Κεφάλαιο 7 Η Εκπαίδευση-Κατάρτιση-Διά Βίου Μάθηση ως Σύστημα Παραγωγής «Τα σημαντικά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα δεν μπορούν να επιλυθούν στο ίδιο επίπεδο σκέψης με το οποίο δημιουργήθηκαν» Albert Einstein1
7.1 Εισαγωγικά Από τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο και στη συνέχεια, με διεπιστημονική συνεργασία διαμορφώθηκε η συστημική μεθοδολογία για τη σφαιρική/ολιστική θεώρηση-διερεύνηση του πολύπλοκου και αβέβαιου πραγματικού κόσμου. Σε αυτό το πλαίσιο της «συστημικής σκέψης-προσέγγισης (systems thinkingapproach)» θεμελιώδης είναι η έννοια του συστήματος. Ως Σύστημα (System), νοείται ένα οργανωμένο σύνολο στοιχείων τα οποία μεταξύ τους παρουσιάζουν αλληλεξάρτηση, έχουν μια ορισμένη διάταξη/δομή και επιτελούν ένα ενιαίο σκοπό. Ως Στοιχεία (Components/Elements) του συστήματος νοούνται εκείνα τα ουσιώδη και σταθερά μέρη του συστήματος, που μπορεί να αναγνωρισθούν ότι συμβάλλουν στη συμπεριφορά του ως συνόλου. Κάθε σύστημα αποτελείται από δύο τουλάχιστον στοιχεία που σχετίζονται μεταξύ τους. Ως Δομή (Structure) του συστήματος νοείται η σχετικά σταθερή οργάνωση του συστήματος στο χώρο και το χρόνο, δηλαδή η διάταξη των στοιχείων του και η πλοκή των λειτουργιών του. Ως Διασυνδέσεις (Connections) νοούνται οι σχέσεις αλληλεπιδράσεως που συνδέουν τα στοιχεία του συστήματος. Ως Εισροή (Input) νοείται ό,τι εισέρχεται μέσα στο σύστημα και επηρεάζει την συμπεριφορά του. Ως Επεξεργασία (Conversion) νοείται η διαδικασία μετασχηματισμού των εισροών σε εκροές και ως Εκροή (Output) ό,τι προκύπτει ως αποτέλεσμα της επεξεργασίας και εξέρχεται του συστήματος. Ως Όριο ή Σύνορο (Boundary) θεωρείται η νοητή γραμμή που περικλείει τα στοιχεία του συστήματος και τις διασυνδέσεις τους και ως Περιβάλλον (Environment) του συστήματος χαρακτηρίζονται οι παράγοντες εκείνοι που επηρεάζουν το σύστημα ή επηρεάζονται από αυτό, χωρίς όμως να είναι υπό τον έλεγχό του. Ως Έλεγχος (Control) του συστήματος νοείται ο μηχανισμός που διατηρεί τη δομή και τη λειτουργία του και διασφαλίζει τις εκροές του, ως Ανάδραση (Feedback) νοείται η λειτουργία, μέσω της οποίας το σύστημα πληροφορείται τις ανεπιθύμητες αποκλίσεις της συμπε1 Albert Einstein(1879-1955). Γεννήθηκε στη Γερμανία. Έζησε στις χώρες Γερμανία, Ιταλία, Ελβετία, Βέλγιο, Τσεχία, ΗΠΑ. Θεωρητικός Φυσικός, Καθηγητής. Έχει τιμηθεί με το Νόμπελ Φυσικής το 1921.
130
Η Εκπαίδευση-Κατάρτιση-Δια Βίου Μάθηση ως Σύστημα Παραγωγής
ριφοράς του, τις οποίες και διορθώνει (σκοπός η πληροφόρηση της διοίκησης του συστήματος γύρω από το βαθμό επίτευξης του στόχου του) και ως Προσαρμοστικότητα (Αdaptability) του συστήματος νοείται η ικανότητά του να μαθαίνει και να αλλάζει τις εσωτερικές λειτουργίες του, ως απάντηση στις αλλαγές του περιβάλλοντός του. Ένα Σύστημα χαρακτηρίζεται Κλειστό (Closed), όταν δε δέχεται επιδράσεις από το περιβάλλον και δεν επιδρά πάνω σε αυτό και Ανοικτό (Open) όταν επιδρά στο περιβάλλον του και δέχεται επιδράσεις από αυτό. Το Διάγραμμα 1 δίνει σχηματικά ένα σύστημα. Διάγραμμα 1: Σύστημα
Η συστημική σκέψη-προσέγγιση θεωρεί τα «αντικείμενα» του πραγματικού κόσμου ως συστήματα/σύνολα. Συγκεντρώνει την προσοχή στις αλληλεπιδράσεις των στοιχείων του «όλου». Κατά τη μελέτη ενός συστήματος εστιάζει κυρίως, στις σχέσεις μεταξύ των επί μέρους στοιχείων που το συνθέτουν και πώς αυτές οι αλληλεπιδράσεις επηρεάζουν τη συνολική συμπεριφορά/απόδοσή του, σε αντιδιαστολή με την αναλυτική σκέψη, η οποία επικεντρώνει στη διαίρεσή του σε επί μέρους μέρη/τμήματα και εστιάζει σε κάθε ένα από αυτά χωριστά και ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα. Δεν πρέπει να διαφεύγει ότι είναι, ίσως, η πρώτη φορά στην ιστορία, που η ανθρωπότητα έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει μεγαλύτερο όγκο πληροφορίας από αυτόν που μπορεί κάποιος να επεξεργαστεί, να αναπτύξει πολύ μεγαλύτερο βαθμό αλληλεπίδρασης από αυτόν που μπορεί κάποιος να διαχειριστεί και να επιταχύνει τις αλλαγές σε πολύ υψηλότερο ρυθμό από αυτόν που μπορεί κάποιος να ακολουθήσει. Ως εκ τούτου, η υψηλή πολυπλοκότητα του σύγχρονου πραγματικού κόσμου καθιστά τη συστημική σκέψη-προσέγγιση περισσότερο απαραίτητη. Στα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, ανάλογα με το ερευνητικό ενδιαφέρον, ως σύστημα αναφοράς θεωρείται πχ, μια βαθμίδα του τυπικού συστήματος ή μια μονάδα εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης κοκ. Κάθε σύστημα είναι ενταγμένο σε μια ιεραρχία. Πχ το σύστημα της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας αποτελεί
Η Εκπαίδευση-Κατάρτιση-Διά βίου Μάθηση ως Σύστημα Παραγωγής
131
υποσύστημα του συστήματος της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της Ελλάδας και υπερσύστημα του συστήματος της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της Περιφερειακής Ενότητας Φθιώτιδας, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο αποτελεί υποσύστημα του συστήματος της Πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και υπερσύστημα της Σχολής των Θετικών Επιστημών κοκ. Στα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, τα συστήματα παραγωγής είναι εντάσεως εργασίας, αφού το βασικότερο στοιχείο τους είναι το ανθρώπινο δυναμικό. Στο εσωτερικό αυτών των συστημάτων συντελείται η εκπαιδευτική/παραγωγική διαδικασία. Η εκπαιδευτική διαδικασία είναι πολυδιάστατη και ίσως πιο πολύπλοκη από κάθε άλλη διαδικασία παραγωγής. Στο Διάγραμμα 2 παρουσιάζεται ένα σύστημα εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης. Διάγραμμα 2: Σύστημα Εκπαίδευσης-Κατάρτισης-Διά Βίου Μάθησης Εισροές
Εκπαιδευτική Διαδικασία (διαδικασία εκπαίδευσης-κατάρτισηςδιά βίου μάθησης)
Εκροές
Στο πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, τα συστήματα χρησιμοποιούν ποικιλία εισροών/συντελεστών παραγωγής και παρέχουν ποικιλία εκροών. Παράδειγμα, ένα πανεπιστήμιο χρησιμοποιεί ετησίως, ως εισροές, το ακαδημαϊκό προσωπικό, το μη ακαδημαϊκό προσωπικό, τον αριθμό των προπτυχιακών φοιτητών, τον αριθμό των μεταπτυχιακών φοιτητών, τον αριθμό των υποψηφίων διδακτόρων, τους δημόσιους χρηματικούς πόρους, τους μη δημόσιους χρηματικούς πόρους, τις κτηριακές υποδομές, τον τεχνολογικό εξοπλισμό κά. Στο εσωτερικό του γίνεται η διαδικασία εκπαίδευσης (διδασκαλία και έρευνα). Ως εκροές θεωρούνται, ετησίως, πχ: ο αριθμός των πτυχιούχων, ο αριθμός των διπλωματούχων Π.Μ.Σ, ο αριθμός των διδακτόρων, ο αριθμός των δημοσιεύσεων ερευνητικών εργασιών του ακαδημαϊκού προσωπικού σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, ο αριθμός των αναφορών σε ερευνητικές εργασίες άλλων ερευνητών (citations), κα. Οι εισροές και οι εκροές μπορεί να σταθμισθούν ανάλογα με τη σημαντικότητα που τους αποδίδεται. Τα συστήματα εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης έχουν περιβάλλον με διαστάσεις κοινωνικές, οικονομικές, πολιτισμικές. Οι μεταβλητές του περιβάλλοντος, ενδεχομένως, επιδρούν στην αποδοτικότητα και την παραγωγικότητά τους. Όλα τα συστήματα εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης πρέπει να είναι ανοικτά και εφοδιασμένα
Κεφάλαιο 23 Σύνοψη Συμπερασμάτων από τη Διεθνή Εμπειρική Βιβλιογραφία «Αν ένας άνθρωπος παραμελεί την εκπαίδευση, περπατά κουτσός μέχρι το τέλος της ζωής του». Αριστοτέλης Έχει υπογραμμισθεί ότι, ένα από τα βασικά προβλήματα της θεωρητικής και της εφαρμοσμένης οικονομικής είναι η αποδοτική κατανομή των, σε κάθε περίπτωση, ανεπαρκών πόρων. Η οικονομική αξιολόγηση των ιδιωτικών επενδύσεων και η οικονομικο-κοινωνική αξιολόγηση των κοινωνικών επενδύσεων/πολιτικών στα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, υποστηρίζει τους λήπτες των σχετικών αποφάσεων, σε ορθολογικές επιλογές και αποφάσεις. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 και μέχρι σήμερα, έχουν εκπονηθεί αρκετές σχετικές εμπειρικές μελέτες, για πολλές χώρες, τόσο από διεθνείς οργανισμούς και κυβερνήσεις, όσο και από ανεξάρτητους ερευνητές. Βασικό παράγοντα αυτής της εξέλιξης αποτέλεσε η συγκρότηση της θεωρίας του ανθρώπινου κεφαλαίου και συνακόλουθα η κατανόηση ότι η εκπαίδευση, η κατάρτιση και η διά βίου μάθηση αποτελούν επενδύσεις σε ανθρώπινο κεφάλαιο (γνώσεις, δεξιότητες), το οποίο έχει μεγάλη οικονομική αξία. Η έννοια των επενδύσεων/πολιτικών στα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης παρομοιάζει με τις επενδύσεις/πολιτικές σε οποιαδήποτε άλλο πεδίο του πραγματικού κόσμου. Η εκτίμηση των αποδόσεων των επενδύσεων/πολιτικών στην εκπαίδευση είναι ένα δημοφιλές θέμα στη διεθνή οικονομική βιβλιογραφία [Schultz 1961; Becker 1964; Becker and Chiswick 1966; Card and Krueger 1992; Ashenfelter and Krueger 1994; Rosenzweig 1995; Card 2001; Duflo 2001; Heckman, et al; Oreopoulos 2006; κ.άl]. Η δημοφιλία της εκτίμησης της απόδοσης των επενδύσεων/πολιτικών στην εκπαίδευση-κατάρτιση-διά βίου μάθηση, πηγάζει από τις προκύπτουσες επιδράσεις της σε ζητήματα αποδοτικότητας, ισότητας και χρηματοδότησης. Η τάξη των αποδόσεων σε επίπεδο ή τύπο εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης και η σύγκριση με τις αποδόσεις εναλλακτικών επενδύσεων/πολιτικών μπορούν να βοηθήσουν τους διαμορφωτές των σχετικών πολιτικών, να λάβουν ορθολογικές αποφάσεις. Σημειώνεται, δε, ότι έχουν δημοσιευθεί εργασίες οι οποίες συνοψίζουν τα συμπεράσματα των εμπειρικών μελετών [Psacharopoulos 1972; 1973; 1981; 1985; 1993; 1994, Psacharopoulos and Patrinos 2002; 2004b; 2008, OECD 2005; 2006; Harmon, et al, 2003; Psacharopoulos and Patrinos 2002; 2004a]. Έχουν επίσης υπάρξει επισκοπήσεις που έχουν δημοσιευθεί ως άρθρα σε εγκυκλοπαίδειες [Patrinos and Psacharopoulos 2002; 2010α;
410
Σύνοψη Συμπερασμάτων από τη Διεθνή Εμπειρική Βιβλιογραφία
2010b, Psacharopoulos and Patrinos 2004b; 2008]. Υπάρχουν επίσης λίγες προσπάθειες για τη δημιουργία βάσεων δεδομένων συγκρίσιμων εκτιμήσεων για την αποδοτικότητα της εκπαίδευσης [Hendricks 2004; Montenegro and Patrinos 2014; Peet, et al 2015]. H τελευταία ανασκόπηση της διεθνούς βιβλιογραφίας από τους Psacharopoulos and Patrinos (2018), των μέχρι τότε δημοσιευμένων εμπειρικών ερευνών στο ζήτημα της αξιολόγησης των ιδιωτικών και κοινωνικών επενδύσεων (πάνω από 700) που έχουν πραγματοποιηθεί, για διάφορες χώρες του κόσμου, δείχνει ότι εν γένει, τα ευρήματα είναι συγκλίνοντα, παρόλο που τα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και εκπαιδευτικά χαρακτηριστικά τους διαφέρουν. Οι αποδόσεις της εκπαίδευσηςκατάρτισης-διά βίου μάθησης, στη βιβλιογραφία, έχουν εκτιμηθεί με τις δύο βασικές μεθόδους: την εκλεπτυσμένη και του Mincer. Για αναλυτική παρουσίαση αυτών των μεθόδων βλέπε: [κεφάλαια 14, 15, 17 και Psacharopoulos,1995; Psacharopoulos and Mattson, 1998]. Με την πάροδο των ετών, οι ερευνητές προτιμούσαν τη μέθοδο Mincer λόγω της ευκολίας της. Η μέθοδος Mincer δίνει ιδιωτικές αποδόσεις, ενώ η πλήρης μέθοδος μπορεί να δώσει ιδιωτικές και κοινωνικές αποδόσεις. Οι ενδεικτικοί πίνακες που ακολουθούν είναι από την πρόσφατα δημοσιευμένη εργασία από τους Psacharopoulos and Patrinos (2018). Η εργασία επισκοπεί μελέτες από βάση δεδομένων με 1.120 εκτιμήσεις από 139 χώρες. Ενδεικτικοί, συγκριτικοί Πίνακες, από παλαιότερες εργασίες παρουσιάζονται στο Παράρτημα. Η παρουσίαση ξεκινά με ιδιωτικές αποδόσεις βάσει της μεθόδου Mincer και στη συνέχεια προχωρά στη πλήρη μέθοδο που περιλαμβάνει και κοινωνικές αποδόσεις. Ο συντελεστής των ετών εκπαίδευσης της βασικής συνάρτησης του Mincer δίνει μια συνολική εικόνα των αποδόσεων στην εκπαίδευση. Στις συγκριτικές αξιολογήσεις, οι αποδόσεις με τις μεθόδους Mincer και εκλεπτυσμένης δεν είναι άμεσα συγκρίσιμες επειδή διαφέρουν σε κλίμακα. Η ανασκόπηση δείχνει ότι ο ιδιωτικός μέσος παγκόσμιος ρυθμός απόδοσης της επένδυσης σε ένα επιπλέον έτος εκπαίδευσης είναι περίπου 9% ετηΠίνακας 1: Έτη εκπαίδευσης και ιδιωτικές αποδόσεις, διαχρονικά Χρονική Περίοδος
Μέση Τιμή Συνολικός Ρυθμός Ετών Εκπαίδευσης Απόδοσης κατά Mincer
Αριθμός Μελετών
Πριν το 2000
7,8
8,7
511
Μετά το 2000
8,6
9,1
194
Πηγή: Psacharopoulos and Patrinos (2018).
411
Σύνοψη Συμπερασμάτων από τη Διεθνή Εμπειρική Βιβλιογραφία
σίως και σχεδόν σταθερός εδώ και δεκαετίες. Παράλληλα, διαπιστώνεται αύξηση των μέσων ετών εκπαίδευσης του πληθυσμού. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, η Μινσεριανή μέθοδος κατά τρόπο δομικό υποτιμά το πραγματικό μέγεθος των αποδόσεων (Psacharopoulos and Mattson, 1998, Psacharopoulos 1995). Πίνακας 2: Ιδιωτικές αποδόσεις σε εκπαίδευση, ανά ομάδα χωρών με κριτήριο το κατά κεφαλήν εισόδημα. Εισοδηματικό επίπεδο χώρας
Συνολικός Ρυθμός Απόδοσης (%)
Μέση Τιμή ετών εκπαίδευσης
Χαμηλό
9,3
5,0
Μέσο
9,2
7,0
Υψηλό
8,2
9,2
Παγκόσμιος Μέσος Όρος
8,8
8,0
Πηγή: Psacharopoulos and Patrinos (2018). Σημειώσεις: Κατάταξη χωρών με κριτήριο το επίπεδο του κατά κεφαλήν εισοδήματος, βασισμένη στην Παγκόσμιο Τράπεζα (2016). Ταξινομήσεις το 2015 σε US$: χαμηλό = $1045 ή μικρότερο, μέσο = $1046-$12735, υψηλό =$12736 ή περισσότερο.
Πίνακας 3: Ιδιωτικές και Κοινωνικές Αποδόσεις Επενδύσεων σε Εκπαίδευση, ανά Περιφέρεια, μετά το 2000 (%). Ιδιωτική
Κοινωνική
Δευτεροβάθμια Τριτοβάθμια Δευτεροβάθμια Μέση Τιμή
13,2
12,4
Αναπτυσσόμενες χώρες Αριθμός Μελετών
50
54
Τριτοβάθμια
10,2
10,6
10,2
16,4
59
61
Πηγή: Psacharopoulos and Patrinos (2018). Σημειώσεις: Για τις ιδιωτικές αποδοτικότητες το δείγμα αποτελείται από υψηλού εισοδήματος χώρες συν την Τουρκία, για τις κοινωνικές αποδοτικότητες δύο χώρες είναι από την Αφρική, δύο από την Λατινική Αμερική, μία από την Ευρώπη, μία από την Ανατ. Ασία και οι υπόλοιπες από υψηλού εισοδήματος χώρες.