Πρόλογος, κείμενο, ανθολόγηση τεκμηρίων: Κώστας Σπυρόπουλος Σχεδιασμός, τυπογραφική επιμέλεια: Κωνσταντίνος Ι. Κορίδης Διορθώσεις τυπογραφικών δοκιμίων: Δανάη Αλεξοπούλου Σελιδοποίηση: Ζωή Ιωακειμίδου Καλλιτεχνική επιμέλεια εξωφύλλου: Ευάγγελος Κασσαβέτης
Φωτογραφία εξωφύλλου: Μοντέλα ποζάρουν σε αυτοκίνητο Ford, με τις φιάλες Παπανικολάου, στο περίπτερο της αυτοκινητοβιομηχανίας στην Παγκόσμια Έκθεση του Σαν Φρανσίσκο το 1915, αρχείο Panama-Pacific World Fair San Francisco
Όπισθεν εξωφύλλου: Οι αμπελώνες της Καμπανίας το 18ο αιώνα, χάρτης του César François Cassini Όπισθεν οπισθοφύλλου: Χάρτης της Μαντινείας, του Γερμανού τοπογράφου Ferdinand Aldenhoven, Αθήνα 1841
© Copyright έκδοσης: Εκδόσεις Ιωλκός Γραμματοσειρά Iolkos Apla [αποκλειστική χρήση]
Μάρτιος 2023, β΄ Έκδοση (α΄ Έκδοση, Μάιος 2022, με χορηγία από το Κτήμα Τσέλεπου)
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΩΛΚΟΣ Ανδρέου Μεταξά 12 ϗ Ζ. Πηγής, Αθήνα 106 81 Τηλ.: 210-3304111, 210-3618684, 210-3304211 e-mail: iolkos@otenet.gr www.iolcos.gr
ISBN 978-960-640-138-1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝ
α
Πρόλογος του συγγραφέα στη δεύτερη έκδοση 9 ~ ΚΩ -
«Αρκαδία, η Καμπανία της Ανατολής»
~ βαΣίΛΕΙΟΣ Σ. ΠαΠαΝΙΚΟΛ αΟΥ Το Οινολογικόν ζήτημα και η Αρκαδία υπό Οινολογικήν Έποψιν
οίνος εθνικός»
Σπυρίδωνος Παπανικολάου και, αφετέρου, τεκμήρια και μαρτυρίες για τη λειτουργία
και άλλων οινοποιητικών επιχειρήσεων στον ίδιο ιστορικό χρόνο και τόπο — δέκα μικρές οικογενειακές στην Αρκαδία, αλλά και μη Αρκάδες επιχειρηματίες όπως ο Ανδρέας Καμπάς και ο οινοβιομήχανος Γεώργιος Ησαΐας.
Η απόφαση για την έκδοση με λύτρωσε στη δραματουργία της ταινίας. Μια πολυετής έρευνα αν ενσωματωθεί ολόκληρη σε μια
ταινία θα την απο-δραματοποιήσει, όχι μόνο λόγω της επιμηκυμένης διάρκειάς της, αλλά, κυρίως, διότι στην ταινία το διακύ -
βευμα είναι η συναισθηματική ταύτιση με τον τραγικό ήρωα της
Οινοποιίας Παπανικολάου, τον Βασίλειο. Αν προσετίθεντο στην
ταινία και οι άλλες ιστορίες, αυτό το διακύβευμα θα χανόταν, το
ίδιο και ο θεατής. Εξ αυτού του λόγου η έκδοση δεν είναι μόνο η
τεκμηρίωση της ταινίας, αλλά και μια συμβολή στην καταγραφή
της επιχειρηματικής, επιστημονικής και ιδεολογικής διαδρομής
των πρωτοπόρων παραγωγών αφρώδους οίνου στην Αρκαδία επί
χρόνια (9-9).
Πάντως η θέαση της ταινίας δεν προϋποθέτει την ανάγνωση
του βιβλίου και το διάβασμα δεν απευθύνεται μόνο στους θεατές.
Η έρευνα ξεκίνησε όταν διάβασα σε μια τριπολιτσιώτικη εφη-
μερίδα του 9ου αιώνα ότι «μετεκλήθη ενταύθα Γάλλος ειδικός
εκ Βορδώ για να επιβλέψει την οινοποίησιν αφρίτου Τριπολίτου
οίνου». Η φαντασία μου πυρακτώθηκε όταν, λίγο αργότερα, αντίκρισα μια φιάλη του 9, με παραβιασμένο φελλό και σκισμένη, τραυματισμένη από το χρόνο ετικέτα. Μου φάνηκε σαν να κειτόταν μπροστά μου το λείψανο του δημιουργού της. Όταν έμαθα ότι εκείνος είχε αυτοκτονήσει εξαιτίας μιας χρεοκοπίας και γιατί το θαυμαστό του έργο —να φτιάξει από το , κρασί που
μου φάνταζε σαν το άταφο και αθρήνητο σώμα του. Πολλοί με ρωτούν για το κίνητρό μου. Πριν από σαράντα πέντε χρόνια άκουσα από έναν σπουδαίο ιστορικό γιατί έγινε ιστορικός.
«Για να μην νιώθω, είπε, πρόσφυγας σε μια βόλτα από την Ομόνοια έως το Σύνταγμα». Δεν είμαι ιστορικός, απλώς φιλίστωρ. Για να μη νιώθω πρόσφυγας σε μια βόλτα από τα Τσιπιανά έως τα Δολιανά, μέσω Τριπόλεως, αναζητώ και με αυτή την έρευνα απαντήσεις για τις χαμένες ευκαιρίες του τόπου μας.
0
ΣΤηΝ αΝά ΧΕίΡας έκδοση συγκεντρώθηκαν κείμενα, επιστολές και ανακοινώσεις των πρωτοπόρων οινοποιών της
Αρκαδίας
του 9ου αιώνα Ανδρέα Γεωργιάδη, Βασιλείου Παπανικολάου και Σπυρίδωνος Παπαγεωργιάδη, οι οποίοι οινοποιούσαν το φιλέρι παράγοντας αφρώδη οίνο τέτοιας υψηλής ποιότητας, ώστε να βραβευθούν με χρυσά μετάλλια στις παγκόσμιες και διεθνείς εκθέσεις από το έως το 9.
Οι τρεις πρωτοπόροι έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Σπούδα-
σαν οινοποιία, γεωπονία ή χημεία στη Γαλλία και καταρτίστη -
καν εμπειρικά σε γαλλικά οινοποιεία. Εκεί μυήθηκαν στην παραδοσιακή μέθοδο της Καμπανίας (Champagne, περιοχή-νομός
της Γαλλίας, 0 χλμ. ανατολικά βορείως του Παρισιού) για την παραγωγή σαμπάνιας. Πέραν των βραβείων, τα οποία κέρδισαν διεθνώς και ιδιαιτέρως στη Γαλλία, έκαναν και εξαγωγές στην
πατρίδα της σαμπάνιας. Επιπλέον, τους συνδέει ένα κοινό όραμα: Αρκαδία, Η Καμπανία της Ανατολής – φράση του Βασιλείου
Αποστόλης Σπυρόπουλος (9-0). Οινολόγος στο Κτήμα Σπυρόπουλου, φίλος του συγγραφέα.
Παπανικολάου από το βιβλίο του Το Οινολογικόν ζήτημα και η Αρκαδία υπό Οινολογικήν Έποψιν. Το όραμα αυτό εδραζόταν στην ομοιότητα της γαλλικής Καμπανίας με το οροπέδιο της Μαντινείας και της Τεγέας ως προς τη σύσταση του εδάφους, το μικροκλίμα, το υψόμετρο και, ιδίως, την καλλιέργεια της αρωματικής
ποικιλίας φιλέρι, το σύγχρονο μοσχοφίλερο. Ο Β. Παπανικολάου
συμπυκνώνει το όραμα με ενάργεια και το επαναλαμβάνει σε κά-
θε άρθρο του στον Τύπο, όπως επίσης και ως ομιλητής από όλα τα
βήματα των συνεδρίων στην Ελλάδα και το εξωτερικό από το 9 έως το 9. Νωρίτερα, το 9, ο προεξάρχων τον διθύραμβον του
μοσχοφίλερου Ανδρέας Γεωργιάδης ευαγγελίζεται ως εθνικό οίνο
τον καμπανίτη της Μαντινείας. Τη σκυτάλη παραλαμβάνουν το 9 οι Ι. και Σπ. Παπαγεωργιάδης και Βασίλειος Βαφιόπουλος αναγορεύοντας τη Μαντινεία ως την Καμπανία της Ελλάδος.
Στην έκδοση συμπεριλαμβάνεται η πρώτη, δημοσιευμένη το 90, εργαστηριακή ανάλυση των ελληνικών οίνων από τον ιδρυτή της επιστήμης της Χημείας στην Ελλάδα, Αναστάσιο Χρηστομάνο, καθηγητή, τότε, στο Αθήνησι και, κατόπιν, πρύτανη. Στο κείμενο του Χρηστομάνου γίνεται μνεία των εργαστηριακών αναλύσεων των οίνων Τεγέας και Μαντινείας και αναφέρει «το πεφημισμένον Φιλέρι, όπερ είνε εφάμιλλον προς τους οίνους της Καμπανίας, της Εσπερνών και του Μοζέλα, υπερακοντίζον, ίσως, το άρωμα τούτων». Το άρθρο του Αναστασίου Χρηστομάνου είναι
μια μοναδική χαρτογράφηση όλων των οινοπαραγωγικών περι-
οχών της χώρας και των επώνυμων παραγωγών στην αυγή του
0ού αιώνα. Το κείμενο προσφέρει στον αναγνώστη την πανορα-
μική εικόνα της ελληνικής οινοποιίας την ίδια εποχή, κατά την
οποία επιχειρούν οι πρωτοπόροι του Μοσχοφίλερου.
Αρκάς οινοποιός αφρώδους οίνου. Διετέλεσε δήμαρχος Τριπόλεως.
Τα Νέα Γεωπονικά, Νοέμβριος 90, αριθμ. , έτος Ε΄.
Η συνέκδοση αυτών των κειμένων έχει ως σκοπό να αναζητηθούν απαντήσεις στο ερώτημα: Ήταν ρεαλιστικό τo όραμα να μετασχηματισθεί, από τα τέλη του 9ου αιώνα, η Αρκαδία με τον καμπανίτη οίνο της, σε μια Champagne (Καμπανία) της Ανατολής ως μια μικρογραφία της γαλλικής Champagne; Αν, όντως, ήταν βάσιμο το σχέδιο γιατί δεν πραγματοποιήθηκε; Πόσο κόστισε στη σύγχρονη οινοποιητική βιομηχανία του μοσχοφίλερου
η εξαφάνιση της ποικιλίας, επί εξήντα χρόνια, από την εγχώρια
και τη διεθνή αγορά;
Η παρούσα έκδοση θα επιχειρήσει να δώσει τις δικές της απαντήσεις, έχοντας επίγνωση ότι οι πλέον έγκυρες θα δοθούν από
τους ειδικούς της οικονομικής ιστορίας και της οινολογίας, αλλά
και τους κληρονόμους των πρωτοπόρων, τους σύγχρονους οινοποιούς του Μοσχοφίλερου.
Ωστόσο, πριν από τις απαντήσεις υπάρχουν ορισμένα προαπαιτούμενα για τη νομιμοποίηση του ερωτήματος. Γιατί «η Αρκαδία»
και όχι κάποια άλλη οινοπαραγωγική περιοχή; Γιατί «η Καμπα-
νία» ως πρότυπο και όχι το Μπορντό, η Αλσατία ή η Τοσκάνη και, τέλος, γιατί «της Ανατολής»; Πώς οριοθετείται ιστορικά, οικονομικά και γεωγραφικά «η Ανατολή»; Ήταν απλώς το κρασί τους «bon pour l’Orient», δηλαδή κατώτερο μεν του γαλλικού, αλλά κατάλληλο προς εξαγωγή σε λιγότερο ανεπτυγμένες/εκλεπτυσμένες αγορές ή μήπως έβλεπαν την Ανατολή ως μια εμπορική
ενδοχώρα, προνομιακή για Έλληνες παραγωγούς;
Στο ερώτημα γιατί η Αρκαδία, η πρώτη απάντηση είναι ότι
περί Αρκαδίας ομιλούν οι συγγραφείς των κειμένων και στην Αρκαδία οινοποιούν. Βεβαίως «για κανένα δε μαθαίνουμε τι είναι
από όσα ο ίδιος λέγει για τον εαυτό του». Όμως, στους αυτοαναφορικούς ισχυρισμούς των Αρκάδων ήρθαν να προστεθούν, πολύ νωρίς, έξωθεν καλές και συνηγορούσες μαρτυρίες. Ο Eduard Ferret, εκδότης του περιοδικού Bordeaux et Ses Vins εξέδωσε το
Κείμενα,�επιστολές�και�ανακοινώσεις�των�πρωτοπόρων�οινοποιών�της�Αρκαδίας�Ανδρέα�Γεωργιάδη,�Βασι-
λείου�Παπανικολάου�και�Σπυρίδωνος�Παπαγεωργιάδη,�
οι�οποίοι�οινοποιούσαν�το�φιλέρι�παράγοντας�αφρώδη�
οίνο�τέτοιας�υψηλής�ποιότητας,�ώστε�να�βραβευτούν�
με�χρυσά�μετάλλια�σε�παγκόσμιες�και�διεθνείς�εκθέ-
σεις�από�το������έως�το�����.�Σπούδασαν�οινοποιία,�
γεωπονία�ή�χημεία�στη�Γαλλία�και�καταρτίστηκαν�
εμπειρικά�σε�γαλλικά�οινοποιεία.�Εκεί�μυήθηκαν�στην�
παραδοσιακή�μέθοδο�της�Καμπανίας�για�την�παραγωγή�σαμπάνιας.
