Πρόλογος Διαχείριση αλλαγής, σχολική αποτελεσματικότητα και στρατηγικός σχεδιασμός
Η διαχείριση της αλλαγής, η σχολική αποτελεσματικότητα και ο στρατηγικός σχεδιασμός στην εκπαίδευση, είναι τρεις θεματικές οι οποίες διερευνώνται σήμερα από πολλά εκπαιδευτικά συστήματα σε όλο τον κόσμο. Έχει πλέον γίνει συνείδηση ότι χωρίς συστηματική διαχείριση της αλλαγής, κανένα εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορεί να επιβιώσει και να προσαρμοσθεί στις ταχύτατες μεταβολές που συμβαίνουν στο περιβάλλον γύρω μας. Ταυτόχρονα, τα εκπαιδευτικά συστήματα καλούνται να αντιληφθούν ότι η αλλαγή πρέπει να είναι προγραμματισμένη και σχεδιασμένη στρατηγικά για να έχει στο τέλος της διαδικασίας τα επιθυμητά αποτελέσματα. Τέλος, για να υπάρχουν εχέγγυα επιτυχίας, χρειάζεται να στηριχθούμε σε ερευνητικά πορίσματα για την αποτελεσματικότητα και τη βελτίωση των σχολικών μονάδων και των εκπαιδευτικών συστημάτων διεθνώς. Μόνο μέσα από πολιτικές στηριγμένες πάνω στη σύγχρονη έρευνα μπορούμε να θεωρήσουμε ότι τα εκπαιδευτικά μας συστήματα έχουν προοπτική. Διαφορετικά, ο κίνδυνος να παραμείνουν τα εκπαιδευτικά συστήματα της Κύπρου και της Ελλάδας προσκολλημένα στο παρελθόν και απηρχαιωμένα, είναι ορατός. Ως εκ τούτου, φιλοδοξούμε, ότι ο αναγνώστης θα βρει πολλές από τις απαντήσεις στα θέματα σχετικά με τη διαχείριση της αλλαγής, τη σχολική αποτελεσματικότητα και το στρατηγικό σχεδιασμό στην εκπαίδευση, μέσα από τα κεφάλαια των δύο τόμων. Το έργο αυτό αποτελείται από δύο τόμους οι οποίοι είναι συμπληρωματικοί ο ένας προς τον άλλο. Ταυτόχρονα, όμως, μπορούν να αξιοποιηθούν ως δύο ανεξάρτητα συγγράμματα. Ο πρώτος τόμος, που έχει τίτλο «Διαχείριση αλλαγής, σχολική αποτελεσματικότητα και βελτίωση», αποτελείται από 12 κεφάλαια μέσα στα οποία παρουσιάζονται και αναλύονται όλα τα θέματα που έχουν σχέση γε-
8
Διαχείριση αλλαγής - Σχολική αποτελεσματικότητα - Τόμος ΙΙ
νικότερα με τη διαχείριση της διαδικασίας της αλλαγής στην εκπαίδευση και τη σχολική αποτελεσματικότητα. Ο δεύτερος τόμος, που έχει τίτλο «Στρατηγικός σχεδιασμός στην εκπαίδευση», αποτελείται από 9 κεφάλαια στα οποία παρουσιάζονται και αναλύονται όλα τα θέματα που έχουν σχέση γενικότερα με το στρατηγικό σχεδιασμό στην εκπαίδευση. Τέλος, τους δύο τόμους συμπληρώνει ο «Οδηγός Μελέτης», ο οποίος αποτελεί εξαιρετικό βοήθημα για φοιτητές και μελετητές σε εξ αποστάσεως προγράμματα εκπαίδευσης.
ΤΟΜΟΣ Ι: ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΛΛΑΓΗΣ, ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΒΕΛΤΙΩΣΗ Στο Κεφάλαιο 1, με τίτλο, «Η φύση της αλλαγής στους σύγχρονους οργανισμούς» προσδιορίζονται οι έννοιες της αλλαγής και της καινοτομίας και εξηγούνται τα κυριότερα χαρακτηριστικά της αλλαγής. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση των κυριότερων αλλαγών στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου τόσο συνολικά όσο και με βάση τη βαθμίδα εκπαίδευσης. Ταυτόχρονα, εντοπίζονται τα κυριότερα χαρακτηριστικά αυτών των αλλαγών. Στο Κεφάλαιο 2, «Η αναγκαιότητα της αλλαγής και παράγοντες επίδρασης στην αλλαγή», εξετάζεται η αλλαγή στο σχολείο/εκπαιδευτικό σύστημα μέσα από τη θεωρία του ανοικτού κοινωνικού συστήματος. Όπως είναι γνωστό, το εξωτερικό περιβάλλον επιδρά στο σχολείο/εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο είναι ένα ανοικτό κοινωνικό σύστημα. Αυτή η επίδραση αναπόφευκτα καθιστά αναγκαίες τις αλλαγές στο σχολείο/εκπαιδευτικό σύστημα, ώστε αυτό να μπορεί να επιβιώνει και να προσαρμόζεται ομαλά στο εξωτερικό του περιβάλλον. Στη συνέχεια, επισημαίνονται οι διάφοροι παράγοντες που ασκούν επίδραση στο σχολείο/εκπαιδευτικό, ώστε να υιοθετεί αλλαγές. Αυτοί οι παράγοντες μπορεί να προέρχονται τόσο από το εξωτερικό όσο και από το εσωτερικό περιβάλλον. Στο πλαίσιο του κεφαλαίου παρουσιάζονται ορισμένες από τις αποφάσεις που έλαβε η Ευρωπαϊκή Ένωση για μια σειρά θεμάτων που καλύπτουν όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Στο Κεφάλαιο 3, με τίτλο, «Ο σχεδιασμός της αλλαγής», παρουσιάζονται οι κυριότερες προσεγγίσεις της αλλαγής και εντοπίζονται τα χαρακτηριστικά της κάθε προσέγγισης. Ακόμη, περιγράφονται τα βασικά συστατικά της αλλαγής και επισημαίνεται η σημασία που έχουν για την ανάπτυξη θεωρητικών προσεγγίσεων και μοντέλων εφαρμογής της αλλαγής. Επίσης, γίνεται αναφορά στις σύγχρονες τάσεις της θεωρίας και της έρευνας σε σχέση με τις προσεγγίσεις αλλαγής.
Πρόλογος
9
Στο Κεφάλαιο 4, με τίτλο, «Το άτομο και η αλλαγή», εξετάζεται ο ρόλος του εκπαιδευτικού στην αλλαγή και κυρίως η σημασία της αλλαγής για τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς. Ακόμη, συζητούνται δύο σημαντικές έννοιες, η απομόνωση και η συλλογικότητα/ συναδελφικότητα και εξετάζεται η σημασία του κατάλληλου επαγγελματισμού για προώθηση της αλλαγής. Στη συνέχεια, μελετάται ο ρόλος της αντίστασης στην αλλαγή με έμφαση στις αιτίες της αντίστασης και τους αποτελεσματικούς τρόπους αντιμετώπισής της. Τέλος, συζητείται η σχέση της σύγκρουσης με την αλλαγή. Αναλύεται ο ρόλος της σύγκρουσης και παρουσιάζονται οι διαστάσεις της και διάφορες τεχνικές για αντιμετώπισή της. Στο Κεφάλαιο 5, «Το σχολείο ως οργανισμός και η αλλαγή», γίνεται αναφορά στο ρόλο της δομής σε ένα οργανισμό. Αναλύεται το πρόβλημα που σχετίζεται με υιοθέτηση του κατάλληλου τύπου δομής που πρέπει να έχει ένας οργανισμός και ιδιαίτερα ένα σχολείο. Επίσης, συζητείται η σχέση μεταξύ της δομής και της αλλαγής. Στη συνέχεια, μελετάται ο ρόλος της κουλτούρας σε έναν οργανισμό και η σημασία της στην αλλαγή. Τέλος, συζητείται η ικανότητα που μπορεί να αναπτύξει το σχολείο ως οργανισμός μάθησης για προσαρμογή σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Στο Κεφάλαιο 6, με τίτλο, «Η αλλαγή στο επίπεδο του εκπαιδευτικού συστήματος», εξετάζονται τρία θέματα που αφορούν την αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστημα: οι σειρές αλλαγής, η αντίσταση στην αλλαγή και οι αρχές επιτυχίας της αλλαγής. Στη συνέχεια, αναλύεται το Κυπριακό Εκπαιδευτικό Σύστημα σε σχέση με την αναγκαιότητα αλλαγών σε αυτό. Γίνεται αναφορά στα βασικά δομικά χαρακτηριστικά του συστήματος, τα οποία είναι και οι βασικές αδυναμίες του, και εξετάζονται εισηγήσεις για βελτίωση του συστήματος με βάση τις επιδράσεις που αυτό δέχεται από τις σημαντικές αλλαγές που συμβαίνουν στην Κύπρο, αλλά και στο εξωτερικό. Στο Κεφάλαιο 7, με τίτλο, «Η ηγεσία και η αλλαγή», εξετάζονται οι σύγχρονες θεωρίες ηγεσίας και η σχέση μεταξύ της ηγεσίας και της αλλαγής. Στο κεφάλαιο αυτό, τονίζεται ότι σε πολλές δυτικές χώρες το ενδιαφέρον για τη σχολική ηγεσία έχει γίνει πιο έντονο στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων, κυρίως λόγω των αυξημένων απαιτήσεων για να λογοδοτούν οι ηγέτες για την απόδοση και την αποτελεσματικότητα της εκπαίδευσης. Στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι τέσσερις βασικές θεωρητικές σχολές για την ηγεσία: (1) οι θεωρίες των προσωπικών γνωρισμάτων, (2) οι θεωρίες της συμπεριφοράς, (3) οι θεωρίες του ενδεχομένου και της περίπτωσης και (4) οι θεωρίες που δίνουν έμφαση στη σχέση μεταξύ του ηγετικού στιλ και της κουλτούρας σε ένα
10
Διαχείριση αλλαγής - Σχολική αποτελεσματικότητα - Τόμος ΙΙ
οργανισμό. Στη συνέχεια, τονίζεται ότι η ηγεσία του διευθυντή σχολείου πρέπει να συνδυάζει από τη μια τη λογική σκέψη και από την άλλη το συναίσθημα και τον ηθικό σκοπό. Στο Κεφάλαιο 8, «Καινοτομικά προγράμματα στην εκπαίδευση και διεθνείς έρευνες», εξετάζονται οι προσπάθειες αλλαγής στην εκπαίδευση μέσα από την εξέταση της εφαρμογής συγκεκριμένων προγραμμάτων βελτίωσης. Πρώτα, εξετάζεται ένα πρόγραμμα βελτίωσης των σχολείων στις ΗΠΑ, το Πρόγραμμα των «Επιταχυνόμενων Σχολείων», το οποίο εφαρμόστηκε και συνεχίζει να εφαρμόζεται με μεγάλη επιτυχία. Ακολούθως, μελετάται ένα πρόγραμμα βελτίωσης των σχολείων στη Βρετανία, το Πρόγραμμα «Βελτίωσης της Ποιότητας για Όλους». Τέλος, εντοπίζεται ο ρόλος των διεθνών ερευνών, οι οποίες μετρούν τις επιδόσεις των μαθητών σε διάφορες χώρες για να μπορούν να γίνουν συγκρίσεις, κάτι που αναμένεται να οδηγήσει σε πολιτικές, στρατηγικές και πρακτικές για βελτίωση των εκπαιδευτικών συστημάτων των χωρών που συμμετέχουν, ενώ γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στις έρευνες στις οποίες συμμετέχει και η Κύπρος. Στο Κεφάλαιο 9, «Το αποτελεσματικό σχολείο, ο αποτελεσματικός εκπαιδευτικός και η δημιουργία κλίματος για αλλαγή», αναλύονται τα κυριότερα πορίσματα της έρευνας για το αποτελεσματικό σχολείο και τον αποτελεσματικό εκπαιδευτικό. Στη συνέχεια, εξετάζονται το σχολικό κλίμα και η κουλτούρα του σχολείου ως παράγοντες του αποτελεσματικού σχολείου. Επίσης, επισημαίνεται ότι το θέμα της κουλτούρας σε έναν οργανισμό γίνεται κέντρο ενδιαφέροντος στη μελέτη της οργανωτικής συμπεριφοράς, αφού οι έρευνες των τελευταίων δεκαετιών έδειξαν ότι η κουλτούρα επηρεάζει άμεσα και συσσωρευτικά τη συμπεριφορά και την επίδοση των μελών του οργανισμού. Στο Κεφάλαιο 10, με τίτλο, «Θεωρητικά μοντέλα εκπαιδευτικής αποτελεσματικότητας/ μέτρηση σχολικής αποτελεσματικότητας», εξετάζονται τα κυριότερα θεωρητικά μοντέλα που αναπτύχθηκαν στο χώρο της εκπαιδευτικής αποτελεσματικότητας, καθώς και οι μεθοδολογικές προσεγγίσεις που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη μέτρηση της εκπαιδευτικής αποτελεσματικότητας σε διαφορετικά επίπεδα. Στη συνέχεια, αναλύονται τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των βασικών προσεγγίσεων μέτρησης της εκπαιδευτικής αποτελεσματικότητας με ιδιαίτερη αναφορά στη χρήση προσθετικών μορφών αξιολόγησης, στην αξιοποίηση πολυεπίπεδων μοντέλων ανάλυσης, καθώς και στη διερεύνηση της ύπαρξης διαφοροποιημένης αποτελεσματικότητας. Ακολούθως, παρουσιάζονται τα θεωρητικά μοντέλα μέτρησης της αποτελεσματικότητας του εκπαιδευτικού έργου, όπως είναι το στοχοκεντρικό μοντέλο, το
Πρόλογος
11
μοντέλο λειτουργικής διαδικασίας και το μοντέλο συνεχούς επαγγελματικής βελτίωσης. Στο Κεφάλαιο 11, με τίτλο, «Η έρευνα για τη βελτίωση της σχολικής αποτελεσματικότητας», εξετάζονται ιστορικά η πορεία και η πρόοδος του χώρου της Έρευνας για Βελτίωση της Αποτελεσματικότητας (ΕΒΑ) και σχολιάζονται οι βασικές θεωρητικές παραδοχές, έτσι όπως προκύπτουν από την κριτική ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας. Στη συνέχεια, επεξηγούνται οι μεθοδολογικές προσεγγίσεις που ακολουθούνται και γίνεται συζήτηση με θέμα τις δυνατότητες σύζευξης της ΕΒΑ με την Έρευνα για την Εκπαιδευτική Αποτελεσματικότητα (ΕΕΑ). Τέλος, στο Κεφάλαιο 12, με τίτλο, «Ερευνητικά προγράμματα σχολικής αποτελεσματικότητας στην Κύπρο και στο διεθνή χώρο», παρουσιάζονται τα κυριότερα ερευνητικά προγράμματα στο χώρο της ΕΕΑ που έχουν διεξαχθεί στην Κύπρο και στο διεθνή χώρο. Αρχικά, γίνεται λόγος στις έρευνες που διεξήχθησαν κατά την πρώτη φάση της ΕΕΑ, οι οποίες επικεντρώθηκαν στον εντοπισμό σχέσεων ανάμεσα στα μαθησιακά αποτελέσματα και σε μικρό αριθμό παραγόντων εκπαιδευτικής αποτελεσματικότητας. Ακολούθως, παρουσιάζονται μια σειρά ερευνητικών προγραμμάτων που διεξήχθησαν με στόχο την εγκυροποίηση και περαιτέρω ανάπτυξη των σημαντικότερων πολυεπίπεδων μοντέλων εκπαιδευτικής αποτελεσματικότητας που αναπτύχθηκαν τις τελευταίες δύο δεκαετίες.
ΤΟΜΟΣ ΙΙ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Στο Κεφάλαιο 1, με τίτλο, «Οργανισμοί και διοίκηση-ανάλυση αναγκών», εξετάζονται γενικά θέματα που αφορούν στους οργανισμούς και στη διοίκηση, καθώς και στην ανάλυση και αξιολόγηση αναγκών. Αρχικά, επεξηγείται η έννοια της διοίκησης και στη συνέχεια αναλύονται οι ρόλοι και οι δεξιότητες των διοικητικών στελεχών για αποτελεσματικότερη λειτουργία των οργανισμών. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την παρουσίαση των χαρακτηριστικών και των βημάτων αξιολόγησης αναγκών. Στο Κεφάλαιο 2, «Η στρατηγική πρόγνωση του μέλλοντος/εισαγωγή στην έννοια της στρατηγικής», εξετάζονται γενικά θέματα που αφορούν στη στρατηγική πρόγνωση του μέλλοντος και εισάγεται η έννοια της στρατηγικής. Μετά γίνεται αναφορά στα χαρακτηριστικά των στρατηγικών αποφάσεων και στη στρατηγική στο δημόσιο τομέα μέσα από την παρουσίαση της αποστολής του
12
Διαχείριση αλλαγής - Σχολική αποτελεσματικότητα - Τόμος ΙΙ
οργανισμού, του οράματος, των σκοπών και των στόχων του. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται η φύση της στρατηγικής διοίκησης, η εφαρμογή του στρατηγικού σχεδιασμού στην εκπαίδευση και επισημαίνονται ορισμένες βασικές παραδοχές για αποτελεσματικό σχεδιασμό στην εκπαίδευση, καθώς και τα βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν για έναν πετυχημένο σχεδιασμό. Στο Κεφάλαιο 3, με τίτλο, «Στρατηγική ανάλυση – (Ι) Το εξωτερικό και ανταγωνιστικό περιβάλλον των οργανισμών», επιχειρείται η εξέταση του πρώτου σταδίου του στρατηγικού σχεδιασμού που αναφέρεται στη στρατηγική ανάλυση και συγκεκριμένα στο εξωτερικό και ανταγωνιστικό περιβάλλον των οργανισμών. Αρχικά, γίνεται αναφορά στη φύση του περιβάλλοντος και στη συνέχεια αναλύεται σε συντομία η θεωρία του χάους. Ακολούθως, παρουσιάζεται η επισκόπηση του γενικού περιβάλλοντος και επεξηγούνται οι πηγές επισκόπησης. Έπειτα, αναλύονται τα επίπεδα ανάλυσης του εξωτερικού περιβάλλοντος, διαχωρίζοντας το μακρο/εθνικό από το μικρο/τοπικό. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται η ανάλυση PESTE που περιλαμβάνει τις πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές, τεχνολογικές και εκπαιδευτικές επιδράσεις που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη για μια πλήρη και ουσιαστική στρατηγική ανάλυση. Τέλος, το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την παρουσίαση της ανάλυσης SWOT/SWOC σε ότι αφορά στο εξωτερικό περιβάλλον του οργανισμού, δηλαδή τις ευκαιρίες, τις απειλές και τον ανταγωνισμό. Στο Κεφάλαιο 4, με τίτλο, «Στρατηγική ανάλυση – (ΙΙ) Το εσωτερικό περιβάλλον των οργανισμών», συνεχίζεται η εξέταση του πρώτου σταδίου του στρατηγικού σχεδιασμού που αναφέρεται στη στρατηγική ανάλυση και συγκεκριμένα στο εσωτερικό περιβάλλον των οργανισμών. Αρχικά, παρουσιάζεται η ανάλυση SWOT/SWOC που αυτή τη φορά καλύπτει το εσωτερικό περιβάλλον του οργανισμού και συγκεκριμένα τις δυνατότητες, τις αδυναμίες και την οργάνωσή του. Έπειτα, αναλύονται η κουλτούρα και οι προσδοκίες των εμπλεκομένων και προτείνεται η ανάλυση του ιστού της κουλτούρας ως μιας τεχνικής που μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Στο Κεφάλαιο 5, με τίτλο, «Στρατηγική επιλογή», γίνεται αναφορά στη στρατηγική διοίκηση και ηγεσία και αναλύονται οι δεξιότητες που πρέπει να διαθέτουν οι διευθυντές που επιδεικνύουν στρατηγική ηγεσία. Ακολούθως, συζητείται ο τρόπος χειρισμού αντιδράσεων και ο τρόπος επίλυσης συγκρούσεων. Μετά γίνεται αναφορά στα τρία μέτρα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αξιολόγηση της αποδεκτικότητας των στρατηγικών: (1) ανάλυση απόδοσης, (2) ανάλυση ρίσκου και (3) ανάλυση των προσδοκιών των εμπλεκομένων.
Πρόλογος
13
Στο Κεφάλαιο 6, με τίτλο, «Στρατηγικό σχέδιο και εφαρμογή», εξετάζονται διάφορα θέματα που αφορούν στο στρατηγικό σχέδιο και την εφαρμογή του. Γίνεται αναφορά στο σχεδιασμό και στην κατανομή των πόρων, αφού η εφαρμογή των στρατηγικών συνοδεύεται με αλλαγές στους πόρους του οργανισμού. Ακολούθως, παρουσιάζεται αναλυτικά ο καταρτισμός ενός προϋπολογισμού μέσα από τον ορισμό της έννοιας, την επεξήγηση των στόχων καταρτισμού του, τα οφέλη που προκύπτουν και τους τρόπους καταρτισμού του, ενώ παρουσιάζεται το ορθολογιστικό και πολιτικό μοντέλο. Έπειτα, γίνεται αναφορά σε θέματα οργανωτικής ανάπτυξης και στρατηγικής και αναλύονται οι τύποι δομής. Μετά συζητούνται θέματα που σχετίζονται με την κατανόηση των διαδικασιών στρατηγικής αλλαγής στην εκπαίδευση και τη διάγνωση των στρατηγικών αναγκών αλλαγής. Στο Κεφάλαιο 7, «Διοίκηση Ολικής Ποιότητας/Κοινό Πλαίσιο Αξιολόγησης», εξηγείται η έννοια «Διοίκηση Ολικής Ποιότητας» (ΔΟΠ), με αναφορά στο Ευρωπαϊκό Ίδρυμα Ποιοτικής Διοίκησης και στο Ευρωπαϊκό Μοντέλο Διοίκησης Ολικής Ποιότητας που παρέχει ένα γενικό πλαίσιο κριτηρίων που μπορεί να εφαρμοστεί σε κάθε οργανισμό. Στη συνέχεια, γίνεται αναφορά σε διαφορετικές προσεγγίσεις που μπορούν να υιοθετηθούν για την εφαρμογή ενός συστήματος αυτοαξιολόγησης, ενώ παρουσιάζεται το Κοινό Πλαίσιο Αξιολόγησης, το οποίο έχει προσαρμοστεί στον τομέα της εκπαίδευσης. Στο Κεφάλαιο 8, με τίτλο, «Ζητήματα ηθικής, λογοδοσίας και υπευθυνότητας», εξηγούνται διάφορα ζητήματα ηθικής, λογοδοσίας και υπευθυνότητας στους οργανισμούς. Αρχικά, γίνεται αναφορά στην οργανωτική και κοινωνική υπευθυνότητα και ηθική. Ακολούθως, παρουσιάζεται η έννοια της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας, τονίζοντας τη θέση τους ανάμεσα στους πετυχημένους οργανισμούς. Έπειτα, γίνεται μια σύγκριση μεταξύ τομέα επιχειρήσεων και εκπαίδευσης και εντοπίζονται ορισμένες ομοιότητες και διαφορές. Μετά γίνεται αναφορά στη λογοδοσία των εκπαιδευτικών οργανισμών και παρουσιάζεται η έννοια της λογοδοσίας, καθώς και τα είδη και μοντέλα λογοδοσίας, τα οποία στηρίζονται σε διαφορετικές αξίες και πεποιθήσεις. Τέλος, στο Κεφάλαιο 9, με τίτλο «Στρατηγικός σχεδιασμός και Κυπριακό Εκπαιδευτικό Σύστημα», εξετάζονται θέματα που αφορούν στο στρατηγικό σχεδιασμό στο Κυπριακό Εκπαιδευτικό Σύστημα (ΚΕΣ). Αρχικά, γίνεται αναφορά σε ορισμένα εισαγωγικά σχόλια και στη συνέχεια παρουσιάζεται μια πρόταση εφαρμογής του στρατηγικού σχεδιασμού στο ΚΕΣ. Η πρόταση περιλαμβάνει την περιβαλλοντική ανάλυση, η οποία γίνεται μέσω των αναλύσεων PESTΕ, SWOT και ιστού κουλτούρας, ακολουθεί παρουσίαση των στρατηγικών επιλογών και μετά επεξηγείται η εφαρμογή των επιλογών στην πράξη.
14
Διαχείριση αλλαγής - Σχολική αποτελεσματικότητα - Τόμος ΙΙ
Τα βιβλία αυτά, όπως ίσως ήδη έχει γίνει αντιληπτό, απευθύνονται και θα είναι πολύ χρήσιμα για εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων (από το νηπιαγωγείο μέχρι και το πανεπιστήμιο), καθώς επίσης και για σχολικούς συμβούλους, μέντορες, αξιολογητές, βοηθούς διευθυντές και διευθυντές σχολικών μονάδων, φοιτητές, πανεπιστημιακούς, ερευνητές και αξιωματούχους των Υπουργείων Παιδείας τόσο της Κύπρου όσο και της Ελλάδας. Τελειώνοντας το σύντομο αυτό προλογικό σημείωμα, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους συγγραφείς των διάφορων κεφαλαίων των δύο τόμων. Πρόκειται για άτομα που είναι εξαιρετικά καλοί γνώστες των θεματικών που διαπραγματεύονται και οι δύο τόμοι. Τέλος, τυχόν λάθη, ελλείψεις και παραλείψεις βαραίνουν κυρίως τον επιμελητή των εκδόσεων αυτών και όχι τους συγγραφείς των επιμέρους κεφαλαίων. Πέτρος Πασιαρδής Kαθηγητής Εκπαιδευτικής Ηγεσίας Ανοικτό Πανεπιστήμιο Kύπρου Λευκωσία
Περιεχόμενα
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ....................................................................20 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ..................................................................................21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ – ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΝΑΓΚΩΝ Ανδρέας Τσιάκκιρος 1.1 Ορισμός Έννοιας Διοίκησης ....................................................................23 1.2 Ρόλοι και Δεξιότητες Διοικητικών Στελεχών...........................................24 1.2.1 Εισαγωγικά ........................................................................................24 1.2.2 Ρόλοι διοικητικών στελεχών .............................................................25 1.2.3 Δεξιότητες διοικητικών στελεχών ...................................................28 1.3 Σχέδια Δράσης ............................................................................................32 1.4 Ανάλυση και Αξιολόγηση Αναγκών .........................................................24 1.4.1 Εισαγωγικά ........................................................................................24 1.4.2 Στάδια αυτοαξιολόγησης οργανισμών ............................................35 1.4.3 Χαρακτηριστικά και βήματα αξιολόγησης αναγκών......................37 Αναφορές ...............................................................................................................46
2.1 2.2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΠΡΟΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ – ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ Ανδρέας Τσιάκκιρος Η Έννοια της Πρόγνωσης του Μέλλοντος ..............................................49 Η Πρόγνωση του Μέλλοντος στην Εκπαίδευση και το Ευρύτερο Συγκείμενο .....................................................................50
16
Αλλαγή, Αποτελεσματικότα, Σχεδιασμός - Τόμος II
2.3 2.4 2.5
Στρατηγικός Σχεδιασμός και Στρατηγική Πρόγνωση ............................52 Η Σημασία της Πρόγνωσης στο Σύγχρονο Σχολείο ...............................56 Ορισμός Στρατηγικής – Στρατηγικού Σχεδιασμού .................................58 2.5.1 Εισαγωγικά ........................................................................................58 2.5.2 Ορισμός στρατηγικής ........................................................................59 2.5.3 Ορισμός στρατηγικού σχεδιασμού – χαρακτηριστικά ...................60 2.6 Πλεονεκτήματα – Oφέλη Στρατηγικού Σχεδιασμού ..............................62 2.7 Προσεγγίσεις και Στοιχεία Στρατηγικής .................................................63 2.8 Χαρακτηριστικά Στρατηγικών Αποφάσεων ............................................68 2.9 Στρατηγική στο Δημόσιο Τομέα ...............................................................70 2.10 Αποστολή Οργανισμού – Όραμα – Σκοποί – Στόχοι .............................72 2.10.1 Αποστολή οργανισμού ....................................................................72 2.10.2 Όραμα ..............................................................................................75 2.10.3 Σκοποί – στόχοι ...............................................................................78 2.11 Φύση Στρατηγικής Διοίκησης ...................................................................80 2.12 Εφαρμογή του Στρατηγικού Σχεδιασμού στην Εκπαίδευση .................86 2.13 Βασικές Παραδοχές για Αποτελεσματικό Σχεδιασμό στην Εκπαίδευση ........................................................................................88 2.14 Βήματα και Κλειδιά για ένα Πετυχημένο Σχεδιασμό ............................89 2.15 Συμπερασματικά .........................................................................................90 Αναφορές ...............................................................................................................91 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ – (Ι) ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΚΑΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ Ανδρέας Τσιάκκιρος και Πέτρος Πασιαρδής 3.1 Φύση του Περιβάλλοντος ..........................................................................97 3.2 Θεωρία του Χάους ...................................................................................100 3.2.1 Η θεωρία του χάους στις θετικές επιστήμες .................................100 3.2.2 Η θεωρία του χάους στα κοινωνικά συστήματα ...........................101 3.2.3 Η θεωρία του χάους στην εκπαιδευτική διοίκηση .......................101 3.2.4 Συμπερασματικά ..............................................................................106
Περιεχόμενα
17
3.3 3.4 3.5
Επισκόπηση Γενικού Περιβάλλοντος .....................................................107 Πηγές Επισκόπησης .................................................................................111 Επίπεδα Ανάλυσης Εξωτερικού Περιβάλλοντος (Μακρο/Εθνικό – Μικρο/Τοπικό) ..........................................................112 3.6 Ανάλυση PESTE (Πολιτικές, Οικονομικές, Κοινωνικές, Τεχνολογικές και Εκπαιδευτικές Επιδράσεις) .....................................114 3.7 Ανάλυση SWOT (Ευκαιρίες, Απειλές)/Ανάλυση SWOC (Ανταγωνισμός) ........................................................................................116 Αναφορές .............................................................................................................120 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ – (ΙΙ) ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ Ανδρέας Τσιάκκιρος και Πέτρος Πασιαρδής 4.1 Ανάλυση SWOT (Δυνατότητες, Αδυναμίες)/Ανάλυση SWOC (Οργάνωση) ..............................................................................................123 4.2 Κουλτούρα και Προσδοκίες Εμπλεκομένων .........................................126 4.3 Ιστός Κουλτούρας Εκπαιδευτικών Οργανισμών ..................................130 4.4 Ανάλυση Πόρων και Στρατηγικής Ικανότητας του Οργανισμού ........135 4.5 Οργανογράμματα και Διαδικασία Λήψης Αποφάσεων ......................138 4.6 Αντίδραση Συστημάτων στην Αβεβαιότητα του Περιβάλλοντος ........143 4.6.1 Εσωτερικοί μηχανισμοί προστασίας .............................................144 4.6.2 Εξωτερικοί μηχανισμοί προστασίας .............................................145 Αναφορές .............................................................................................................146
5.1 5.2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ Ανδρέας Τσιάκκιρος Εισαγωγικά ...............................................................................................149 Στρατηγική Διοίκηση και Ηγεσία ...........................................................149 5.2.1 Εισαγωγικά .......................................................................................149 5.2.2 Στρατηγική διοίκηση και ηγεσία ....................................................150
18
Αλλαγή, Αποτελεσματικότα, Σχεδιασμός - Τόμος II
5.2.3 Δεξιότητες στρατηγικής ηγεσίας ...................................................152 5.3 Εναλλακτικές Κατευθύνσεις και Μέθοδοι για Ανάπτυξη Στρατηγικής.......................................................................154 5.4 Κριτήρια Αξιολόγησης της Καταλληλότητας των Στρατηγικών ..........156 5.5 Ανάλυση Απόδοσης – Ρίσκου – Αντιδράσεων Εμπλεκομένων ...........159 5.5.1 Ανάλυση απόδοσης .........................................................................159 5.5.2 Ανάλυση ρίσκου ...............................................................................160 5.5.3 Ανάλυση αντιδράσεων εμπλεκομένων ..........................................160 5.6 Επιλογή Στρατηγικών ..............................................................................161 5.7 Χειρισμός Αντιδράσεων – Συγκρούσεων ..............................................164 5.8 Καινοτόμος Οργανισμός ..........................................................................166 5.9 Συμπερασματικά .......................................................................................168 Αναφορές .............................................................................................................169
6.1 6.2 6.3
6.4 6.5
6.6 6.7 6.8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ Πέτρος Πασιαρδής και Ανδρέας Τσιάκκιρος Εισαγωγικά ...............................................................................................173 Σχεδιασμός και Κατανομή Πόρων .........................................................174 Καταρτισμός Προϋπολογισμού ...............................................................175 6.3.1 Ορισμός έννοιας ..............................................................................175 6.3.2 Στόχοι καταρτισμού προϋπολογισμού ...........................................175 6.3.3 Τρόποι καταρτισμού προϋπολογισμού ..........................................177 6.3.4 Ορθολογιστικό και πολιτικό μοντέλο ............................................178 Οργανωτική Ανάπτυξη και Στρατηγική .................................................179 Οργανωτική Δομή και Σχεδιασμός ........................................................181 6.5.1 Τύποι δομής – ανεπίσημη δομή ......................................................183 6.5.2 Στοιχεία οργανωτικού σχεδιασμού – επιδράσεις στον οργανωτικό σχεδιασμό ...................................................................185 Συστήματα Διοίκησης και Ελέγχου ........................................................187 Κατανόηση Διαδικασιών Στρατηγικής Αλλαγής στην Εκπαίδευση ....190 Διάγνωση Στρατηγικών Αναγκών Αλλαγής ..........................................194
Περιεχόμενα
19
6.9 Χαρακτηριστικά – στοιχεία φορέα αλλαγής ..........................................194 Αναφορές .............................................................................................................196 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Ανδρέας Τσιάκκιρος 7.1 Διοίκηση Ολικής Ποιότητας ....................................................................199 7.1.1 Εισαγωγικά ......................................................................................199 7.1.2 Τα χαρακτηριστικά της ΔΟΠ και οι αρχές του Deming .............200 7.2 Ευρωπαϊκό Ίδρυμα Ποιοτικής Διοίκησης ............................................204 7.2.1 Εισαγωγικά ......................................................................................204 7.2.2 Ευρωπαϊκό Μοντέλο Διοίκησης Ολικής Ποιότητας ....................205 7.2.3 Προσεγγίσεις για εφαρμογή συστήματος αυτοαξιολόγησης ......206 7.3 Κοινό Πλαίσιο Αξιολόγησης ...................................................................211 7.3.1 Εισαγωγικά ......................................................................................211 7.3.2 Προσαρμογή μοντέλου στην εκπαίδευση .....................................214 Αναφορές .............................................................................................................220 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΔΟΣΙΑΣ Ανδρέας Τσιάκκιρος 8.1 Οργανωτική Υπευθυνότητα ....................................................................223 8.2 Κοινωνική Υπευθυνότητα και Ηθική .....................................................224 8.3 Καινοτομία και Επιχειρηματικότητα ......................................................226 8.4 Σύγκριση Μεταξύ Τομέα Επιχειρήσεων και Εκπαίδευσης .................229 8.5 Λογοδοσία Εκπαιδευτικών Οργανισμών ..............................................231 8.5.1 Εισαγωγικά ......................................................................................231 8.5.2 Η λογοδοσία στους εκπαιδευτικούς οργανισμούς........................234 8.5.3 Είδη και μοντέλα λογοδοσίας ........................................................236 8.5.4 Προκλήσεις για τους εκπαιδευτικούς ηγέτες ...............................239 Αναφορές .............................................................................................................242
20
Αλλαγή, Αποτελεσματικότα, Σχεδιασμός - Τόμος II
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Ανδρέας Τσιάκκιρος και Πέτρος Πασιαρδής 9.1 Εισαγωγικά ...............................................................................................245 9.2 Πρόταση Εφαρμογής του Στρατηγικού Σχεδιασμού στο Κυπριακό Εκπαιδευτικό Σύστημα ...................................................246 9.2.1 Ανάλυση PESTE …………………………………………..…………….. ...246 9.2.2 Ανάλυση SWOT ………………………………………….….………….. ....248 9.2.3 Ιστός κουλτούρας …………………………………………..….……….......250 9.2.4 Ποιες είναι οι στρατηγικές επιλογές ………………………...………..252 9.2.5 Εφαρμογή – Τι γίνεται με το μέλλον …………...………...…………. .253 9.3 Προτάσεις Στρατηγικού Σχεδιασμού Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού ..........................................................................................257 9.3.1 Αρχική πρόταση στρατηγικού σχεδιασμού ...................................257 9.3.2 Αναθεωρημένη πρόταση στρατηγικού σχεδιασμού .....................259 9.3.3 Κριτική ανάλυση των δύο προτάσεων ...........................................262 9.3.3.1 Δυνατότητες στρατηγικού σχεδιασμού του 2007 ..............262 9.3.3.2 Αδυναμίες στρατηγικού σχεδιασμού του 2007..................264 9.3.4 Στρατηγικός Σχεδιασμός 2015-2017 ..............................................266 9.4 Η Πρακτική της Στρατηγικής ..................................................................270 Αναφορές .............................................................................................................275 Παράρτημα Α: Ερωτηματολόγιο για διευθυντές ...........................................279
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Μοντέλο Δημιουργικού Στρατηγικού Σχεδιασμού …...….. .....................54 Το ΑΒΓ του Στρατηγικού Σχεδιασμού …………………...… .......................55 Τα Πέντε Έργα της Στρατηγικής Διοίκησης …..……….….......................65 Βασικό Μοντέλο Στρατηγικής Διοίκησης …….…………... .......................66 Σχέσεις Στρατηγικών Διαστάσεων με την Καθημερινή Λειτουργία ....83 Η Διαδικασία της Στρατηγικής Διοίκησης ..............................................84 Tο Μοντέλο των Johnson και Scholes ......................................................85
Περιεχόμενα
3.1 4.1 4.2 4.3 4.4 5.1 6.1 6.2 6.3 7.1 7.2 7.3 7.4 8.1 8.2 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5
1.1 3.1 3.2 3.3 4.1 4.2 5.1
21
Εσωτερικές και Εξωτερικές Ομάδες και Οργανισμοί ..........................109 Τα Τέσσερα Στρώματα της Κουλτούρας ...............................................126 Ο Ιστός της Κουλτούρας ενός Οργανισμού ...........................................131 Τα Πέντε Βασικά Μέρη των Οργανισμών ............................................138 Η Ταξινόμηση των Διάφορων Κατηγοριών Περιβάλλοντος 144 και ο Βαθμός Αβεβαιότητάς τους ...........................................................144 Στιλ Επίλυσης Συγκρούσεων ...................................................................165 Η Διαδικασία Ελέγχου ............................................................................176 Βασικά Στοιχεία Διοίκησης Στρατηγικής Αλλαγής ..............................191 Πλαίσιο για τη Διοίκηση της Στρατηγικής Αλλαγής .............................193 Βήματα που Πρέπει να Υιοθετήσει ένας Οργανισμός .........................207 Απεικόνιση των Σχέσεων μεταξύ Αυτοαξιολόγησης, Προγραμματισμού και Σχεδίων Δράσης ...............................................211 Αρχές Αριστείας .......................................................................................213 Το Μοντέλο του ΚΠΑ ..............................................................................214 Το Πλαίσιο Καινοτομίας-Επιχειρηματικότητας ...................................228 Σύγκριση μεταξύ Τομέα Επιχειρήσεων και Εκπαίδευσης ..................229 Ανάλυση PESTΕ του Κυπριακού Εκπαιδευτικού Συστήματος ...........247 Ιστός Κουλτούρας του Κυπριακού Εκπαιδευτικού Συστήματος .........251 Στρατηγικές Επιδιώξεις ...........................................................................260 Η Πυραμίδα της Πρακτικής ....................................................................271 Ο Στρατηγικός Σχεδιασμός ως ένα Δομικό Κομμάτι ...........................275 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Επίπεδο Αξιολόγησης και Συλλογή Δεδομένων .....................................43 Χρήσιμες Ερωτήσεις για Ανάλυση του Ευρύτερου Σχολικού Περιβάλλοντος...........................................................................................115 Αρχικά Κριτήρια για την Ανάλυση SWOT ............................................117 Πλεονεκτήματα Δημόσιας και Ιδιωτικής Εκπαίδευσης .......................120 Ανάλυση του Ιστού της Κουλτούρας μέσω Ερωτήσεων .......................132 Η Ζώνη Αδιαφορίας και Εμπλοκής .......................................................142 Ο Πίνακας TOWS ....................................................................................157
22
6.1 7.1 9.1 9.2 9.3
Αλλαγή, Αποτελεσματικότα, Σχεδιασμός - Τόμος II
Σύγκριση Ορθολογιστικού και Πολιτικού Μοντέλου............................179 Τα Κριτήρια και τα Υπο-κριτήρια του ΚΠΑ..........................................215 Ανάλυση SWOT του Κυπριακού Εκπαιδευτικού Συστήματος ............248 Στρατηγικές Επιλογές για το Κυπριακό Εκπαιδευτικό Σύστημα .......252 Στρατηγικές Επιδιώξεις και Στρατηγικοί Στόχοι ΥΠΠ ......................267