φυσιολογικά, απολύτως λειτουργικά γονίδια α-Θαλασσαιµίας, •1 στα 4 (25%) θα είναι φορέας της α+-Θαλασσαιµίας (σιωπηλός φορέας), και •1 στα 4 (25%) θα είναι φορέας της α0-Θαλασσαιµίας.
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
Ο ΕΝΑΣ ΓΟΝΕΑΣ ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ α0ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΑΛΛΟΣ ΣΙΩΠΗΛΟΣ ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ α-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ (α+-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑ) ΤΑ ΓΟΝΙΔΙΑ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ ΣΤΟ ΙΔΙΟ ΧΡΩΜΟΣΩΜΑ
ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΑ ΓΟΝΙ∆ΙΑ α0 ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑ α+ ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑ
α α
– –
α α
– α
ΑΙΜΟΣΦΑΙΡΙΝΟΠΑΘΕΙΑ Η
ΟΙ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΕΣ ΣΕ ΚΑΘΕ ΕΓΚΥΜΟΣΥΝΗ ΕΙΝΑΙ:
α α
α α
25% ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΑ (ΜΗ ΦΟΡΕΙΣ)
α α
– –
α α
– α
25% 25% ΣΙΩΠΗΛΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΦΟΡΕΙΣ THΣ THΣ α0-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ α0-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑΣ (α+-ΘΑΛΑΣΣΑΙΜΙΑ)
– α – – 25% ΑΙΜΟΣΦΑΙΡΙΝΟΠΑΘΕΙΑ Η
i ii. Αιµοσφαιρινοπάθεια Η/Σιωπηλός φορέας α-Θαλασσαιµίας Όταν ο ένας γονέας πάσχει από Αιµοσφαιρινοπάθεια Η (ΗbH), δηλαδή 3 από τα 4 γονίδια της α-Θαλασσαιµίας είναι μη-λειτουργικά και ο άλλος γονέας έχει ένα γονίδιο της α-Θαλασσαιμίας, δηλαδή είναι φορέας της α+-Θαλασσαιµίας, τότε για κάθε εγκυμοσύνη υπάρχει η πιθανότητα 1 στις 4 (25%) το παιδί να είναι φορέας της α+-Θαλασσαιµίας, 1 στις 2 (50%) να είναι φορέας της α0-Θαλασσαιµίας και 1 στις 4 (25%) να πάσχει από Αιµοσφαιρινοπάθεια Η (HbH). i v. Αιµοσφαιρινοπάθεια Η/Φορέας α0-Θαλασσαιµίας Όταν ο ένας γονέας πάσχει από Αιµοσφαιρινοπάθεια Η και ο άλλος γονέας είναι φορέας της α0-Θαλασσαιµίας µε δύο γονίδια α-Θαλασσαιµίας σε ένα χρωµόσωµα, τότε κάθε παιδί έχει πιθανότητα 1 στις 4 (25%) να είναι φορέας της α+-Θαλασσαιµίας, 1 στις 4 (25%) να είναι φορέας της α0-Θαλασσαιµίας, 1 στις 4 (25%) να πάσχει από Αιµοσφαιρινοπάθεια Η και 1 στις 4 (25%) περιπτώσεις να προκύψει α-μείζονα Θαλασσαιμία ή αλλιώς, Εμβρυϊκός Ύδρωπας. v. Αιµοσφαιρινοπάθεια Η/Φορέας α0-Θαλασσαιµίας Όταν ο ένας γονέας πάσχει από Αιµοσφαιρινοπάθεια Η και ο άλλος γονέας είναι φορέας της α0-Θαλασσαιµίας µε ένα γονίδιο της α-Θαλασσαιμίας και στα δύο χρωµοσώµατα, κάθε παιδί, που προκυπτει έχει πιθανότητα 1 στις 2 (50%) να είναι φορέας της α0-Θαλασσαιµίας και 1 στις 2 (50%) να πάσχει από Αιµοσφαιρινοπάθεια Η, ακριβώς όπως ο ένας γονέας του.
11
12
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
νi. Αιµοσφαιρινοπάθεια Η/Αιµοσφαιρινοπάθεια Η Όταν και οι δύο γονείς πάσχουν από Αιµοσφαιρινοπάθεια Η, υπάρχει πιθανότητα σε κάθε εγκυμοσύνη 1 στις 4 (25%) το παιδί να έχει α-μείζονα Θαλασσαιμία ή άλλως Εµβρυϊκός Ύδρωπας, 1 στις 2 (50%) να πάσχει από Αιµοσφαιρινοπάθεια Η, και 1 στις 4 (25%) να είναι φορέας της α0-Θαλασσαιµίας. Είναι, επίσης, πιθανό η α-Θαλασσαιµία να συνδυαστεί µε άλλες σπάνιες παραλλαγές που επηρεάζουν το γονίδιο της α-Θαλασσαιµίας. Συζητήστε µε το γιατρό σας ή τον σύµβουλο γενετικής στις Κλινικές Θαλασσαιµίας, σε περίπτωση που χρειάζεστε περισσότερες πληροφορίες για συνδυασµούς που δεν περιγράφονται στο βιβλιάριο αυτό.
Τι είναι η Αιμοσφαιρινοπάθεια Η (HbH); Όταν ένα παιδί κληρονοµεί από τους γονείς του µόνο ένα φυσιολογικό γονίδιο α-Θαλασσαιµίας και τρία (3) μη-λειτουργικά, η διαταραχή σχετίζεται µε πολύ µειωµένη παραγωγή α-αλύσων, δηλαδή του α-μέρους της αιμοσφαιρίνης. Σε αυτή την περίπτωση, η περίσσεια των αλυσών β ή του β-μέρους της αιμοσφαιρίνης, οι οποίες εξακολουθούν να παράγονται από τα λειτουργικά γονίδια β-αιμοσφαιρίνης, δεν µπορεί να συζευχθεί µε α-αλύσους για να παραχθεί η κοινή Αιµοσφαιρίνη ενηλίκου (HbA). Αντ’ αυτού, οι ελεύθερες β-άλυσοι ενώνονται µεταξύ τους και σχηµατίζουν µια “νέα” αιµοσφαιρίνη (β4) στο αίµα του ασθενούς, που είναι γνωστή ως αιµοσφαιρίνη Η (HbH). Παρ’ όλο που αυτή δεν είναι η αιµοσφαιρίνη που ανευρίσκεται συνήθως στα ερυθροκύτταρα των ενηλίκων, αυτό το µόριο (HbH) έχει την ικανότητα, όπως η κοινή αιµοσφαιρίνη ενηλίκου (α2 β2), να µεταφέρει οξυγόνο στους ιστούς ικανοποιητικά. Είναι όµως ένα σχετικά ασταθές µόριο, και η συνεχής αποδόµησή του έχει ως αποτέλεσµα τον πρώιµο θάνατο ή τη διάσπαση των ερυθροκυττάρων, ή άλλως γνωστή στην ιατρική ως αιµόλυση. Έτσι προκαλείται από µέτριου έως σοβαρού βαθµού αναιµία και άλλες σχετικές διαταραχές, όπως η παραμόρφωση οστών, καταβολή δυνάµεων, σχηµατισµός χολόλιθων και αύξηση του σπλήνα, οι οποίες και αυτές κυμαίνονται από ελαφρές ως σοβαρές. Η αναιµία είναι ήπια στους περισσότερους ασθενείς µε Αιµοσφαιρινοπάθεια Η (HbH). Γενικά δεν χρειάζονται καµία θεραπεία, όπως µετάγγιση αίµατος, και ζουν µια καθ’ όλα φυσιολογική ζωή. Σε μερικές περιπτώσεις, όµως, η αναιµία είναι σοβαρή και µπορεί να επιδεινωθεί από ορισµένους παράγοντες, όπως είναι οι λοιµώξεις, η εγκυµοσύνη ή ακόµη σε περιπτώσεις που ο ασθενής λαµβάνει συγκεκριµένα φάρµακα. Καθώς πρόκειται για χρόνια κατάσταση, ο
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
13
ασθενής µε Αιµοσφαιρινοπάθεια Η, µπορεί να χρειάζεται παρακολούθηση και επιπρόσθετη ιατρική αντιµετώπιση σε εξειδικευµένο κέντρο καθώς και έναν γενικό προληπτικό έλεγχο κάθε χρόνο. Όμως, υπάρχουν και περιστατικά, πιο συχνά στη Ν.Α. Ασία, τα οποία χρειάζονται τακτικές μεταγγίσεις αίματος.
Πώς γίνεται η διάγνωση της Αιμοσφαιρινοπάθειας Η (HbH); Ένα παιδί που γεννιέται με Αιμοσφαιρινοπάθεια Η δεν εμφανίζει ορατά συμπτώματα της ασθένειας, αλλά μπορεί να αναπτύξει ίκτερο τις πρώτες μέρες της ζωής του. Εάν υπάρχει πρόγραμμα ελέγχου/ανίχνευσης νεογνών (φορέων) στη χώρα όπου ζει η οικογένεια, τότε παρέχεται η δυνατότητα να διαγνωστεί έγκαιρα το παιδί. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό αν δεν έχουν ελεγχθεί οι γονείς, αν δεν έχουν γίνει προγεννητικές εξετάσεις και αν δεν υπάρχει άλλο παιδί με την ασθένεια στην οικογένεια.
Εμβρυϊκός Ύδρωπας - Μείζων α-Θαλασσαιμία - Αιμοσφαιρίνη BART’S Στην περίπτωση αυτή, ο οργανισµός δεν µπορεί να παράγει το α-μέρος της αιμοσφαιρίνης, με αποτέλεσµα να µη σχηµατίζεται η φυσιολογική αιµοσφαιρίνη, η οποία απαιτεί την απόλυτη σύζευξη των α- και β-μερών της αιμοσφαιρίνης. Αντ’ αυτού, ένα τρίτο μέρος που απαρτίζει την αιμοσφαιρίνη, το γ ή γ-μέρος, που αποτελεί συστατικό της εμβρυϊκής αιµοσφαιρίνης (HbF), ενώνονται µεταξύ τους και δημιουργούν έναν νέο τύπο αιµοσφαιρίνης, την αιµοσφαιρίνη Barts (γ4). Η αιµοσφαιρίνη αυτή, όμως, δεν έχει την ικανότητα να µεταφέρει οξυγόνο και δεν µπορεί εποµένως να διατηρήσει τη ζωή. Ο Εμβρυϊκός Ύδρωπας προκαλεί σοβαρή αναιµία που προσβάλλει το µωρό στη µήτρα, πριν από τη γέννησή του. Το έµβρυο µε αυτή τη διαταραχή φαίνεται να αναπτύσσεται φυσιολογικά αρχικά, αλλά στη συνέχεια αναπτύσσει καρδιακή ανεπάρκεια, που οδηγεί σε οίδηµα του εµβρύου και του πλακούντα και σε σηµαντική αύξηση του όγκου του αµνιακού υγρού (υδράµνιο). Αυτό συχνά οδηγεί σε πρόωρο τοκετό και το παιδί είναι συνήθως νεκρό (θνησιγενές) κατά τον τοκετό. Η µητέρα µπορεί επίσης να αναπτύξει υψηλή αρτηριακή πίεση και να παρουσιάσει δυσκολία στον τοκετό. Διατρέχει δε κίνδυνο να αιµορραγήσει µετά από τον τοκετό, αν έχει κατακρατηθεί το περιεχόµενο της µήτρας. Καθώς η ζωή και η ευεξία της µητέρας τίθενται σε κίνδυνο, η πρόληψη έχει θεµελιώδη σηµασία σ’ αυτή τη διαταραχή. Σε µερικές εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις, η ενδοµήτρια µετάγγιση αίµατος έχει καταστήσει δυνατή τη γέννηση παιδιών µε ύδρωπα, τα οποία στη συνέχεια χρειάζονται µεταγγίσεις και ιατρική φροντίδα καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, όπως ακριβώς στην μείζονα βΘαλασσαμία.
14
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
Ο συνδυασμός α-Θαλασσαιμίας/Μείζονος β-Θαλασσαιμίας Η α-Θαλασσαιµία µπορεί να µεταβιβαστεί κληρονοµικά µαζί µε τη β-Θαλασσαιµία και άλλες παραλλαγές των β-σφαιρινών από φορείς γονείς. Συγκεκριμένα όμως, η φορεία της αΘαλασσαιµίας σε ασθενείς µε µείζονα β-Θαλασσαιµία µπορεί να συµβάλει θετικά στην κλινική έκβαση της µείζονος β- Θαλασσαιµίας. Γι’ αυτό και οι ασθενείς με μείζονα β-Θαλασσαιμία, πάντα εξετάζονται και για συνύπαρξη της α-Θαλασσαιμίας.
Εργαστηριακός έλεγχος για να εξακριβωθεί εάν ένα άτομο είναι φορέας ή ασθενής με Αιμοσφαιρινοπάθεια Η Ο εργαστηριακός έλεγχος για τη α-Θαλασσαιμία όπως και για τις άλλες αιμοσφαιρινοπάθειες είναι μία εξέταση ρουτίνας, που αναφέρεται ως γενική εξέταση αίματος. Η μικροσκοπική εξέταση των ερυθρών αιμοσφαιρίων, που αξιολογεί κυρίως το μέγεθος και το χρώμα τους, καθώς και η μέτρηση αιματολογικών παραμέτρων, μέσα από τις οποίες αξιολογείται το μέγεθος και ο όγκος των ερυθροκυττάρων, η ποσότητα της αιμοσφαιρίνης, προσφέρουν μία πρώτη καλή ένδειξη (σε μεγάλο βαθμό) για τη διάγνωση της αιμοσφαιρίνης Η. Στο μικροσκόπιο, με ειδική χρώση φαίνονται και τα σωμάτια της Η μέσα στα ερυθρά αιμοσφαίρια. Υπάρχουν και άλλοι τρόποι διάγνωσης της Αιμοσφαιρινοπάθειας Η, όπως είναι η ηλεκτροφόρηση και μία παραλλαγή της ηλεκτροφόρησης που ονομάζεται ισο-ηλεκτρική εστίαση (isoelectric focusing, IEF), καθώς και μία ειδική εργαστηριακή μέθοδος που ονομάζεται υγρή χρωματογραφία υψηλής πίεσης (high pressure liquid chromatography, HPLC). Και οι δύο αυτές μέθοδοι χαρακτηρίζονται από υψηλή ευαισθησία και ειδικότητα και θεωρούνται σήμερα μέθοδοι αναφοράς. Όπου οι πιο πάνω εξετάσεις δεν καταλήγουν σε σαφές αποτέλεσμα, ιδιαίτερα αν υπάρχουν συνδυασμοί με άλλες παραλλαγές της αιμοσφαιρίνης ή Θαλασσαιμίες, τότε χρησιμοποιούνται πιο εξειδικευμένες εργαστηριακές μέθοδοι. Αυτές ονομάζονται γενετικές δοκιμασίες, δηλαδή δοκιμασίες που στηρίζονται στην εξέταση του γενετικού υλικού, του DNA του αίματος του ατόμου. Συχνά χρειάζεται και ανάλυση των άλλων μελών της οικογένειάς του ατόμου, ώστε να μπορεί να τεθεί βέβαιη διάγνωση. Πέραν της διάγνωσης φορείας ή ασθένειας, οι μέθοδοι αυτές που βασίζονται στο DNA είναι δυνατόν, στην περίπτωση ασθένειας, να παρέχουν και μία ένδειξη της κλινικής της σοβαρότητας.
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
15
ΠΡΟΓΕΝΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΓΝΩΣΗ Έλεγχος εμβρύου για μείζονα α-Θαλασσαιμία (Eμβρυϊκός Ύδρωπας) και Αιμοσφαιρίνης Η Στην α-Θαλασσαιμία, η προγεννητική διάγνωση στο έμβρυο επιτυγχάνεται με τον ίδιο τρόπο όπως και με τις άλλες αιμοσφαιρινοπάθειες, δηλαδή με τη λήψη και ανάλυση των κυττάρων χοριακής λάχνης (CVS), που λαμβάνεται από τον ειδικά εκπαιδευμένο γυναικολόγο, περίπου τη 10η ή την 11η βδομάδα κύησης. Υπάρχουν βέβαια και άλλοι τρόποι λήψης υγρού ή κυττάρων από διαφορετικές εστίες σε διαφορετικά στάδια της κύησης, συνήθως πιο καθυστερημένης, όπως π.χ. αμνιοκέντηση και με λήψη εμβρυϊκού αίματος από τον ομφάλιο λώρο. Στην α-Θαλασσαιμία, η προγεννητική διάγνωση στο έμβρυο δικαιολογείται μόνο όταν αναμένεται κλινική σοβαρή Αιμοφαιρινοπάθεια Η ή Εμβρυϊκός Ύδρωπας.
Υπηρεσίες στην Κύπρο Για την Αιμοσφαιρινοπάθεια Η, τόσο για τη διάγνωση των φορέων της νόσου, όσο και η κλινική παρακολούθηση των ατόμων με Αιμοσφαιρίνη Η, αντιμετωπίζονται στα κλινικά εργαστήρια και στις κλινικές των Κέντρων Θαλασσαιμίας, Λευκωσίας, Λάρνακας, Λεμεσού και Πάφου. Στην Κύπρο, το 20-25% του πληθυσμού είναι φορείς της α-Θαλασσαιμίας. Ο εργαστηριακός έλεγχος, καθώς και η παροχή γενετικών συμβουλών, διεκπεραιώνεται στα Κέντρα Θαλασσαιμίας, παγκύπρια, με τη συμβολή του ειδικού εργαστηρίου του Ινστιτούτου Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου (ΙΝΓΚ).
16
Μαθαίνω για την α-Θαλασσαιμία
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Για οποιεσδήποτε περαιτέρω πληροφορίες ή και προσωπικές συναντήσεις μπορείτε να απευθυνθείτε στο εργαστηριακό και ιατρικό προσωπικό των πιο κάτω Κέντρων Θαλασσαιμίας:
Λευκωσία: • Νοσοκομείο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος ΙΙΙ, τηλ.: 22405000 • Εργαστήριο Πληθυσμιακού Ελέγχου - Κέντρο Θαλασσαιμίας, τηλ.: 22405482 • Κλινική Θαλασσαιμίας, τηλ.: 22405490
Λάρνακα: • Γενικό Νοσοκομείο, τηλ.: 24800500 • Χημείο, τηλ.: 24800385 • Κλινική Θαλασσαιμίας, τηλ.: 24800460
Λεμεσός: • Γενικό Νοσοκομείο, τηλ.: 25801100 • Χημείο, τηλ.: 25801294, 95 • Κλινική Θαλασσαιμίας, τηλ.: 25801272, 74
Πάφος: • Γενικό Νοσοκομείο, τηλ.: 26803100 • Χημείο, τηλ.: 26803121 • Κλινική Θαλασσαιμίας, τηλ.: 26803331 Για άλλες πληροφορίες σε ό,τι αφορά τις υπηρεσίες του εργαστηρίου του Ινστιτούτου Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου, μπορείτε να απευθυνθείτε στα πιο κάτω τηλέφωνα:
Ινστιτούτο Νευρολογίας και Γενετικής Κύπρου Tηλ.: 22358600, 22392652 • Ιστότοπος: www.cing.ac.cy Οι ασθενείς και οι γονείς μπορούν, επίσης, να ζητήσουν στήριξη/υποστήριξη και πληροφορίες από τους ακόλουθους φορείς:
Παγκύπριος Αντιαναιμικός Σύνδεσμος (ΠΑΣ) Φιλίππου Χατζηγεωργίου 1, Ακρόπολη, τ.κ. 2080 Στρόβολος - Λευκωσία Τηλ.: 22429141, Τηλεομ.: 22315792 Ηλ.-ταχ.: info@thalassemia.org.cy • Ιστότοπος: www.thalassemia.org.cy
Διεθνής Ομοσπονδία Θαλασσαιμίας (ΔΟΘ) Ιφιγενείας 31, Τζοάννα Κορτ, 3ος όροφος, τ.κ. 2007 Στρόβολος - Λευκωσία Τηλ.: 22319129, Τηλεομ.: 22314554 Ηλ.-ταχ.: thalassaemia@cytanet.com.cy • Ιστότοπος: www.thalassaemia.org.cy
a