Διατηρώντας την αίσθηση

δ ι α τ η ρ ώ ν τ α ς ΤΗΝ ΑΊΣΘΗΣΗ

αποκατάσταση, ανάδειξη και επανάχρηση στη νησίδα της σπιναλόγκας

Τ ζ ω ρ τ ζ α κ ά κ η

Η ρ ώ

δ ι α τ η ρ ώ ν τ α ς ΤΗΝ ΑΊΣΘΗΣΗ

αποκατάσταση, ανάδειξη και επανάχρηση στη νησίδα της σπιναλόγκας

Δ Ι Π Λ Ω Μ Α Τ Ι Κ Ή Ε Ρ ΓΑ Σ Ί Α Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ Μ Ο Ύ

Τ ζ ω ρ τ ζ α κ ά κ η

Η ρ ώ

ΕΠΙΒΛΈΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ

Α ρ α κ α δ ά κ η

Μ α ρ ί α

ΑΡΙΣΤΟΤΈΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟ

τ μ ή μ α α ρ χ ι τ ε κ τ ό ν ω ν θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 2 0 1 9

p r e s e r v i n g THE SENSE

restoration, promotion and adaptive reuse in the islet of Spinalonga

DESIGN WORK OF DIPLOMA

T z o r t z a k a k i

I r o

S U P E RV I S I N G P R O F E S S O R

A r a k a d a k i

M a r i a

ARISTOTLE UNIVERSITY

a r c h i t e c t u r e d e p a r t m e n t t h e s s a l o n i k i 2 0 1 9

Ευχαριστώ θερμά την Μαρία Αρακαδάκη, επιβλέπουσα καθηγήτρια αυτής της εργασίας, για την καθοδήγηση, την υποστήριξη και τη συνεργασία σε κάθε βήμα της εκπόνησης αυτής της διπλωματικής εργασίας. Ευχαριστώ τον Αντώνη Ζερβό, δήμαρχο Αγίου Νικολάου, για τη βοήθεια του, το χρόνο που αφιέρωσε για την συνέντευξη και τις πληροφορίες για το μέλλον της Σπιναλόγκας. Ευχαριστώ επίσης την Γεωργία Μοσχόβη και τη Δάφνη Χρονάκη, έφορους της ΕΦ.Α. Λασιθίου για την βοήθεια τους στις επί τόπου εργασίες, το χρήσιμο υλικό και τις πολύτιμες πληροφορίες για την Σπιναλόγκα. Ευχαριστώ το προσωπικό της Σπιναλόγκας για την καθημερινή τους βοήθεια κατά τις επί τόπου εργασίες αποτύπωσης. Ευχαριστώ την Αλκμήνη Μηναδάκη, διευθύντρια στον Ο.Α.Κ. Α.Ε. για τα σχέδια και το υλικό αποτύπωσης. Ευχαριστώ τέλος τον πατέρα μου, Μιχάλη Τζωρτζακάκη και τον Γιώργο Αβραμίδη για την επί τόπου βοήθεια στην αποτύπωση, και την μητέρα μου, Μαρία Αναγνωστάκη για την βιβλιογραφία για την ιστορία της Σπιναλόγκας και τη ζωή των Χανσενικών.

p r e s e r v i n g

6

T H E

η

S E N S E

σ π ι ν α λ ό γ κ α

Το π ο γ ρ α φ ί α π ε ρ ι ο χ ή ς .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 3 Η α π έ ν α ν τ ι ό χ θ η κ α ι τ ο τ α ξ ί δ ι σ τ ο ν η σ ί .. . . . . . . . . . . 1 9

ι σ τ ο ρ ι κ ή

α ν ά λ υ σ η

Η ι σ τ ο ρ ί α τ ο υ ν η σ ι ο ύ .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 1 Η λέπρα................................................... 25 . . . κ α ι η Σ π ι ν α λ ό γ κ α .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 7

σ υ γ χ ρ ο ν ι κ ή

α ν ά λ υ σ η

Έργα και αναστηλωτικές επεμβάσεις................ 29 Η περίπτωση του ‘σκοτεινού’ τουρισμού. .......... 33

π ε ρ ι ο χ ή

μ ε λ έ τ η ς

Η κλιμακωτή ανάβαση..................... Η κ α τ ο ι κ ί α σ τ α Ν Α . τ ο υ ν ο σ ο κ ο μ ε ί ο υ .. Το νοσοκομείο των Χανσενικών. ........ Ο ν α ό ς τ ο υ Αγ ί ο υ Ν ι κο λ ά ο υ .. . . . . . . . . . . . . Η π υ ρ ι τ ι δ α π ο θ ή κ η .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

3 3 3 4 4

5 7 9 1 3

π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

7

Μ έ ρ ο ς - Α - Αν ά λυ σ η

α π ο τ ύ π ω σ η Υπάρχουσας κατάστασης........... Τ ο π ο γ ρ α φ ι κ ό 1 : 2 0 0 .. . . . . . . . . . . . . . . . . Π ε ρ ι ο χ ή α ν ά β α σ η ς 1 : 1 0 0 .. . . . . . . . . . Π ε ρ ι ο χ ή ν ο σ ο κ ο μ ε ί ο υ 1 : 1 0 0 .. . . . . . Π ε ρ ι ο χ ή ν α ο ύ - α π ο θ ή κ η ς 1 : 1 0 0 ..

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

4 4 4 5 6

5 5 6 0 5

α ν ά λ υ σ η

Τ υ π ο λ ο γ ί α .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 9 Μορφολογία.............................................. 71 Κ α τ α σ κ ε υ ή .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 3

π α θ ο λ ο γ ί α Η κλιμακωτή ανάβαση..................... Η κ α τ ο ι κ ί α σ τ α Ν Α . τ ο υ ν ο σ ο κ ο μ ε ί ο υ .. Το νοσοκομείο. ............................. Ο ν α ό ς τ ο υ Αγ ί ο υ Ν ι κο λ ά ο υ .. . . . . . . . . . . . . Η π υ ρ ι τ ι δ α π ο θ ή κ η .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α π η γ έ ς

ε ι κ ό ν ω ν

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

. . . . .

7 7 7 7 7

5 5 7 9 9

p r e s e r v i n g

8

T H E

S E N S E

α ξ ι ο λ ό γ η σ η Οι παράγοντες που επηρεάζουν την αποκατάσταση ανάδειξη.................................................. 85

π ρ ό τ α σ η Γ ε ν ι κ έ ς α ρ χ έ ς - σ τ ό χ ο ι .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 7 M a s t e r p l a n 1 : 2 0 0 .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 9

1 η

σ τ ά σ η

Η κλιμακωτή ανάβαση.................................. 91

2 η

σ τ ά σ η

Η κ α τ ο ι κ ί α κ α ι τ α β ο η θ η τ ι κ ά κ τ ί ρ ι α .. . . . . . . . . . . . . . . . 9 5

3 η

σ τ ά σ η

Το νοσοκομείο. .......................................... 99

σ χ έ δ ι α Π ε ρ ι ο χ ή ν ο σ ο κ ο μ ε ί ο υ 1 : 1 0 0 .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 0 4

π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

9

Μέρος -Β- Πρόταση

4 η

σ τ ά σ η

Ο ν α ό ς τ ο υ Αγ ί ο υ Ν ι κο λ ά ο υ .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 7

5 η

σ τ ά σ η

Η π υ ρ ι τ ι δ α π ο θ ή κ η .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2 1

ο ι

ν έ ο ι

ε ξ ο π λ ι σ μ ο ί

Κ α τ α σ κ ε υ α σ τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α .. . Η σ τ έ γ η .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο ι δ ι α δ ρ ο μ έ ς .. . . . . . . . . . . . . . . . . Τ α σ τ έ γ α σ τ ρ α σ κ ί α σ η ς .. . . . . . Τ α π α γ κ ά κ ι α .. . . . . . . . . . . . . . . . . . Ο ι μ ε τ α λ λ ι κ έ ς κ α τ α σ κ ε υ έ ς .. Η π α λ έ τ α τ ω ν υ λ ι κ ώ ν .. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

1 1 1 1 1 1 1

2 2 2 2 2 2 2

5 5 5 5 7 7 7

1. Είσοδος προς την νότια πυλίδα 2. Προμαχώνας Tiepolo 3. Πύλη Carbonano 4. Θολωτές δεξαμενές Ενετικής περιόδου 5. Ναός Αγίου Παντελεήμονα 6. Νοσοκομείο λεπροκομείου 7. Ναός Αγίου Νικολάου 8. Ενετική πυριτιδαποθήκη 9. Κτίριο φρουράς 10. Κεντρική πύλη - Porta Maestra 11. Πλευρό Genese 12. Κοιτώνες λεπροκομείου 13. Πλευρό Pierino 14. Ημισέληνος Michel 15. Πυλίδα Molin 16. Αιχμή Rangone 17. Προμαχώνας Scaramella 18. Ναός Αγίου Γεωργίου 19. Προμαχώνας Donato νακροταφείο λεπροκομείου 20. Ημισέληνος Moceniga ή Barbariga 21. Ενετικό τρίδυμο κτίριο

μ έ ρ ο ς

- α -

Α Ν Ά ΛΥ Σ Η - Τ Ε Κ Μ Η Ρ Ί Ω Σ Η

-Α-

η

σ π ι ν α λ ό γ κ α Τοπογραφία περιοχής

Η περιοχή Μεραμπέλλου καταλαμβάνει το βορειοδυτικό τμήμα του Νομού Λασιθίου και αποτελεί τον Δήμο Αγίου Νικολάου. Είναι ένας τόπος ως επί το πλείστον ορεινός και άγονος, με απότομα, σμιλεμένα ασβεστολιθικά πετρώματα. Το κλίμα της περιοχής είναι ήπιο, με ελάχιστες βροχοπτώσεις και δυνατούς ανέμους.

Η χερσόνησος της Σπιναλόγκας, ή Μεγάλο Νησί, σε παλαιότερες πηγές γνωστή ως Κολοκύθα, καθώς εκτείνεται παράλληλα με τη στεριά δημιουργεί έναν ήρεμο κλειστό κόλπο με την είσοδό του προς Β. Το φυσικό αυτό λιμάνι ήταν ένα από τα σημαντικότερα της Κρήτης από την Αρχαιότητα. Η Κολοκύθα έχει τραχύ εδαφικό ανάγλυφο, αλλά στο παρελθόν καλλιεργήθηκε με τη διαμόρφωση αναβαθμών (πεζούλες) και παρήγε σιτηρά και χαρούπια. Στην ανατολική όχθη, όπου φθάνουμε με χωματόδρομο, ανοίγονται εντυπωσιακές βραχώδεις παραλίες. Συνδέεται με τον κυρίως κορμό της Κρήτης με ισθμό, όπου βρίσκονται οι αλυκές και ευρήματα από την αρχαία πόλη του (ή της) Ολούντος, που έδωσε το όνομά της στη σύγχρονη Ελούντα.

(1)

Η Ελούντα αποτελεί σημαντικό τουριστικό και οικιστικό κέντρο της περιοχής. Υπάρχει μεγάλος αριθμός ξενοδοχειακών μονάδων και τουριστικών χρήσεων. Ο παραλιακός οδικός άξονας περνά μέσα από την Ελούντα και μετά κατευθύνεται προς τους οικισμούς: Μαυρικιανό, Τσιφλίκι, Πλάκα και Βρουχά. Η περιοχή μελέτης, στην Πλάκα - Σπιναλόγκα, απέχει 16 χλμ. από τον Άγιο Νικόλαο και η διαδρομή με το αυτοκίνητο διαρκεί περίπου 20’.

Η Πλάκα είναι μικρός οικισμός με πλήθος τουριστικών χρήσεων. Τους χειμερινούς μήνες οι μόνιμοι κάτοικοι (2.193) ασχολούνται με την καλλιέργεια αγροτικών προϊόντων και την αλιεία. Από τον Απρίλιο έως και τα τέλη του Οκτώβρη, όταν λειτουργεί η Σπιναλόγκα, η κύρια ενασχόλησή τους είναι ο τουρισμός.

Στη βόρεια είσοδο του ομώνυμου κόλπου βρίσκεται η οχυρή βραχονησίδα Σπιναλόγκα με έκταση 85 στρέμματα και μέγιστο υψόμετρο 53 μέτρα. Στη νησίδα φυτρώνουν κυρίως θαμνώδη πουρνάρια, κάποιες ελιές, φραγκοσυκιές και κάποια πεύκα φυτεμένα στα νεότερα χρόνια.

(1). Η περιοχή του ισθμού (όπου από τα τελευταία χρόνια του 19ου αι. ανοίχθηκε ρηχή διώρυγα), ονομάζεται Πόρος κaι εκεί βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας Ολούντος, που διακρίνονται κυρίως βυθισμένα μέσα στη θάλασσα, η Παλαιοχριστιανική βασιλική της Ολούντος (5ος αιώνας), οι ενετικές αλυκές του 15ου αιώνα και τρεις ανεμόμυλοι.

13

14

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

-Α-

15

ϋ

16

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

-Α-

Μακέτα 1:5000

17

18

p r e s e r v i n g T H E

τα καταστήματα του οικισμού

-Α-

S E N S E

το λιμάνι της πλάκας

η νησίδα Σπιναλόγκα

η ημισέληνος Michel

-Α-

Η απέναντι όχθη και το ταξίδι στο νησί

Εδώ, στον κόλπο του Μεραμπέλλου, βρίσκεται ένας από τους σημαντικότερους ιστορικούς τόπους της Κρήτης και ολόκληρης της Ελλάδας. Η Σπιναλόγκα, με αιώνες πολυτάραχης ιστορίας, είναι μια νησίδα με φρουριακό χαρακτήρα, μέσα στο προστατευμένο λιμάνι που δημιουργείται από την ομώνυμη μεγάλη χερσόνησο. Η οχυρή νησίδα είναι απομονωμένη από την κεντρική ηπειρωτική χώρα• ο μοναδικός τρόπος προσέγγισης είναι με καράβι από το λιμάνι της Πλάκας (5’), της Ελούντας (20’) ή του Αγίου Νικολάου (60’). Πρόκειται για ένα τόπο με μυθικές διαστάσεις, λόγω της ιδιαίτερης ιστορίας του και της πρόσφατης λογοτεχνικής και τηλεοπτικής προβολής.

Πλησιάζοντας την περιοχή, αντιμετωπίζουμε ένα άγριο, αραιοκατοικημένο τοπίο, προστατευμένο από ψηλούς βράχους, με ελάχιστη βλάστηση με ελιές και πουρνάρια. Από την διαδρομή στον παραλιακό οδικό άξονα Ελούντα - Πλάκα, εμφανίζεται ξαφνικά η Σπιναλόγκα. Υψώνεται στην είσοδο του κλειστού κόλπου, εντυπωσιακή όχι λόγω μεγέθους, αλλά γιατί μοιάζει παγωμένη σε μιαν άλλη εποχή. Ακόμα και από μακριά διακρίνονται ξεκάθαρα τα ερείπια και το νησί μοιάζει προσιτό. Είναι όμως εντελώς αποστασιοποιημένο και με μια ιδιαίτερη περηφάνια ξεχωρίζει στο τοπίο.

Πλησιάζοντας στην Πλάκα περνάμε από πολυτελή ξενοδοχεία, τουριστικές βίλες και εξοχικές κατοικίες. Η ομορφιά της περιοχής προσελκύει κάθε χρόνο χιλιάδες επισκέπτες. Ιδιαίτερο σημείο στάσης είναι το Τσιφλίκι, ένας μικρός συνοικισμός-μετόχι που κατασκευάστηκε το 1616 περίπου, κατά την ύστερη Ενετική περίοδο και αργότερα, κατά την Οθωμανική περίοδο, αποτελούσε την κατοικία του Αγά της περιοχής. (2)

Σε κάθε σημείο έχουμε ξεκάθαρη οπτική επαφή με το νησί.

Φθάνουμε τελικά στο ήσυχο και γραφικό μικρό χωριό Πλάκα, που γεμίζει τους καλοκαιρινούς μήνες με επισκέπτες, τόσο για τουρισμό όσο και για την καθιερωμένη επίσκεψη στο Νησί του Πόνου. Μπορούμε να περιπλανηθούμε στα πλακόστρωτα σοκάκια, να χαλαρώσουμε στην πλατεία με τα πλατάνια ή να βουτήξουμε στην παραλία με τα κάτασπρα βότσαλα.

Στο τέλος της διαδρομής, που είναι παράλληλα και η αρχή, περνάμε στο νησί της Σπιναλόγκας με καραβάκια από τα δύο λιμανάκια της Πλάκας. Από το καράβι, η νησίδα αποκτά άλλη διάσταση. Αρχίζουμε να παρατηρούμε τα ερείπια, ίχνη μιας ζωής που έπαψε απότομα. Ξεχωρίζει το νοσοκομείο της Σπιναλόγκας στο κέντρο της δυτικής όψης του νησιού, τα δύο ογκώδη κτίσματα του 20ού αιώνα και η ημισέληνος Moceniga. Όσο πλησιάζουμε, το οχυρωμένο νησί γίνεται όλο και πιο επιβλητικό. (3)

Με την περιπλάνηση στη Σπιναλόγκα φεύγουμε από το ‘σήμερα’. Δεν πρόκειται για έναν οποιονδήποτε αρχαιολογικό χώρο που μπορείς απλά να επισκεφθείς, αλλά για έναν εντελώς απομονωμένο ιστορικό τόπο τεράστιας σημασίας. Αυτή η αίσθηση βύθισης στο παρελθόν γίνεται ξεκάθαρη κατά την είσοδο στο χώρο από την νότια πυλίδα του φρουρίου που οδηγεί μέσα από μία σκοτεινή θολωτή στοά στην πύλη Carbonano και από εκεί στον κεντρικό δρόμο με τα αποκατεστημένα καταστήματα του οικισμού. Κατά τη διαδρομή, που μπορεί να διαρκέσει ώρες, παρατηρούμε τα εντυπωσιακά ενετικά φρουριακά κτίσματα, τα απομεινάρια του τουρκικού οικισμού και τα συναισθηματικά φορτισμένα ερείπια του συγκροτήματος του λεπροκομείου. Το αίσθημα του κοινωνικού εγκλεισμού παραμένει ακόμα και σήμερα πολύ έντονο.

Στο τέλος της διαδρομής στο νησί, περιμένοντας το καράβι της επιστροφής, μπορούμε να κάνουμε μια στάση στο αναψυκτήριο και να απολαύσουμε την θέα του κόλπου και της Πλάκας, αλλά και τα κατακόρυφα τοιχώματα του αρχαίου λατομείου πωρολίθου απέναντι στην Κολοκύθα, που έδωσε οικοδομικό υλικό για την κατασκευή και των ενετικών τειχών.

(2). Είναι μία από τις 120 φεουδαρχικές κατοικίες της Κρητικής υπαίθρου και αποτελεί εξαιρετικό δείγμα της λαϊκής επαρχιακής αρχιτεκτονικής. βλ. ‘Την Κατοικία Αγά στο Τσιφλίκι Ελούντας θα αγοράσει ο Δήμος Αγίου Νικολάου’ https:// maleviziotis.gr/ (3). Η συγκεκριμένη εμπειρία αποτυπώνεται στο βίντεο που συμπληρώνει την εργασία.

19

20

p r e s e r v i n g T H E

-Α-

S E N S E

Η νησίδα ονομάστηκε Σπιναλόγκα κατά την Ενετοκρατία• δεν γνωρίζουμε το αρχαίο όνομά της. Σύμφωνα με την ετυμολογία του Gerola (4) το τοπωνύμιο προέκυψε από παραφθορά του ελληνικού ‘στην Ελούντα’. Η περιοχή που αναφέρεται ως Stinalonde σε χρονικά του 13ου-14ου αιώνα, μετονομάστηκε σε Spinalonga, που σημαίνει ‘μακρύ αγκάθι’, από την ομώνυμη νησίδα στη Βενετία. (5)

Η ευρύτερη περιοχή κατοικείται από τα Μινωικά χρόνια. Η βραχονησίδα της Σπιναλόγκας οχυρώθηκε για πρώτη φορά κατά την αρχαιότητα, την περίοδο ακμής της αρχαίας Ολούντος, που ήταν μία από τις αρχαίες πόλεις - κράτη της Κρήτης. Σήμερα η αρχαία Ολούς βρίσκεται βυθισμένη στην περιοχή του Πόρου. Οι πληροφορίες για την αρχαία οχύρωση προέρχονται από ένα ενετικό πρόπλασμα της βραχονησίδας που εκπονήθηκε ακριβώς πριν την κατασκευή του φρουρίου (1579). Διακρίνεται το αρχαίο τείχος, κάποια αρχαία κτίσματα που ήταν πιθανώς δεξαμενές και ένας ορθόδοξος ναΐσκος του Αγίου Νικολάου. (6) Η Ολούς ερημώθηκε τον 8ο αιώνα, μετά από συνεχείς επιδρομές Αράβων στα νησιά του Αιγαίου, που άρχισαν από τα μέσα του 7ου αιώνα. Έως την έναρξη της Ενετικής κατοχής το λιμάνι της Σπιναλόγκας σχεδόν εγκαταλείπεται.

Το 1204 η Κρήτη περνά σε Ενετική κατοχή και το 1212 εδραιώνεται η κυριαρχία των Ενετών και οι δύο πολιτισμοί συνυπάρχουν αρμονικά. Έως το 15ο αιώνα η Ανατολική Κρήτη υποφέρει από πειρατικές επιδρομές και το λιμάνι διατηρεί περιορισμένη εμπορική λειτουργία.

Με την αύξηση της τουρκικής απειλής στην περιοχή του Αιγαίου (7), αλλά και την διάδοση της πυρίτιδας τον 15ο αι., οι Ενετοί βελτιώνουν τα αμυντικά έργα των πόλεων και κατασκευάζουν νέες οχυρώσεις. Η Κρήτη μετατρέπεται σε ένα από τα πιο οχυρωμένα νησιά της Μεσογείου. Η Σπιναλόγκα σταδιακά αναβαθμίζεται στο δεύτερο σημαντικότερο φυσικό λιμάνι της Κρήτης και ένα από τα πιο χαρτογραφημένα.

Το 1571, με πρόσφατη την απώλεια της Κύπρου, αποφασίζεται από την Ενετική Σύγκλητο η οχύρωση των μεγάλων κρητικών λιμανιών, μεταξύ των οποίων και της Σπιναλόγκας, αλλά οι σχετικές διαβουλεύσεις των αρμοδίων αρχών ξεκινούν το 1574. Το 1578 το έργο ανατίθεται στον στρατιωτικό μηχανικό Genese Bressani και υλοποιείται υπό την επίβλεψη του Γενικού προβλεπτή της Κρήτης Luca Michiel την περίοδο 1579 - 1584. Κατασκευάζεται περιμετρικός περίβολος, με δύο προμαχώνες στη νότια πλευρά και δύο ισχυρά καμπυλόγραμμα οχυρώματα (mezzalune, ημισέληνοι) στις δύο εισόδους του λιμανιού. Το 1585 ξεκινά η κατασκευή του τείχους της κορυφογραμμής μετά από τροποποίηση του σχεδίου από τον Latino Orsini. To 1645, με την έναρξη του Κρητικού πολέμου, οι Ενετοί πραγματοποιούν εκτεταμένες επεμβάσεις για την ενίσχυση των οχυρώσεων. Μετά την πολιορκία και την παράδοση του Χάνδακα, το 1669, οι Ενετοί διατηρούν την Γραμβούσα, τη Σούδα και τη Σπιναλόγκα, όπου μάλιστα καταφεύγουν και Κρητικοί πρόσφυγες. Το 1715, μετά από πολιορκία, η Σπιναλόγκα παραδίδεται τελευταία στους Τούρκους, αφού είχε ήδη παραδοθεί η Σούδα, ενώ η Γραμβούσα είχε χαθεί με προδοσία από το 1691.

Σκαρίφημα προπλάσματος της Σπιναλόγκας πριν την κατασκευή των ενετικών οχυρώσεων. Φαίνεται το όριο του νησιού, το αρχαίο τείχος και τα κτίσματα της περιόδου.

Σκαρίφημα της Σπιναλόγκας κατά την Ενετοκρατία με βάση σχέδιο του Monanni. Από το ανοιχτό προς το σκούρο: το όριο του νησιού, η εξωτερική και εσωτερική οχύρωση και τα κτίρια της περιόδου.

-Α-

ι σ τ ο ρ ι κ ή

α ν ά λ υ σ η

21

Η ιστορία του νησιού

Η Ενετική οχύρωση, που ήταν εξαιρετικής κατασκευής, υπαγορεύθηκε από τη μορφολογία του εδάφους της νησίδας. Αναπτύσσεται σε δύο ζώνες, μια χαμηλά, που ακολουθεί την ακτογραμμή και μια πάνω, στην απότομη κορυφογραμμή. Αυτές ενώνονται με εγκάρσια τμήματα. Οι ποικίλες οχυρωματικές μορφές στα στρατηγικά σημεία του περιβόλου πήραν τα ονόματά τους από αξιωματούχους που συμμετείχαν στο έργο. Χρησιμοποιήθηκε ασβεστόλιθος από τους εκβραχισμούς στη Σπιναλόγκα και ψαμμίτης από τα νταμάρια της Κολοκύθας. Στο εσωτερικό του περιβόλου υπήρχαν κατοικίες αξιωματικών, συγκροτήματα στρατώνων, νοσοκομείο, πυριτιδαποθήκες και δεξαμενές συλλογής ομβρίων. Ο προϋπάρχων ναός του Αγίου Νικολάου χρησιμοποιήθηκε αρχικά για τη λατρεία καθολικών και ορθοδόξων και λίγο αργότερα κτίστηκε ο καθολικός ναός της Αγίας Βαρβάρας. Το φρούριο διοικούνταν από Ειδικό Προβλεπτή και η φρουρά αποτελούνταν από 200 - 300 άνδρες. (8)

Με την παράδοση της Σπιναλόγκας, οι Ενετοί αποχώρησαν ειρηνικά, αλλά οι Χριστιανοί κάτοικοι αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν. Έπειτα εγκαταστάθηκαν στο νησί Τουρκικές στρατιωτικές δυνάμεις και δημιουργήθηκε μικρός εσωστρεφής στρατιωτικός οικισμός με 50 οικογένειες. Ο ρόλος του λιμανιού υποβαθμίστηκε. Το 19ο αιώνα ο πληθυσμός τετραπλασιάζεται και ο οικισμός ακμάζει. Οι Τουρκοκρητικοί κάτοικοι ασχολούνται με το εμπόριο και τη ναυτιλία και διατηρούν καλές σχέσεις με του Χριστιανούς.

Με την οικοδόμηση του προσφυγικού και κατόπιν οθωμανικού οικισμού κλιμακωτά στη δυτική και νότια πλευρά του νησιού καθαιρέθηκαν οι Ενετικές εγκαταστάσεις. Στη θέση του ναού της Αγίας Βαρβάρας οικοδομήθηκε τζαμί και οργανώθηκε αγορά κατά μήκος του κεντρικού δρόμου.

Κατά την επανάσταση των Κρητών το 1897, η νησίδα βομβαρδίζεται, εγκαθίστανται Γαλλικά στρατεύματα για προστασία και με τις διοικητικές αλλαγές που ακολούθησαν οι Μουσουλμάνοι μεταναστεύουν στην Μικρά Ασία το 1898 εγκαταλείποντας, πλην 50 περίπου ατόμων, τον οικισμό.

Μια από τις πρώτες αποφάσεις της νεοσυσταθείσας (1903) Κρητικής Πολιτείας, ήταν η εγκατάσταση των λεπρών της Κρήτης στις υπάρχουσες υποδομές στη νησίδα της Σπιναλόγκας. Το 1904 μεταφέρθηκαν οι πρώτοι 251 λεπροί. (9) Με την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, το 1913, το λεπροκομείο γίνεται εθνικό και αυξάνεται ο πληθυσμός και η χρηματοδότηση με την προσωπική φροντίδα του Ελευθερίου Βενιζέλου. Το 1930 οικοδομήθηκαν νέα κτίρια, αλλά η περίθαλψη παρέμενε υποτυπώδης, έως την άφιξη μορφωμένων και προοδευτικών ασθενών το 1936, που αγωνίστηκαν για καλύτερες συνθήκες διαβίωσης των λεπρών. Το 1948 φθάνει η αντιλεπρική θεραπεία και οι περισσότεροι ασθενείς επιστρέφουν στον τόπο τους. Το 1957 οι τελευταίοι ασθενείς μεταφέρονται στο νοσοκομείο της Αγίας Βαρβάρας στην Αθήνα και η Σπιναλόγκα εγκαταλείπεται.

Για τους λεπρούς το φρούριο συμβόλιζε την εξορία και τη φυλάκισή τους. Το μνημείο όμως καταστρέφεται, σε μεγάλο βαθμό με κρατική πρωτοβουλία, κατά την ανέγερση έξι μεγάλων κτιρίων για την κάλυψη των αναγκών των ασθενών και την διάνοιξη του σημερινού περιμετρικού δρόμου, το διάστημα 1937 - 1939.

Διαγραμματική απεικόνιση του Οθωμανικού οικισμού με βάση τις φωτογραφίες του Gerola.

Διαγραμματική απεικόνιση του οικισμού των Χανσενικών και τα κτίσματα του λεπροκομείου.

p r e s e r v i n g

22

T H E

1α. Francesco Basilicata: το λιμάνι της Σπιναλόγκας, 1638

2α. Ο οχυρός περίβολος του Bressani (1579 - 1584)

-Α-

S E N S E

1β. Francesco Basilicata: η νησίδα και το φρούριο της Σπιναλόγκας, 1638

2β. Ο συνεπτυγμένος περίβολος του Orsini (1585 - 1590)

2γ. Προσθήκες και επισκευές κατά το 17ο αιώνα

(4). Ο Ιταλός αρχαιολόγος Giuseppe Gerola μελέτησε τα ενετικά μνημεία της Κρήτης. Στο πολύτομο έργο του με τίτλο Monumenti Veneti nell ’isola di Creta (1905-1940) βρίσκουμε ιστορικές φωτογραφίες ανεκτίμητης αξίας.

(5). Η σημερινή νησίδα της Βενετίας Giudecca.

(6). Μ. Αρακαδάκη (2001). Το φρούριο της Σπιναλόγκας (1571-1715), Τόμος Β, σελ. 14.

(7). Χρονολογίες ορόσημα: η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 και η κατάληψη της Κύπρου το 1571.

(8). Μ. Αρακαδάκη (2001). Το φρούριο της Σπιναλόγκας (1571-1715), Τόμος Α, σελ. 187.

(9). Από τον 18ο αιώνα οι λεπροί της Κρήτης κατοικούσαν έξω από τα τείχη των πόλεων, σε οικισμούς που ονομάζονταν μεσκηνίες, Βλ. Γ. Μοσχόβη (2005). Σπιναλόγκα. σελ. 28.

-Α-

23

3. Ο οικισμός της Σπιναλόγκας (Gerola, 1901)

4. Η ανατολική πλευρά του φρουρίου (Gerola, 1901) διακρίνεται το μουσουλμανικό νεκροταφείο

5. Η νότια πλευρά της Σπιναλόγκας στα τέλη του 19ου αιώνα (Behaeddin)

p r e s e r v i n g

24

T H E

-Α-

S E N S E

Έως 18ο αιώνα:

η ‘αρχαϊκή λέπρα’ ερμηνεύεται ως θεϊκή οργή, οι ασθενείς περιθωριοποιούνται αλλά δεν αναγκάζονται σε εγκλεισμό 18ος - 19ος αιώνας:

19ος αιώνας:

Οι λεπροί αναγκάζονται να καταφύγουν σε οικισμούς μακριά από τα χωριά των ‘υγιών’ γνωστούς ως μεσκηνίες.

Διάταγμα περί εμποδισμού της μετάδοσης των μολυσματικών ασθενειών. Οι πάσχοντες δηλώνονται, οι γάμοι απαγορεύονται και η απομόνωση είναι υποχρεωτική.

1873:

Αρχές 20ου αιώνα:

1942:

1957:

Η νόσος του Χάνσεν. Ο Νορβηγός γιατρός Γκέρχαρντ Αρμάουερ Χάνσεν εντοπίζει το βάκιλο της λέπρας. Η λέπρα ονομάζεται νόσος του Χάνσεν. Οι Χανσενικοί οδηγούνται σε εξορία ή σε νοσοκομεία - φρούρια. Δημιουργούνται τέσσερα λεπροκομεία στην Ελλάδα: στη Χίο, τη Σάμο, τη Σπιναλόγκα και ο Αντιλεπρικός Σταθμός Αθηνών. Η θεραπεία. Ο Guy Henr y Faget ανακαλύπτει τα θεαματικά αποτελέσματα της σουλφόνης, φαρμάκου για την θεραπεία της φυματίωσης. Το λεπροκομείο της Σπιναλόγκας κλείνει και η νησίδα ερημώνεται.

6. Γκέρχαρντ Αρμάουερ Χάνσεν

-Α-

Η λέπρα...

Η λέπρα οφείλεται στο Μυκοβακτηρίδιο της Λέπρας, που ανακαλύφθηκε από το Νορβηγό γιατρό Χάνσεν, γι’αυτό και ονομάστηκε επίσημα Νόσος του Χάνσεν.

Διακρίνονται δύο βασικές μορφές λέπρας: η λεπρωματώδης και η νευρική. Στην πιο επικίνδυνη μορφή της (λεπρωματώδης) εμφανίζονται κόκκινες κηλίδες στο δέρμα, παρατηρείται απώλεια του τριχωτού, εμφανίζονται παραμορφώσεις που προκαλούν το φαινόμενο του ‘λεόντειου προσωπείου’ και σταδιακά προσβάλλεται το αναπνευστικό σύστημα και τα εσωτερικά όργανα. Στη νευρική μορφή, που εμφανίζει παρόμοιες βλάβες με την λεπρωματώδη, απονεκρώνονται τα νεύρα και ο ασθενής δεν νιώθει πόνο, με αποτέλεσμα οποιοσδήποτε τραυματισμός που δεν γίνεται αντιληπτός να οδηγεί σε σοβαρές μολύνσεις. Η λέπρα δεν θεωρείται θανατηφόρος ασθένεια. Μεταδίδεται δύσκολα, πιθανώς με στενή και συχνή επαφή με ήδη μολυσμένους ασθενείς και αντιμετωπίζεται με μακροχρόνια αγωγή με ειδικά φάρμακα.

7 , 8 . Άν θ ρ ω π ο ι μ ε λ έ π ρ α

25

26

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

Επαμεινώνδας Ρεμουντάκης (1914 - 1978)

Ο Επαμεινώνδας Ρεμουντάκης από την Σητεία διαγνώστηκε με τη νόσο του Χάνσεν στην ηλικία των 12. Μεταφέρθηκε στην Αθήνα για να δοκιμάσει πειραματικές θεραπείες με πολύ καλά αποτελέσματα. Συνέχισε το σχολείο αποφεύγοντας την αστυνομία που κυνηγούσε τους λεπρούς. Φοίτησε μέχρι το 3ο έτος στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών στη Νομική έως ότου τον έπιασαν. Το 1936 μπαίνει εθελοντικά στη Σπιναλόγκα όπου διαμένει μέχρι το τέλος της λειτουργίας του λεπροκομείου το 1957. Ίδρυσε την ‘Αδελφότητα ασθενών Σπιναλόγκας’ και αγωνίστηκε με πάθος για τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των λεπρών του νησιού. Το 1957 μεταφέρθηκε μαζί με τη γυναίκα του, Αναστασία, στο λεπροκομείο της Αγίας Βαρβάρας στην Αθήνα όπου έζησε το υπόλοιπο της ζωής του.

‘Περπατώντας στον δρόμο της Σπιναλόγκας, σταμάτησε και κράτησε την αναπνοή σου. Από κάποιο χαμόσπιτο τριγύρω σου θα ακούσεις τον απόηχο από κάποιο μοιρολόγι μιας μάνας, μιας αδελφής ή τον αναστεναγμό ενός άνδρα. Άφησε δύο δάκρυα από τα μάτια σου και θα δεις να λαμπυρίζουν εκατομμύρια δάκρυα που πότισαν αυτόν τον δρόμο...’

9. Ο Ρεμουντάκης το 1961

-Α-

-Α-

... και η Σπιναλόγκα

Η απομόνωση των λεπρών στις αρχές του αιώνα είχε πολιτικοκοινωνική σημασία. Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος περιθωριοποιεί μια στιγματισμένη κοινότητα σε μια προσπάθεια πρόληψης της ασθένειας. Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της Σπιναλόγκας, υπήρχε ήδη η οικιστική υποδομή και η εγκατάσταση των λεπρών θα απομάκρυνε και τους τελευταίους Τουρκοκρητικούς.

Ήταν τόπος εξορίας και όχι θεραπείας. Πρέπει να τονίσουμε ότι η μεταφορά των ασθενών στο νησί γινόταν με αστυνομική συνοδεία και το φρούριο λειτουργούσε για να προστατεύσει αυτούς που βρίσκονταν έξω από αυτό. Αναφέρεται επιγραφή χαραγμένη στην πύλη ‘Ξέχασε κάθε ελπίδα από τη ζωή, εσύ που μπαίνεις εδώ μέσα’ και οι λεπροί θεωρούνται ζωντανοί νεκροί.

Το λεπροκομείο της Σπιναλόγκας ήταν το μόνο όπου οι ασθενείς ήταν πραγματικά έγκλειστοι. Οι ίδιοι οι ασθενείς υποδέχονταν τους νεοφερμένους στην αποβάθρα και φρόντιζαν για την ένταξή τους στο νησί. Οι Χανσενικοί της Σπιναλόγκας εξαρτώντο από τους κατοίκους των γειτονικών περιοχών για τη διατροφή τους, καθώς στην νησίδα υπάρχει έλλειψη καλλιεργήσιμων εκτάσεων και έντονη ανυδρία. Σύμφωνα με τον Γιάννη Χειράκη, κάτοικο Φουρνής, κάθε βδομάδα οι χωριανοί κατέβαιναν με γαϊδουράκια με τρόφιμα για τους λεπρούς της Σπιναλόγκας.

Αυστηροί κανόνες απαγόρευαν την επαφή με συγγενείς, την προσέγγιση σκαφών στη νησίδα, επιβλήθηκε η απολύμανση της αλληλογραφίας και διορίστηκε Διευθυντής - ιατρός, με ευθύνη τη δωρεάν περίθαλψη των ασθενών και πλήθος αρμοδιοτήτων στο νησί.

Οι λεπροί διαμόρφωσαν σταδιακά μια κοινότητα με μοναδικούς κανόνες και αρχές. Λειτουργούσαν στο νησί καφενεία και κουρείο, όσοι είχαν τη δυνατότητα καλλιεργούσαν τη γη και ψάρευαν, έστηναν νοικοκυριά, παντρεύονταν και γεννούσαν παιδιά υγιή. (10) Ιερείς ζούσαν εθελοντικά μαζί με τους λεπρούς στο νησί. Αργότερα δημιουργήθηκε θέατρο και κινηματογράφος και εγκαταστάθηκε γεννήτρια ηλεκτρισμού.

Μετά το κλείσιμο του λεπροκομείου ακολουθεί περίοδος σιωπής, όπου οι πρόσφατες μνήμες πόνου για την εξαθλίωση της ζωής των Χανσενικών στιγματίζουν την περιοχή.

10, 11: Οι λεπροί της Σπιναλόγκας

(10). Από το 1938 τα λεπροπαίδια της Σπιναλόγκας μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο Αγία Βαρβάρα των Αθηνών, όπου λάμβαναν ιατρική παρακολούθηση μέχρι την ενηλικίωση τους.

27

28

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

12. Ο σταυρός του Τσόκλη, 13. Το πρόγραμμα της ημερίδας του 2017 14. Το στίγμα στην Ιατρική, 15. Απόκοπος: η συναυλία

-Α-

-Α-

σ υ γ χ ρ ο ν ι κ ή

α ν ά λ υ σ η

Έργα και αναστηλωτικές επεμβάσεις

Με την αποχώρηση των λεπρών από το νησί, το 1957, η Σπιναλόγκα άδειασε και πέρασε σε μια περίοδο μεγάλης εγκατάλειψης. Τα επόμενα χρόνια κάθε αναφορά στη Σπιναλόγκα θεωρούνταν ταμπού, σε μια προσπάθεια να ξεχαστεί η τραγική ιστορία των τελευταίων χρόνων και ο πόνος των Χανσενικών. Καθώς ο χώρος ήταν εγκαταλελειμμένος, ο οικισμός Τούρκων, Γάλλων και Χανσενικών λεηλατήθηκε και το οικοδομικό υλικό χρησιμοποιήθηκε για την ανοικοδόμηση κτιρίων στην ευρύτερη περιοχή. (11)

Το 1957 η νησίδα μετονομάζεται άστοχα από το Ελληνικό κράτος σε ‘Νέα Καλυδών’. Το 1972 προτάθηκε η μετατροπή της νησίδας σε ναυτική βάση, όμοια με το φρούριο της Σούδας, αλλά συνάντησε έντονες αντιδράσεις από το Υπουργείο Πολιτισμού και την αρμόδια 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Στις αρχές της δεκαετίας του ‘70 χαρακτηρίστηκε ‘τοποθεσία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους’ και άρχισαν προσπάθειες για την αποκατάσταση και την ανάδειξη του χώρου από τον Εμμανουήλ Μπορμπουδάκη, τότε έφορο της 13ης Ε.Β.Α. Την ίδια περίοδο, με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού του 1976, η νησίδα κηρύσσεται αρχαιολογικός χώρος και αρχίζει η προσέλευση μεγάλου πλήθους επισκεπτών τους καλοκαιρινούς μήνες.

Σήμερα η Σπιναλόγκα, παρά τις εκτεταμένες εργασίες και τις εντατικές προσπάθειες της Εφορείας, βρίσκεται σε σχετική εγκατάλειψη. Η έλλειψη προσωπικού και χρηματοδότησης όπως είναι φυσικό αφήνουν το μνημείο ανυπεράσπιστο και με την προσέλευση έως και 3000 επισκεπτών καθημερινά (Αύγουστος) προκαλούνται ζημιές και ανάλογες δυσμενείς επιπτώσεις στο μνημείο. Ασυνείδητοι τουρίστες και ζώα που οι κάτοικοι των γύρω περιοχών φέρνουν στη νησίδα για βοσκή βρωμίζουν το χώρο, με αποκορύφωμα την περίπτωση του Νοσοκομείου το οποίο, κατά την αποτύπωση για τις ανάγκες της παρούσας μελέτης, βρέθηκε σε άθλια κατάσταση, με σπασμένα τζάμια, απορρίμματα και λοιπές ακαθαρσίες, αν και είναι κλειστό για το κοινό.

Τα τελευταία χρόνια, με πρωτοβουλία των τοπικών αρχών, πραγματοποιούνται στη Σπιναλόγκα και την ευρύτερη περιοχή πολλές και διάφορες εκδηλώσεις. Το 2012 ο ζωγράφος Κώστας Τσόκλης πραγματοποίησε εικαστική παρέμβαση - έκθεση με τίτλο ‘Εσύ ο τελευταίος λεπρός’ για την ανάδειξη της εποχής του εγκλεισμού των Χανσενικών με ζωγραφικούς πίνακες, γλυπτά, multimedia εγκαταστάσεις και μουσική υπόκρουση σε σύνθεση του Νίκου Ξυδάκη. Το 2017 πραγματοποιήθηκε ημερίδα, όπου νέοι επιστήμονες και δημιουργοί παρουσίασαν τα έργα τους για την Σπιναλόγκα. Το 2018, στα πλαίσια των θερινών σχολείων του Πανεπιστημίου Κρήτης, διοργανώθηκαν στην Ελούντα και τη Σπιναλόγκα εκπαιδευτικά μαθήματα με θέμα ‘Το στίγμα στην Ιατρική’, από την καθηγήτρια ιατρικής Δρ. Μαριάννα Καραμάνου. Τέλος, το 2018 πραγματοποιήθηκε συναυλία της ορχήστρας σύγχρονης μουσικής της ΕΡΤ, με τίτλο ‘Απόκοπος ή Σπιναλόγκα’, με μουσική του Νίκου Ξυδάκη, στο πλαίσιο της προσπάθειας ένταξης της Σπιναλόγκας στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO.

Κατά την 1η φάση των εργασιών ανάδειξης, τη δεκαετία του ‘70, από τη 13η Ε.Β.Α., κατεδαφίστηκαν τα περισσότερα κτίρια της εποχής του λεπροκομείου και πραγματοποιήθηκαν κάποιες αναστηλωτικές εργασίες στις οχυρώσεις. (12)

Το 1993 και το 1994 πραγματοποιήθηκαν δύο ημερίδες με θέμα την αποκατάσταση και τις σύγχρονες χρήσεις του φρουρίου. Στη μελέτη ‘Ειδική μελέτη αξιοποίησης της νησίδας Σπιναλόγκα’ της Μ. Αρακαδάκη καταγράφηκαν όλες οι προγενέστερες προτάσεις για την αξιοποίηση του νησιού. Κάποιες από αυτές είναι: μικρό συνεδριακό κέντρο, πολεμικό μουσείο και υπαίθριο θέατρο - Μ. Αρακαδάκη - 1993-1996, μονάδα οικοτουρισμού - Μ. Μηλιαράκη - 1994, πολιτιστικό και ψυχαγωγικό κέντρο - Τ. Γεωργακόπουλος Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού - 1994, κέντρο Μεσογειακής Πολιτιστικής Δημιουργίας - Ι. Παπατσάκωνας

(11). Μ. Αρακαδάκη (2001). Το φρούριο της Σπιναλόγκας (1571-1715), Τόμος Α, σελ. 198 (12). Γ. Μοσχόβη (2005). Σπιναλόγκα. σελ. 36

29

30

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

-Α-

31

- Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λασιθίου - 1996. Καμία μελέτη όμως δεν προχώρησε, καθώς η απόφαση για επιλογή χρήσεων ήταν πρόωρη και ο στόχος της Ε.Β.Α ήταν να αναδειχθεί το φρούριο και ο οικισμός χωρίς μεγάλες αναστηλωτικές επεμβάσεις. Η μοναδική ιστορική ταυτότητα του χώρου, που μένει ανέγγιχτος, ακτινοβολεί σιωπηλά χωρίς εκτεταμένα έργα υποδομών και επεμβάσεις με νέες χρήσεις.

Κατά τη 2η φάση εργασιών, το 1997 - 2005, εκτελέστηκαν εργασίες μεγάλης έκτασης, με την ένταξη σε ευρωπαϊκά προγράμματα (2ο και 3ο Κ.Π.Σ. - Π.Ε.Π. Κρήτης). Στόχος, σύμφωνα με την Γ. Μοσχόβη, ήταν η ανάδειξη του μνημειακού πλούτου και του ιδιαίτερου χαρακτήρα του χώρου, με τρόπο ευανάγνωστο για τον επισκέπτη. Στερεώθηκαν, αποκαταστάθηκαν και ξανακτίστηκαν κτίρια, στο σύνολο 16 κατοικίες, αυλότοιχοι και κλίμακες, καθαρίστηκαν μονοπάτια και δρόμοι, αναστηλώθηκε ο ναός του Αγίου Γεωργίου και αποκαταστάθηκε η δυτική πτέρυγα της αγοράς του οικισμού επί του κεντρικού δρόμου. Η ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης επέμβασης ήταν η σύσταση παραδοσιακών εργαστηρίων in situ, για την περισυλλογή και αποκατάσταση κινητών ευρημάτων. Στα δύο εργαστήρια συντήρησης ξύλου και μεταλλικών εξαρτημάτων εργάστηκαν εξειδικευμένοι αναστηλωτές, αλλά και ντόπιοι τεχνίτες.

Από το 2000 ο χώρος λειτουργεί ως οργανωμένος αρχαιολογικός χώρος με: χώρους υγιεινής, αναψυκτήριο, πινακίδες πληροφόρησης, τοπογραφικά διαγράμματα, οδηγούς, μικρή ιστορική έκθεση στα καταστήματα του οικισμού και πωλητήριο.

Κατά την 3η φάση εργασιών (2011 - 2013) πραγματοποιήθηκαν στερεώσεις και αποκαταστάσεις στον περιμετρικό οχυρό περίβολο, όπου υπήρχαν φθορές από την περίοδο της λειτουργίας του λεπροκομείου.

(13) Αποκαταστάθηκε ο ανηφορικός ενετικός δρόμος με τα κλιμακωτά βοτσαλωτά σκαλοπάτια που ξεκινά από το ναό του Αγίου Παντελεήμονα και καταλήγει στο ναό του Αγίου Νικόλαου και στερεώθηκαν και καθαρίστηκαν οι κατοικίες νοτιοανατολικά του Νοσοκομείου.

Στόχος για τις μεταγενέστερες εργασίες ήταν η επισκευή των Ενετικών δεξαμενών συλλογής ομβρίων, η εγκατάσταση φωτοβολταϊκών συστημάτων, η κατασκευή νέου φυλακίου και ο εμπλουτισμός των πληροφοριών για τον επισκέπτη. Σύμφωνα με τους Γ. Μοσχόβη, Δ. Χρονάκη και Α. Ζερβό, γίνεται συζήτηση για την αποκατάσταση και αναστήλωση των κοιτώνων του Λεπροκομείου (στα δυο κτίρια του μοντερνισμού του Ορέστη Μάλτου (14) που μπορούν να προσφέρουν μεγάλους χώρους για τη στέγαση εκθέσεων με εποπτικό και πληροφοριακό υλικό• ο κεντρικός δρόμος και τα καταστήματα θα διατηρήσουν το μουσειακό τους χαρακτήρα και προτείνεται τέλος η χρήση του νοσοκομείου ως δευτερεύον χώρος στάσης λόγω του μεγέθους του νησιού.

Το 2010 προτείνεται από τους Α. Ζερβό, Σ. Μαλλιαράκη, Κ. Μαυρικάκη, Ε. Μουντράκη και Ο. Σγουρό η ένταξη της Σπιναλόγκας στα Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, καθώς είναι ένας από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας και ο δεύτερος σε επισκεψιμότητα στην Κρήτη. Συντάχθηκε εκτεταμένο σχέδιο διαχείρισης για το σύνολο της ευρύτερης περιοχής γύρω από τη Σπιναλόγκα και για την προστασία, διατήρηση και ανάδειξη της οχυρής νησίδας.

16. Κατασκευή καινούργιων μεταλλικών στοιχείων στο εργαστήριο μετάλλου της Σπιναλόγκας.

17. Το ρήγμα νότια της Κύριας Πύλης μετά τον καθαρισμό 18. Τοπογραφικό σχέδιο της Σπιναλόγκας με τις θέσεις των εργασιών κατά τα έτη 2011-2013.

(13). Ο περίβολος εμπόδιζε και δυσκόλευε τη ζωή των ασθενών. Ανοίγονταν τμήματα στο τείχος για επαφή των κατοικιών με τη θάλασσα, κατεδαφίζονταν τμήματα των στηθαίων και καταστράφηκαν μεγάλα τμήματα (π.χ. πυλίδα Molin) με την χρήση εκρηκτικών υλών για την διάνοιξη του περιμετρικού δρόμου. Βλ. Γ. Μοσχόβη, Το έργο ανάδειξης, προστασίας και λειτουργίας της νησίδας Σπιναλόγκας, 2011 - 2013. σελ 650.

(14). ‘Ορέστης Μάλτος’ https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CF%81%CE%AD%CF%83%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9C%CE%A C%CE%BB%CF%84%CE%BF%CF%82

32

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

-Α-

Η περίπτωση του ‘σκοτεινού’ τουρισμού

Το σύνολο των σκοτεινών πτυχών της ιστορίας της ανθρωπότητας διαθέτουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και τροφοδοτούν τον τουρισμό. Στο σκοτεινό τουρισμό ανήκει μεγάλο εύρος υποκατηγοριών: από μαυσωλεία κομμουνιστών ηγετών έως πρώην στρατόπεδα συγκέντρωσης και μουσεία πολέμου. Σύμφωνα με το Foley και τον Lennon, που καθιέρωσαν τον όρο το 1996, πρόκειται για το φαινόμενο κατά το οποίο οι άνθρωποι επιλέγουν να επισκέπτονται περιοχές θανάτου και καταστροφής. Δεν περιλαμβάνει τις επισκέψεις οικογένειας σε σημεία μνήμης αλλά απαιτεί περιέργεια και οργανωμένες εκδρομές. Τα δημοφιλέστερα μέρη σκοτεινού τουρισμού είναι: Άουσβιτς, Χιροσίμα, Τσερνομπίλ, Βερολίνο, ‘Σημείο μηδέν’ στη Νέα Υόρκη κ.ά.

Στην Ελλάδα το σημαντικότερο μνημείο σκοτεινού τουρισμού είναι η Σπιναλόγκα, λόγω της τελευταίας ζοφερής φάσης της ιστορίας της, της λειτουργίας του λεπροκομείου. Με πάνω από 300.000 επισκέπτες το χρόνο, κατατάσσεται στους πιο σημαντικούς μεταβυζαντινούς αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας.

Με την έκδοση του μυθιστορήματος ‘Το Νησί’ της Βικτώρια Χίσλοπ, η Σπιναλόγκα αποκτά παγκόσμια φήμη. Όμως η μεταφορά του βιβλίου στην μικρή οθόνη με ομώνυμο τίτλο ενίσχυσε σημαντικά τον εγχώριο τουρισμό. (15) Η Σπιναλόγκα λοιπόν για πολλούς επισκέπτες δεν είναι ενετικό οχυρό ή Τουρκική καστροπολιτεία αλλά το φόντο μιας τραγικής ιστορίας αγάπης. Φυσικά μεγάλο ποσοστό επισκεπτών βιώνουν συναισθήματα θλίψης κατά την περιπλάνηση τους στο νησί καθώς έχουν κατά νου τον πόνο και την ιστορία του νησιού. (16)

Ο σκοτεινός χαρακτήρας του νησιού επηρεάζει και τον τουρισμό της ευρύτερης περιοχής. Πέρα από την φυσική ομορφιά του τόπου που τραβάει χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο, η καθιερωμένη πλέον επίσκεψη στη Σπιναλόγκα συμβάλλει στην αύξηση του αριθμού τουριστών που παραμένουν στην Πλάκα και την Ελούντα γι’αυτόν το σκοπό.

19. Αουσβιτσ 20. Πριπιάτ 21. Μακρόνησος 22. Νοσοκομείο Σπιναλόγκας

(15). Παρατηρείται αύξηση πάνω από 100.000 επισκέπτες, 40% δηλαδή, το 2011, σύμφωνα με τους Τριχά, Ζουγανέλη και Αντωνάκη (2012).

(16). Σύμφωνα με την Ε. Περιστεράκη το 60% των επισκεπτών έχει κίνητρο την ιστορία του τόπου, το 32% επισκέπτεται την Σπιναλόγκα γιατί είναι τουριστικό αξιοθέατο και το 8% την επισκέπτεται λόγω της σειράς

33

34

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

-Α-

π ε ρ ι ο χ ή

μ ε λ έ τ η ς

Η διαδρομή...

Η περιοχή που εκτείνεται κλιμακωτά από την Πλατεία των Όπλων (Piazza d’ Arme) του φρουρίου (χώρος γύρω από το ναό του Αγίου Παντελεήμονα), με υψόμετρο 3μ. από τη θάλασσα, έως τη σωζόμενη υπόγεια πυριτιδαποθήκη και τον ερειπωμένο βυζαντινό ναΐσκο του Αγίου Νικολάου, συνοψίζει όλες τις ιστορικές φάσεις του νησιού. Προς το βορρά, η περιοχή οριοθετείται από τον ενετικό ανηφορικό δρόμο, που οδηγεί από τα ερείπια του κτιρίου αποθήκης του λεπροκομείου μέχρι το ναό του Αγίου Νικολάου.

Από την περίοδο πριν την κατασκευή του φρουρίου (ναός Αγίου Νικολάου), στην ενετική περίοδο (πυριτιδαποθήκη), στην Τουρκοκρατία (κατοικία) και τη φάση του λεπροκομείου (νοσοκομείο και ερείπια αποθήκης), κάθε τομή της πολυτάραχης ιστορίας της Σπιναλόγκας συνοψίζεται σε μια περιοχή 100.000 τμ., που φθάνει σε μέγιστο υψόμετρο 35 μ. Κυρίως, όμως, εδώ βρίσκεται το κτίριο του νοσοκομείου, που με όλες του τις μεταβολές που υπέστη γνώρισε μια ιστορία 500 περίπου χρόνων. Αρχικά κτίστηκε ως καθολικός ναός των Ενετών, κι έπειτα μετασκευάστηκε στο οθωμανικό τζαμί, το οποίο τελικά μετατράπηκε στο νοσοκομείο των Χανσενικών.

Για τους παραπάνω λόγους, το συγκεκριμένο τμήμα του οικισμού επιλέχθηκε ως το ιστορικά «πυκνότερο» και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικότερο, κι εδώ θα επικεντρωθεί η πρόταση επεμβάσεων ανάδειξης που ακολουθεί.

Η κλιμακωτή ανάβαση (φάση λεπροκομείου)

Στους αναβαθμούς που αναπτύσσονται σήμερα στα νότια του ναού του Αγίου Παντελεήμονα, παράλληλα με τον ανηφορικό ενετικό βοτσαλωτό δρόμο, στεκόταν την εποχή της λειτουργίας του νοσοκομείου μεγάλο τριώροφο κτίσμα, που χρησίμευε ως βοηθητική αποθήκη. Κτίστηκε τη δεκαετία του ‘30, μαζί με τα άλλα μεγάλα κτίρια που εξυπηρετούσαν το λεπροκομείο και τους ασθενείς, και κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του ‘70, στην 1η φάση εργασιών της 13ης Ε.Β.Α. για την ανάδειξη της οχυρής νησίδας. Απεικονίζεται σε φωτογραφία της δυτικής πλευράς της Σπιναλόγκας , γύρω στα 1980.

Σήμερα σώζονται επτά ορθογωνικά πλατώματα από επιμελημένη λιθοδομή με τσιμεντένια πατώματα ή πλάκες που ακολουθούν το ανάγλυφο του εδάφους. Πρόσφατα έχουν κατασκευαστεί τσιμεντένιες ραμπόσκαλες με ξύλινα πατήματα ως δευτερεύουσα ανάβαση προς το επίπεδο του νοσοκομείου. Στο χαμηλότερο επίπεδο αποκαλύφθηκε πρόσφατα βοτσαλωτό τμήμα καταστρώματος που ανήκε στην Ενετική Πλατεία των Όπλων (Piazza d’Arme) του φρουρίου.

23. Άποψη της δυτικής πλευράς γύρω στο 1980, διακρίνεται το κτίριο της αποθήκης Το κτίσμα σήμερα από την δυτική πλευρά και την οροφή του νοσοκομείου

35

36

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

-Α-

37

Η κατοικία στα ΝΑ. του νοσοκομείου (φάση Τουρκοκρατίας)

Η συγκεκριμένη κατοικία είναι μια τυπική κατοικία της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Πρόκειται για διώροφο κτίσμα, με αυλή που περιβάλλεται από ψηλό αυλότοιχο. Η είσοδος γίνεται από την αυλή του νοσοκομείου από τοξωτή αυλόθυρα. Διαθέτει παραστιά στον κεντρικό χώρο με μεγάλη καμινάδα, εξωτερικό φούρνο και μια μικρή πέτρινη κατασκευή που ήταν πιθανότατα δεξαμενή συλλογής νερού.

Η τοιχοποιία είναι κτισμένη από ασβεστολιθική πέτρα με κονίαμα. Ο κεντρικός χώρος είναι στρωμένος με πλάκες. Τα παράθυρα και η πόρτα του κεντρικού κτίσματος διαθέτουν ξύλινα πρέκια. Στο εσωτερικό διακρίνουμε τις δοκοθήκες των ξύλινων δοκαριών που στήριζαν τον όροφο. Η στέγη δεν σώζεται.

Κατά τις εργασίες το διάστημα 2011 - 2013 ανακατασκευάστηκαν τμήματα της τοιχοποιίας όπου τα νέα τμήματα οριοθετούνται από τα μεταλλικά ελάσματα.

Άποψη από το εσωτερικό. Η δυτική όψη. Άποψη από την οροφή του νοσοκομείου. Ο φούρνος στον κεντρικό χώρο.

38

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

-Α-

Το νοσοκομείο των Χανσενικών (όλες οι φάσεις)

Στη μέση της ανηφορικής διαδρομής συναντάμε το νοσοκομείο του λεπροκομείου.

Στη θέση εκείνη, σημειώνεται για πρώτη φορά στο σχέδιο πρότασης του μηχανικού Bressani για τη διάταξη των εγκαταστάσεων του φρουρίου μια μικρή καθολική εκκλησία. Μέχρι την κατασκευή της, για την τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων της φρουράς είχε ανακαινιστεί ο ορθόδοξος ναΐσκος του Αγίου Νικολάου. Τελικά κατασκευάστηκε καμαροσκεπής ναός 80 τμ. την εποχή του προβλεπτή Francesco Molin και αφιερώθηκε στην Αγία Βαρβάρα. Η αψίδα του ιερού ήταν στραμμένη προς το Βορρά και στη νότια πλευρά της εκκλησίας υπήρχε προαύλιος χώρος, όπου κατέληγε ο κεντρικός δρόμος.

Μετά το 1715 ο ναός αυτός μετατράπηκε σε τζαμί για την εξυπηρέτηση του Τουρκικού οικισμού. Το 1901, σύμφωνα με τον Gerola, το κτίσμα είχε αλλάξει ριζικά και το πλάτος του ήταν μεγαλύτερο από το ναό που βλέπουμε στους Ενετικούς χάρτες. Από τις φωτογραφίες του βλέπουμε ένα κτίσμα με τέσσερα παράθυρα στη δυτική όψη, τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα στην αρχική τους μορφή, δικλινή στέγη με κεραμίδια και μιναρέ στο βορειοανατολικό άκρο. Σε άλλη φωτογραφία από τον ανηφορικό δρόμο διακρίνουμε τη νότια όψη του τζαμιού, με δύο παράθυρα και διακοσμητικό ρόδακα στο αέτωμα.

Το διάστημα 1929 - 1933 το κτίσμα πήρε τη σημερινή του μορφή και μετατράπηκε στο νοσοκομείο του λεπροκομείου. Χρειάστηκαν εκτεταμένες επεμβάσεις για αυτή τη μετατροπή. Το νοσοκομείο αναπτύχθηκε προς το χώρο της πλατείας και προς τη θέση του Ενετικού νοσοκομείου που βρισκόταν βορειότερα. Ο κεκλιμένος τοίχος της έδρασής του ήταν ο αναλημματικός τοίχος της πλατείας που περιέβαλλε τον καθολικό ναό της Αγίας Βαρβάρας.

Από επιγραφή με οθωμανικούς χαρακτήρες σε υπέρθυρο εσωτερικής πόρτας του νοσοκομείου και από τους αρμούς μεταξύ των τοίχων εξωτερικά συμπεραίνουμε ότι το τζαμί ενσωματώθηκε στο νέο κτίσμα. Αφαιρέθηκε λοιπόν η στέγη, διαπλατύνθηκε ο χώρος προς τα ανατολικά, κτίστηκε προθάλαμος προς το νότο, διαιρέθηκε ο εσωτερικός χώρος σε τέσσερεις θαλάμους με κεντρικό διάδρομο, προστέθηκε η βόρεια πτέρυγα με δύο θαλάμους, κουζίνα και διάδρομο προς τη δύση, κατασκευάστηκε δάπεδο από τσιμεντοκονίαμα και νέα κάλυψη με πλάκα από οπλισμένο σκυρόδεμα, που στηρίζεται σε δοκούς και μεγάλα υποστυλώματα με πέδιλα.

Σήμερα το κτίσμα σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση, με εξαίρεση την φθαρμένη πλάκα της κάλυψης, της οποίας είναι εμφανής ο οπλισμός• επίσης, υπάρχουν πολλά κατεστραμμένα κουφώματα, αποκολλήσεις επιχρισμάτων και μια γενική εγκατάλειψη και ρύπανση του χώρου. Η νότια όψη. Απόψεις από το εσωτερικό. Η βόρεια όψη.

24. Francesco Basilicata: Scoglio et Fortezza di Spinalonga, 1614 25. Το οθωμανικό τζαμί, Gerola, 1901 26. Κάτοικοι - ασθενείς, γιατροί και προσωπικό υποστήριξης κατά τη λειτουργία του λεπροκομείου.

39

40

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

-Α-

Ο ναός του Αγίου Νικολάου (φάση προ της Ενετοκρατίας)

Ο ορθόδοξος ναΐσκος του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στην πιο περίοπτη θέση στη δυτική πλαγιά της νησίδας και απολαμβάνει ανεμπόδιστη θέα του κόλπου και της Πλάκας. Κατασκευάστηκε πριν από την ανέγερση του φρουρίου, καθώς η ύπαρξη του αναφέρεται σε διάφορες πηγές της εποχής• πιθανώς κτίστηκε στα υστεροβυζαντινά χρόνια, περί τον 14ο αιώνα. Κατά την περίοδο της ανοικοδόμησης του φρουρίου εξυπηρετούσε τις ανάγκες της φρουράς και μάλιστα το πρώτο διάστημα λειτουργούσε και για τα δύο δόγματα, καθώς το εργατικό προσωπικό, ντόπιοι εργάτες και τεχνίτες, ήταν ορθόδοξο.

Ο ναός αποτελείται από δυο καμαροσκέπαστα κλίτη, με κόγχες που ενσωματώνονται υπόσκαφα στο φυσικό πρανές και ευρύχωρο νότιο πρόσκτισμα. Το βόρειο κλίτος είναι μικρότερο σε ύψος και πλάτος. Το νότιο καλύπτεται με θόλο διατομής τεθλασμένου τόξου, με εξωτερικό επίχρισμα από ρόδινο κουρασάνι. Τον 17ο αιώνα κατασκευάστηκε και νάρθηκας. Στο νότιο κλίτος σώζεται τμήμα σφενδόνιου (λίθινο ενισχυτικό τόξο). Στη γένεση του τεταρτοσφαιρίου της κόγχης διακρίνεται λίθινος κοσμήτης και στο βάθος της μικρό τυφλό παράθυρο. Στο βόρειο κλίτος σώζεται υποτυπώδης λίθινη Πρόθεση. Η κύρια είσοδος θα έβλεπε προς τη δύση. Υπάρχει επίσης μια στενή, τοξωτή βοηθητική πύλη στο νότιο τοίχο, που θα οδηγούσε στον παρακείμενο χώρο. Μπορούμε να υποθέσουμε, λόγω του μικρότερου μεγέθους, της απλουστευμένης γεωμετρίας και της προχειρότερη κατασκευής του, ότι το βόρειο κλίτος ίσως αποτέλεσε μεταγενέστερη προσθήκη σε μονόχωρο αρχικό ναό.

Σύμφωνα με τα αμυδρά ίχνη της τοιχογραφίας του Χριστού που διακρίνονται στην νότια κόγχη, ο ναός πρέπει να ήταν ιστορημένος με έντονα, φωτεινά χρώματα. Οι τοιχογραφημένες επιφάνειες φέρουν πολλά μικρά χτυπήματα με σφυρί.

27. Το πρόπλασμα από την αρχή των εργασιών οχύρωσης όπου φαίνεται η ύπαρξη του ναού.

28. Ο ναός το 1984.

Ο ναός από ΒΔ. Η νότια πυλίδα και το σφενδόνιο. Η κόγχη του βόρειου κλίτους. Η κόγχη του νότιου κλίτους.

41

42

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

-Α-

Η πυριτιδαποθήκη (φάση Ενετοκρατίας)

Στο ψηλότερο σημείο της περιοχής μελέτης χωροθετείται η βόρεια ενετική πυριτιδαποθήκη, η κατασκευή της οποίας, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές, ανάγεται στα 1583. (17) Σημειώνεται σε πρόπλασμα του Bressani και σε πολυάριθμα σχεδιαγράμματα του φρουρίου, μέχρι το τελευταίο του Filippo Verneda (1653). Το συγκεκριμένο κτίσμα δεν διακρίνεται από μακριά, λόγω της σκόπιμα υποβαθμισμένης στάθμης του.

Πρόκειται για πολύ ενδιαφέροντα τύπο πυριτιδαποθήκης, όμοιος του οποίου δεν σώζεται σε άλλο ενετικό φρούριο της Κρήτης. Αποτελείται από έναν τετράγωνο ημιυπόγειο χώρο διαστάσεων 4 x 4 μ., στεγασμένο με μοναστηριακό θόλο από αλληλοτεμνόμενες καμάρες. Ο θόλος είναι επιχρισμένος εξωτερικά με κουρασάνι, το οποίο σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση. Στη βάση του τρέχει περιμετρικό αυλάκι συλλογής ομβρίων, που καταλήγει μέσω κτιστού αγωγού στην παρακείμενη στα δυτικά δεξαμενή. Ο εσωτερικός θάλαμος περιβάλλεται από περιμετρικό διάδρομο, που τυπικά έπρεπε να γεμίζεται με άμμο για λόγους ασφαλείας του εύφλεκτου περιεχομένου του, και από τον χαρακτηριστικό προστατευτικό τοίχο των πυριτιδαποθηκών. Το ανατολικό τμήμα του διαδρόμου βρίσκεται κάτω από το έδαφος, λόγω της φυσικής κλίσης του πρανούς. Η είσοδος στο διάδρομο βρίσκεται στη δυτική πλευρά και στον κεντρικό χώρο στη νότια. Η τελευταία διαθέτει πελεκητές παραστάδες και ανώφλι και χαμηλωμένη τοξωτή κάλυψη στην εσωτερική πλευρά. Στους υπόλοιπους τρεις τοίχους υπάρχουν μικρά ανοίγματα, όμοια με πολεμίστρες, από τα οποία το βόρειο και το ανατολικό είναι φραγμένα και το δυτικό μισοκατεστραμμένο. Γενικά η δυτική όψη του κτιρίου φέρει μεγάλες καταστροφές, ως αποτέλεσμα του κανονιοβολισμού του φρουρίου κατά την πολιορκία του 1715 από τους Τούρκους. Τμήματα της τοιχοποιίας του περιμετρικού τοίχου έχουν συμπληρωθεί τα τελευταία χρόνια και έχουν τοποθετηθεί προσωρινά ξύλινα στηρίγματα για την στερέωσή του.

(17). Αρχικά το πλεόνασμα του μπαρουτιού φυλασσόταν στο ναό του Αγίου Νικολάου, γεγονός που δηλώνει ότι είχε ήδη κτιστεί ο καθολικός ναός της Αγίας Βαρβάρας. Αργότερα κατασκευάστηκε δεύτερη, μεγαλύτερη πυριτιδαποθήκη σε νοτιότερο σημείο του περιβόλου, από την οποία ελάχιστα ίχνη τοίχων έχουν σωθεί. Βλ. Μ. Αρακαδάκη, (2001). Το φρούριο της Σπιναλόγκας (1571-1715), Τόμος Β, σελ. 205.

29. Κατασκευή πυριτιδαποθήκης: τοποθέτηση περιμετρικού προστατευτικού τοίχου

Η κατάσταση της δυτικής όψης. Το αυλάκι συλλογής ομβρίων και ο κατάφυτος περιμετρικός διάδρομος. Η νότια είσοδος. Η δυτική είσοδος.

43

44

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

α π ο τ ύ π ω σ η

-Α-

Υπάρχουσας κατάστασης

Η αρχιτεκτονική αποτύπωση της περιοχής αφορά την ενημέρωση των εγκυρότερων τοπογραφικών σχεδίων, που μου παραχωρήθηκαν από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λασιθίου (πρ. 13η Ε.Β.Α.), από την κα. Γ. Μοσχόβη, προϊσταμένη στο τμήμα Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων και Μουσείων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λασιθίου, και την κα. Δ. Χρονάκη, προϊσταμένη στο τμήμα Αρχαιολογικών Έργων και Μελετών της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λασιθίου, και μιας πρόσφατης αποτύπωσης του νησιού - προκαταρκτικής μελέτης από τον Οργανισμό Ανάπτυξης Κρήτης (Ο.Α.Κ. Α.Ε.), των Κ. Δατσέρη, Γ. Μετινίδου και Ι. Κατεργιανάκη, που μου παραχωρήθηκαν από την κα. Α. Μηναδάκη, διευθύντρια Σχεδιασμού και Ανάπτυξης στον Ο.Α.Κ. Α.Ε. Επίσης, ενημερώθηκε το τοπογραφικό της ευρύτερης περιοχής σε κλίμακα 1:5000 (πηγή: διδακτορική διατριβή Μ. Αρακαδάκη), τοπογραφικό της περιοχής μελέτης σε κλίμακα 1:200 (απόσπασμα από το πιο σύγχρονο τοπογραφικό της νησίδας), καθώς και τα σχέδια αποτύπωσης του ναού του Αγίου Νικολάου και της πυριτιδαποθήκης, σε κλίμακα 1:100 (πηγή: διδακτορική διατριβή Μ. Αρακαδάκη).

Προσωπικά εργάστηκα για την πλήρη αρχιτεκτονική αποτύπωση του συγκροτήματος του νοσοκομείου και της παρακείμενης νεότερης δεξαμενής, σε κλίμακα 1:100, καθώς δεν προϋπήρχε υλικό μελέτης και αναφοράς.

Τοπογραφικό 1:200 1

5

10

25

45

Περιοχή ανάβασης 1:100

1

2

5

Τομή ανάβασης 1:100

1

2

5

Περιοχή νοσοκομείου 1:100

1

2

5

1

2

5

Κάτοψη νοσοκομείου 1:100

B

A

B

A

Δ Υ Τ Ι Κ Η _ Ο Ψ Η

1

2

5

Α Ν Α Τ Ο Λ Ι Κ Η _ Ο Ψ Η

Τ

1

Ο

Μ

2

Η

Α

5

-

Α

Τ

Ο

1

Μ

2

Η

Β

5

-

Β

παράθυρο (1)

παράθυρο (2)

Πίνακας κουφωμάτων 1:20

4

5

3

1

2

παράθυρο 1:

παράθυρο τεμένους με σιδεριά παράθυρο 2:

σταθερό παράθυρο με ανοιγόμενο φεγγίτη παράθυρο 3:

γαλλικό παράθυρο με τετραπλό παντζούρι

παράθυρο (3)

Πίνακας κουφωμάτων 1:20

4

5

3

1

παράθυρο (4)

2

παράθυρο 4:

γαλλικό παράθυρο με τετραπλό παντζούρι και ανοιγόμενο φεγγίτη πόρτα 5:

δίφυλλη ταμπλαδωτή πόρτα με ανοιγόμενο φεγγίτη

πόρτα (5)

Β A

Β A

Περιοχή ναού - αποθήκης 1:100

1

2

5

Τοπογραφικό και κάτοψη

Περιοχή ναού - αποθήκης 1:100

Δ Υ Τ Ι Κ Η _ Ο Ψ Η

T

O

M

H

_

A

-

A

T

1

2

5

O

M

H

_

B

-

B

68

p r e s e r v i n g T H E

-Α-

S E N S E

Ενετική φάση

Οθωμανική φάση

Τυπικές χαράξεις στο σχεδιασμό των ενετικών οχυρώσεων της Κρήτης

30.(αρ.) Η ακρόπολη των Χανιών και οι προμαχωνικές οχυρώσεις 31.(δε.) Η πόλη και οι οχυρώσεις του Χάνδακα.

32.(αρ.) Οι οχυρωμένες νησίδες στην είσοδο του Κόλπου της Σούδας.

33. (δε.) Η οχυρωμένη νησίδα Σπιναλόγκα από νοτιοδυτικά.

Τουρκική κατοικία στη Σπιναλόγκα 35. Τα κτίρια της αγοράς του Οθωμανικού οικισμού Παραδοσιακή κρητική κατοικία με διώροφο κτίσμα και ψηλό αυλότοιχο

34. Βασικές αρχές του Ενετικού προμαχωνικού μετώπου.

Τα κτίρια του Οθωμανικού οικισμού της Σπιναλόγκας συνδυάζουν χαρακτηριστικά από την παραδοσιακή μουσουλμανική οικοδομική των Βαλκανίων και την λαϊκή κρητική αγροτική κατοικία.

-Α-

α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ή

α ν ά λ υ σ η

69

Τυπολογία

Φάση λεπροκομείου

3 6 . Αν α σ τ η λ ω μ έ ν η κα τ ο ι κ ί α μ ε σ α χ ν ι σ ί και τσατμά στη Σπιναλόγκα 3 7 . Το υ ρ κ ι κ ή σ υ ν ο ι κ ί α σ τ η Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η

38. Λεπροκομείο Αθηνών 39. Λεπροκομείο Σάμου

40. Λεπροκομείο Χίου 41. Λεπροκομείο Σπιναλόγκας

Τα λεπροκομεία της Ελλάδας διαφέρουν σε μέγεθος και ποιότητα κατασκευής. Για παράδειγμα το λεπροκομείο της Χίου είναι σχεδόν πολυτελές κτίσμα. Παρουσιάζουν ομοιότητες λόγω της χρονολογίας κατασκευής. Το λεπροκομείο της Σάμου, αν και πολύ μεγαλύτερο, μοιάζει αρκετά με το νοσοκομείο της Σπιναλόγκας.

70

p r e s e r v i n g T H E

βοτσαλωτός δρόμος

οθωμανική επιγραφή

-Α-

S E N S E

ταμπλαδωτή θύρα

παράθυρο γαλλικού τύπου

-Α-

διακοσμητικές ζώνες στο επίχρισμα

Μορφολογία

τοξωτή πυλίδα

σχεδόν οξυκόρυφο τόξο

71

αψιδωτό πέρασμα

72

p r e s e r v i n g T H E

Επιμελημένη λιθοδομή

Αν α λη μ μ α τ ι κο ί τ ο ί χο ι ξ ε ρ ο λι θ ι ά ς

-Α-

S E N S E

Παραστάδες από λαξευμένους λίθους

Μοναστηριακός θόλος με επίχρισμα από κουρασάνι

-Α-

Επίπεδο δώμα από πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος

Κατασκευή

Δοκοθήκες των ξύλινων δοκαριών που στήριζαν τον όροφο

Άν ο ι γ μ α μ ε ξ ύ λι ν ο π ρ έ κ ι

73

Τοξωτό άνοιγμα με σιδεριά

74

p r e s e r v i n g T H E

-Α-

S E N S E

Επικίνδυνη ραμπόσκαλα Αυτοφυής βλάστηση στον βοτσαλωτό δρόμο Αποκόλληση πλάκας

Φθορά από έλλειψη στέγης Μεταλλικά ελάσματα στις συμπληρώσεις τοιχοποιίας Μπάζα

-Α-

π α θ ο λ ο γ ί α Η διαδρομή...

Η καταγραφή της παθολογίας και ο προσδιορισμός των βλαβών είναι απαραίτητη διαδικασία σε κάθε μελέτη αποκατάστασης. Καλούμαστε να εντοπίσουμε τα αίτια κάθε βλάβης, τόσο σε επίπεδο μικροκλίμακας όσο και στο σύνολο του μελετώμενου μνημείου. Αυτή η διαδικασία πραγματοποιείται με τη μελέτη των γεγονότων που έλαβαν χώρα στο μνημείο αλλά και την επιρροή της φύσης και του ανθρώπινου παράγοντα διαχρονικά. Μετά από την ιστορική έρευνα μπορούμε να αναγνωρίσουμε τα σημάδια φθοράς και να προτείνουμε τις κατάλληλες λύσεις και επισκευές για να μην αλλοιώσουμε τον ιστορικό χαρακτήρα του μνημείου. Σε ό,τι αφορά την περιοχή μελέτης, παρατηρούμε τα εξής:

Η ανάβαση

Από το κατεδαφισμένο κτίριο αποθήκης του λεπροκομείου σώζονται σήμερα μόνον οι αναβαθμοί δάπεδά του, που ακολουθούν το φυσικό ανάγλυφο. Οι λιθοδομές βρίσκονται σε αρκετά καλή κατάσταση. Τα τσιμεντένια δάπεδα όμως παρουσιάζουν φθορές και το 6ο επίπεδο χρησιμοποιείται τα τελευταία χρόνια για την προσωρινή απόθεση μπαζών από διάφορα έργα στο φρούριο. Στο ίδιο επίπεδο η τσιμεντένια πλάκα έχει αποκολληθεί και υπάρχουν ρωγμές όπου φυτρώνουν αγριόχορτα.

Οι τσιμεντένιες ραμπόσκαλες βρίσκονται σε χειρότερη κατάσταση και τα σκοινιά που λειτουργούν ως κουπαστές - όρια έχουν φθαρεί. Ο ενετικός βοτσαλωτός δρόμος, αν και αποκατεστημένος, είναι αρκετά απότομος και οι πέτρες του λιθόστρωτου καταστρώματος, λόγω της φθοράς του χρόνου και της επί αιώνες συνεχόμενης χρήσης, είναι ολισθηρές και απαιτείται προσοχή κατά την ανάβαση.

Η κατοικία στα ΝΑ. του νοσοκομείου

Η τουρκική κατοικία, πρόσφατα συντηρημένη, βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση. Φυσικά παρουσιάζει φθορές λόγω της έλλειψης στέγης, αλλά το κλίμα της περιοχής είναι ήπιο οπότε αυτές είναι προς το παρόν περιορισμένες. Τμήματα της λιθοδομής συμπληρώθηκαν και στερεώθηκαν στην τρίτη φάση αποκαταστάσεων της ΕΦ.Α. Η αυλή όμως είναι επίσης χώρος απόθεσης μπαζών και στον κεντρικό χώρο η πλακόστρωση διακόπτεται από αυτοφυή βλάστηση.

75

76

p r e s e r v i n g T H E

-Α-

S E N S E

Εμφανής οπλισμός πλάκας Αποκόλληση επιχρίσματος Κακή κατάσταση κουφωμάτων

Κατεστραμμένο πάτωμα Τα κουφώματα γίνονται μπάζα Κατάρρευση οροφής

-Α-

77

Το νοσοκομείο

Το νοσοκομείο αν και σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση, παρουσιάζει στη σημερινή του μορφή εκτεταμένες φθορές που οφείλονται κυρίως σε διάφορες επεμβάσεις του ανθρώπινου παράγοντα και στην έλλειψη συντήρησης του συγκροτήματος.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα παρουσιάζει η πλάκα της κάλυψης από οπλισμένο σκυρόδεμα. Σε πολλά σημεία, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό της, είναι πλέον εμφανής ο οπλισμός με την αποσάθρωση του τσιμέντου στις συνθήκες των ισχυρών ανέμων και της έντονης αλμύρας στην ατμόσφαιρα της νησίδας. Αυτά, σε συνδυασμό με την ελεύθερη πλέον έκθεση στα στοιχεία της φύσης, έχουν προκαλέσει εκτεταμένη οξείδωση στον οπλισμό. Παρατηρούμε καθιζήσεις σε τμήματα του δώματος καθώς και εκτεταμένη φθορά και ρωγμές στο δυτικό τμήμα του, από την ανεξέλεγκτη βλάστηση (φραγκοσυκιά στο δώμα).

Στους εξωτερικούς τοίχους παρατηρούμε κυρίως αποσάθρωση των κονιαμάτων και βλάβες από τη βλάστηση στη βάση τους. Κάτω από ορισμένα ανοίγματα, οι συμπληρώσεις της λιθοδομής με πλίνθους είναι πολύ πρόχειρες και τα τούβλα, από τα οποία έχει αποσαθρωθεί το συνδετικό κονίαμα, είναι ελευθέρα και μετατοπίζονται. Ελάχιστα κουφώματα σε όλο το νοσοκομείο σώζονται σε καλή κατάσταση, αλλά και σε όσα διατηρούνται τα τζάμια αυτά είναι σπασμένα, τα ξύλινα μέρη έχουν αποσαθρωθεί και οι μεταλλικές σιδεριές στα (άλλοτε) παράθυρα του τζαμιού έχουν σκουριάσει.

Στο εσωτερικό η κατάσταση είναι πολύ χειρότερη. Τμήματα της οροφής έχουν καταρρεύσει και ο οπλισμός είναι εμφανής και οξειδωμένος. Τα τσιμεντένια πατώματα είναι σπασμένα σε μεγάλα τμήματα, πιθανών λόγω διερευνητικών εργασιών των αρμόδιων συνεργείων των έργων αποκατάστασης. Παρατηρούμε ρωγμές στους τοίχους, αποκολλήσεις επιχρισμάτων και φθορές από υγρασία. Οι περισσότερες εσωτερικές θύρες έχουν καθαιρεθεί από τις κάσες τους και φυλάσσονται πρόχειρα σε αποθηκευτικό θάλαμο του νοσοκομείου.

Σε όλους τους χώρους του νοσοκομείου συσσωρεύονται σκουπίδια, μπάζα και ακαθαρσίες. Αν και το εσωτερικό δεν είναι ανοιχτό στο κοινό, η απουσία κουφωμάτων επιτρέπει την ανεπιθύμητη εισβολή ασυνείδητων επισκεπτών.

p r e s e r v i n g

78

T H E

-Α-

S E N S E

Αποκλίνοντες τοίχοι Αν ο μ ο ι ό μ ο ρ φ η - μ π α λ ω μ έ ν η επιφάνεια λιθοδομής Μπάζα

Αποκόλληση κονιάματος, επιχρίσματος και λίθων Κομμένη εκκλησία Απουσία ορίου του ναού

-Α-

79

Ο ναός του Αγίου Νικολάου

Από το ναό του Αγίου Νικολάου σώζεται μόνο το ανατολικό τμήμα και οι κόγχες, ενσωματωμένες στο φυσικό πρανές όπως αναφέρθηκε. Το γεγονός αυτό και η αυτοφυής χαμηλή βλάστηση έχουν προκαλέσει φθορές στις λιθοδομές. Η έκθεση όμως στα φυσικά στοιχεία είναι το αίτιο της εκτεταμένης φθοράς στο ‘εσωτερικό’. Αν και είναι ερείπιο, οι τοιχοποιίες και τα τμήματα των θόλων είναι σταθερά και δεν έχουν εμφανίσει μεταβολές, όπως διαπιστώνουμε ανατρέχοντας σε φωτογραφικό υλικό των τελευταίων 30 χρόνων. Ακόμα, το πάτωμα έχει καθαριστεί από τις αρμόδιες αρχές. Στο κατώτερο τμήμα της λιθοδομής απουσιάζουν τα επιχρίσματα και το κονίαμα. Το ξεθώριασμα της τοιχογραφίας είναι αναμενόμενο, αλλά τα χτυπήματα πρέπει να προκλήθηκαν κατά την ανακαίνιση του 1580, για να διευκολυνθεί η πρόσφυση κιτρινωπού επιχρίσματος, από το οποίο σώζονται ίχνη . (18)

Η πυριτιδαποθήκη

Στον περιμετρικό τοίχο του κτίσματος της πυριτιδαποθήκης βλέπουμε φθορές από οβίδες. Ακόμη, η επιφάνεια της προς τα άνω απόληξής του έχει μπαλωθεί πρόχειρα με τσιμέντο το οποίο έχει αποσαθρωθεί. Από τον τρόπο της ξύλινης υποστύλωσης φαίνεται ότι ο τοίχος εμφανίζει απόκλιση προς το εσωτερικό.

Το κουρασάνι του θόλου είναι επίσης αποσαθρωμένο, αλλά διατηρείται ακόμη τμηματικά. Στο περιμετρικό αυλάκι φυτρώνουν αγριόχορτα. Εξίσου ανεξέλεγκτη είναι η βλάστηση στον περιμετρικό διάδρομο που καθιστά την κίνηση σε αυτόν σχεδόν αδύνατη.

Το εσωτερικό του κεντρικού χώρου βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση. Απουσιάζουν επιχρίσματα και κονιάματα στη βάση της λιθοδομής και βλέπουμε πάλι απόθεση μπαζών, αλλά δεν παρατηρούμε πουθενά υγρασία από την επαφή με το βράχο, προφανώς λόγω της μέριμνας των Ενετών για τη σωστή παροχέτευση των ομβρίων, που ήταν κρίσιμης σημασίας για ένα κτίσμα με περιεχόμενο τόσο ευπαθές στην υγρασία.

Συνολικά τα κτίρια και οι χώροι που μελετήθηκαν θα μπορούσαμε να πούμε ότι διατηρούνται σε ανεκτή έως καλή κατάσταση, αν αναλογιστούμε τους αιώνες ιστορίας τους, χάρις και στις ασταμάτητες προσπάθειες συντήρησης της ΕΦ.Α. Όμως μιλάμε για έναν τεράστιο αρχαιολογικό χώρο και είναι δικαιολογημένη η απουσία της συνεχούς ανθρώπινης παρέμβασης για τη συντήρησή του. Το πλήθος των επισκεπτών, η συνεχής χρήση και η έκθεση των περισσότερων κτισμάτων στο φυσικό στοιχείο επίσης αιτιολογούν τη σημερινή τους ερειπιώδη κατάσταση. Όμως, η τραγική από άποψη καθαριότητας κατάσταση του νοσοκομείου μπορεί μόνο να αποδοθεί στην έλλειψη φύλαξης και στην ανεπάρκεια χώρων υγιεινής στη νησίδα, που ωθεί κάποιους επισκέπτες να το χρησιμοποιούν με ανεπίτρεπτους τρόπους.

(18). Μ. Αρακαδάκη (2001). Το φρούριο της Σπιναλόγκας (1571-1715), Τόμος Β, σελ. 221.

80

β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α

Αρακαδάκη, Μ. (2001). ‘Το φρούριο της Σπιναλόγκας (15711715): συμβολή στη μελέτη των επάκτιων και νησιώτικων οχυρών της Βενετικής Δημοκρατίας.’ Άγιος Νικόλαος: Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λασιθίου. Τόμος Α και Β

Gerola, G. (1905). Monumenti veneti nell’isola di Creta, τ. Ι2. Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti.Venezia.

Lennon J.J. & Foley M , 2000, «Dark Tourism: The Attraction of Death and Disaster», London: Continuum.

Αρακαδάκη Μ., Σπιναλόγκα, Ειδική Μελέτη Αξιοποίησης, Άγιος Νικόλαος, 1997

Γκριβέλ Ζ., ‘Η νόσος του Χάνσεν στην Ελλάδα και στην Κρήτη κατά τον εικοστό αιώνα’, Ελούντα, 2002. Δετοράκης Ε. ‘Η Λέπρα στην Κρήτη. Μια Σύντομη Αναδρομή στο Παρελθόν’, Αμάλθεια, 12 (1981), 275-292.

ηλεκτρονικές πηγές:

‘ΕΛΟΥΝΤΑ’ https://www.cretanbeaches.com/ ‘Ελούντα Λασιθίου’ https://el.wikipedia.org/ ‘Επαμεινώνδας Ρεμουντάκης’ https://el.wikipedia.org/wiki/

Δατσέρη, Κ., Μετινίδου, Γ., Κατεργιανάκης, Ι., Ανάδειξη του ιστορικού νησιού της Σπιναλόγκας, Αποτύπωση νησιού - Προκαταρκτική μελέτη: Άλμπουμ φωτογραφικής τεκμηρίωσης, Τεύχος Ιστορικής Τεκμηρίωσης, Τεύχος Υφιστάμενης Κατάστασης - Πρότασης Ανάπλασης, Σχέδια, Οργανισμός Ανάπτυξης Ανατολικής Κρήτης Ο.Α.Ν.Α.Κ. (σήμερα Ο.Α.Κ. Α.Ε.), 1995 Μοσχόβη, Γ. ‘Ο οχυρωμένος οικισμός της Σπιναλόγκας. Σύγχρονες χρήσεις’ Πρακτικά συνεδρίου ‘Η Οχυρωματική Αρχιτεκτονική στο Αιγαίο και ο Μεσαιωνικός Οικισμός Ανάβατου Χίου’ Χίος 26-28 Σεπτεμβρίου 2008, (υπό έκδοση). Μοσχόβη, Γ. ‘Το έργο ανάδειξης, προστασίας και λειτουργίας της νησίδας Σπιναλόγκας, 2011-2013’ Πρακτικά της 3ης Συνάντησης, Ρέθυμνο, 5 - 8 Δεκεμβρίου 2013, Αρχαιολογικό Έργο Κρήτης 3, Τόμος Β, Ρέθυμνο 2015, Εκδόσεις Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης, Εφορεία Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου.

‘Η αρχαία πόλη Ολούς’ http://www.explorecrete.com/crete-east/GRelounda-istoria.html ‘Η έκθεση του Κώστα Τσόκλη στη Σπιναλόγκα’ https://www.lifo.gr/ now/culture/11007 ‘Θα αγοράσει ο Δήμος Αγίου Νικολάου ένα ακόμα τμήμα της «Κατοικίας του Αγά» στο Τσιφλίκι’ https://www.anatolh. com/2019/01/09/ ‘Λέπρα - Νόσος του Χάνσεν’ http://www.iconsworld.gr/spinaloga/ inside.php?id=20&cat=10&cat2=20&lang=1 ‘Μνήμες από τα χρόνια του Χάνσεν’ https://mnimeshansen.gr/ ‘ΟΛΟΥΣ’ https://www.cretanbeaches.com/

Μοσχόβη, Γ. (2005). ‘Σπιναλόγκα’. Αθήνα: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Διεύθυνση Δημοσιευμάτων.

‘Οχυρή νησίδα Σπιναλόγκα’ http://odysseus.culture.gr/h/3/gh351. jsp?obj_id=2607

Μοσχόβη, Γ. ‘Σπιναλόγκα’, (αρχαιολογικός οδηγός - πολύπτυχο), ΥΠΠΟ/ΤΑΠΑ, Αθήνα 2005.ΥΠΠΟ 2005.

‘Σπιναλόγκα 2018: Το στίγμα στην Ιατρική. Παλαιές και Σύγχρονες Αντιλήψεις.’ https://www.culture.gr/el/service/SitePages/view. aspx?iID=3443

Περιστεράκη, Ε. (2017) ‘Σκοτεινός Τουρισμός. Μελέτη περίπτωσης: Σπιναλόγκα’ Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Κρήτης, Σχολή διοίκησης και οικονομίας, Τμήμα Εμπορίας και Διαφήμισης Ρεμουντάκης, Ε. ‘Αϊτός χωρίς φτερά’. Αυτοβιογραφία, δακτυλογραφημένες σημειώσεις Σαββάκης, Μ. (2008), ‘Οι λεπροί της Σπιναλόγκας’, Αθήνα, Εκδόσεις Πλέθρον Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Τμήμα Ανατολικής Κρήτης, ‘ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ - ΣΥΝΤΑΞΗ ΦΑΚΕΛΟΥ UNESCO _ Α΄ ΦΑΣΗ’ Νοέμβριος 2010, Περιφέρεια Κρήτης, Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Τμήμα Ανατολικής Κρήτης, ‘ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ - ΣΥΝΤΑΞΗ ΦΑΚΕΛΟΥ UNESCO _ Β΄ ΦΑΣΗ’ Ιούνιος 2012, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λασιθίου

‘Συναυλία της Ορχήστρας Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ στο νησί της Σπιναλόγκα 18.07.2018’ https://press.ert.gr/politismos/ ‘Dr Guy H Faget ’ https://leprosyhistor y.org/database/person29 ‘SPINALONGA, Πηγή Έμπνευσης Για Νέους Επιστήμονες & Δημιουργούς’ http://www.dimosagn.gr/agenda/dayconference/2526.html

π η γ έ ς

1_Η Σπιναλόγκα εικόνες από προσωπικό αρχείο

2_Ιστορική ανάλυση εικ. 1α, 1β, 3: Αρακαδάκη, Μ. εικ. 2α, 2β, 2γ: Μοσχόβη, Γ. (2005). ‘Σπιναλόγκα’. Αθήνα: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Διεύθυνση Δημοσιευμάτων. σελ. 18 εικ. 4: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Τμήμα Ανατολικής Κρήτης, ‘ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ - ΣΥΝΤΑΞΗ ΦΑΚΕΛΟΥ UNESCO _ Α΄ ΦΑΣΗ’ Νοέμβριος 2010, Περιφέρεια Κρήτης, Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου εικ. 5: ‘L’île de Spinalonga et le centre antilépreux ’ http://blogs. editions-anacharsis.com/cretois/index.php?post/l-%C3%AEle-deSpinalonga εικ. 6: ‘Γκέρχαρντ Αρμάουερ Χάνσεν’ https://el.wikipedia.org/wiki/ εικ. 7: https://reference.medscape.com/features/slideshow/leprosy εικ. 8: ‘Από τη Μεσκινιά στην Σπιναλόγκα: Η λέπρα στην Κρήτη και δύο εκθέσεις για την ασθένεια, το 1717 και το 1884’ https://www. candiadoc.gr/2018/09/29/i-lepra-stin-kriti-kai-dyo-ektheseis-gia/ εικ. 9: ‘Ζουλιέν Γκριβέλ Η νόσος του Χάνσεν στην Ελλάδα και στην Κρήτη κατά τον εικοστό αιώνα – Ψυχοκοινωνιολογικές επιπτώσεις’ https://christostsantis.com/ εικ. 10, 11: ‘L’île de Spinalonga et le centre antilépreux ’ http:// blogs.editions-anacharsis.com/cretois/index.php?post/l-%C3%AElede-Spinalonga

3_Συγχρονική ανάλυση εικ. 12: ‘Σπιναλόγκα – Καλοκαίρι 2012 Κώστας Τσόκλης, «Εσύ ο τελευταίος λεπρός» συζήτηση στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών’ http://104fm.gr/culture/spinalonga-summer-2012-tsoklis-costasqyou-the-last-leperq-discussion-at-the-megaron/ εικ. 13: ‘SPINALONGA, Πηγή Έμπνευσης Για Νέους Επιστήμονες & Δημιουργούς’ http://www.dimosagn.gr/agenda/dayconference/2526.html εικ. 14: ‘Σπιναλόγκα 2018: Το στίγμα στην Ιατρική. Παλαιές και Σύγχρονες Αντιλήψεις.’ https://www.culture.gr/el/service/SitePages/ view.aspx?iID=3443 εικ. 15: ‘Συναυλία της Ορχήστρας Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ στο νησί της Σπιναλόγκα 18.07.2018’ https://press.ert.gr/politismos/ εικ. 16: Μοσχόβη, Γ. ‘Το έργο ανάδειξης, προστασίας και λειτουργίας της νησίδας Σπιναλόγκας, 2011-2013’ σελ. 319 εικ. 17, 18: Μοσχόβη, Γ. ‘Ο οχυρωμένος οικισμός της Σπιναλόγκας. Σύγχρονες χρήσεις’ σελ. 650, 653

ε ι κ ό ν ω ν

81

εικ. 19: https://www.lifo.gr/now/world/163824 εικ. 20: https://www.mixanitouxronou.gr/sigklonistikes-fotografiesapo-ti-sovietiki-poli-fantasma-tria-chiliometra-apo-to-tsernompilto-pripiat-chtipithike-apo-ti-radienergia-ke-50-chiliades-katiki-toegkatelipsan-mesa-se-tris-ores/ εικ. 21: https://www.imerodromos.gr/makronisos/ εικ. 22: προσωπικό αρχείο

4_Περιοχή μελέτης εικ. 23: Μοσχόβη, Γ. (2005). ‘Σπιναλόγκα’. Αθήνα: Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, Διεύθυνση Δημοσιευμάτων. σελ. 35 εικ. 24, 27, 28, 29: Αρακαδάκη, Μ. (2001). ‘Το φρούριο της Σπιναλόγκας (1571-1715): συμβολή στη μελέτη των επάκτιων και νησιώτικων οχυρών της Βενετικής Δημοκρατίας.’ Άγιος Νικόλαος: Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λασιθίου. Τόμος Β σελ. 27, 13, 217, 209 εικ. 25, 26: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Τμήμα Ανατολικής Κρήτης, ‘ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ - ΣΥΝΤΑΞΗ ΦΑΚΕΛΟΥ UNESCO _ Α΄ ΦΑΣΗ’ Νοέμβριος 2010, Περιφέρεια Κρήτης, Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου λοιπές εικόνες από προσωπικό αρχείο

6_Αρχιτεκτονική ανάλυση εικ. 30,31,32,33: ‘Οχυρώσεις της Κρήτης (Μέρος 3ο)’ https://www. archaiologia.gr/blog/ εικ. 34: Αρακαδάκη, Μ. (2001). ‘Το φρούριο της Σπιναλόγκας (15711715)’ Τόμος Β σελ. 82 εικ. 35: Μοσχόβη, Γ. (2005). ‘Σπιναλόγκα’ σελ. 60 εικ. 36: Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Τμήμα Ανατολικής Κρήτης, ‘ΣΠΙΝΑΛΟΓΚΑ - ΣΥΝΤΑΞΗ ΦΑΚΕΛΟΥ UNESCO _ Α΄ ΦΑΣΗ’ εικ. 37: ‘ΕΡΓΑ ΥΠΟΔΟΜΗΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΟΥ 1870-1920’ http://users.auth.gr/users/9/6/053269/public_html/LESSONS/ ERGASTIRI/NEW_TECHNOLOGY/2.2.htm εικ. 38: https://mnimeshansen.gr/leprokomeia/ εικ. 39: http://samosbook.blogspot.com/2016/04/blog-post_14.html εικ. 40: https://www.politischios.gr/parembaseis/oi-agioi-toyleprokomeioy-hioy-mas-perimenoyn εικ. 41 και λοιπές από προσωπικό αρχείο

7_Παθολογία εικόνες από προσωπικό αρχείο

μ έ ρ ο ς

- β -

Π Ρ Ό ΤΑ Σ Η Α Ν Ά Δ Ε Ι Ξ Η Σ Κ Α Ι Ε Π Α Ν Ά Χ Ρ Η Σ Η Σ

p r e s e r v i n g

84

T H E

-Β-

S E N S E

Χάρτης 1. Διαδρομή ξενάγηση, πηγή Μ. Αρακαδάκη, Σπιναλόγκα, Ειδική Μελέτη Αξιοποίησης Ιστορική ανάδειξη και προβολή Κατάσταση διατήρησης και συντήρηση Βελτίωση προσβασιμότητας Ανάγκη εξυπηρέτησης επισκεπτών

η

γ ο η τ ε ί α

τ ο υ

ε ρ ε ι π ί ο υ

‘ a s

f o u n d ’

-Β-

α ξ ι ο λ ό γ η σ η Οι παράγοντες που επηρεάζουν την αποκατάσταση - ανάδειξη

Η κατανόηση των σύγχρονων λειτουργικών απαιτήσεων αλλά και των προβλημάτων που παρουσιάζει το ιστορικό συγκρότημα στην περιοχή μελέτης προκύπτει από το σύνολο της έρευνας - τεκμηρίωσης που προηγήθηκε αλλά και την επί τόπου διαδικασία της αρχιτεκτονικής αποτύπωσης της υπάρχουσας κατάστασης. Με βάση λοιπόν τη βιωματική εμπειρία και την ταυτόχρονη ιστορική και αρχιτεκτονική μελέτη της Σπιναλόγκας και των επί μέρους κτισμάτων του συγκροτήματος προκύπτουν τέσσερεις βασικοί άξονες προβλημάτων, τα οποία θα προσπαθήσουμε να αντιμετωπίσουμε με την πρόταση επεμβάσεων ανάδειξης που ακολουθεί. Η προσπάθεια σαφούς εγγραφής των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών κάθε επί μέρους μνημείου που μελετήθηκε στο σύνολο της πολυσύνθετης φυσιογνωμίας του εμβληματικού μνημειακού συγκροτήματος της Σπιναλόγκας, σε συνδυασμό με την κατάσταση διατήρησης των συγκεκριμένων κτισμάτων, υπαγορεύουν τους αρχιτεκτονικούς χειρισμούς ανάδειξης που θα εφαρμόσουμε.

Η περιοχή που μελετήθηκε συγκεντρώνει, σε μικρό σε σχέση με την έκταση της Σπιναλόγκας χώρο, πλήθος ιστορικών και αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών, τα οποία πρέπει να διατηρηθούν και να αναδειχθούν. Με εξαίρεση το νοσοκομείο, το οποίο ξεχωρίζει στη δυτική όψη του νησιού ακόμα και από την Πλάκα λόγω του μεγέθους και της περίοπτης θέσης του, τα υπόλοιπα κτίσματα δεν προβάλλονται με τον κατάλληλο τρόπο. Πέρα από ορισμένους χάρτες και φυλλάδια που ο επισκέπτης μπορεί να προμηθευτεί με την άφιξή του στο νησί, δεν υπάρχει εύκολος τρόπος να οδηγηθεί κανείς στα ανώτερα τμήματα, στο ναό του Αγίου Νικολάου και την πυριτιδαποθήκη. Η κατοικία ΝΑ. του νοσοκομείου, αν και καλοδιατηρημένη, δεν έχει επισκεψιμότητα, όπως από επί τόπου παρατήρηση διαπιστώσαμε, παρά το ότι είναι μια από τις λιγοστές στις οποίες η είσοδος στο εσωτερικό τους είναι ελεύθερη. Τέλος, στο χώρο της κατεδαφισμένης αποθήκης του λεπροκομείου, δεν διατίθεται καμία πληροφορία για την ταυτότητα του κτίσματος, που αναφέρεται στα ενημερωτικά φυλλάδια μόνον ως ‘μη σωζόμενη δομή’.

Εξίσου σημαντικό είναι να φροντίσουμε για την εξασφάλιση της ζωής των μνημείων στο μέλλον, με διακριτικές επεμβάσεις συντήρησης και κάποιες αναγκαίες επισκευές. Επικίνδυνες δομές, όπως οι πλάκες από οπλισμένο σκυρόδεμα της κάλυψης του νοσοκομείου και τα δάπεδα των αναβαθμών πρέπει, και προτείνεται, να καθαιρεθούν. Πρέπει να καθαριστεί η περιοχή, στο σύνολο της, από την αυτοφυή βλάστηση που φθείρει τις κατασκευές και εμποδίζει την κίνηση στα μονοπάτια. Είναι επίσης αναγκαία η παρουσία φύλακα στο νοσοκομείο, ώστε να αποφευχθεί η σημερινή κατάσταση εξαθλίωσης, ειδικά με το άνοιγμά του στο κοινό, σε συνδυασμό με την απόδοση κάποιας ήπιας λειτουργίας. Είναι κρίμα, μνημεία με τέτοιο ιστορικό φορτίο και πλούτο διαχρονικών συμβολισμών να μένουν αφύλαχτα και η μοίρα τους να εξαρτάται μόνο από την παιδεία και το φιλότιμο των επισκεπτών. Τέλος, είναι απαραίτητη η απομάκρυνση των μπαζών και των σκουπιδιών από τα σημεία απόθεσης που καταγράφονται στην ενότητα «Παθολογία».

Τα επιμέρους σημεία ενδιαφέροντος βρίσκονται, όπως αναφέραμε, στο ανώτερο τμήμα της δυτικής πλαγιάς του νησιού και παρουσιάζουν δυσκολία στην προσπέλασή τους. Γνωρίζουμε από παρατήρηση κατά την αποτύπωση, σε διάστημα δέκα ημερών τον μήνα Ιούλιο, που χαρακτηρίζεται από την παρουσία χιλιάδων επισκεπτών σε καθημερινή βάση, ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των επισκεπτών επιλέγει τον κεντρικό περιμετρικό δρόμο του νησιού για την περιπλάνησή του, ενώ πολύ λιγότεροι, καλά προετοιμασμένοι για πεζοπορία επισκέπτες εξερευνούν τα ψηλότερα σημεία της Σπιναλόγκας. Προτάσεις για την οργάνωση διαδρομών περιήγησης έχουν γίνει στο παρελθόν, στα πλαίσια master plan και συνολικών μελετών ανάδειξης (χάρτης 1), οι οποίες όμως δεν συνοδεύονται από συγκεκριμένες προτάσεις επεμβάσεων στα μνημεία που συνδέουν, επειδή προτεραιότητα των αρμοδίων υπηρεσιών ήταν η ανάταξη και συντήρηση του απέραντου ερειπιώνα που αποτελούσε ο οικισμός του λεπροκομείου όταν άρχισαν τα έργα στη νησίδα. Σήμερα, 20 χρόνια μετά, ο πρώτος αυτός στόχος έχει σε μεγάλο βαθμό εκπληρωθεί. Έτσι, στο συγκεκριμένο πλαίσιο της δικής μας μελέτης, θεωρούμε ότι κεντρικός στόχος μας πρέπει να είναι η δημιουργία μιας καθορισμένης και οριοθετημένης διαδρομής ανάβασης, που θα συμβάλει τόσο στην βελτίωση της προσβασιμότητας των επιμέρους μνημείων όσο και στην ανάδειξή τους.

Η έλλειψη επαρκούς αριθμού πινακίδων πληροφόρησης και παρουσίασης ιστορικών στοιχείων στα μνημεία δυσκολεύει την κατανόησή τους από το κοινό. Οι περισσότεροι επισκέπτες, κυρίως από ξένες χώρες, φθάνουν στο νησί χωρίς να γνωρίζουν πολλά πράγματα για την ιστορία του, πέρα από την τελευταία τραγική φάση του λεπροκομείου, η οποία στις ξεναγήσεις είναι η πιο «δημοφιλής» ως «αφήγημα» πόνου και εκτοπισμού. Στο πλαίσιο της εξασφάλισης μιας ολοκληρωμένης βιωματικής εμπειρίας για τον επισκέπτη θα πρέπει να διαμορφώσουμε τις κατάλληλες υποδομές για χώρους στάσης, ξεκούρασης, ρέμβης και ανεφοδιασμού, οι οποίες απουσιάζουν από την περιοχή μελέτης και είναι απολύτως απαραίτητες, ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες.

85

86

p r e s e r v i n g T H E

κήπος νοσοκομείου

κουζίνα νοσοκομείου

-Β-

S E N S E

αίθουσα ιστορίας νοσοκομείου

ναός Αγίου Νικολάου

πυριτιδαποθήκη

-Β-

π ρ ό τ α σ η Γενικές αρχές - στόχοι

Βασικός στόχος της επέμβασης στο ιστορικό σύνολο είναι η ανάδειξη και η διατήρηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών κάθε μνημείου. Με βασικό εργαλείο τη δημιουργία μιας οργανωμένης ιστορικής-θεματικής διαδρομής από τον κεντρικό δρόμο της Σπιναλόγκας στο ανώτατο επίπεδο της περιοχής μελέτης επιχειρούμε να κρατήσουμε τη μνήμη και το Πνεύμα του Τόπου ζωντανά. Τα μνημεία διατηρούνται στην ερειπιώδη κατάστασή τους όπως ορίζει η φιλοσοφία ανάδειξης ‘as found’, καθώς το ερείπιο διαθέτει μια ξεχωριστή γοητεία. Οι προτεινόμενες εργασίες έχουν ως στόχο την εξυγίανση της δομής και την αντικατάσταση των επικίνδυνων κατασκευών που καταρρέουν. Ο χαρακτήρας του κάθε κτίσματος ακτινοβολεί χωρίς επεμβάσεις μεγάλης έκτασης, οι οποίες θα το απομάκρυναν από το ιστορικό του παρελθόν. Οι προτεινόμενες νέες χρήσεις επιλέχθηκαν ώστε, κατά το δυνατόν, να μην προσβάλλουν τον ιστορικό τους χαρακτήρα και να ενσωματώνονται με λεπτούς χειρισμούς στα κελύφη επιτυγχάνοντας την αναγκαία ισορροπία ανάμεσα στο παλιό και το σύγχρονο.

Η διαδρομή

Το πρώτο επίπεδο της πρότασης είναι η διαμόρφωση μιας διαδρομής που θα ενώσει τα πέντε μνημεία της περιοχής μελέτης. Η σύνδεσή τους έχει ως στόχο την βελτίωση της προσβασιμότητάς τους, τη διευκόλυνση των επισκεπτών και την προβολή κάθε κτίσματος ξεχωριστά. Η κίνηση οργανώνεται με τη δημιουργία νέων κλιμάκων και οριοθετημένων μονοπατιών, έτσι ώστε ο κεντρικός δρόμος του νησιού να μην αποτελεί τον μοναδικό εύκολα προσιτό άξονα κίνησης.

Η επιλογή των χρήσεων

Οι χρήσεις που επιλέγονται για το κάθε κτίσμα εξαρτώνται από τα ιστορικά του χαρακτηριστικά. Το νοσοκομείο, ο ναός και η πυριτιδαποθήκη διατηρούν τον ιστορικό τους χαρακτήρα χωρίς απόδοση νέας χρήσης. Λειτουργούν ως αίθουσες ιστορίας, ως «Μουσεία του Εαυτού», με κάποιες λιγοστές επεμβάσεις που εξυπηρετούν το θεματικό άξονα της διαδρομής. Το ερείπιο της σιταποθήκης και η αναστηλωμένη κατοικία θα λειτουργούν ως χώροι στάσης για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών. Έτσι, οι αναβαθμοί - κατάλοιπα του κατεδαφισμένου αποθηκευτικού κτιρίου του λεπροκομείου διαρρυθμίζονται σε κλιμακωτή πλατεία και η κατοικία σε αναψυκτήριο. Αυτές οι χρήσεις είναι συμβατές με την αρχική τους χρήση και μπορούν να ενσωματωθούν με ευκολία στα κελύφη. Τέλος, η δεξαμενή συλλογής ομβρίων πίσω από το νοσοκομείο και ένα νέο κτίσμα που δημιουργείται με σύγχρονα υλικά για να στεγάσει χώρους υγιεινής έχουν βοηθητικό ρόλο και εξυπηρετούν τη λειτουργία των υπόλοιπων χρήσεων.

Οι πέντε αισθήσεις

Στο πλαίσιο της θεματικής διαδρομής χρησιμοποιούμε τις πέντε ανθρώπινες αισθήσεις ως άξονα για τη δημιουργία ιδιαίτερων θεματικών χώρων στα ιστορικά κτίσματα με βασικό στόχο την προσέλκυση επισκεπτών. Η αφή τοποθετείται στον κεντρικό χώρο του νοσοκομείου, ο οποίος διαμορφώνεται με νέες κατασκευές, με ιδιαίτερα στην αφή υλικά, σε μουσειακό χώρο της ίδιας του της ιστορίας. Η όσφρηση τοποθετείται στους δύο θαλάμους της βόρειας πτέρυγας του νοσοκομείου, όπου βρίσκουμε κήπους τοπικών αρωματικών βοτάνων, κάποια από τα οποία υπάρχουν αυτοφυή στη νησίδα. Η γεύση τοποθετείται στην κουζίνα του νοσοκομείου με τους φούρνους και ο χώρος λειτουργεί ως μικρό πωλητήριο τοπικών παραδοσιακών προϊόντων σε αναμνηστικές συσκευασίες. Η όραση τοποθετείται στον ερειπωμένο ναό του Αγίου Νικολάου, που διαθέτει ανεμπόδιστη θέα ολόκληρης της περιοχής του λιμανιού και γίνεται «παρατηρητήριο». Τέλος, η ακοή τοποθετείται στον ημιυπόγειο, απομονωμένο χώρο της πυριτιδαποθήκης, που θα λειτουργεί ως «ησυχαστήριο».

Οι επεμβάσεις και οι νέες κατασκευές

Η δημιουργία νέων κατασκευών περιορίζεται σε επιφάνειες χωρίς ιδιαίτερη ιστορική σημασία. Καμβάς για την επέμβαση είναι το φυσικό βραχώδες έδαφος, καθώς σε κανένα κτίσμα, πέραν της κατοικίας, δεν σώζονται τα αρχικά δάπεδα. Θα εφαρμόσουμε νέα φυσικά υλικά που αντέχουν στη φθορά του χρόνου και αποκτούν με το πέρασμά του μια πατίνα, η οποία θα τα συνδέει όλο και περισσότερο με τα μνημεία. Στις εξυγιαντικές εργασίες περιλαμβάνονται στηρίξεις λιθοδομών και ο σχεδιασμός νέας κάλυψης με σύγχρονα υλικά για το νοσοκομείο. Βασικό μέλημά μας είναι η χρήση ενός κοινού λεξιλογίου σε όλες τις επεμβάσεις μας στο συγκρότημα, από τα υλικά που επιλέγονται έως τις μικροκατασκευές για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών.

Παρακάτω περιγράφονται οι επεμβάσεις και οι χειρισμοί που προτείνονται για κάθε επιμέρους κτίριο που μελετήθηκε, στο πλαίσιο της πρότασης επανάχρησης που οριοθετήθηκε παραπάνω.

87

88

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Î’-

-Î’-

89

Masterplan 1:200 1

5

10

25

1 η

-Β-

σ τ ά σ η

Η κλιμακωτή ανάβαση

Αφετηρία της προτεινόμενης διαδρομής είναι ο ελεύθερος χώρος στα νότια του ναού του Αγίου Παντελεήμονα. Οι αναβαθμοί του κατεδαφισμένου κτιρίου της αποθήκης που αναπτύσσονται παράλληλα με τον κεντρικό βοτσαλωτό δρόμο της ενετικής περιόδου και ακολουθούν το φυσικό πρανές, λειτουργούν ως δευτερεύουσα ανάβαση προς το επίπεδο του νοσοκομείου, με την δημιουργία νέων κλιμάκων που θα αντικαταστήσουν τις φθαρμένες τσιμεντένιες ραμπόσκαλες.

Ο χώρος της Ενετικής «Πλατείας των Όπλων» και οι αναβαθμοί διαμορφώνονται συνολικά ως χώρος στάσης. Η νέα πλατεία θα αναπτύσσεται σε πολλαπλά επίπεδα, απ’ όπου ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει την θέα προς το κατώτερο τμήμα των οχυρώσεων και τον κεντρικό δρόμο με τις κατοικίες και τα καταστήματα της Σπιναλόγκας, αλλά και να ξεκουραστεί κατά την περιπλάνησή του στο νησί.

Οι αναβαθμοί καθαρίζονται από τις πέτρες, τα μπάζα και τη βλάστηση. Για τα νέα δάπεδα προτείνουμε πατημένο χώμα, τούβλο και αδρής επιφάνειας μωσαϊκό. Διαμορφώνουμε νέα κλίμακα και ‘γέφυρα’ στη θέση των παλιών, με σκαλοπάτια από πλίνθους και κουπαστές από συνδυασμό μετάλλου με ξύλο. Για τον εξοπλισμό του χώρου τοποθετούνται μακρόστενα ορθογωνικά τσιμεντένια παγκάκια, μεταλλικές πινακίδες πληροφόρησης και ελαφρά στέγαστρα από ημιδιαφανή πανιά ανεμόμυλων που δένονται σε μεταλλικά υποστυλώματα. Έτσι δημιουργούμε στεγασμένους χώρους στάσης που είναι απαραίτητοι, ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες. Για τη φύτευση επιλέγονται καλλωπιστικές ελιές και αρωματικά βότανα που φυτεύονται ως επί το πλείστον σε μεγάλα πιθάρια για να αποφευχθεί η ανεξέλεγκτη εξάπλωση βλάστησης, αγριόχορτων και φραγκοσυκιών που βλάπτει ολόκληρη τη Σπιναλόγκα.

μ ι α

π λ α τ ε ί α

σ ε

β α θ μ ί δ ε ς

91

2 η

-Β-

σ τ ά σ η

95

Η κατοικία και τα βοηθητικά κτίρια

Η κατοικία στα ΝΑ. του νοσοκομείου αποτελεί την δεύτερη στάση της διαδρομής μας. Πρόκειται για ένα από τους χώρους στάσης στο ιστορικό μας συγκρότημα όπου διαμόρφώνουμε μικρό, δευτερεύον αναψυκτήριο. Στον κεντρικό χώρο της κατοικίας χωροθετείται μικρή κουζίνα - μπαρ, ενώ στην αυλή και στον προαύλιο χώρο του νοσοκομείου αναπτύσσονται τραπέζια και καθίσματα. Για την καλύτερη λειτουργία της Σπιναλόγκας ως οργανωμένου αρχαιολογικού χώρου είναι αναγκαίο ένα δεύτερο μικρό αναψυκτήριο σε ψηλότερο επίπεδο στο εσωτερικό του οχυρού περιβόλου, καθώς το μοναδικό σε λειτουργία σήμερα βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση, στην περιοχή της νότιας αποβάθρας. Με αυτό το σκεπτικό επιλέχθηκε η συγκεκριμένη χρήση για την κατοικία, η ενσωμάτωση της οποίας στο κέλυφος είναι εύκολη, καθώς η νέα χρήση είναι συμβατή με την ιστορική.

Ο χώρος καθαρίζεται από τη βλάστηση και τα μπάζα και διαμορφώνεται ενιαία στάθμη δαπέδου από αδρό μωσαϊκό στην αυλή, αφού καθαιρεθούν τα πέτρινα πεζούλια. Στον κεντρικό χώρο του σπιτιού τοποθετείται ορθογώνιο μεταλλικό ενισχυτικό θύρωμα στην πόρτα, μικρός πάγκος με μπάρα και μεταλλικά καθίσματα και τσιμεντένιοι νεροχύτες. Στην αυλή τοποθετούνται τραπεζοκαθίσματα και πιθάρια με βότανα. Για τη σκίαση χρησιμοποιούνται διάτρητα πανιά αντίστοιχα αυτών που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Στο χώρο ανατολικά της κατοικίας, σε μικρή απόσταση, υψώνεται νέα τσιμεντένια κατασκευή με δύο ημιυπαίθρια δωμάτια αναμονής, δύο τουαλέτες και βατό δώμα για απόλαυση της θέας, από το οποίο έχουμε ένα πανόραμα όλου του δυτικού τμήματος του οικισμού της Σπιναλόγκας. Η λιτότητα και η στιβαρότητα ως αρχές σχεδιασμού διέπουν την επέμβαση στους συγκεκριμένους χώρους. Τα νέα τσιμεντένια τοιχώματα των χώρων αντικαθιστούν τις υπάρχουσες αναλημματικές ξερολιθιές. Τα υλικά πλήρωσης και δαπέδων είναι αντίστοιχα με αυτά που χρησιμοποιούμε στο υπόλοιπο συγκρότημα, πλίνθινες κλίμακες και δάπεδα μωσαϊκού. Για την απαραίτητη αποχέτευση των χώρων υγιεινής προτείνεται η κατασκευή κάτω από το επίπεδο της επέμβασης απορροφητικού βόθρου.

Για την εξυπηρέτηση των αναγκών σε νερό χρήσης του νοσοκομείου, του αναψυκτηρίου και του νέου χώρου υγιεινής προτείνεται η αποκατάσταση της δεξαμενής στα ανατολικά του νοσοκομείου. Εδώ, η κατεστραμμένη πλάκα κάλυψης αντικαθίσταται με νέα πλάκα από οπλισμένο σκυρόδεμα, με τις κατάλληλες κλίσεις για τη συλλογή των ομβρίων. Στο εσωτερικό τοποθετούνται τρεις μεγάλες κυλινδρικές μεταλλικές υδαταποθήκες, οι οποίες τροφοδοτούνται από την οροφή της δεξαμενής και από το δώμα του νοσοκομείου με τις απαραίτητες σωληνώσεις, αλλά υπάρχει και δυνατότητα τροφοδοσίας τους με μεταφορά νερού στη νησίδα με πλοιάριο-υδροφόρο σε περίπτωση ανάγκης, μέριμνα απαραίτητη για όλες τις δεξαμενές που λειτουργούν στη νησίδα, λόγω του ιδιαίτερα ξηροθερμικού κλίματος της περιοχής. Στο εσωτερικό του θαλάμου υπάρχει χώρος και για Η/Μ εγκαταστάσεις (π.χ. αντλίες, γεννήτρια, ηλεκτρικός πίνακας κ.λ.π.). Η πρόσβαση γίνεται με μεταλλικές σκάλες από καταπακτή στο δώμα της δεξαμενής.

χ ώ ρ ο ς

σ τ ά σ η ς

ε ν τ ό ς

τ ω ν

τ ε ι χ ώ ν

Από τα δεξιά: Η δεξαμενή συλλογής ομβρίων Ο κεντρικός χώρος και η αυλή της κατοικίας Το νέο κτίσμα με τους χώρους υγιεινής

3 η

-Β-

σ τ ά σ η

99

Το νοσοκομείο

Το νοσοκομείο αποτελεί την τρίτη στάση στην διαδρομή που προτείνουμε. Είναι το επίκεντρο της μελέτης μας και το σημαντικότερο ιστορικό κτίσμα του συγκροτήματος, καθώς στο κέλυφος του συγκεντρώνει όλες τις ιστορικές φάσεις του νησιού. Στόχος της επέμβασής μας είναι ακριβώς η νοηματική και οπτική ανάδειξη όλων αυτών των φάσεων.

Με αυτόν το βασικό άξονα το κτίσμα διαμορφώνεται σε έκθεση της ίδιας του της ιστορίας, με χώρους που αναβιώνουν ή ανακαλούν στη μνήμη τον καθολικό ναό της Αγίας Βαρβάρας, το τζαμί και το νοσοκομείο των Χανσενικών. Στο νότιο κτιριακό όγκο, ο κεντρικός χώρος με τους δύο εκατέρωθεν προθάλαμους μετατρέπεται σε αίθουσα ιστορίας, ενώ στη βόρεια πτέρυγα του νοσοκομείου διαμορφώνεται αίθουσα περιοδικών εκθέσεων για τις ανάγκες του νησιού. Προβλέπεται επίσης χώρος γραφείου - υποδοχής για φύλακα και ξεναγό, στο δωμάτιο ανάμεσα στη βόρεια και τη νότια πτέρυγα.

Όπως αναφέραμε, στην πρόταση επανάχρησης του νοσοκομείου «εκπροσωπούνται» τρεις αισθήσεις, η ‘Αφή’, η ‘Όσφρηση’ και η ‘Γεύση’. Στον κεντρικό χώρο οπτικοποιούνται, κυρίως με βάση την εναλλαγή των υλικών του δαπέδου, οι τρεις ιστορικές φάσεις του κτιρίου: ο καθολικός καθεδρικός ναός (τούβλο), το τζαμί και ο μιναρές (αδρό μωσαϊκό) και το νοσοκομείο (σκυρόδεμα). Τρία υλικά με έντονες υφές και ιδιαίτερη χρωματική παλέτα εκπροσωπούν, πέρα από την αίσθηση της «Αφής», και την ιστορία του κτίσματος, με τις χρωματικές μεταβολές από το ένα στο άλλο, αλλά και την ίδια την ιστορικότητά τους: το μωσαϊκό ενσωματώνει και την κεραμική υλικότητα του τούβλου και το τσιμέντο, λειτουργώντας ως μεταβατικό υλικό. Στο χώρο κατασκευάζεται προσθήκη ελαφρού διαχωριστικού τοίχου με επίχρισμα από κουρασάνι και παγκάκι που διαγράφει κατά προσέγγιση το σχήμα του χαμένου ναού, όπως αυτό προσδιορίζεται σύμφωνα με τους σωζόμενους χάρτες. Στους θαλάμους της «Όσφρησης» τοποθετούνται πιθάρια με αρωματικά βότανα και υψώνονται αντίστοιχοι τοίχοι σε χαμηλότερο ύψος, όπου αναρτώνται κάθετοι κήποι βοτάνων. Υπενθυμίζουμε εδώ την ιαματική λειτουργία που είχαν τα βότανα διαχρονικά, σε όλη την ιστορία της Κρήτης μέχρι και σήμερα. Τέλος, στην κουζίνα του νοσοκομείου που συμβολίζει τη «Γεύση», διατηρούμε τις σωζόμενες καμινάδες και τοποθετούμε πάγκους και ράφια για τα τοπικά παραδοσιακά προϊόντα που μπορεί να προμηθευθεί ο επισκέπτης σε ανάμνηση της επίσκεψης.

Στο νοσοκομείο εντοπίζονται οι περισσότερες νέες κατασκευές σε σχέση με τα υπόλοιπα κτίσματα του συγκροτήματος. Ανάμεσά τους δεσπόζει η νέα κατασκευή δώματος σε ψηλότερη στάθμη από το αρχικό, με φέροντα σκελετό από σύνθετη ξυλεία τύπου Glulam, που παρέχει ευχέρεια κάλυψης μεγάλων ανοιγμάτων χωρίς να απαιτείται πλήθος ενδιάμεσων μεταλλικών στηριγμάτων. Ο σκελετός της στέγης στηρίζεται με απλή διάταξη πάνω στις απολήξεις των τοίχων, όπως θα αναλυθεί παρακάτω. Στους βορινούς θαλάμους και πάνω από το ίχνος του ‘ναού’ ανοίγονται φεγγίτες οροφής για φωτισμό από ψηλά. Τα ίχνη των πλίνθινων εσωτερικών τοίχων του νοσοκομείου που απομακρύνονται, διατηρούνται ως υπόμνηση με μεταλλικές λωρίδες στο δάπεδο. Επίσης, τοποθετούνται νέες ‘θύρες’ από μεταλλικά ορθογώνια πλαίσια πάνω στο βασικό άξονα κίνησης, διαμορφώνονται παγκάκια στις εσοχές των παραθύρων της δυτικής όψης και κατασκευάζονται νέες σκάλες στην είσοδο και την έξοδο του κτιρίου, με προσανατολισμό προς τις παρακείμενες μικρές πλατείες.

χ ώ ρ ο ς

ι σ τ ο ρ ί α ς

κ α ι

έ κ θ ε σ η ς

102

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Α-

-Α-

Μακέτα 1:100

103

p r σ e sχ eέ rδ vι α i n g

104

Π ε ρ ι ο χ Tή Hν E ο σ οSκ E ο μNε Sί οEυ 1 : 1 0 0 1

2

5

-Β-

-Î’-

105

p r e s e r v i n g

106

T H E

B

1

S E N S E

2

-Î’5

-Î’-

107

A

B

A

Δ Υ Τ Ι Κ Η _ Ο Ψ Η

1

2

5

Α Ν Α Τ Ο Λ Ι Κ Η _ Ο Ψ Η

Τ

1

Ο

Μ

2

Η

Α

5

-

Α

Τ

1

Ο

Μ

2

Η

Β

5

-

Β

1

2

5

-Β-

4 η

σ τ ά σ η

117

Ο ναός του Αγίου Νικολάου

Ο ορθόδοξος ναΐσκος του Αγίου Νικολάου αποτελεί την τέταρτη στάση στη διαδρομή. Πρόκειται για το παλαιότερο κτίσμα στην περιοχή μελέτης και κατασκευάστηκε πριν από την ανοικοδόμηση του Ενετικού φρουρίου. Τα λείψανα της ‘κομμένης’ εκκλησίας, πού έχουν ήδη υποστεί τις βασικές επεμβάσεις συντήρησης και στερέωσης από τις αρμόδιες Υπηρεσίες, διατηρούνται σύμφωνα με τη φιλοσοφία του ‘as found’ και με βασικό στόχο να αναδειχθεί η ιστορικότητά της με επεμβάσεις μικρής κλίμακας. Στο ναό η προτεινόμενη θεματική διαδρομή συναντά την αίσθηση της «Όρασης», όπως αναφέρθηκε παραπάνω, με τη διαμόρφωση του χώρου σε παρατηρητήριο.

Ο χώρος καθαρίζεται από τις πέτρες και τη βλάστηση και το όριο της κάτοψης του κατεστραμμένου ναού συμπληρώνεται στο έδαφος με πλίνθους για μορφολογική ενότητα και καλύτερη αναγνωσιμότητα του μνημείου από τον επισκέπτη. Στο εσωτερικό των κλιτών επιστρώνεται δάπεδο από μωσαϊκό σε απόσταση 10 εκ. από τους τοίχους, με τις κόγχες των ιερών με πλίνθους σε μικρή υπερύψωση. Έξω από το περίγραμμα του ναού παραμένει η επίστρωση από πατημένο χώμα. Ο εξοπλισμός του χώρου είναι μινιμαλιστικός. Τοποθετούνται δύο παγκάκια, ένα στο όριο του κεντρικού τοίχου και ένα στο νότιο κλίτος, από τα οποία ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει τη θέα, ατενίζοντας συγχρόνως τα ερείπια της εκκλησίας. Ο μεταλλικός εξοπλισμός περιλαμβάνει: μανουάλι στην κόγχη του βόρειου κλίτους, υψίκορμο σταυρό στο χώρο στα νότια του ναού, πινακίδα πληροφόρησης στη βόρεια πλευρά και τοξωτή ενισχυτική κατασκευή στη νότια πυλίδα. Σε αναλογία με το υπόλοιπο συγκρότημα, για τη φύτευση χρησιμοποιούνται καλλωπιστικές ελιές φυτεμένες σε επιλεγμένα σημεία και βότανα σε πιθάρια.

π α ρ α τ η ρ η τ ή ρ ι ο

σ τ η ν

κ ο ρ υ φ ή

118

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Î’-

-Î’-

119

-Β-

5 η

σ τ ά σ η

121

Η πυριτιδαποθήκη

Η ενετική πυριτιδαποθήκη αποτελεί την πέμπτη και τελευταία στάση της διαδρομής μας. Λόγω της απομόνωσης που προσφέρει ο κεντρικός χώρος, επιλέγεται για το θεματικό πλαίσιο η αίσθηση της «Ακοής» και ο χώρος λειτουργεί ως «ησυχαστήριο», με το σκεπτικό ότι και η σιωπή είναι κάτι που μπορεί να «ακούσει» κανείς και η σύγχρονη ζωή δεν προσφέρει ευκαιρίες γι’ αυτό. Στο τέρμα της διαδρομής χρειάζεται ένας χώρος περισυλλογής, όπου ο επισκέπτης θα μπορεί ήσυχα να αναλογιστεί την ιστορία του τόπου και να αφομοιώσει τις πληροφορίες που συνέλεξε. Η ίδια η κατασκευή της πυριτιδαποθήκης επιβάλλει την χρήση της, καθώς ο στενός περιμετρικός διάδρομος και η διαδρομή από την πρώτη είσοδο στα δυτικά, ως τη δεύτερη στο νότο, προετοιμάζουν ψυχολογικά τον επισκέπτη.

Ο εσωτερικός χώρος και ο περιμετρικός διάδρομος καθαρίζονται από τις πέτρες και τη βλάστηση και στρώνονται νέα δάπεδα από μωσαϊκό σε απόσταση 10 εκ. από τους τοίχους και πατημένο χώμα αντίστοιχα. Στις περιοχές των εισόδων και όπου υπάρχει υψομετρική διαφορά χρησιμοποιούμε επίσης τούβλο. Στο εσωτερικό τοποθετείται ένα μοναδικό παγκάκι και μια μεταλλική πινακίδα πληροφόρησης. Για την ενίσχυση των θυρών και την αντιστήριξη του περιμετρικού τοίχου χρησιμοποιούμε ορθογωνικές μεταλλικές κατασκευές. Στη βόρεια πλευρά του περιμετρικού διαδρόμου τοποθετούνται μικρά πιθάρια με αρωματικά βότανα.

η σ υ χ α σ τ ή ρ ι ο

σ τ η ν

κ ο ρ υ φ ή

122

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Î’-

124

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Î’-

-Β-

ο ι

ν έ ο ι

ε ξ ο π λ ι σ μ ο ί

Κατασκευαστικά στοιχεία

Η στέγη

Η προτεινόμενη νέα στέγη του νοσοκομείου αποτελείται από δύο επιμέρους τμήματα διαφορετικού ύψους. Στο νότιο τμήμα η στέγη υπερυψώνεται κατά 1,75 μ. και στο βόρειο κατά 1,25 μ. Ο σκελετός αποτελείται από ξύλινους στρωτήρες που «τρέχουν» σε περιμετρική εσοχή της τοιχοποιίας, μικρά υποστυλώματα που πακτώνονται σε εγκοπές πάνω στους στρωτήρες, δοκίδες και δεύτερη συνδετήρια δοκό στην κορυφή. Οι ξυλοδεσιές που χρησιμοποιούνται απαιτούν ελάχιστα μεταλλικά στηρίγματα για τη σύνδεση των επιμέρους στοιχείων. Κάθε ‘ζευκτό’ αποτελείται από εννέα υποστυλώματα που εδράζονται σε τρία σημεία στις προς τα άνω απολήξεις των λιθοδομών και δύο μεγάλες δοκούς. Αυτά τα στοιχεία είναι διατομής 5x20 εκ. Για τη διαμόρφωση των ανοιγμάτων στους φεγγίτες χρησιμοποιούνται αντίστοιχα μέλη που ενισχύουν το σκελετό. Η πλήρωση γίνεται με τσιμεντοσανίδες και επίχρισμα τσιμεντοκονίας. Στο δώμα διαμορφώνονται μικρές κλίσεις για την συλλογή των ομβρίων. Οι απολήξεις των τοιχοποιιών καλύπτονται με μεταλλικά ελάσματα σε κλίση.

Οι διαδρομές

Οι νέες διαδρομές και οι κλίμακες διαστρώνονται με τούβλα (βήσαλα) διαστάσεων 5x15x20 εκ. που τοποθετούνται το ένα δίπλα στο άλλο με τσιμεντοειδές κονίαμα και σε κάποιες περιπτώσεις όπως στην πυριτιδαποθήκη στρώνονται εν ξηρώ σε άμμο. Στα σημεία που είναι απαραίτητο, κάθε σειρά τούβλων δένεται με μεταλλική κατασκευή που λειτουργεί και ως επιφάνεια έδρασης ξύλινης κουπαστής. Οι ομάδες αυτές άλλοτε πακτώνονται σταθερά στο πρανές (σκάλα πυριτιδαποθήκης), άλλοτε σε βάσεις από σκυρόδεμα (σκάλες στην ανάβαση) και άλλοτε αιωρούνται με την βοήθεια των μεταλλικών στηριγμάτων (σκάλα νότια της δεξαμενής).

Τα στέγαστρα σκίασης

Όπως αναφέραμε παραπάνω, για την σκίαση χρησιμοποιούμε ελαφρά στέγαστρα από πανιά ανεμόμυλων που δένονται σε λεπτά μεταλλικά υποστυλώματα τα οποία πακτώνονται σε τσιμεντένιες βάσεις στο έδαφος. Πιο αναλυτικά, τα πανιά που επιλέχθηκαν είναι διάτρητα πολυεστερικά - ελαστικά πανιά που εφευρέθηκαν από τον μηχανικό Γιώργο Χατζάκη, ο οποίος έχει βραβευθεί με βραβείο της Europa Nostra το 2015 στην κατηγορία έρευνα και ψηφιοποίηση, για τη χρήση του συγκεκριμένου υλικού στην αναβίωση του αιολικού πάρκου από αντλητικούς ανεμόμυλους στο οροπέδιο του Λασιθίου. Χρησιμοποιούμε λοιπόν τριγωνικά ημιδιάφανα ελαστικά πανιά από το συγκεκριμένο, ιδιαίτερα ανθεκτικό υλικό, που επιλέξαμε ως το καταλληλότερο για χρήση σε ένα περιβάλλον όπου οι άνεμοι είναι συχνά σφοδροί, όπως συμβαίνει στη Σπιναλόγκα.

125

126

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

-Î’-

-Β-

127

Τα παγκάκια

Τα παγκάκια που τοποθετούνται διάσπαρτα σε όλο το συγκρότημα διαφέρουν σε μέγεθος και σχήμα, αλλά έχουν κοινό σχεδιασμό. Αποτελούνται από ένα τσιμεντένιο ‘Τ’ το οποίο πακτώνεται στο έδαφος και μια μεταλλική βάση από προοξειδωμένο χάλυβα που περιβάλλει το κατώτερο τμήμα του ‘Τ’ και οριοθετεί την περιοχή γύρω από αυτό σε πλάτος 15 εκ. Έτσι ο τσιμεντένιος όγκος μοιάζει να αιωρείται και γίνεται οπτικά πιο ελαφρύς. Ο συγκεκριμένος συνδυασμός υλικών προτιμήθηκε από την αμιγή μεταλλική κατασκευή, επειδή στις κλιματολογικές συνθήκες της νησίδας τα μέταλλα θερμαίνονται τόσο πολύ το καλοκαίρι, ώστε η χρήση των καθισμάτων σε υπαίθρια σημεία θα ήταν αδύνατη.

Οι μεταλλικές κατασκευές

Οι μεταλλικές κατασκευές δημιουργούνται με φύλλο προοξειδωμένου χάλυβα 2,5 εκ. και παίρνουν ποικίλες χρήσεις: θύρες ορθογωνικές, θύρες τοξωτές, κατασκευές αντιστήριξης, πινακίδες πληροφόρησης, καθίσματα, μανουάλι, σταυρό κ.α. Με το χάλυβα που, αν και με τη σκουριά «δένει» αισθητικά με το ιστορικό περιβάλλον, αποτελεί το πιο έντονο υλικό στην πρόταση, οριοθετούμε σημαντικά σημεία και περιοχές. Πιο αναλυτικά, στο νοσοκομείο διαμορφώνουμε νέες εισόδους - box σε σχήμα τραπέζιου που προσανατολίζονται προς τους προαύλιους χώρους ή δημιουργούν κατευθύνσεις. Οι στροφές των μεταλλικών box καθορίζουν την κίνηση του επισκέπτη μέσα στο χώρο του νοσοκομείου. Αποκτούν ακόμα χαρακτήρα στήριξης, όπως στην περίπτωση της πυριτιδαποθήκης, όπου συγκρατούν τον περιμετρικό τοίχο και την ετοιμόρροπη είσοδο στη δυτική όψη. Τέλος, στην περίπτωση του σταυρού που τοποθετείται δίπλα στο ναό του Αγίου Νικολάου, η κατασκευή έχει στόχο να τονίσει με σκηνογραφικό τρόπο την ιερότητα του χώρου, αλλά και να σηματοδοτήσει την περιοχή του ναού από μακριά, «συνομιλώντας» με τον σταυρό στη δυτική όψη του νοσοκομείου, που είναι εμφανής από τα καραβάκια της συγκοινωνίας. Ο συγκεκριμένος σταυρός υπήρξε κεντρικό στοιχείο έμπνευσης και για την εικαστική έκθεση του Κ. Τσόκλη που υλοποιήθηκε στη νησίδα το 2012.

Η παλέτα των υλικών

Όλα τα υλικά που επιλέγονται για τις νέες κατασκευές αποσκοπούν στη δημιουργία μορφολογικής ενότητας στο σύνολο του συγκροτήματος. Φέρουν φυσικά τη σφραγίδα της εποχής μας για να διαφοροποιούνται από τις υφιστάμενες κατασκευές, αλλά πρόκειται για υλικά φυσικά (π.χ. τούβλο, πατημένο χώμα) ή υλικά με ειδική επεξεργασία (π.χ. προοξειδωμένος χάλυβας), τα οποία αντέχουν στη φθορά του χρόνου και με τον καιρό αποκτούν μια φυσική πατίνα που τα εντάσσει όλο και περισσότερο στο ιστορικό τοπίο. Η χρωματική παλέτα τους (γκρι, κεραμιδί, ώχρα, σκουριά), εμπνέεται από το αυστηρό, λιτό και ξερό περιβάλλον της βραχώδους νησίδας και τις ανεμοδαρμένες λιθοδομές. Η επεξεργασία ορισμένων νέων δαπέδων με τσιμέντο, μωσαϊκό και τούβλο μας δίνει την δυνατότητα να δημιουργήσουμε μεταβατικούς χώρους, ανάλογα με τις ανάγκες κάθε κτίσματος, περνώντας από το τούβλο στο μωσαϊκό και από το μωσαϊκό στο τσιμέντο. Γύρω από κάθε μνημείο διαστρώνεται πατημένο χώμα, το οποίο διαφέρει ελάχιστα από την τωρινή κατάσταση αλλά θα προστατεύσει την περιοχή από την ανεξέλεγκτη βλάστηση. Όλα τα υλικά, φυσικά και ανάγλυφα εντάσσονται χωρίς έντονες αντιθέσεις στο ιστορικό πέτρινο ‘φόντο’ της Σπιναλόγκας, εκφράζοντας συγχρόνως και το πνεύμα της επέμβασης.

128

p r e s e r v i n g T H E

S E N S E

Μετά από πολύ σημαντικά έργα στερεώσεων και αναστηλώσεων στα τείχη και τον οικισμό της Σπιναλόγκας από το 1997 και εξής, πρόσφατα εγκρίθηκε το έργο «Ανάδειξη οχυρής νησίδας Σπιναλόγκας3η φάση», ενταγμένο στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Κρήτη 2014-2020», με προϋπολογισμό 900.000 ευρώ και χρηματοδότηση από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης.

Χρηματοδοτούνται επεμβάσεις αποκατάστασης και ανάδειξης ενός σημαντικού τμήματος του αρχαιολογικού χώρου, συγκεκριμένα το ΝΔ εγκάρσιο τείχος με τους όμορούς του χώρους, στους οποίους περιλαμβάνεται εν μέρει και η περιοχή που μελετήθηκε στην παρούσα διπλωματική εργασία. Στο πλαίσιο αυτό, ευχή μας θα ήταν, οι ιδέες και οι επιλογές μας να προσθέσουν ένα μικρό λιθαράκι στην τεράστια και μακροχρόνια προσπάθεια συνολικής ανάδειξης του διεθνούς εμβέλειας και αξίας μνημειακού συγκροτήματος της Σπιναλόγκας. Η Σπιναλόγκα βρίσκεται στο κατώφλι της εγγραφής της στον κατάλογο μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, κάτι που ελπίζουμε να υλοποιηθεί το ταχύτερο δυνατόν, και να είναι το πρώτο μνημείο της Κρήτης που θα έχει αυτήν τη μεγάλη τιμή.

-Β-

Η παρούσα διπλωματική εργασία σχετίζεται με μια βεβαρημένη από μνήμες περιοχή της βορειοανατολικής Κρήτης. Το νησί της Σπιναλόγκας, που οχυρώθηκε για πρώτη φορά κατά την αρχαιότητα, πέρασε τρεις σημαντικές ιστορικές φάσεις: την Ενετοκρατία ως οχυρή νησίδα, την Τουρκοκρατία ως καστροπολιτεία και την φάση του Λεπροκομείου των Χανσενικών ως τόπος εξορίας.

Μέσα στο νησί ορίζουμε μια περιοχή μελέτης, που οριοθετείται από πέντε σημαντικά ιστορικά κτίρια. Η περιοχή που εκτείνεται κλιμακωτά από την Πλατεία των Όπλων του φρουρίου έως τη σωζόμενη υπόγεια πυριτιδαποθήκη, συνοψίζει όλες τις ιστορικές φάσεις του νησιού. Προς το βορρά, η περιοχή οριοθετείται από τον ενετικό ανηφορικό δρόμο, που οδηγεί από τα ερείπια του κτιρίου αποθήκης του λεπροκομείου μέχρι το ναό του Αγίου Νικολάου. Εδώ συναντάμε και το σημαντικότερο κτίριο του νησιού, το νοσοκομείο των Χανσενικών, στη θέση του οποίου την εποχή της Ενετοκρατίας βρισκόταν καθολικός ναός, ενώ την εποχή της Τουρκοκρατίας, οθωμανικό τέμενος. Μελετήσαμε λοιπόν την ευρύτερη περιοχή, την ιστορία του νησιού, την ασθένεια της Λέπρας και τα επιμέρους κτίρια.

Βασικός στόχος της επέμβασης στο ιστορικό σύνολο είναι η ανάδειξη και η διατήρηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών κάθε μνημείου. Με βασικό εργαλείο τη δημιουργία μιας οργανωμένης ιστορικής-θεματικής διαδρομής με επίκεντρο τις πέντε ανθρώπινες αισθήσεις από τον κεντρικό δρόμο της Σπιναλόγκας στο ανώτατο επίπεδο της περιοχής μελέτης επιχειρούμε να κρατήσουμε τη μνήμη και το Πνεύμα του Τόπου ζωντανά. Τα μνημεία διατηρούνται στην ερειπιώδη κατάστασή τους όπως ορίζει η φιλοσοφία ανάδειξης ‘as found’ χωρίς επεμβάσεις μεγάλης έκτασης. Οι προτεινόμενες εργασίες έχουν ως στόχο την εξυγίανση της δομής και την αντικατάσταση των επικίνδυνων κατασκευών. Η δημιουργία νέων κατασκευών με μία κοινή παλέτα φυσικών υλικών περιορίζεται σε επιφάνειες χωρίς ιδιαίτερη ιστορική σημασία.

Το νοσοκομείο, η πυριτιδαποθήκη και ο ναός του Αγίου Νικολάου λειτουργούν ως «Μουσεία του Εαυτού», με κάποιες επεμβάσεις που εξυπηρετούν το θεματικό άξονα της διαδρομής. Στα ερείπια του κτιρίου αποθήκης διαμορφώνεται κλιμακωτή πλατεία και η κατοικία μετατρέπεται σε αναψυκτήριο. Στο κτίριο του νοσοκομείου, με χώρους που αναβιώνουν τον καθολικό ναό της Αγίας Βαρβάρας, το τζαμί και το νοσοκομείο των Χανσενικών, συναντάμε την αίσθηση της Αφής, της Όσφρησης και της Γεύσης. Στο ναό, που λειτουργεί ως παρατηρητήριο, συναντάμε την Όραση και στην πυριτιδαποθήκη, που αποτελεί χώρο περισυλλογής, την Ακοή.

This diploma thesis is related to a region with heavy memories that is located in northeastern Crete. The island of Spinalonga, which was fortified for the first time in antiquity, passed three important historical phases: the Venetian domination as a fortified island, the Ottoman domination as a fortress settlement and the Phase of the Leper hospital and community as a place of exile.

In the island we define a study area, which is bounded by five important historic buildings. The area stretching from the Square of the Weapons of the fortress to the surviving underground gunpowder magazine, sums up all the historical phases of the island. To the north, the area is bounded by the Venetian uphill road, which leads from the ruins of the warehouse building to the church of Saint Nikolaos. Here we find the most important building of the island, the Leper hospital, where, at the time of the Venetian domination there was a Catholic temple, while at the time of Ottoman domination, an Ottoman mosque. So we studied the wider area, the histor y of the island, the Hansen’s disease and the individual buildings.

The main purpose of the intervention in the historical ensemble is to promote and preserve the particular historic and architectural characteristics of each monument. With the basic tool of creating an organized historicalthemed journey centered on the five human senses, from the main road of Spinalonga at the highest level of the study area, we tr y to keep the memor y and spirit of the area alive. The monuments are preserved as ruins as defined by the ‘as found’ philosophy without extensive interventions. The proposed intervention aims to reorganize and replace hazardous structures. The creation of new constructions with a common palette of natural materials is limited to areas of no particular historical significance.

The hospital, the gunpowder magazine and the church of Saint Nikolaos function as «Museums of the Self», with some interventions that serve the thematic axis of the route. On the ruins of the warehouse building a square is formed and the house turns into a refreshment room. In the building of the hospital, with places that revive the cathedral of Santa Barbara, the mosque and the Leper hospital, we come across the sense of Touch, Smell and Taste. In the temple, which functions as an observator y, we encounter the Vision and the gunpowder magazine, which is a place of meditation, we encounter the Hearing.

αίσθηση η [ésθisi] :

1. λειτουργία του οργανισμού με την οποία προσλαμβάνονται τα ερεθίσματα του εξωτερικού περιβάλλοντος (όραση, ακοή, αφή, γεύση, όσφρηση) 2. ικανότητα αντίληψης και αξιολόγησης η αίσθηση του ωραίου, η αίσθηση του μέτρου