Πρόλογος Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, ο τουρισμός είναι η ταχύτερα αναπτυσσόμενη βιομηχανία στον κόσμο. Οι στατιστικές αποδεικνύουν την αξία και τη συνεισφορά της τουριστικής βιομηχανίας στην παγκόσμια οικονομία. Συγκεκριμένα, το 2015 ο τουρισμός συνείσφερε $7.2 τρισεκατομμύρια σε εισπράξεις, αντιπροσωπεύοντας το 9.8% του παγκόσμιου ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ) και περίπου 30% των διεθνών εξαγωγών υπηρεσιών. Παράλληλα, η βιομηχανία εργοδοτεί γύρω στα 284 εκατομμύρια άτομα (δηλαδή 1 στους 11 εργάζεται στον τουρισμό) ενώ ενισχύει και άλλες βιομηχανίες δίνοντας τους ώθηση για περαιτέρω ανάπτυξη (π.χ. γεωργία, κατασκευαστική βιομηχανία). Αναμφίβολα, ο τουρισμός αποτελεί σημαντικό τομέα της παγκόσμιας οικονομίας, ενώ για τους παράκτιους και νησιώτικους προορισμούς αποτελεί τη ραχοκοκαλιά των εθνικών και τοπικών οικονομιών τους.
Πάραυτα, η αντίληψη ότι ο τουρισμός είναι μια βιομηχανία οδηγεί στην παράβλεψη της κοινωνικής πτυχής του. Μια ανασκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας φανερώνει την ερευνητική έμφαση που δόθηκε κατά καιρούς στην οικονομική διάσταση του τουρισμού. Όμως, η πληθώρα των ορισμών που αποδίδονται στον τουρισμό αποδεικνύουν την πολυπλοκότητα και την πολυδιάστατη φύση της έννοιας. Για μερικούς ακαδημαϊκούς, ο τουρισμός αποτελεί καταναλωτική δραστηριότητα ενώ για κάποιους άλλους ο τουρισμός αντιπροσωπεύει ένα οικονομικό σύστημα στο οποίο ένα σύνολο επιχειρήσεων παρέχει αγαθά και υπηρεσίες στους ανθρώπους που ταξιδεύουν. Ως επί το πλείστον, οι μελετητές παρομοιάζουν το τουριστικό φαινόμενο με προσωρινή μετακίνηση σε τόπους εκτός της χώρας διαμονής και εργασίας των ατόμων που ταξιδεύουν. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, “ο τουρισμός περιλαμβάνει τις δραστηριότητες των ανθρώπων που ταξιδεύουν και διαμένουν σε προορισμούς και περιοχές άλλες εκτός από αυτές που αποτελούν το συνηθισμένο περιβάλλον τους και για χρονικό διάστημα που δεν ξεπερνά τον ένα χρόνο, με σκοπό την αναψυχή, την ικανοποίηση των επαγγελματικών τους αναγκών και άλλων σκοπών”.
8
Τουρισμός και Κοινωνία
Όπως φαίνεται στον πιο πάνω ορισμό, ο τουρισμός είναι κυρίως ένα κοινωνικό φαινόμενο αφού προϋποθέτει την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων. Στην ουσία, ο τουρισμός αφορά τους ανθρώπους. Ανθρώπους που ανήκουν σε τοπικές ή εθνικές κοινωνίες, ανθρώπους που ταξιδεύουν εντός ή εκτός της χώρας διαμονής τους, κοινωνίες υποδοχής που μετατρέπονται σε ‘ανοικτά μουσεία’ για τουρίστες που υποκινούνται να ταξιδέψουν σε νέους, διαφορετικούς τόπους προς αναζήτηση εμπειριών. Ο τουρισμός, ως αποτέλεσμα, φέρει διαφορετική σημασία για διαφορετικούς ανθρώπους. Για παράδειγμα, για τον τουρίστα ο τουρισμός αποτελεί τη δίοδο ξεκούρασης και εξερεύνησης ενώ για τον επιχειρηματία ο τουρισμός είναι συνώνυμο της εργασίας. Παράλληλα, για μια κυβέρνηση ο τουρισμός αποτελεί μέσο προώθησης αναπτυξιακής πολιτικής και απαραίτητο συστατικό για τη διατήρηση κοινωνικών και οικονομικών τακτικών. Ταυτόχρονα, ο τουρισμός μπορεί να αποτελέσει αρνητικό στοιχείο για την τοπική κοινωνία λόγω των επιπτώσεων που ενδέχεται να επιφέρει η ανάπτυξη του.
Άρα, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η βάση του τουρισμού είναι η κοινωνία και οι άνθρωποι. Η μελέτη του τουρισμού δεν μπορεί να αγνοήσει τις κοινωνικές διαστάσεις, πτυχές και επιπτώσεις της τουριστικής δραστηριότητας. Άλλωστε, ο τουρισμός ως κοινωνική δραστηριότητα οδηγεί στη διαμόρφωση των αντιλήψεων, στάσεων και συμπεριφορών των τουριστών και των κοινωνιών υποδοχής. Διάφορες θετικές και αρνητικές επιπτώσεις στις τοπικές κοινωνίες των προορισμών έχουν αναγνωριστεί ως αποτέλεσμα της τουριστικής ανάπτυξης. Ταυτόχρονα, η τουριστική ζήτηση και η κατανάλωση του τουρισμού κατευθύνονται από διάφορες κοινωνικές τάσεις και διάφορους παράγοντες. Για παράδειγμα, ο μαζικός τουρισμός είναι αποτέλεσμα των εξελίξεων και μεταβολών της μοντέρνας κοινωνίας. Άρα, η κοινωνία αποτελεί ισχυρή δύναμη που μεταμορφώνει τον χαρακτήρα και τη φύση της τουριστικής δραστηριότητας. Διάφοροι κοινωνικοί παράγοντες καθορίζουν γιατί, που, πότε και πως ταξιδεύουν οι άνθρωποι. Επομένως, η σχέση μεταξύ τουρισμού και κοινωνίας είναι αμφίδρομη αφού ο τουρισμός επηρεάζει την κοινωνία και επηρεάζεται από την κοινωνία. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αύξηση στις μελέτες που επικεντρώνονται στις κοινωνικές διαστάσεις του τουρισμού. Ερευνητές από διάφορους κλάδους των κοινωνικών επιστημών όπως ανθρωπολογία, κοινωνιολογία, γεωγραφία, ψυχολογία και πολιτικές επιστήμες δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον τουρισμό ως ερευνητικό πεδίο. Το ενδιαφέρον για την αλληλένδετη σχέση κοινωνίας και τουρισμού αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω για δυο λόγους. Πρώτον, η έμφαση που δίνεται από διεθνείς οργανισμούς και διακυβερνητικά σώματα στην αειφόρο ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας έστρεψε την προσοχή των μελετητών στην αναγκαιότητα της αναγνώρισης των επιπτώσεων του
Πρόλογος
9
τουρισμού στις κοινωνίες. Δεύτερον, η αύξηση των κοινωνικών μεταβολών που απορρέουν από την παγκοσμιοποίηση και τη διεθνοποίηση της κουλτούρας οδηγεί στη διαμόρφωση της τουριστικής ζήτησης και κατανάλωσης αφού επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τις ανάγκες, τις επιλογές και τις συμπεριφορές των ανθρώπων.
Το βιβλίο αυτό αναγνωρίζει τη σημαντικότητα της ανάλυσης της σχέσης μεταξύ τουρισμού και κοινωνίας και αποσκοπεί στο να συνεισφέρει στην εμβάθυνση της κατανόησης του τουριστικού φαινομένου μέσα από μια κοινωνιολογική οπτική γωνία. Στο πρώτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται η έννοια και οι θεωρητικές προσεγγίσεις της κοινωνιολογίας καθώς επίσης και ο τρόπος που εφαρμόστηκαν μέχρι σήμερα στο πλαίσιο των τουριστικών μελετών. Το δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει την εξέλιξη του τουρισμού και αναφέρεται στην επιρροή του κοινωνικού φαινομένου του μοντερνισμού και μεταμοντερνισμού στην ανάπτυξη του τουρισμού. Το τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζει τις διάφορες θεωρίες και τα μοντέλα που σχετίζονται με την κινητροποίηση των τουριστών ενώ εξηγεί τις επικρατέστερες τυπολογίες τουριστών σε μια προσπάθεια απάντησης του ερωτήματος γιατί οι άνθρωποι ταξιδεύουν. Το τέταρτο κεφάλαιο πραγματεύεται την έννοια της αυθεντικότητας στον τουρισμό ενώ στο πέμπτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στη σχέση μεταξύ τουρισμού και ταυτότητας των ανθρώπων. Συγκεκριμένα, το κεφάλαιο πέντε επεξηγεί τον τρόπο με τον οποίο η τουριστική δραστηριότητα διαμορφώνει και ενισχύει τις διάφορες διαστάσεις της ταυτότητας του ανθρώπου. Το κεφάλαιο έξι εξετάζει τη συμβολική σημασία του χώρου στον οποίο πραγματοποιείται η τουριστική κατανάλωση και αναφέρεται στην έννοια του disneyfication. Στο κεφάλαιο επτά αναλύονται οι οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του τουρισμού. Τέλος, το κεφάλαιο οκτώ παρουσιάζει συνοπτικά τις διάφορες κοινωνικές τάσεις που ενδέχεται να επηρεάσουν την τουριστική ζήτηση και κατανάλωση στο μέλλον.
Εν κατακλείδι, το βιβλίο αυτό μπορεί να αποτελέσει βοήθημα τόσο στους φοιτητές των τουριστικών σπουδών όσο και σε ερευνητές του κλάδου που ενδιαφέρονται να κατανοήσουν το κοινωνικό πλαίσιο της τουριστικής δραστηριότητας. Επιπλέον, μέσω των παραδειγμάτων, των περιπτωσιακών μελετών και της επίδειξης της εφαρμογής της κοινωνιολογικής προσέγγισης στο τουριστικό πεδίο, το βιβλίο αυτό μπορεί να συνεισφέρει στην υπάρχουσα γνώση των φοιτητών και μελετητών της κοινωνιολογίας όσον αφορά τον κοινωνικό ρόλο του τουρισμού. Η συγγραφή του βιβλίου δεν θα ήταν εφικτή χωρίς τη συμβολή σημαντικών ανθρώπων που βοήθησαν μέσω του σχολιασμού των κειμένων και της παροχής πληροφοριών και φωτογραφικού υλικού, τους οποίους ευχαριστώ θερμά.
Περιεχόμενα Κεφάλαιο 1. Η Κοινωνιολογική Προσέγγιση του Τουρισμού ........................15 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6
Εισαγωγή .................................................................................................15 Ορισμός της Κοινωνιολογίας ...................................................................15 Η Εξέλιξη της Κοινωνιολογίας..................................................................17 Οι Θεωρητικές Προσεγγίσεις της Κοινωνιολογίας ..................................20 Τουρισμός και Κοινωνιολογία..................................................................24 Επίλογος ..................................................................................................25 Ερωτήσεις για συζήτηση..........................................................................26
Κεφάλαιο 2. Η Εξέλιξη του Τουρισμού .........................................................27 2.1 2.2
Εισαγωγή .................................................................................................27 Ιστορική Αναδρομή του Τουρισμού ........................................................27 2.2.1 Ο Τουρισμός στα Αρχαία Χρόνια ................................................27 2.2.2 Ο Τουρισμός Κατά τον Μεσαίωνα...............................................28 2.2.3 Ο Τουρισμός την Περίοδο 1600-1800 .........................................29 2.2.4 Ο Τουρισμός τον 19ο Αιώνα.........................................................30 2.2.5 Ο Τουρισμός τον 20ο Αιώνα.........................................................31 2.3 Ο Τουρισμός Σήμερα ...............................................................................32 2.4 Ο Τουρισμός από τη Μοντέρνα στη Μεταμοντέρνα Κοινωνία ...............34 2.5 Επίλογος ..................................................................................................36 Ερωτήσεις για συζήτηση..........................................................................38 ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ: CLUB MED .................................................................39
Κεφάλαιο 3. Η Τουριστική Κατανάλωση ......................................................41 3.1 3.2
Εισαγωγή .................................................................................................41 Τουριστική Ζήτηση ..................................................................................41
12
3.3
Τουρισμός και Κοινωνία
Ταξιδιωτικά Κίνητρα ................................................................................46 3.3.1 Εξωτερικά Κίνητρα ......................................................................46 3.3.2 Εσωτερικά Κίνητρα......................................................................48 3.4 Τυπολογίες Τουριστών ............................................................................50 3.5 Επίλογος ..................................................................................................54 Ερωτήσεις για συζήτηση..........................................................................54 ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ: Επίσκεψη στο Ορεινό Θέρετρο Τροόδους ................55 ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ: Γιατί οι Βρετανοί Τουρίστες Συμπεριφέρονται Ανάρμοστα στις Διακοπές τους ................................57
Κεφάλαιο 4. Η Αναζήτηση της Αυθεντικότητας ............................................59 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6
Εισαγωγή .................................................................................................59 Αυθεντικότητα.........................................................................................60 Σκηνοθετημένη Αυθεντικότητα ...............................................................62 Αυθεντικότητα και Μάρκετινγκ ...............................................................63 Αυθεντικότητα, Νοσταλγία και Πολιτιστική Κληρονομιά........................65 Επίλογος ..................................................................................................66 Ερωτήσεις για συζήτηση..........................................................................67 ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ: Αγροτουρισμός - η Αυθεντική Εικόνα της Κύπρου;...................................................68
Κεφάλαιο 5. Τουρισμός και Ταυτότητα ........................................................71 5.1 5.2
Εισαγωγή .................................................................................................72 Ταυτότητα ...............................................................................................72 5.2.1 Τουρισμός και Πολιτιστική Ταυτότητα ........................................75 5.2.2 Τουρισμός και Σεξουαλική Ταυτότητα ........................................77 5.3 Το Τουριστικό Βλέμμα .............................................................................79 5.4 Επίλογος ..................................................................................................81 Ερωτήσεις για συζήτηση..........................................................................82 ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ: Σεξουαλική Συμπεριφορά των Φοιτητών στις Διακοπές ............................................................83
Κεφάλαιο 6. Η Παραγωγή του Τουριστικού Χώρου ......................................85 6.1
Εισαγωγή .................................................................................................85
Περιεχόμενα
6.2 6.3
13
Ο Τουριστικός Χώρος...............................................................................86 Τουρισμός ως Ανάπτυξη ..........................................................................88 6.3.1 Από τον Μαζικό στον Εναλλακτικό Τουρισμό..............................91 6.4 Disneyfication ..........................................................................................93 6.5 Επίλογος ..................................................................................................94 Ερωτήσεις για συζήτηση..........................................................................95 ΠΕΡΙΠΤΩΣΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ: Η Ανάπτυξη της Παραλίας ως Τουριστικός Χώρος....96 Κεφάλαιο 7. Οι Κοινωνικές Επιπτώσεις του Τουρισμού................................99 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5
Εισαγωγή ...............................................................................................100 Οικονομικές και Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις του Τουρισμού .............102 Κοινωνικές Επιπτώσεις τους Τουρισμού ...............................................102 7.3.1 Κοινωνικές Επιπτώσεις..............................................................100 7.3.2 Πολιτιστικές Επιπτώσεις ...........................................................106 Παράγοντες που Επηρεάζουν την Επίδραση του Τουρισμού ...............107 Επίλογος ................................................................................................109 Ερωτήσεις για συζήτηση........................................................................110
Κεφάλαιο 8. Τουρισμός και Κοινωνία: Μελλοντικές Τάσεις........................111
8.1 8.2 8.3 8.4 8.5
Εισαγωγή ...............................................................................................111 Ο Τουρισμός στον 21ο Αιώνα.................................................................111 Κοινωνικές Τάσεις και Τουρισμός..........................................................114 Οικονομικές, Πολιτικές και Τεχνολογικές Τάσεις ..................................116 Επίλογος ................................................................................................119 Ερωτήσεις για συζήτηση........................................................................119
Βιβλιογραφία ............................................................................................121