6-Ε-161 (δείγμα) ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΒΡΕΦΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΕΦΗΒΩΝ by ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ "ΙΩΝ"

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ΠΡΟΓΕΝΝΗΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

141

Yehuda et al., 2005). Το έντονο συναισθηματικό άγχος της μητέρας στη διάρκεια της εγκυμοσύνης της προβλέπει επίσης άγχος, μικρότερο εύρος διατήρησης της προσοχής, θυμό, επιθετικότητα, υπερδραστηριότητα και μειωμένες νοητικές επιδόσεις σε παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας, πέραν και πάνω της επίδρασης που μπορεί να ασκούν άλλοι παράγοντες, όπως το κάπνισμα της διάρκεια της εγκυμοσύνης, το χαμηλό βάρος γέννησης, το μεταγεννητικό άγχος της μητέρας και το χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο (de Weerth & Buitelaar, 2005, Gutteling et al., 2006, Lazinski, Shea & Steiner, 2008, Van den Bergh, 2004). Από την άλλη πλευρά, οι επιπλοκές που μπορεί να προκαλέσει το έντονο στρες της μητέρας στη διάρκεια της εγκυμοσύνης της, μπορούν να περιοριστούν αν η ίδια γυναίκα έχει κάποιον σύντροφο ή συγγενή και φίλους που της παρέχουν στήριξη (Glover, Bergman & O’ Connor, 2008). Η σχέση της κοινωνικής στήριξης με την θετική έκβαση μίας εγκυμοσύνης και την υγιή ανάπτυξη του παιδιού, είναι ιδιαίτερα ισχυρή στις γυναίκες με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, οι οποίες βιώνουν έντονο στρες στην καθημερινότητά τους (βλ. Κοινωνικά Ζητήματα: Υγεία) (Olds et al., 2002, 2004).

Επίπτωση ανά 1.000 γεννήσεις

ΑΣΥΜΒΑΤΟΤΗΤΑ ΑΙΜΑΤΟΣ Όταν η κληρονομημένη ομάδα αίματος μητέρας και εμβρύου διαφέρει, τότε μπορεί να προκύψουν διάφορα σοβαρά προβλήματα. Η πλέον συνηθισμένη αιτία αυτών των προβλημάτων είναι η ασυμβατότητα ρέζους. Όταν η μητέρα είναι Rh αρνητική (δηλαδή δεν έχει πρωτεΐνες Rh στο αίμα της) και ο πατέρας είναι Rh θετικός (έχει τις πρωτεΐνες), τότε το βρέφος μπορεί να κληρονομήσει το θετικό ρέζους του πατέρα. (Υπενθυμίζουμε από τον Πίνακα 2.2 ότι το αίμα με θετικό Rh είναι κυρίαρχο ενώ το αίμα με αρνητικό Rh είναι υπολειπόμενο και συνεπώς, είναι περισσότερες οι πιθανότητες το βρέφος να είναι Rh θετικό.) Αν ακόμα κι ένα ελάχιστο μέρος του αίματος με θετικό Rh του εμβρύου, διαπεράσει τον πλακούντα και εισχωρήσει στο αίμα της μητέρας (που είναι Rh αρνητική), τότε ο οργανισμός της θα αρχίσει να παράγει αντισώματα για την ξένη πρωτεΐνη. Αν αυτά τα αντισώματα εισέλθουν στο σύστημα του εμβρύου, θα καταστρέψουν τα ερυθρά αιμοσφαίρια, μειώνοντας έτσι την παροχή οξυγόνου στα όργανα και τους ιστούς. Αποτέλεσμα 160 είναι η νοητική υστέρηση, η αποβολή, οι καρδιακές 20–29 ετών βλάβες και ο βρεφικός θάνατος. 30–39 ετών 140 40–49 ετών Επειδή ο οργανισμός της μητέρας χρειάζεται 50–55 ετών χρόνο για να παράγει τα αντισώματα, σπανίως 120 επηρεάζονται τα πρωτότοκα παιδιά. Ο κίνδυνος όμως αυξάνεται σε κάθε νέα εγκυμοσύνη. Ευτυχώς, η ασυμβατότητα Rh είναι μία κατάσταση που στις 100 περισσότερες περιπτώσεις μπορεί να προληφθεί. Μετά τη γέννηση κάθε παιδιού με Rh θετικό, οι 80 μητέρες με Rh αρνητικό μπορούν να εμβολιαστούν για την πρόληψη του σχηματισμού αντισωμάτων. Σε 60 έκτακτες περιπτώσεις μπορεί να γίνει μετάγγιση αίματος αμέσως μετά τον τοκετό ή και, εφόσον κριθεί 40 απαραίτητο, πριν από αυτόν.

ΗΛΙΚΙΑ ΜΗΤΕΡΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΕΣ ΓΕΝΝΕΣ Στο 20 Κεφάλαιο 2 τονίσαμε πως οι γυναίκες που καθυστερούν την τεκνοποίηση για μετά τα τριάντα ή τα σα0 ράντα τους, φέρουν περισσότερες πιθανότητες για Προ εκλαµψία Χαµηλό βάρος Εµβρυϊκός προβλήματα γονιμότητας, αποβολές και βρέφη με γέννησης θάνατος χρωμοσωμικές ανωμαλίες. Υπάρχουν άραγε κάποιοι άλλοι κίνδυνοι που συνοδεύουν την μεγαλύτερη ηλικία τεκνοποίησης; Οι έρευνες δείχνουν πως μία υγιής ΕΙΚΟΝΑ 3.7 γυναίκα άνω των τριάντα ετών, φέρει σχεδόν τους ίδιους κινδύνους με μία γυναίκα είκοσι ετών (Bianco et Σχέση ηλικίας μητέρας με προγεννητικές και περιγεννητιεπιπλοκές. Οι επιπλοκές αυξάνονται μετά την ηλικία των 40 al., 1996, Dildy et al., 1996, Prysak, Lorenz & Kisly, κές ετών, σημειώνοντας δραστική αύξηση στην ηλικία των 50-55 ετών. 1995). Επομένως, όπως μπορούμε να δούμε στην Ει- Στις σελίδες που ακολουθούν θα μιλήσουμε για την προεκλαμψία. κόνα 3.7, τα ποσοστά των επιπλοκών αυξάνονται, ση- (Adopted from Salihu et al., 2003).

142

ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΘΕΜΕΛΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ: ΥΓΕΙΑ

ε ηλικία 17 ετών η Ντενίζ – μία άνεργη έφηβη που εγκατέλειψε το σχολείο και ζούσε με τους γονείς της, οι οποίοι δεν ενέκριναν αυτή τη συμπεριφορά της – έφερε στον κόσμο την Τάρα. Μην έχοντας κανέναν να την βοηθήσει στη διάρκεια της εγκυμοσύνης και μετά, η Ντενίζ ένιωθε πιεσμένη και αγχωμένη σχεδόν σε καθημερινή βάση. Η Τάρα είχε γεννηθεί πρόωρα και έκλαιγε διαρκώς, κοιμόταν και ξυπνούσε διαρκώς, ενώ σε όλη τη διάρκεια του πρώτου χρόνου της ζωής της αντιμετώπισε διάφορες μικρές ασθένειες. ΄Οταν έφθασε στην ηλικία να πάει σχολείο, είχε δυσκολίες με τα μαθήματα, ενώ οι δάσκαλοί της την περιέγραφαν ως αφηρημένη, υπερκινητική, θυμωμένη και μη συνεργάσιμη. Το Πρόγραμμα Συνεργασίας Νοσηλευτή-Οικογένειας, που σήμερα εφαρμόζεται σε εκατοντάδες περιοχές σε 29 πολιτείες των Ηνωμένων Πολιτειών, είναι ένα εθελοντικό πρόγραμμα κατ’ οίκον επισκέψεων για φτωχές μητέρες που μένουν για πρώτη φορά έγκυες, όπως η Ντενίζ. Στόχοι του είναι να μειώσει τις επιπλοκές της εγκυμοσύνης και του τοκετού, να προάγει την έγκαιρη παροχή ιατρικών υπηρεσιών και να βελτιώσει τις οικογενειακές συνθήκες, προστατεύοντας έτσι τα παιδιά από μακροχρόνιες δυσκολίες προσαρμογής. Μία εγκεκριμένη νοσηλεύτρια (ή νοσηλευτής) επισκέπτεται το σπίτι εφτά φορές στη διάρκεια της εγκυμοσύνης και μία φορά τον μήνα ή και περισσότερες, στη διάρκεια των δύο πρώτων χρόνων του βρέφους, για να προσφέρει στην μητέρα εντατική κοινωνική στήριξη – έναν άνθρωπο για να ακούσει τα προβλήματά της, βοήθεια στην πρόσβαση στις τοπικές υπηρεσίες υγείας και πρόνοιας, βοήθεια προς τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας (ειδικά τους πατέρες και τις γιαγιάδες), καθώς ενθάρρυνση προκειμένου να τελειώσουν το σχολείο, να βρουν δουλειά και να σχεδιάσουν το μέλλον της οικογένειας. Για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας του προγράμματος, οι ερευνητές επέλεξαν τυχαία περισσότερες από 1.000 μητέρες με υψηλή πιθανότητα εμφάνισης προγεννητικού στρες (λόγω εφηβικής εγκυμοσύνης, φτώχειας και

άλλων αρνητικών συνθηκών ζωής), είτε για να δεχθούν επισκέψεις από τις μαίες είτε για να συγκριθούν σε διάφορες συνθήκες (μόνο προγεννητική φροντίδα, ή προγεννητική φροντίδα συν παραπομπή του βρέφους για αναπτυξιακά προβλήματα). Οι οικογένειες μελετήθηκαν για αρκετά χρόνια και μέχρι τη στιγμή που τα παιδιά είχαν ολοκληρώσει τις τρεις πρώτες τάξεις του Μέσω του προγράμματος, η εικονιζόμενη 15χρονη Δημοτικού σχολείου (Olds n μέλλουσα μητέρα δέχεται σε τακτά χρονικά διαστήματα et al., 2004, 2007). και για αρκετό καιρό μετά την γέννηση του παιδιού της Στον παιδικό σταθμό, επισκέψεις από μία εγκεκριμένη νοσηλεύτρια. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε έδειξε πως τα παιδιά των μητέτα παιδιά που συμμετεί- που ρων που δέχονταν κατ’ οίκον επισκέψεις από νοσηλευτές χαν στο πρόγραμμα εμφά- του προγράμματος αναπτύχθηκαν καλύτερα –γνωστικά, νισαν καλύτερες επιδόσεις συναισθηματικά και κοινωνικά – από άλλα παιδιά των σε τεστ γλώσσας και ευ- οποίων οι μητέρες δεν είχαν αυτή την εξατομικευμένη φυΐας. Επίσης, στην ηλικία παρέμβαση. n των 6 και των 7 ετών, τα παιδιά των μητέρων που δέχονταν κατ’ άγνωστα ερεθίσματα και η καθυστερηοίκον επισκέψεις και που στη διάρκεια μένη νοητική ανάπτυξη (Olds et al., της εγκυμοσύνης τους είχαν επιδείξει το 2002). Οι νοσηλευτές ήταν μάλλον πιο χαμηλότερο σκορ ως προς την ψυχική ικανοί στο να εξατομικεύουν τις οδηγίες τους υγεία, απέδωσαν καλύτερα από τα του προγράμματος, ώστε να ταιριάζει άλλα παιδιά ως προς τις σχολικές επιδό- στις ανάγκες και τα προβλήματα της κάθε σεις και τα προβλήματα συμπεριφοράς. οικογένειας. ΄Ισως επίσης να είχαν μεγαΕπιπλέον, από την γέννηση του παιδιού λύτερο κύρος, στα μάτια των μητέρων, και μετά, οι μητέρες που δέχονταν κατ’ γεγονός που τους επέτρεπε να τις πείοίκον επισκέψεις εμφάνισαν μία καλύ- σουν ευκολότερα για τα όσα έπρεπε να τερη πορεία ζωής: ΄Εμειναν λιγότερες κάνουν ώστε να μειώσουν τις πιθανές φορές έγκυες, είχαν μεγαλύτερα διαστή- επιπλοκές της εγκυμοσύνης και να διαματα μεταξύ της πρώτης και της δεύτε- σφαλίσουν την υγιή ανάπτυξη των παιρης γέννας, είχαν τακτικότερη επαφή με διών τους. τον πατέρα του παιδιού, είχαν πιο σταθεΤο πρόγραμμα έχει αποδειχθεί εξαιρές προσωπικές σχέσεις, στηρίζονταν λι- ρετικά αποτελεσματικό ως προς το κόγότερο στις υπηρεσίες της κοινωνικής στος και τα αποτελέσματά του. Για κάθε πρόνοιας και είχαν μεγαλύτερη αίσθηση ένα δολάριο που δαπανάται σε αυτό, ελέγχου επί της ζωής τους – παράγοντες εξοικονομούνται περισσότερα από 5 δοπολύ σημαντικοί για την μείωση του λάρια σε δημόσιες δαπάνες για επιπλοστρες και την προστασία της ανάπτυξης κές εγκυμοσύνης, πρόωρους τοκετούς του παιδιού. και μαθησιακά προβλήματα και αναπτυΣε ένα άλλο πείραμα, στο οποίο συμ- ξιακές διαταραχές παιδιών και νέων (Daμετείχαν 700 γυναίκες υψηλού κινδύνου wley, Loch & Bindrich, 2007). Για και μωρά, επαγγελματίες νοσηλευτές περισσότερα σχετικά με το πρόγραμμα, αποδειχθήκαν πιο αποτελεσματικοί από επισκεφθείτε την ιστοσελίδα του τους εκπαιδευμένους παρά-επαγγελμα- www.nursefamilypartnership.org τίες στην πρόληψη προβλημάτων που συνδέονται με το προγεννητικό άγχος, όπως ο έντονος φόβος του βρέφους για

COURTESY OF NURSE-FAMILY PARTNERSHIP

Πρόγραμμα Συνεργασίας Νοσηλευτή-Οικογένειας: Μείωση του Στρες της Μητέρας και Ενίσχυση της Ανάπτυξης του Παιδιού Μέσω Κοινωνικής Στήριξης

Συναισθηματική και Κοινωνική Ανάπτυξη στη Διάρκεια της Βρεφικής Ηλικίας

Ό Ό

ταν η Κάτια έγινε οχτώ μηνών οι γονείς της παρατήρησαν ότι είχε αρχίσει να φοβάται πολλά πράγματα. Ένα βράδυ που οι γονείς της την άφησαν με μία babysitter, η Κάτια έκλαιγε γοερά καθώς τους έβλεπε να φεύγουν – εμπειρία που μόλις πριν λίγες εβδομάδες αποδεχόταν πολύ εύκολα. Η Τζινέτ, που φρόντιζε την Κάτια και τον Τζίμη στον παιδικό σταθμό, είχε επίσης παρατηρήσει ότι τα παιδιά είχαν έντονο φόβο για τους άγνωστους ανθρώπους. Κάθε φορά που έφευγε για να πάει σε ένα άλλο δωμάτιο, και τα δύο μωρά άφηναν το παιχνίδι τους και μπουσουλούσαν από πίσω της. Και κάθε φορά που ο ταχυδρόμος χτυπούσε την πόρτα του παιδικού σταθμού, τα παιδιά άρπαζαν τα πόδια της Τζινέτ και ζητούσαν να τα πάρει αγκαλιά. Την ίδια στιγμή, κάθε μωρό έδειχνε περισσότερο πρόθυμο να κάνει πράγματα. Σε ηλικία 5 μηνών, όταν έπαιρνε κάποιος από το χέρι του παιδιού ένα αντικείμενο, η αντίδραση που λάμβανε δεν ήταν ιδιαίτερη. ΄Ομως σε ηλικία 8 μηνών, όταν η μητέρα του Τζίμη του πήρε το μαχαίρι που ο Τζίμη είχε καταφέρει να φθάσει, ο Τζίμη ξέσπασε σε θυμωμένες κραυγές και ήταν αδύνατο να παρηγορηθεί ή να στρέψει την προσοχή του σε κάτι άλλο. Το μόνο που γνώριζαν ο Κέβιν και η Μόνικα για τον πρώτο χρόνο της ζωής της Γκρέις ήταν ότι είχε αγαπηθεί πολύ από την άστεγη μητέρα της. Ο αποχωρισμός από αυτή, που συνοδεύτηκε από ένα μακρύ ταξίδι σε ένα άγνωστο σπίτι, προκάλεσε έντονο σοκ στην Γκρέις. Αρχικά ήταν πολύ στενοχωρημένη, προσπαθώντας να αποφύγει τις αγκαλιές του Κέβιν και της Μόνικα. Για περισσότερο από μία εβδομάδα, της ήταν αδύνατο να χαμογελάσει. Όσο όμως οι νέοι γονείς της την κρατούσαν κοντά τους, της μιλούσαν απαλά και ικανοποιούσαν τις επιθυμίες της για φαγητό, η Γκρέις άρχισε να τους επιστρέφει την στοργή τους. Έτσι, άρχισε να χαμογελάει πλατιά, να απλώνει τα χέρια της για αγκαλιά βλέποντας την Μόνικα και τον Κέβιν και να γελάει με τις αστείες γκριμάτσες του αδελφού της. Μεταξύ των πρώτων λέξεων που είπε, ήταν το ονόματα των μελών της οικογένειάς της – «Έλι», «μαμά», «μπαμπά». Προσεγγίζοντας τα δεύτερα γενέθλιά της, άρχισε να δείχνει τον εαυτό της, να φωνάζει «Γκέις!» και να διεκδικεί τα σημαντικότερα παιχνίδια της, ως δικά της. Την ώρα του φαγητού, έλεγε «κοτοπουλάκι Γκέις», πιπιλίζοντας το μπούτι από το κοτόπουλο, όπως είχε μάθει να κάνει στην Καμπότζη. Οι αντιδράσεις των παιδιών αντικαθρεπτίζουν δύο συσχετιζόμενες διαστάσεις της προσωπικότητας που αναπτύσσονται στη διάρκεια των δύο πρώτων χρόνων της ζωής: οι στενοί δεσμοί με τους άλλους και η αίσθηση του εαυτού. Θα ξεκινήσουμε με την ψυχοκοινωνική θεωρία του Erikson, που μας παρέχει μία γενική επισκόπηση του τρόπου με τον οποίο αναπτύσσεται η προσωπικότητα στη διάρκεια της βρεφικής και νηπιακής ηλικίας. Στη συνέχεια θα παρακολουθήσουμε την πορεία της συναισθηματικής ανάπτυξης και θα δούμε γιατί ο φόβος και ο θυμός εμφανίζονται περισσότερο συχνά στις συναισθηματικές αντιδράσεις των βρεφών ηλικίας έως ενός έτους. Εν συνεχεία, θα στρέψουμε την προσοχή μας στις ατομικές διαφορές που παρατηρούνται στην ιδιοσυγκρασία. Θα δούμε τις βιολογικές και τις περιβαλλοντικές επιρροές σε αυτές τις διαφορές καθώς και τις συνέπειες που έχουν για την μελλοντική ανάπτυξη.

Η Θεωρία του Erikson για την Προσωπικότητα Βρεφών και Νηπίων Θεμελιώδης εμπιστοσύνη έναντι Δυσπιστίας • Αυτονομία έναντι Ντροπής και Αμφισβήτησης

Συναισθηματική Ανάπτυξη Ανάπτυξη βασικών συναισθημάτων • Κατανόηση και Ανταπόκριση στα Συναισθήματα των άλλων • Εμφάνιση των συνειδητών συναισθημάτων • Εμφάνιση της συναισθηματικής αυτορρύθμισης.

Ιδιοσυγκρασία και Ανάπτυξη Δομή Ιδιοσυγκρασίας • Μέτρηση ιδιοσυγκρασίας • Σταθερότητα ιδιοσυγκρασίας • Γενετικές επιρροές • Περιβαλλοντικοί παράγοντες • Ιδιοσυγκρασία και ανατροφή: Μοντέλο Καλής Εφαρμογής.

n ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ανάπτυξη της Εσωστρέφειας και της Κοινωνικότητας

Ανάπτυξη του Δεσμού H θεωρία του δεσμού- προσκόλλησης του Bowlby • Αξιολόγηση της ασφάλειας του δεσμού • Σταθερότητα δεσμού • Πολιτισμικές διαφορές • Παράγοντες που επηρεάζουν τον ασφαλή δεσμό • Πολλαπλοί δεσμοί • Από τον δεσμό στην κοινωνικότητα • Δεσμός και μετέπειτα ανάπτυξη.

n ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ: ΥΓΕΙΑ Η φροντίδα των βρεφών μπορεί να αποτελέσει απειλή για τον ασφαλή δεσμό και την μετέπειτα προσαρμογή;

n ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ Ο ισχυρός ρόλος της πατρικής φροντίδας για την ανάπτυξη

Αυτό-Ανάπτυξη Αυτό-επίγνωση • Κατηγοριοποίηση του εαυτού • Αυτοέλεγχος

309

310

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ ΒΡΕΦΙΚΗ ΚΑΙ ΝΗΠΙΑΚΗ ΗΛΙΚΙΑ: ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΔΥΟ ΧΡΟΝΙΑ

΄Επειτα, θα στρέψουμε την προσοχή μας στο δεσμό που συνάπτει το παιδί με τον γονιό ή τον άνθρωπο που το φροντίζει. Θα δούμε με ποιον τρόπο τα συναισθήματα ασφάλειας που προκύπτουν μέσα από αυτόν τον δεσμό, στηρίζουν την τάση του παιδιού για διερεύνηση, την αίσθηση της ανεξαρτησίας του και τις κοινωνικές του σχέσεις. Τέλος, θα εστιάσουμε στην πρώιμη αυτό-ανάπτυξη. Μέχρι το τέλος της νηπιακής ηλικίας η Γκρέις μπορούσε να αναγνωρίσει τον εαυτό της στον καθρέπτη και τις φωτογραφίες, αυτοχαρακτηριζόταν ως κορίτσι και εμφάνιζε τις πρώτες ενδείξεις αυτοελέγχου. «Μην αγγίζεις!» είπε στον εαυτό της κάποια μέρα προσπαθώντας να αποφύγει τον πειρασμό να τραβήξει την πρίζα ενός φωτιστικού. Οι γνωστικές εξελίξεις έρχονται να συνδυαστούν με κοινωνικές εμπειρίες και να προκαλέσουν τελικά αυτές τις αλλαγές στη διάρκεια του δεύτερου έτους της ζωής.

Η Θεωρία του Erikson για την Προσωπικότητα των Βρεφών και των Νηπίων Η παρουσίαση των κυριότερων θεωριών στο Κεφάλαιο 1 αποκάλυψε ότι η ψυχαναλυτική θεωρία δεν αποτελεί πλέον μία κυρίαρχη προσέγγιση στην έρευνα της παιδικής ανάπτυξης. Ωστόσο, μία σημαντική συνεισφορά της είναι η ικανότητά της να συλλαμβάνει την ουσία της ανάπτυξης της προσωπικότητας στη διάρκεια της κάθε περιόδου ανάπτυξης. Αξίζει να θυμηθούμε εδώ ότι ο Sigmund Freud, ιδρυτής της ψυχαναλυτικής θεωρίας, πίστευε ότι η ψυχολογική υγεία και η κακή προσαρμογή ανάγονται στα πρώτα χρόνια της ζωής μας – συγκεκριμένα, στις σχέσεις του παιδιού με τους γονείς του. Παρ’ ότι ο Freud ασχολήθηκε κυρίως με τη διοχέτευση των βιολογικών ενορμήσεων και αγνόησε τις σημαντικές εμπειρίες του ανθρώπου πέραν της βρεφικής και νηπιακής ηλικίας – πράγμα για το οποίο του ασκήθηκε έντονη κριτική – οι βασικές γραμμές της θεωρίας του έγιναν αποδεκτές και επεξεργάστηκαν από πολλούς μετέπειτα θεωρητικούς. Από τους πλέον σημαντικούς εξ αυτών ήταν ο Erik Erikson και η ψυχοκοινωνική θεωρία του που παρουσιάστηκε στο Κεφάλαιο 1.

Θεμελιώδης Εμπιστοσύνη έναντι Δυσπιστίας Ο Erikson δεχόταν την έμφαση που έδινε ο Freud στη σημασία της σχέσης βρέφουςγονέα στη διάρκεια του ταΐσματος, αλλά προέκτεινε και εμπλούτισε τις θέσεις του Freud. Σύμφωνα με τον ίδιο, ένα υγιές αποτέλεσμα της βρεφικής ηλικίας δεν εξαρτάται από την ποσότητα της τροφής ή των στοματικών ερεθισμάτων που παρέχονται στο βρέφος, αλλά από την ποιότητα της φροντίδας που δέχεται το βρέφος: η έγκαιρη και ευαίσθητη ανακούφιση της δυσφορίας του βρέφους, το απαλό κράτημά του, η υπομονετική στάση μέχρι το μωρό να πιει αρκετό γάλα και ο απογαλακτισμός του όταν το βρέφος παύει να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το στήθος ή το μπουκάλι. Ο Erikson δεχόταν ότι κανένας γονιός δεν μπορεί να συντονιστεί πλήρως και τέλεια με τις ανάγκες του βρέφους. Πολλοί είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο ο γονιός θα αποκριθεί στις ανάγκες του βρέφους του – αισθήματα προσωπικής ευτυχίας, συνθήκες ζωής (π.χ. ύπαρξη άλλων παιδιών στην οικογένεια) και οι πολιτισμικές αξίες αναφορικά με την ανατροφή των παιδιών. Όταν όμως η ισορροπία στη φροντίδα είναι ενσυναισθητική και στοργική, τότε οι ψυχολογικές συγκρούσεις του πρώτου έτους – θεμελιώδης εμπιστοσύνη έναντι δυσπιστίας – λύνονται με θετικό τρόπο. Το βρέφος, έχοντας εμπιστοσύνη απέναντι στους άλλους, αναμένει πως ο κόσμος του θα είναι θετικός, καλός και ικανοποιητικός για τις ανάγκες του. Έτσι, νιώθει σιγουριά και αυτοπεποίθηση να διερευνήσει το περιβάλλον του, βγαίνοντας από το στάδιο αυτό έτοιμο για τις προκλήσεις της νηπιακής ηλικίας. Το δύσπιστο βρέφος δεν μπορεί να στηριχθεί στην ευγένεια και το ενδιαφέρον των άλλων και έτσι, προστατεύει τον εαυτό του αποσυρόμενο από τους ανθρώπους και το γύρω περιβάλλον του.

Αυτονομία έναντι Ντροπής και Αμφισβήτησης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΒΡΕΦΙΚΗΣ ΚΑΙ ΝΗΠΙΑΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

311

ΑΝ Α

Κατά τη μετάβαση στη νηπιακή ηλικία, ο Freud θεώρησε πως αποφασιστικό ρόλο για την ψυχολογική υγεία του παιδιού, παίζει ο τρόπος με τον οποίο ο γονιός θα εκπαιδεύσει το μικρό παιδί στη χρήση της τουαλέτας. Κατά τον Erikson, η εκπαίδευση στη χρήση της τουαλέτας είναι απλώς μία από τις πολλές σημαντικές εμπειρίες στη ζωή του ανθρώπου. Οι οικείες διεκδικήσεις των παιδιών, που μόλις έχουν μάθει να περπατάνε και να μιλάνε – «Όχι!, «Μόνος μου!» - αποκαλύπτουν ότι έχουν μπει σε μία νέα περίοδο αυτονομίας. Θέλουν να αποφασίζουν τα ίδια, όχι μόνο για την τουαλέτα αλλά και για άλλες καταστάσεις. Η σύγκρουση της νηπιακής ηλικίας, η αυτονομία έναντι της ντροπής και της αμφισβήτησης, λύνεται θετικά όταν οι γονείς παρέχουν στα μικρά παιδιά τους την κατάλληλη καθοδήγηση και λογικές επιλογές. Ένα σίγουρο, ασφαλές παιδί δύο ετών έχει γονείς που δεν το επικρίνουν ούτε του επιτίθενται όταν αποτυγχάνει σε μία νέα προσπάθεια – να χρησιμοποιήσει την τουαλέτα, να φάει με το κουτάλι ή να τακτοποιήσει τα παιχνίδια του. Παράλληλα, αποκρίνονται στα αιτήματα αυτονομίας και ανεξαρτησίας του με υπομονή και κατανόηση – για παράδειγμα, δίνοντάς του άλλα πέντε λεπτά για να τελειώσει το παιn Τα νήπια που έχουν αρκετές ευκαιχνίδι του πριν φύγουν για το σούπερ μάρκετ. Αντίθετα, όταν οι γονείς είναι ρίες να προσπαθήσουν τις ικανότητές υπερβολικά ελεγκτικοί ή καθόλου ελεγκτικοί, το αποτέλεσμα είναι ένα τους σε νέες καταστάσεις, χωρίς επιπαιδί που νιώθει πως εξαναγκάζεται να κάνει πράγματα ή που νιώθει κρίσεις από τους γονείς τους, αναπτύσσουν μία αίσθηση αυτονομίας – την ντροπή και αμφισβητεί την ικανότητά του να ελέγξει τις παρορμήσεις του πεποίθηση ότι είναι σε θέση να τα φέκαι να δράσει εντελώς ανεξάρτητα. ρουν εις πέρας από μόνα τους. n Εν ολίγοις, η θεμελιώδης αυτονομία και εμπιστοσύνη προκύπτουν μέσα από ένα ζεστό, ευαίσθητο γονεϊκό περιβάλλον και μέσα από λογικές προσδοκίες αναφορικά με τον έλεγχο των ενορμήσεων, με αφετηρία το δεύτερο χρόνο ζωής. Αν τα παιδιά, στο τέλος αυτής της περιόδου, δεν έχουν αρκετή εμπιστοσύνη προς τους ανθρώπους που τα φροντίζουν και δεν έχουν αναπτύξει μία υγιή αίσθηση της ατομικότητάς τους, τότε φέρουν ήδη τους σπόρους για μετέπειτα προβλήματα προσαρμογής. Οι ενήλικοι που δυσκολεύονται να εδραιώσουν στενούς δεσμούς, που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από κάποιο αγαπημένο πρόσωπο ή που αμφιβάλλουν διαρκώς για την ικανότητά τους να αντεπεξέλθουν σε νέες προκλήσεις, ίσως όταν ήταν νήπια και βρέφη δεν είχαν την ευκαιρία να κατακτήσουν αυτή την εμπιστοσύνη και το αίσθημα της αυτονομίας.

τΗΘΕιτΕ ω Ρ ΕΦΑΡΜΟΓΗ Στη διάρκεια του πρώτου χρόνου της ζωής του, η μητέρα του Ντέρεκ φρόντιζε να τον ταίζει μέσα σε ένα κλίμα ζεστασιάς και στοργής. ΄Οταν όμως έγινε νήπιο, τον κρατούσε για πολλές ώρες την ημέρα μέσα σε ένα πάρκο, επειδή κάθε φορά που άρχιζε να εξερευνά το σπίτι μόνος του, έκανε πολλές ζημιές. Χρησιμοποιώντας την θεωρία του Erikson, αξιολογήστε τις πρώιμες εμπειρίες του Ντέρεκ.

Συναισθηματική Ανάπτυξη

ΣΥΝΔΕΣΗ Πιστεύετε ότι οι απόψεις του Erikson σχετικά με την καλλιέργεια της αυτονομίας στη διάρκεια της νηπιακής ηλικίας, ταιριάζουν με τις απόψεις του Vygotsky και την θεωρία του για την ζώνη εγγύτερης ανάπτυξης, που περιγράψαμε στο Κεφάλαιο 6; Τεκμηριώστε την άποψή σας.

ΑΦΙΕΡΩΣΤΕ ΜΙΑ ΣΤΙΓΜΗ… Παρατηρήστε διάφορα μωρά και νήπια, σημειώνοντας τα συναισθήματα που εκφράζουν κάθε φορά, τις ενδείξεις στις οποίες στηρίζεστε για να καταλάβετε τα συναισθήματά τους και τον τρόπο με τον οποίο αποκρίνονται σε αυτά οι γονείς ή οι άνθρωποι που τα φροντίζουν. Πολλοί ερευνητές

586

ΜΕΡΟΣ V ΜΕΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ: ΕΞΙ ΩΣ ΕΝΤΕΚΑ ΕΤΩΝ

Γλωσσική Ανάπτυξη Το λεξιλόγιο, η γραμματική και η πραγματολογία συνεχίζουν να αναπτύσσονται κατά τη μέση παιδική ηλικία, αν και λιγότερο φανερά από ό,τι κατά τις προηγούμενες ηλικίες. Επιπλέον, η στάση των παιδιών απέναντι στη γλώσσα υπόκειται σε μια θεμελιώδη αλλαγή. Τα παιδιά αναπτύσσουν μεταγλωσσική επίγνωση, την ικανότητα να σκέφτονται τη γλώσσα ως σύστημα. Η σχολική εκπαίδευση συνεισφέρει σε μεγάλο βαθμό σε αυτές τις γλωσσικές ικανότητες. Ο στοχασμός πάνω στη γλώσσα είναι κάτι ιδιαίτερα συνηθισμένο κατά τη διδασκαλία της ανάγνωσης. Και η ευχέρεια στην ανάγνωση αποτελεί μια σημαντική καινούργια πηγή εκμάθησης της γλώσσας (Ravid & tolchinksy, 2002). Όπως θα δούμε, μια βελτιωμένη ικανότητα στοχασμού πάνω στη γλώσσα αναπτύσσεται από το γραμματισμό και υποστηρίζει πολλές πολύπλοκες γλωσσικές δεξιότητες.

Λεξιλόγιο

Κατά τα χρόνια του δημοτικού σχολείου, το λεξιλόγιο τετραπλασιάζεται, ξεπερνώντας τελικά τις 40.000 λέξεις. Κατά μέσο όρο, τα παιδιά μαθαίνουν περίπου είκοσι καινούργιες λέξεις την ημέρα –ένας ρυθμός αύξησης ταχύτερος από ό,τι κατά την πρώιμη παιδική ηλικία. Εκτός από τις στρατηγικές εκμάθησης λέξεων για τις οποίες μιλήσαμε στο Κεφάλαιο 9, τα παιδιά σχολικής ηλικίας επεκτείνουν το λεξιλόγιό τους αναλύοντας τη δομή πολύπλοκων λέξεων. Από τις λέξεις ευτυχισμένος και αποφασίζω γρήγορα παράγουν τις έννοιες της ευτυχίας και της απόφασης (Larsen & Nippold, 2007). Κατανοούν επίσης πολύ περισσότερες σημασίες λέξεων μέσα από τα συμφραζόμενα (Nagy & Scott, 2000). Σε μικρότερες ηλικίες, τα παιδιά ωφελούνται από τις συζητήσεις με ειδικότερους ομιλητές, ειδικά όταν οι συνομιλητές τους χρησιμοποιούν και εξηγούν πολύπλοκες λέξεις (Weizman & Snow, 2001). Όμως επειδή η γραπτή γλώσσα περιλαμβάνει ένα πολύ περισσότερο ποικίλο και πολύπλοκο λεξιλόγιο από ό,τι η προφορική γλώσσα, η ανάγνωση συνεισφέρει σε τεράστιο βαθμό στην αύξηση του λεξιλογίου. Τα παιδιά που επιδίδονται μόλις σε είκοσι ένα λεπτά ανεξάρτητης ανάγνωσης την ημέρα εκτίθενται σε σχεδόν δύο εκατομμύρια λέξεις το χρόνο (cunningham & Stanovich, 1998). Καθώς οι γνώσεις τους οργανώνονται καλύτερα, τα μεγαλύτερα παιδιά σχολικής ηλικίας σκέφτονται και χρησιμοποιούν τις λέξεις ακριβέστερα: εκτός από το ρήμα πέφτω, για παράδειγμα, χρησιμοποιούν επίσης το ανατρέπομαι, το σωριάζομαι, και το κατρακυλάω (Berman, 2007). Οι ορισμοί των λέξεων επίσης φανερώνουν αυτή την αλλαγή. Τα παιδιά ηλικίας πέντε και έξι ετών δίνουν συγκεκριμένες περιγραφές που αναφέρονται στις λειτουργίες ή στην εμφάνιση –μαχαίρι: "όταν κόβεις καρότα"· ποδήλατο: "έχει ρόδες, μια αλυσίδα και χειρολαβές". Στο τέλος του δημοτικού σχολείου, εμφανίζονται τα συνώνυμα και οι εξηγήσεις των κατηγορικών σχέσεων –μαχαίρι: κάτι με το οποίο μπορείς να κόψεις. Ένα πριόνι είναι σαν ένα μαχαίρι. Μπορεί επίσης να είναι και όπλο" (Wehren, De Lisi, & arnold, 1981). Αυτή η πρόοδος αντικατοπτρίζει τη μεγαλύτερη ικανότητα των παιδιών να αντιμετωπίζουν τις σημασίες των λέξεων σε ένα εντελώς λεκτικό επίπεδο. Μπορούν να προσθέτουν καινούργιες λέξεις στο λεξιλόγιό τους όταν απλώς τους δίνεται ένας ορισμός. n Ως μέρος μιας εκπαιδευτικής εκδρομής της Η στοχαστικότερη και αναλυτικότερη προσέγγιση στη γλώσσα από τετάρτης τάξης, ένα μέλος του προσωπικού τα παιδιά σχολικής ηλικίας τούς επιτρέπει να κατανοούν τις σε ένα μουσείο φυσικής ιστορίας μιλάει για πολλαπλές σημασίες μιας λέξης –να αναγνωρίζουν, για παράδειγμα, τα γνωρίσματα των δοντιών και των γνάθων αρκετών ειδών ζώων. Κατά τη μέση παιδική ότι πολλές λέξεις, όπως οι λέξεις τζάμι ή άπαιχτος, έχουν και ηλικία, τα παιδιά μπορούν να προσθέτουν καιψυχολογικές εκτός από φυσικές σημασίες: "τζάμι το πουκάμισο!" ή νούργιες λέξεις στο λεξιλόγιό τους αν απλώς τους δοθεί ένας ορισμός. n "αυτή η ταινία ήταν πραγματικά άπαιχτη!" Αυτή η αντίληψη των

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Η ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

διπλών σημασιών επιτρέπει στα παιδιά ηλικίας οχτώ με δέκα ετών να κατανοούν λεπτές μεταφορές, όπως "μυαλό ξυράφι" και "ξερνάω ένα μυστικό" (Nippold, taylor, & Baker, 1996· Wellman & Hickling, 1994). Οδηγεί επίσης σε μια αλλαγή στο χιούμορ των παιδιών. Τα αινίγματα και τα λογοπαίγνια που εναλλάσσουν τα διαφορετικά νοήματα μιας λέξης-κλειδί είναι κάτι κοινό: "έι, πήρες το μπάνιο σου;" "Γιατί, λείπει;"

Γραμματική Κατά τα σχολικά χρόνια, η κατάκτηση πολύπλοκων φραστικών δομών βελτιώνεται. Για παράδειγμα, τα αγγλόφωνα παιδιά χρησιμοποιούν την παθητική φωνή συχνότερα, και την επεκτείνουν συχνότερα από μια συντομευμένη δομή ("σπάστηκε") σε ολοκληρωμένες δηλώσεις ("το ποτήρι σπάστηκε από τη Μαίρη") (Israel, Johnson, & Brooks, 2000· tomasello, 2006). Τα μεγαλύτερα σε ηλικία παιδιά επίσης χρησιμοποιούν την παθητική φωνή με μια ευρύτερη ποικιλία ουσιαστικών και ρημάτων. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας κατανοούν την παθητική φωνή καλύτερα όταν το υποκείμενο της πρότασης είναι κάποιο έμψυχο ον και το ρήμα είναι μια λέξη δράσης ("το αγόρι φιλιέται από το κορίτσι"). Τα παιδιά σχολικής ηλικίας επεκτείνουν την παθητική φωνή σε άψυχα υποκείμενα (τύμπανο, καπέλο) και περιλαμβάνουν σε αυτή ρήματα που εκφράζουν εμπειρίες (μου αρέσει, γνωρίζω) (Lempert, 1990· Pinker, Johnson, & Frost, 1987). Αν και η παθητική φωνή είναι δύσκολη, και πάλι τα εισαγόμενα γλωσσικά δεδομένα κάνουν τη διαφορά. Όταν οι ενήλικες μιλούν μια γλώσσα που δίνει έμφαση στην πλήρη παθητική φωνή, όπως η Ινουκτιτούτ (που μιλιέται από το λαό των Ινουίτ στον Αρκτικό Καναδά), τα παιδιά τη χρησιμοποιούν νωρίτερα (allen & crago, 1996). Ένα άλλο γραμματικό επίτευγμα είναι η προηγμένη κατανόηση των απαρεμφατικών φράσεων –της διαφοράς ανάμεσα στη φράση "John is eager to please" ("ο Τζον είναι πρόθυμος να ευχαριστεί") και τη φράση "John is easy to please" ("ο Τζον εύκολα ευχαριστιέται") (chomsky, 1969). Όπως και η αύξηση του λεξιλογίου, η αναγνώριση αυτών των λεπτών γραμματικών διακρίσεων υποστηρίζεται από μια βελτιωμένη ικανότητα ανάλυσης της γλώσσας και στοχασμού πάνω σε αυτή.

Πραγματολογία Τα σχολικά χρόνια φέρνουν επίσης εντυπωσιακή πρόοδο στην πραγματολογία, την επικοινωνιακή πλευρά της γλώσσας. Οι ευκαιρίες επικοινωνίας σε πολλές καταστάσεις με μια ποικιλία ανθρώπων βοηθούν τα παιδιά να βελτιώσουν τις δεξιότητες αυτές.

ΣΑΦΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Κατά τη μέση παιδική ηλικία, τα παιδιά μπορούν να προσαρμόζονται στις ανάγκες των ακροατών σε δύσκολες καταστάσεις επικοινωνίας, όπως όταν περιγράφουν ένα αντικείμενο μέσα σε μια ομάδα πολύ παρόμοιων αντικειμένων. Ενώ τα παιδιά προσχολικής ηλικίας τείνουν να δίνουν διφορούμενες περιγραφές ("το κόκκινο"), τα παιδιά σχολικής ηλικίας χαρακτηρίζονται από ακρίβεια: "το στρογγυλό κόκκινο με τις ρίγες" (Deutch & Pechmann, 1982). Επειδή οι συνομήλικοι αμφισβητούν τα ασαφή μηνύματα που οι ενήλικες αποδέχονται, η αλληλεπίδραση με συνομηλίκους πιθανώς συνεισφέρει σε μεγάλο βαθμό σε αυτή την πτυχή της ικανότητας συζήτησης. Σημειώνεται επίσης πρόοδος στην ικανότητα αξιολόγησης της σαφήνειας των μηνυμάτων των άλλων, και τα παιδιά γίνονται ικανότερα στην επίλυση ασυνεπειών. Πάρτε για παράδειγμα την οδηγία, "βάλτε το βάτραχο πάνω στο βιβλίο μέσα στο κουτί". Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας δεν μπορούν να επιλύσουν την ασάφεια, παρόλο που χρησιμοποιούν παρόμοιες παρενθετικές φράσεις στη δική τους ομιλία. Αντιδρούν προσέχοντας μόνο την πρώτη προθετική φράση ("πάνω στο βιβλίο") και τοποθετούν το βάτραχο πάνω σε ένα βιβλίο. Τα παιδιά σχολικής ηλικίας, αντίθετα, μπορούν να παρακολουθήσουν και να ενοποιήσουν δύο ανταγωνιστικές αναπαραστάσεις ("πάνω στο βιβλίο" και "μέσα στο κουτί"). Σύντομα καταλαβαίνουν το νόημα του ομιλητή και παίρνουν ένα βατραχάκι που είναι πάνω σε ένα βιβλίο και το τοποθετούν μέσα σε ένα κουτί (Hurewitz et al., 2000).

ΔΕ

587

Αι ΑΚΟΥΣ ΤΕ ι ΤΕ Κ

Καταγράψτε παραδείγματα του χιούμορ των παιδιών ηλικίας οχτώ ως δέκα ετών, ή εξετάστε βιβλία ιστοριών για το χιούμορ που απευθύνεται σε παιδιά της δευτέρας ως της τετάρτης δημοτικού. Απαιτείται η κατανόηση των πολλαπλών σημασιών των λέξεων;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

619

Εφαρμοσμένη Γνώση ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ

Καλλιεργώντας μια Προσέγγιση στη Μάθηση Προσανατολισμένη στην Κατάκτηση της Γνώσης

Παροχή έργων

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Επιλέξτε έργα που έχουν νόημα, ανταποκρίνονται σε μια ποικιλία ενδιαφερόντων των μαθητών, και αντιστοιχούν κατάλληλα στην τρέχουσα ικανότητα έτσι ώστε το παιδί να αντιμετωπίζει την πρόκληση αλλά χωρίς καταβάλλεται.

Ενθάρρυνση από Μεταδώστε ζεστασιά, πίστη στις ικανότητες του παιδιού, την αξία της επίτευξης, και τη σημασία της γονείς και δασκάλους προσπάθειας για την επιτυχία. Γίνετε πρότυπο της μεγάλης καταβολής προσπάθειας για το ξεπέρασμα της αποτυχίας. (Για τους δασκάλους) Επικοινωνείτε συχνά με τους γονείς, υποδεικνύοντας τρόπους προαγωγής της προσπάθειας και της προόδου του παιδιού. (Για τους γονείς) Παρακολουθείτε τη σχολική εργασία· παρέχετε βοήθεια με σκαλωσιά η οποία προάγει τη γνώση αποτελεσματικών στρατηγικών και τη γνωστική αυτορρύθμιση. Αξιολογήσεις επίδοσης

Σχολικό περιβάλλον

Πραγματοποιείτε τις αξιολογήσεις ιδιωτικά· αποφεύγετε τη δημοσιοποίηση της επιτυχίας ή της αποτυχίας με αφίσες στον τοίχο, αστέρια, προνόμια για τα "έξυπνα" παιδιά, και βραβεία για την "άριστη" επίδοση. Δώστε έμφαση στην ατομική πρόοδο και στην αυτοβελτίωση.

Παρέχετε μικρές τάξεις, οι οποίες επιτρέπουν στους δασκάλους να προσφέρουν εξατομικευμένη υποστήριξη για την κατάκτηση. Εξασφαλίστε συνεργατική μάθηση (βλ. σελ. 596 στο Κεφάλαιο 12) και προγύμναση συμμαθητών, στα πλαίσια των οποίων τα παιδιά αλληλοβοηθιούνται· αποφύγετε τις ομαδοποιήσεις ανά ικανότητα, οι οποίες καθιστούν τις αξιολογήσεις της προόδου των παιδιών δημόσιες. Αποδεχτείτε τις ατομικές και τις πολιτισμικές διαφορές στα στυλ μάθησης. Δημιουργήστε μια ατμόσφαιρα που στέλνει ένα σαφές μήνυμα ότι όλοι οι μαθητές μπορούν να μάθουν.

Συναισθηματική Ανάπτυξη Η μεγαλύτερη αυτεπίγνωση και κοινωνική ευαισθησία υποστηρίζουν την πρόοδο στη συναισθηματική ικανότητα κατά τη μέση παιδική ηλικία. Πραγματοποιείται πρόοδος στην εμπειρία των συναισθημάτων αυτοσυνείδησης, στη συναισθηματική κατανόηση, και στη συναισθηματική αυτορρύθμιση.

Πηγές: Hilt, 2004· Wigfield et al., 2006.

Συναισθήματα Αυτοσυνείδησης Καθώς τα παιδιά ενοποιούν τις κοινωνικές προσδοκίες στις έννοιές τους για τον εαυτό, τα συναισθήματα αυτοσυνείδησης της υπερηφάνειας και της ντροπής διέπονται σαφώς από την προσωπική υπευθυνότητα. Αντίθετα με τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, τα παιδιά σχολικής ηλικίας αισθάνονται υπερηφάνεια για κάποιο νέο επίτευγμα και ενοχή για κάποια παρά-

n Αν αυτό το παιδί αντιδράσει με ενοχή απέναντι σε κάποια κακή συμπεριφορά, είναι πιθανό να επανορθώσει. Όμως η κατηγορίες και οι επικρίσεις από τους ενήλικες μπορεί να το κάνουν να αισθανθεί έντονη ντροπή, οδηγώντας σε κατάθλιψη, θυμό και έντονη μείωση της αυτοεκτίμησης. n

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13 Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΣΗ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

627

ΠοΛιτιΣΜιΚΕΣ ΕΠιΡΡοΕΣ

Πώς τα Παιδιά Καταλαβαίνουν το Θεό

•

"Μπορείς να προσευχηθείς όποτε το αισθάνεσαι, και αυτοί [ο Ιησούς και ο Θεός] είναι βέβαιο ότι θα σε ακούσουν επειδή τα έχουν κανονίσει έτσι ώστε ένας από τους δύο να βρίσκεται σε υπηρεσία όλη την ώρα". "Ο Θεός ακούει τα πάντα, όχι απλώς τις προσευχές, άρα θα πρέπει να έχει υπερβολικά πολύ θόρυβο στα αφτιά του, εκτός αν έχει σκεφτεί κάποιον τρόπο να τα κλείνει".

"Ο Θεός είναι ένα πνεύμα που μπορεί να πηγαίνει παντού". Τί είναι πνεύμα; "Είναι ένα φάντασμα, όπως στις ταινίες" (Από τους Briggs, 2000· Gandy, 2004.)

Οι ιδέες για το Θεό διαφέρουν ριζικά από τις ιδέες για τις συνηθισμένες εμπειρίες επειδή παραβιάζουν τις υποθέσεις σχετικά με τον πραγματικό κόσμο. Θυμηθείτε από το Κεφάλαιο 9 ότι, στις ηλικίες μεταξύ τεσσάρων και οχτώ ετών, τα παιδιά διακρίνουν τα μαγικά όντα (όπως τον Άγιο Βασίλη και τη Νεράιδα των Δοντιών) από την πραγματικότητα (βλ. σελ. 431). Ταυτόχρονα, ασπάζονται άλλες πεποιθήσεις που αποτελούν μέρος της πολιτισμικά μεταδιδόμενης θρησκείας τους. Για να αποφύγουν τη σύγχυση, πρέπει να απομονώσουν τις έννοιες για το Θεό από την κατανόηση των ανθρώπινων παραγόντων, τοποθετώντας το Θεό σε ένα ξεχωριστό θρησκευτικό χώρο που διέπεται από υπεράνθρωπους κανόνες (Wolley, 2000). Πρόκειται για ένα απαιτητικό έργο για τα παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας. Οι προηγούμενες έρευνες, έντονα επηρεασμένες από τη θεωρία του Piaget, οδήγησαν σε ένα ομοιόμορφο συμπέρασμα: τα παιδιά αποδίδουν ανθρωπομορφικά (ανθρώπινα) χαρακτηριστικά στο Θεό, τον οποίο θεωρούν ως μια γονεϊκή μορφή που κατοικεί στον ουρανό. Μόνο μετά την εφηβεία η συγκεκριμένη εικόνα του Θεού ως "σημαντικό πρόσωπο" δίνει τη θέση της σε μια αφηρημένη, μυστικιστική άποψη του Θεού ως άμορφου, παντογνώστη, παντοδύναμου, που υπερβαίνει τα όρια του χρόνου.

Δείτε τις απαντήσεις των παιδιών που μόλις αναφέρθηκαν, οι οποίες περιλαμβάνουν τόσο συγκεκριμένες ανθρώπινες εικόνες (ο Θεός που βρίσκεται "σε υπηρεσία" στον ουρανό ή που καταβάλλεται από το

"θόρυβο στα αφτιά του") όσο και μια ποικιλία από υπεράνθρωπες ιδιότητες ("ένα πνεύμα που μπορεί να πηγαίνει παντού"). Τα πρόσφατα στοιχεία αποκαλύπτουν ότι ακόμα και τα παιδιά προσχολικής ηλικίας δεν περιορίζονται στις ανθρώπινες, γονεϊκές εικόνες του Θεού. Οι διαδικασίες που συνήθως χρησιμοποιούνται για την εξέταση της θρησκευτικής γνώσης των παιδιών –ζητώντας τους να απαντήσουν σε ανοιχτές ερωτήσεις– είναι τόσο απαιτητικές γνωστικά που τα παιδιά συχνά καταφεύγουν στις ιδιαίτερα λεπτομερείς ιδέες τους για τους ανθρώπους για να γεμίσουν τα κενά στις αποσπασματικότερες σκέψεις τους για το Θεό. Όταν οι ερευνητές κάνουν τα έργα λιγότερο απαιτητικά, τα παιδιά αναγνωρίζουν ότι ο Θεός διαθέτει υπεράνθρωπες ιδιότητες που δεν είναι διαθέσιμες στους ανθρώπους, όπως το να βλέπει και να ακούει τα πάντα (Richert & Barrett, 2005). Για παράδειγμα, σε έρευνες στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε ένα μεξικανικό χωριό των Μάγια, τα περισσότερα παιδιά ηλικίας πέντε ώς έξι ετών στα οποία δόθηκε ένα τυπικό έργο λανθασμένης πεποίθησης επισήμαναν ότι οι γονείς τους θα μπορούσαν να διατηρούν μια λανθασμένη πεποίθηση, όμως ο Θεός όχι (Knight et al., 2004). Τα παιδιά αυτής της ηλικίας επίσης λένε ότι ο Θεός –αλλά όχι μια ανθρωπόμορφη μαριονέτα– μπορεί να δει ένα αντικείμενο μέσα σε ένα σκοτεινό κουτί (Barrett, Richert, & Driesenga, 2001· Makris & Pnevmatikos, 2007). Και όσον αφορά στην παντοδυναμία του Θεού, ακόμα και τα παιδιά προσχολικής ηλικίας αναφέρουν με βεβαιότητα ότι ο Θεός, αλλά όχι οι άνθρωποι, δίνει ζωή σε όλα τα πράγματα στη φύση (ζώα, φυτά και δέντρα) (Petrovich, 1997).

Μάλιστα, το εντυπωσιακότερο γνώρισμα των εννοιών των παιδιών για το Θεό είναι το μείγμα απτών και άπιαστων λεπτομερειών. Από αυτή την άποψη, η θρησκευτική σκέψη τους είναι πολύ περισ- σότερο παρόμοια με εκείνη των ενηλίκων από ό,τι θεωρούνταν προηγουμένως. Το γεγονός ότι οι αναπαραστάσεις των παιδιών για το Θεό δεν περιορίζονται στην εικόνα ενός "σημαντικού προσώπου" υποδηλώνει ότι η θρησκευτική εκπαίδευση επηρεάζει έντονα τη σκέψη τους.

Πράγματι, υπάρχει ευρεία πολιτισμική ποικιλία στις ιδέες των παιδιών και των ενηλίκων (Barrett, 2002· Barrett & Van Orman, 1996). Σε μελέτες στις οποίες τα παιδιά σχολικής ηλικίας ζωγράφισαν εικόνες του Θεού, οι Μορμόνοι, οι Λουθηρανοί,

οι Μενονίτες και οι Καθολικοί, σε συμφωνία με τις διδασκαλίες των δογμάτων τους, αντιπροσωπεύουν συχνότερα το Θεό ως ανθρωπόμορφο από ό,τι οι Ουνιταριανοί και οι Εβραίοι (Pitts, 1976· Tamminen, 1991). Επιπλέον, τα παιδιά λένε μερικά πράγματα για το Θεό που μοιάζουν παράξενα ή διασκεδαστικά επειδή οι πολιτισμικά σχετικές γνώσεις τους είναι συχνά ατελείς. Κατά τα σχολικά χρόνια, συχνά κάνουν στοχαστικές ερωτήσεις για το Θεό με στόχο να επεκτείνουν την κατανόησή τους: "έχει γονείς ο Θεός;" ή "γιατί ο Θεός δεν σταματάει τα κακά πράγματα από το να συμβαίνουν;" Τέλος, μερικά παιδιά έχουν επίγνωση ότι τα οράματα του Θεού μπορούν να παρέχουν συναισθηματική παρηγοριά και καθοδήγηση, όπως αποκαλύπτουν τα παρακάτω σχόλια: "κατεβαίνει και σε βοηθάει όταν είσαι λυπημένος ή μόνος ή όταν δεν μπορείς να κοιμηθείς τη νύχτα". "Σε περίπτωση που το ξεχάσεις, σου θυμίζει να φέρεσαι ωραία" (Berk, 2004). Στην εφηβεία, η θρησκευτικότητα συνδέεται με την ψυχολογική ευημερία και με θετικές κοινωνικές στάσεις και συμπεριφορές (Sherrod & Spiewak, 2008).

•

κολουθούν οι απαντήσεις μερικών παιδιών ηλικίας έξι ώς εννέα ετών στην ερώτηση: "Τί είναι Θεός;"

n Η γνωστική ανάπτυξη, η θρησκευτική εκπαίδευση και ο πολιτισμός συνδυάζονται για να επηρεάσουν την κατανόηση των παιδιών για το Θεό. Όπως οι ενήλικες, αυτή η νεαρή συμμετέχουσα σε μια διαθρησκευτική τελετή "ευλογίας των ζώων" πιθανώς θεωρεί ότι ο Θεός κατέχει τόσο ανθρωπόμορφες όσο και υπεράνθρωπες δυνάμεις.n