Τα κράτη των σταυροφόρων στην Ανατολή
27
3.4. Οι τοπικοί πληθυσμοί: Οι κοινότητες των λατινικών κρατών συμπεριέλαβαν πληθυσμούς, οι οποίοι είχαν διαφορετική θρησκεία, έθιμα και παραδόσεις. Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί διαφόρων δογμάτων αποτελούσαν την πλειονότητα των τοπικών πληθυσμών, αλλά υπήρχαν και μικρές μειονοτικές κοινότητες, όπως αυτές των Εβραίων και των Σαμαρειτών στη Γαλιλαία. Ο βασικός κοινωνικός πυρήνας υπήρξε ο οικισμός, ο οποίος αποτελούσε δημοσιονομική μονάδα επί βυζαντινής και αραβικής κυριαρχίας. Οι σταυροφόροι εισήγαγαν το δυτικό φεουδαρχικό πρότυπο, στο οποίο τα δικαιώματα κυριαρχίας του κράτους επί της γης μεταβιβάστηκαν στους τοπικούς άρχοντες. Οι τοπικές κοινωνίες, όμως, διατήρησαν τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά τους. Στην πραγματικότητα, κάθε οικισμός ήταν αυτοδιοικούμενος και διατηρούσε τη δικαιοδοσία για την είσπραξη των φόρων, καθώς επίσης και την ευθύνη για τη συγκρότηση της Η ΙΕΡΗ ΠΟΛΗ Η πόλη της Ιερουσαλήμ βρίσκεται σε ορεινό μέρος δίχως ρεμάτα, δάσοι και πηγές, με μοναδική εξαίρεση τη πηγή του Σιλωάμ, η οποία βρίσκεται σε απόσταση βολής τόξου από την πόλη, στο κάτω μέρος της κοιλάδας κάτω από το βουνό Σιών. Ωστόσο, υπάρχουν πολλές δεξαμενές μέσα στην πόλη με άφθονο νερό, οι οποίες προορίζονται για τις βροχές του χειμώνα. Πολλές βρίσκονται και έξω από την πόλη για χρήση ανθρώπων και βοοειδών. Η πόλη δεν προσβάλλει κανέναν εξαιτίας του μικρού ή του μεγάλου μεγέθους της. Το εσωτερικό της από τοίχο σε τοίχο μετράει τέσσερεις βολές τόξου. Στη δυτική πλευρά της βρίσκεται ο πύργος του Δαβίδ, ο οποίος αποτελεί και στις δύο πλευρές του μέρος του τείχους της πόλης. Το Όρος Σιών βρίσκεται προς τα νότια σε απόσταση λιγότερη από μιας βολής τόξου. Προς τα ανατολικά είναι το Όρος των Ελαιών, ένα μίλι μακριά από την πόλη. Η εκκλησία του Πανάγιου Τάφου έχει στρογγυλό σχήμα και ποτέ δεν καλύφθηκε από στέγη, αλλά μέσω ενός ανοίγματος που επινόησε η δεξιοτεχνία ενός ικανού αρχιτέκτονα είναι πάντα ανοιχτή σε κοινή θέα από ψηλά. Υπάρχει στην ίδια πόλη ο Ναός του Κυρίου [Θόλος του Βράχου], ένα κυκλικό οικοδόμημα κτισμένο στην τοποθεσία όπου ο Σολομώντας είχε προηγουμέ-
28
Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (11ος-13ος αιώνας)
νως αναγείρει ένα υπέροχο κτίριο. Αν και το παρόν οικοδόμημα δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να συγκριθεί με το προηγούμενο σχέδιο, ο ναός είναι έξοχης κατασκευής και πολύ όμορφος στην εμφάνιση. Δεν είμαι σε θέση, δεν τολμώ, και δεν ξέρω πώς να περιγράψω τα πολλά πράγματα που βρίσκονταν στο εσωτερικό του ναού – ορισμένα από αυτά είναι ακόμα εκεί, ενώ άλλα έχουν ήδη αφαιρεθεί – από φόβο μην απογοητεύσω με κάποιο τρόπο τους αναγνώστες ή τους ακροατές αυτών των πραγμάτων. Στη μέση του ναού, όταν εισήλθαμε για πρώτη φορά, και μετά από αυτό για περίπου δεκαπέντε χρόνια, υπήρχε ένας βράχος, όπου, όπως λέγεται από θεία έμπνευση, φυλάσσονταν σφραγισμένες η κιβωτός της διαθήκης του Κυρίου, η λήκυθος και οι πλάκες του Μωυσή […]. Επειδή όμως ο βράχος παραμόρφωνε το ναό του Κυρίου, αργότερα καλύφθηκε και επιστρώθηκε με μάρμαρο, κάτω στο σημείο που ο βωμός βρίσκεται σήμερα και που ο ιερέας τελεί την λειτουργίa. Όλοι οι Σαρακηνοί τιμούν το ναό αυτό του Κυρίου με μεγάλη ευλάβεια, και έλεγαν τις προσευχές τους εκεί – σύμφωνα με τους δικούς τους νόμους – με μεγαλύτερη προθυμία από οπουδήποτε αλλού, παρά το γεγονός ότι τις σπαταλάνε σε ένα είδωλο φτιαγμένο στο όνομα του Μωάμεθ. Επίσης, δεν επέτρεπαν σε κανένα χριστιανό να εισέλθει στο ναό. Από τους δρόμους της πόλης δεν λείπουν οι υδρορροές μέσω των οποίων όλα τα απορρίμματα αποβάλλονται το χειμώνα. Ο αυτοκράτορας Αίλιος Αδριανός κόσμησε την πόλη αυτή με θαυμάσιο τρόπο και διακόσμησε τις συνοικίες και τους δρόμους της με πεζοδρόμια. Η Ιερουσαλήμ ονομαζόταν και Αίλια από το όνομα του αυτοκράτορα. Εξαιτίας αυτών και άλλα τέτοιων πραγμάτων, είναι μια λαμπρή και ευλαβούμενη πόλη (Fulcher of Chartes, Historia Hierosolymitana, μεταφρ. αποσπασμάτων από τον τόμο Chronicles of the Crusades, σελ. 92).
αγροτικής αστυνομίας και την απονομή δικαιοσύνης. Οι αγρότες ήταν υποχρεωμένοι είτε να πληρώσουν ενοίκιο στον τοπικό άρχοντα είτε να του παραδώσουν μέρος της γεωργικής παραγωγής τους, ενώ τους επιβλήθηκε και σειρά από συμπληρωματικούς φόρους. Η κατάστασή τους μπορεί να συγκριθεί με αυτή των παροίκων στη Δυτική Ευρώπη, οι οποίοι αν και ελεύθεροι, υπόκειντο σε ορισμένους περιορισμούς, όπως η απαγόρευση αποχώρησής τους από το χωριό. Οι μουσουλμάνοι πάροικοι όφειλαν επίσης
Τα κράτη των σταυροφόρων στην Ανατολή
29
να καταβάλλουν κεφαλικό φόρο (capitatio). Αντίθετα, η κατάσταση στα αστικά κέντρα εξελίχθηκε κάπως διαφορετικά, καθότι εκεί οι τοπικοί πληθυσμοί βρίσκονταν σε συνεχή επαφή με τους Λατίνους. Η πλήρης ενσωμάτωσή τους στη νέα κοινωνία της Μέσης Ανατολής ήταν ωστόσο αδύνατη, επειδή η λατινική νομοθεσία προσδιόριζε και διέκρινε τις τοπικές κοινότητες, με βάση θρησκευτικά κριτήρια και απαγόρευε τη συμμετοχή μουσουλμάνων στη δημόσια ζωή των λατινικών κρατών. Αρχικά, οι μουσουλμάνοι υπέφεραν υπό τη λατινική κυριαρχία. Οι επιτυχίες της Α΄ Σταυροφορίας συνοδεύτηκαν σε πολλές περιπτώσεις από ανελέητες σφαγές μουσουλμάνων κατοίκων. Για τους μουσουλμάνους στρατιώτες η κατάληψη μιας πόλης ή η αιχμαλωσία στο πεδίο της μάχης οδηγούσε το πιθανότερο στη δουλεία (το ίδιο ίσχυε και για τους μουσουλμάνους κατοίκους πόλεων που αρνήθηκαν να παραδοθούν στους σταυροφόρους). Ίσως για αυτό το λόγο η συντριπτική πλειονότητα των μουσουλμάνων, ιδίως οι αγροτικοί πληθυσμοί της Συρίας και της Παλαιστίνης, παραδόθηκε ειρηνικά στους κατακτητές. Οι σταυροφόροι είχαν κάθε λόγο να διατηρήσουν τους αγροτικούς αυτούς πληθυσμούς που ήταν χρήσιμοι για την καλλιέργεια των νέων εδαφών τους. Στις πόλεις οι μουσουλμάνοι αποτελούσαν συνήθως μειονότητα. Η ελευθερία στην εξάσκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων αποτελούσε κανόνα, ωστόσο πολλά μουσουλμανικά τεμένη μετατράπηκαν σε εκκλησίες. Σε γενικές γραμμές οι Λατίνοι αποτελούσαν την άρχουσα τάξη στη Μέση Ανατολή, ενώ οι τοπικοί πληθυσμοί διατηρούσαν τους νόμους και τις παραδόσεις τους. Πολλές περιοχές, ωστόσο, παρέμεναν εκτός λατινικής κυριαρχίας. Ειδικά στα ορεινά του βασιλείου της Ιερουσαλήμ, στην κομητεία της Τρίπολης και στα εδάφη της Αντιόχειας και της Έδεσσας, η διατήρηση της τοπικής αυτονομίας ήταν ο κανόνας.
30
Ιστορία του κινήματος των σταυροφοριών στην Αν. Μεσόγειο (11ος-13ος αιώνας)
3.5. Η Λατινική Εκκλησία: Μαζί με τους σταυροφόρους και τους δυτικοευρωπαίους εποίκους εγκαταστάθηκε στην Εγγύς Ανατολή η Λατινική Εκκλησία, που φυσικά υπαγόταν στη δικαιοδοσία του πάπα της Ρώμης. Αρχικά, κληρικοί της Λατινικής Εκκλησίας αντικατέστησαν ορθοδόξους ιεράρχες (όπως, για παράδειγμα, στα πατριαρχεία της Αντιόχειας και της Ιερουσαλήμ), ενώ αργότερα ιδρύθηκαν και νέες λατινικές επισκοπές, όπως αυτές της Ναζαρέτ και της Βηθλεέμ. Κατά κανόνα, κάθε λατινική επισκοπή κατείχε ως περιουσιακό στοιχείο δική της συνοικία αποτελούμενη από τον καθεδρικό ναό της επισκοπής, καταστήματα, κατοικίες και κήπους. Κάθε επίσκοπος είχε το δικαίωμα να εισπράξει ενοίκια από τα χωριά που ανήκαν στην επισκοπή του και να επιβάλει φορολογία υπέρ του κλήρου. Είχε επίσης απόλυτη δικαιοδοσία στις εκκλησίες και τα παρεκκλήσια που ανήκαν στην επισκοπή και ήταν υπεύθυνος για τη λειτουργία, τη συντήρη-
Ο Πανάγιος Τάφος στην Ιερουσαλήμ
Τα κράτη των σταυροφόρων στην Ανατολή
31
ση και την αναστήλωσή τους. Οι σχέσεις της Λατινικής Eκκλησίας με την κοσμική εξουσία δεν ήταν πάντα ομαλές και ειρηνικές. Συγκρούσεις υπήρχαν και μεταξύ των πατριαρχείων της Αντιόχειας και της Ιερουσαλήμ για θέματα εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας, καθώς και μεταξύ της Λατινικής και της Oρθόδοξης Eκκλησίας. Η αρχική εκδίωξη ορθοδόξων κληρικών και η υποκατάστασή τους από Λατίνους στα πατριαρχεία της Αντιόχειας και της Ιερουσαλήμ (καθώς και σε άλλες επισκοπές) υπήρξε πηγή συνεχούς έντασης μεταξύ των Εκκλησιών της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης. Μάλιστα με τη συχνή παρέμβαση κοσμικών ηγετών λάμβανε και πολιτικό χαρακτήρα. Οι δύο πλευρές συνήθως κατέληγαν σε συμβιβαστικές λύσεις, όπως για παράδειγμα την ύπαρξη και Λατίνου και Ορθόδοξου επισκόπου στην Έδεσσα ή την παρουσία ορθοδόξων κληρικών υπό τη δικαιοδοσία του Oρθοδόξου αρχιεπισκόπου της Γάζας στον Πανάγιο Τάφο. Το βασίλειο της Ιερουσαλήμ, το οποίο συμπεριέλαβε στην επικράτειά του τους Αγίους Τόπους υπήρξε ο κύριος προορισμός προσκυνητών από τη Δυτική Ευρώπη. Οι προσκυνητές που διάλεγαν τη δια ξηράς διαδρομή διαμέσου των εδαφών της βυζαντινής επικράτειας, μπορούσαν να επισκεφθούν επίσης την Αντιόχεια, την Έδεσσα και την Τρίπολη, και ως αποτέλεσμα οι πόλεις αυτές σύντομα έγιναν σημαντικοί σταθμοί στο ταξίδι προς της Ιερουσαλήμ. Τα λατινικά κράτη, ωστόσο, δεν ήταν καθόλου ασφαλή για τους προσκυνητές. Οι συχνές επιδρομές των γειτονικών μουσουλμάνων, οι ληστές που ενέδρευαν στους δρόμους για τους ταξιδιώτες από τη Δυτική Ευρώπη και ο συνεχής κίνδυνος της πειρατείας για όσους ακολουθούσαν τον θαλάσσιο δρόμο οδήγησαν κάποιους ιππότες να συγκροτήσουν ομάδες που λειτουργούσαν ως ένοπλες συνοδείες για τους προσκυνητές. Πολύ σύντομα ιδρύθηκαν και τα λεγόμενα στρατιωτικά τάγματα ιπποτών για την προστασία των προσκυνητών και την υπεράσπιση των Αγίων Τόπων. Στις αρχές του 12ου αιώνα ιδρύθηκε το τάγμα των ΝΑΪΤΩΝ ΙΠΠΟΤΩΝ, που πήραν το όνομά τους από το ιστορικό αρχηγείο
Χάρτης των σταυροφοριών
ΧΑΡΤΕΣ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ 1095
Κήρυξη της Α΄ Σταυροφορίας από τον πάπα Ουρβανό Β΄ στο Κλερμόν
1096–1099
Α΄ Σταυροφορία και ίδρυση των κρατών των σταυροφόρων στην Ανατολή
1097
Οι Βυζαντινοί κυριεύουν τη Νίκαια
1098
Ο Βαλδουίνος της Βουλλώνης ανακηρύσσεται ηγεμόνας της Έδεσσας/κατάληψη της Αντιόχειας
1099
Κατάληψη της Ιερουσαλήμ/ο Γοδεφρείδος του Μπουγιόν εκλέγεται «προστάτης του Παναγίου Τάφου»
1099
Ίδρυση του τάγματος των Ιωαννιτών ιπποτών της Ιερουσαλήμ
1001–1101
Συμπληρωματική εκστρατεία στους Αγίους Τόπους
1107
Εκστρατεία του Βοημούνδου της Αντιόχειας κατά της Βυζαντινής αυτοκρατορίας
1108
Συνθήκη της Δεαβόλεως: ο Βοημούνδος της Αντιόχειας γίνεται υποτελής του βυζαντινού αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού
1118/9
Ίδρυση του τάγματος των Ναϊτών ιπποτών
1144
Ο Ζενγκί, ηγέτης της Μοσούλης και του Χαλεπίου, καταλαμβάνει την Έδεσσα και καταλύει το ομώνυμο σταυροφορικό κράτος
1147–1149
Β΄ Σταυροφορία με ηγέτες τον Κορράδο Γ΄ της Γερμανίας και τον Λουδοβίκο Ζ΄ της Γαλλίας