Περιεχόμενα
Πρόλογος ...................................................................................11 Εισαγωγή ....................................................................................15
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Οι Μέθοδοι .................................. 21 Στανισλάφσκι ........................................................................... 25
Πριν από τον Στανισλάφσκι ........................................................ 25 Σύστημα Στανισλάφσκι ................................................................28 Πρώιμος Στανισλάφσκι ............................................................... 30 Ύστερος Στανισλάφσκι ................................................................ 31 Οι Πρώτοι Μαθητές ................................................................34 Μπολεσλάφσκι – Ουσπένσκαγια .................................................34 Βαχτάνγκοφ ..................................................................................36 Τσέχοφ .........................................................................................40 Ο Στανισλάφσκι στην Αμερική .............................................. 44 Group Theater ..............................................................................44 Λι Στράσμπεργκ (Actors Studio) ...................................................47 Στέλλα Άντλερ ..............................................................................50 Σάνφορντ Μάισνερ ..................................................................... 52 Άλλοι Δάσκαλοι ........................................................................58 Ούτα Χάγκεν ................................................................................58 Ντέιβιντ Μάμετ ............................................................................61 Σούζαν Μπάτσον ..........................................................................62 Ιβάνα Τσάμπακ ............................................................................63
7
Υποκριτική: Από τη Θεωρία στην Πράξη
Μέθοδοι μη ρεαλιστικής προσέγγισης ................................65
Μέγιερχολντ .................................................................................65 Μπρεχτ .........................................................................................67 Μπόαλ ..........................................................................................69 Αρτό .............................................................................................70 Γκροτόφσκι ...................................................................................72 Μπρουκ ........................................................................................74 Σουζούκι .......................................................................................75 Λάμπαν - Μάλμγκρεν ...................................................................76
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η Μέθοδός μου ....................81
Διευκρινήσεις ............................................................................84 Ασκήσεις χαλάρωσης (διατηρώντας την ενεργητικότητα) 87 Η Προετοιμασία ........................................................................94 Ο Τέταρτος Τοίχος .....................................................................97 Το Ζωντανό Παίξιμο ...............................................................101 Η Κεντρική Αλήθεια (ο Στόχος και το Εμπόδιο) ................105 Η Περιφερειακή Αλήθεια (ο Χώρος, ο Χρόνος, η Θερμοκρασία, οι Αισθήσεις) ........114 Είναι όπως όταν εγώ... / Είναι σαν να ... ..........................118 Το από κάτω κείμενο (άλλο λέω, άλλο παίζω) ..................121 Μυστικά και ψέματα .............................................................125 Ο Μονόλογος ..........................................................................128 Ανακεφαλαίωση .....................................................................134 8
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: Οι Ασκήσεις
Περιεχόμενα
..................................137
Ζέσταμα ....................................................................................141 Συγκέντρωση ...........................................................................159 Γνωριμία – Εμπιστοσύνη .......................................................168 Επικοινωνία – ο Άλλος ...........................................................176 Η Ομάδα ...................................................................................181 Ο Χώρος ....................................................................................186 Φαντασία .................................................................................188 Το «Κύρος» ..............................................................................198 Η Πρόβα ...................................................................................203
ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ: Τα Μαθήματα ......................211 Υποκριτική ...............................................................................213 Τεχνική .....................................................................................219 Αυτοσχεδιασμός .....................................................................236
ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ: Το Θέατρο των Αλλαγών ...245 Η Σχολή .....................................................................................247
Επίλογος ...................................................................................251 Βιβλιογραφία και προτεινόμενα βιβλία για μελέτη ........255 Ευχαριστίες ..............................................................................259 Επιμύθιο ...................................................................................264 9
Πρόλογος
Υποκριτική για μένα σημαίνει, το να με ρωτήσει κάποιος στο γύρισμα «τι ώρα είναι;», να του απαντήσω σύμφωνα με το σενάριο «επτάμισι», ενώ βλέπω ότι το ρολόι μου στην πραγματικότητα δείχνει πέντε. Τζακ Νίκολσον
Στην αυγή της τρίτης χιλιετίας, καθώς καλπάζει βιαστικά ο 21ος αιώνας για να συμπληρώσει το πρώτο του τέταρτο, ζούμε μια μεταβατική περίοδο τόσο έντονη, που ορισμένοι μιλούν για μια κατά Κουν Αλλαγή Παραδείγματος (Paradigm Shift). Η Νεωτερικότητα πνέει τα λοίσθια και οι ειδικοί διαφωνούν αν την περίοδο που διανύουμε πρέπει να την ονομάσουμε μετα-νεωτερικότητα ή ύστερη νεωτερικότητα.
Το θέατρο δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστο από όλα αυτά. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης το Δυτικό θέατρο κυριαρχεί στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη αλλά οι επιδράσεις άλλων ειδών θεάτρου πάνω του, κυρίως μεγάλων παραδοσιακών θεάτρων της Ασίας όπως το Νο, είναι περισσότερο από εμφανείς. Πόσο νέο είναι αυτό το φαινόμενο;
Ο Μάικλ Τσέχοφ επηρεάστηκε πολύ από την ανατολική φιλοσοφία και το ασιατικό θέατρο και η μέθοδός του έχει πολλά τέτοια στοιχεία. Αλλά και άλλοι μεγάλοι δάσκαλοι του θεάτρου της Δύσης, παράλληλα ή μετά από αυτόν, σε όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, είχαν έντονες επιρροές από την Ασία. Το στυλιζαρισμένο, 11
Υποκριτική: Από τη Θεωρία στην Πράξη
εξωστρεφές ασιατικό θέατρο θα μπορούσε να λειτουργήσει ως το αντίπαλο δέος του ρεαλιστικού, εσωτερικού θεάτρου της σχολής του Στανισλάφσκι και όλων των επιγόνων του. Αλλά μήπως δεν είχαμε και στη Δύση τέτοιες μορφές θεάτρου; Από την Commedia dell’ Arte μέχρι τον Μέγιερχολντ και όλη τη γαλλική σχολή της μάσκας και της παντομίμας, το «έξω» οδηγεί το «μέσα», το «έξω» προηγείται και ακολουθεί το «μέσα».
Όταν έδωσα ένα σεμινάριο σε ένα θέατρο στο Κατμαντού στο Νεπάλ πήγα με καχυποψία. Θυμάμαι που στο αεροπλάνο οργάνωνα το πρόγραμμά μου και είχα καταλήξει σε απλές εισαγωγικές ασκήσεις αυτοσχεδιασμού επειδή νόμισα ότι το θέατρό τους θα είναι από απλοϊκό εώς πρωτόγονο. Όταν έφτασα μου πρόσφεραν τσάι και μιλήσαμε λίγο με τον καλλιτεχνικό διευθυντή ο οποίος μου είπε ότι μόλις ανέβασαν μια παλιά τους επιτυχία, το «Ο Ρόζενκραντς κι ο Γκίλντενστερν είναι νεκροί» και ξεκίνησαν πρόβες σε ένα έργο της Σάρα Κέιν. Είπα ότι μου άρεσε πολύ το τσάι και θα έπινα ευχαρίστως ακόμη ένα για να κερδίσω λίγο χρόνο και να αναθεωρήσω το «απλοϊκό» πρόγραμμα που είχα ετοιμάσει. Η έκπληξη μπορεί να έρθει από κει που δεν το περιμένεις. Μια περιοχή του κόσμου μπορεί οικονομικά να είναι εύρωστη και φαινομενικά πολιτισμένη σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα, αλλά το θέατρό της να είναι πολύ πίσω. Σε μια άλλη περιοχή μπορεί να συμβαίνει το αντίθετο. Και τις δύο φορές που δίδαξα στο τμήμα θεάτρου του πανεπιστημίου της Τεχεράνης έμεινα κατάπληκτος από το υψηλό επίπεδο και όταν μου δόθηκε η ευκαιρία να παρακολουθήσω παραστάσεις τους δεν πίστευα στα μάτια μου. Όταν έφευγα έλεγα σε όλους πως στη Δύση ξέρουμε το σινεμά τους που παίρνει όλα τα βραβεία στις Κάννες, στη Βενετία και στο Βερολίνο και είναι καιρός να μάθουμε και το σπουδαίο θέατρό τους. Πώς γίνεται αυτό; Οι περιορισμοί ευεργετούν την τέχνη; Η φτώχεια και η ανέχεια είναι σύμμαχοι του καλλιτέχνη; 12
Πρόλογος
Τι γίνεται με το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Οδηγούμαστε προς μια παγκοσμίως κοινή, ενιαία αισθητικά βάση για να εκφραστούμε μέσω της τέχνης που στην περίπτωσή μας είναι το θέατρο; Κι όμως ένα βασικό μεταμοντέρνο χαρακτηριστικό είναι το ενδιαφέρον για το τοπικό στοιχείο. Αν όμως βάλουμε στο YouTube με χαμηλωμένο τον ήχο για να μην ακούμε τη γλώσσα, μια παράσταση από την Αργεντινή, μία από τον Καναδά, μία από την Τουρκία, μία από τη Νότιο Αφρική και μία από τη Νέα Ζηλανδία είμαστε σίγουροι ότι θα καταλάβουμε αμέσως από το αισθητικό μέρος, τη σκηνοθεσία, το παίξιμο των ηθοποιών, τα σκηνικά, τα κοστούμια κ.λπ. την εθνικότητα της κάθε παράστασης; Πώς παίζουμε σήμερα; Πώς παίζαμε πριν από 40 χρόνια; Τι διαφορές υπάρχουν; Πώς διδασκόμαστε υποκριτική στις δραματικές σχολές; Πώς διδάσκονται στις διάφορες χώρες του κόσμου; Έχει διαφορές η υποκριτική του 21ου αιώνα από εκείνη του 20ου;
Δεν ξέρω αν θα καταφέρω να δώσω απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα αλλά η εποχή μας με όλες αυτές τις αντιφάσεις της με προκαλεί να γράψω. Στη μεταβατική αυτή περίοδο της σύγχυσης, της αβεβαιότητας και του φόβου για το νέο που έρχεται, το γράψιμο είναι η πιο ασφαλής διέξοδος. Γράφω κάτι κι αυτό μένει, γίνεται σημείο αναφοράς, είναι κάτι σταθερό, δίνει ένα στίγμα, γίνεται μια θέση, για να υποστηριχθεί, να συζητηθεί, να αμφισβητηθεί, να βρει μιμητές, να βελτιωθεί, να αλλάξει, να πάει το θέατρο ένα βηματάκι μπρος... αν το πετύχω αυτό με το βιβλίο μου θα είμαι περισσότερο από ευτυχής. Ε.Τ.
Οκτώβριος 2018
13