Αποκατάσταση του ιερού

Α Π Ο Κ Α Τ Ά Σ Τ Α Σ Η Τ

Ο

Υ

Ι

Ε

Ρ

Ο

Υ

Μεθοδολογία αποκαταστάσεων εκκλησιαστικών μνημείων στην Ελλάδα και την Ευρώπη

Τ Ζ Ω Ρ Τ Ζ Α Κ Ά Κ Η

Η Ρ Ω

Ερευνητική Εργασία Διπλώματος

Α Π Ο Κ Α Τ Ά Σ Τ Α Σ Η Τ Ο Υ _ Ι Ε Ρ Ο Ύ Μεθοδολογία αποκαταστάσεων εκκλησιαστικών μνημείων στην Ελλάδα και την Ευρώπη ΤΖΩΡΤΖΑΚΑΚΗ_ΗΡΩ

Επιβλέπουσα_Καθηγήτρια ΑΡΑΚΑΔΑΚΗ_ΜΑΡΙΑ

Αριστοτέλειο_Πανεπιστήμιο ΤΜΗΜΑ_ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ_2019

R e s e a r c h _ Wo r k _ O f _ D i p l o m a

R E S T O R I N G T H E _ S A C R E D Restoration methodology of religious monuments in Greece and in Europe TZORTZAKAKI_IRO

Supervising_Professor ARAKADAKI_MARIA

Aristotle_University A R C H I T E C T U R E D E P A R T M E N T THESSALONIKI_2019

Ευχαριστώ θερμά την Μαρία Αρακαδάκη, επιβλέπουσα καθηγήτρια αυτής της εργασίας, για την καθοδήγηση, την υποστήριξη και τη συνεργασία. Ευχαριστώ επίσης τον Αναστάσιο Τάντση, καθηγητή βυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης για την πολύτιμη βοήθειά του κατά στην οργάνωση της παρούσας μελέτης, και την Γεωργία Ζαχαροπούλου για τη χρήσιμη βιβλιογραφία.

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ 0.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ................................................................................. 9

1.

ΜΕΡΟΣ

Ιστορία και θεωρία της αποκατάστασης ιστορικών μνημείων ...................10 1.1. Βασικές έννοιες ....................................................................12 1.2. Ιστορική αναδρομή ...............................................................16 1.3. Συγχρονες τάσεις στην αποκατάσταση ...................................19 1.4. Διαδικασία αποκατάστασης και επανάχρησης .........................21

2.

ΜΕΡΟΣ

Ιστορία και εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής ..........................24 2.1. Βασικές έννοιες ....................................................................26 2.2. Αρχιτεκτονική ανάλυση ορθόδοξης εκκλησίας .......................33 2.3. Αρχιτεκτονική ανάλυση καθολικής εκκλησίας ........................40 2.4. Ιστορική εξέλιξη ναοδομίας ..................................................48

3.

ΜΕΡΟΣ

Παραδείγματα Επεμβάσεων σε εκκλησιαστικά μνημεία στον ελλαδικό χώρο .............................................................................................................54 3.1. ΝΑ Ο Ί ΣΕ Λ Ε Ι Τ Ο Υ ΡΓ Ί Α .................................................................59 Άγιος Δημήτριος - 3η περ. ............................................................60 Καθολικό Μονής Βλατάδων - 2η περ. ...........................................70

συνοπτική αναφορά:

Σωτείρα Λυκόδημου - 1η περ. .........................................76 3.2. ΝΑΟ Ί Ε ΠΙΣΚΈ Ψ Ι Μ Ο Ι Μ Ε Ε Ξ Ο Π Λ Ι Σ ΜΌ .....................................83

Αρχαιολογικός χώρος Άγιου Παταπίου - 4η περ. ............................84

συνοπτική αναφορά:

Ναός Επισκοπής Τεγέας - 2η περ. ....................................92 3.3. ΝΑ Ο Ί Ε ΠΙΣ ΚΈ Ψ Ι ΜΟ Ι Χ ΩΡΊ Σ Ε ΞΟ Π Λ Ι Σ ΜΌ ................................99 Καθολικό Μονής Δαφνίου - 2η περ. ...........................................100 συνοπτική αναφορά:

Επισκοπικός Ναός Σισανίου - 4η περ. ............................110 3.4. ΝΑ Ο Ί Μ Ε Ν Έ Α Χ ΡΉ Σ Η ...............................................................117 Ροτόντα - 4η περ. ......................................................................118 συνοπτική αναφορά:

Ναός Παναγιάς του Κάστρου - 4η περ. ..........................128 3.5. Κ Α Θ ΟΛ ΙΚ Ο Ί Ν Α Ο Ί ....................................................................137 Μονή Αγίου Πέτρου - 4η περ. ....................................................138 συνοπτική αναφορά:

Παναγιά του Μπούργκου - 4η περ. ................................146

4.

ΜΕΡΟΣ

Παραδείγματα Επεμβάσεων σε εκκλησιαστικά μνημεία στην Ευρώπη .....154 4.1. ΝΑΟ Ί ΣΕ Λ Ε Ι Τ Ο Υ ΡΓ Ί Α ...............................................................159 St. Moritz Church - Γερμανία - 4η περ. ......................................160 4.2. ΝΑ Ο Ί Ε ΠΙΣ ΚΈ Ψ Ι ΜΟ Ι Μ Ε Ε ΞΟ Π Λ Ι Σ ΜΌ ...................................169 Santa Maria del Gesù - Ιταλία - 4η περ ......................................170 συνοπτική αναφορά:

Blackfriars Priory - Αγγλία - 4η περ. .............................180 4.3. ΝΑ Ο Ί Ε ΠΙΣΚΈ Ψ Ι Μ Ο Ι Χ ΩΡΊ Σ Ε Ξ Ο Π Λ Ι Σ ΜΌ ..............................189 Santa Maria de Vilanova de la Barca - Ισπανία - 4η περ. ............190 συνοπτική αναφορά:

Monastery of San Juan - Ισπανία - 4η περ. .....................200

4.4. ΝΑΟ Ί Μ Ε Ν Έ Α Χ ΡΉ Σ Η ...............................................................209 Dominican Monastery - Σλοβενία - 4η περ. ................................210 συνοπτική αναφορά:

Chapelle Corneille - Γαλλία - 4η περ. ...........................220

5.

ΜΕΡΟΣ

Συγκριτική ανάλυση και συμπεράσματα ................................................230 5.1. Σύνολα παραγόντων που επηρεάζουν την αποκατάσταση ......232 5.2. Αρχιτεκτονικοί χειρισμοί - μορφές - υλικότητα ....................240 5.3. Επίλογος: Από το ιερό στο κοσμικό .....................................245

6.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ ΚΑΙ ΠΗΓΈΣ ΕΙΚΌΝΩΝ ............................250

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

Η παρούσα εργασία εξετάζει τις μεθόδους αποκατάστασης λατρευτικών χώρων που χρησιμοποιούνται στον Ελλαδικό χώρο και στην Ευρώπη. Οι επεμβάσεις στα εκκλησιαστικά μνημεία, συγκεκριμένα σε Βυζαντινές και Γοτθικές εκκλησίες, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς καλούνται να δώσουν νέο πνεύμα και ζωή σε χώρους πολυσύχναστους και με βαρύνουσα ιστορική σημασία, αλλά και να προστατέψουν τα ιδία τα μνημεία από την φθορά του χρόνου και πιθανές καταστροφές. Παρουσιάζουν επίσης μια ιδιαίτερη δυσκολία στο μετασχηματισμό και την επανάχρησή τους καθώς δεν είναι εύκολο να αποδεσμευτούν από τον ιερό τους χαρακτήρα ακόμη και αν περνάμε σε μια εποχή όπου η πίστη παίζει μικρότερο ρόλο στην καθημερινότητά μας.

Ακόμη, παρατηρούμε σημαντικές διαφορές στους χειρισμούς που χρησιμοποιούνται στον ελλαδικό και τον ευρωπαϊκό χώρο. Στα παραδείγματα από την Ευρώπη βλέπουμε μεγαλύτερη ελευθερία ως προς την επιλογή χρήσεων, τη χρήση νέων υλικών και γενικότερα μια πιο δημιουργική προσπάθεια να αλλάξει η αρχική μορφή, ενώ στην Ελλάδα η μεθοδολογία είναι πιο συγκεκριμένη και συντηρητική, με βασικό στόχο την διατήρηση της ιστορικότητας του μνημείου.

Στόχος της συγκεκριμένης έρευνας είναι να απαντηθούν βασικά ερωτήματα για την ιστορική εξέλιξη της αποκατάστασης στην Ελλάδα, τις διαφορές στις πρακτικές αποκατάστασης στην Ελλάδα και την Ευρώπη και την ισορροπία του παλιού και του σύγχρονου σε ένα μνημείο.

Στην ανάλυσή μου ωστόσο δεν συμπεριλαμβάνονται οι ναοί της ευρύτερης αρχαιότητας ούτε η μεθοδολογία αποκατάστασής τους, καθώς διαφέρουν σημαντικά σε μορφή, ιστορία, ποικιλία επεμβάσεων κλπ. Τα παραδείγματα που θα μελετήσουμε είναι κυρίως βυζαντινοί και γοτθικοί ναοί καθώς φέρουν ιστορία αιώνων και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην αποκατάσταση.

Τα δύο πρώτα κεφάλαια για τις βασικές αρχές της αποκατάστασης και την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική θα μας βοηθήσουν στην καλύτερη κατανόηση των επεμβάσεων που θα μελετήσουμε.

ΜΈΡΟΣ 1ο Ιστορία και θεωρία της αποκατάστασης ιστορικών μνημείων ‘Παράδοση δεν σημαίνει διατήρηση των σταχτών , αλλά μεταβίβαση της φωτιάς’ Thomas More

12

1.1 ΒΑΣΙΚΈΣ

ΈΝΝΟΙΕΣ

‘Η πολιτιστική κληρονομιά ενός λαού μαζί με την γλώσσα του αποτελεί την ταυτότητά του, μαρτυρεί την ιστορική του συνέχεια και είναι στοιχείο απαραίτητο για την επιβίωσή του. Για το λόγο αυτόν, η ανάγκη προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς του αποκτά σημασία ανάλογή με αυτήν της ίδιας του της ύπαρξης.’ (1) Τα ιστορικά κτίρια και τα αρχιτεκτονικά μνημεία αποτελούν βασικό κομμάτι τις ακίνητης υλικής πολιτιστικής κληρονομίας ενός λαού. Είναι ταυτόχρονα τεκμήρια της ιστορίας και έργα τέχνης και έχουν παράλληλα καλλιτεχνική, ιστορική και πολιτιστική αξία, χρηστική αξία, αξίες περιβάλλοντος και αξίες συναισθηματικές. (2) Ως αντικείμενο προστασίας το αρχιτεκτονικό μνημείο υπόκειται σε διαδικασίες προστασίας, διατήρησης και αποκατάστασης, όχι μόνο για λόγους ανάγκης της κοινωνίας αλλά και για την μετάβασή του στις επόμενες γενιές.

Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να κάνουμε μια αναφορά στις βασικές έννοιες και στην ορολογία που σχετίζεται με την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.

Τ Ο Α Ρ ΧΙΤ Ε Κ Τ Ο Ν Ι ΚΌ Μ Ν ΗΜ Ε Ί Ο

Η ετυμολογία της λέξης μνημείο στην ελληνική γλώσσα αλλά και στη λατινική (monumentum), προέρχεται από το ρήμα μνάομαι - μιμνήσκω (λατινικά: moneo, monere) και σημαίνει θυμάμαι κάτι. Το μνημείο αποτελεί ένα μέσο μετάδοσης πληροφορίας μέσα στο χρόνο, από την πιο ταπεινή και απλή μορφή του μέχρι την πιο επιβλητική και σύνθετη. Μνημεία θεωρούνται τα ιδιαίτερα προϊόντα της ανθρώπινης δημιουργίας που λόγω του μεγέθους τους και της ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας τους αποτέλεσαν ορόσημα στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. Με βάση τον ορισμό του Χάρτη της Βενετίας η έννοια αυτή διευρύνεται και πλέον τόσο τα ταπεινά έργα της λαϊκής αρχιτεκτονικής αλλά και το περιβάλλον του μνημείου αποκτούν ιδιαίτερη σημασία. (3)

Ένα έργο με ‘ιστορικές’ και ‘αισθητικές’ αξίες πρέπει να διαθέτει (1) (Καραδέδος, Ιστορία και θεωρία της αποκατάστασης, 2009), σελίδα 14 τέσσερις ιδιότητες για να κριθεί ως (2) (ΥΣΜΑ: Υπηρεσία Συντήρησης μνημείο: Μνημείων Ακρόπολης) Τα πολιτιστικά αγαθά των μνημείων.

• Πρωτοτυπία ή γνησιότητα. Κάθε (3) (Χάρτης της Βενετίας, Αρχιτεκτονική μνημείο είναι προϊόν της ανθρώπινης και συντήρηση μνημείων) άρθρο 1, ορισμός του μνημείου δραστηριότητας σε μια δεδομένη (4) Brandi, Teoria del restauro

13 ιστορική στιγμή και στην δημιουργία του συνδυάστηκαν πολλοί παράγοντες (οικονομικοί, ιδεολογία και αισθητική της εποχής, τα υλικά και οι τεχνικές κατασκευής, η μορφολογία του εδάφους και το κλίμα της περιοχής). Ο συνδυασμός των παραγόντων και η μοναδικότητα αυτού καθιστά το έργο ανεπανάληπτο, ακόμα και αν αντιγραφεί πιστά σε κάποια άλλη χρονική στιγμή.

• Χρόνος ή ιστορικότητα. Αυτή αποτελείται από όλες τις φυσικές αλλοιώσεις και τις ανθρώπινες επεμβάσεις σε αυτό από τη στιγμή δημιουργίας του έως ότου το παραλάβουμε εμείς.

• Ποιότητα. Είναι μια ιδιότητα του έργου με χαρακτήρα υποκειμενικό καθώς συνδέεται με την ιδεολογία και την αισθητική κάθε εποχής.

• Ιδέα ή συμβολισμός. Το κάθε μνημείο εκφράζει ένα μήνυμα από το παρελθόν ανάλογα με το πνευματικό του περιεχόμενο.

Ένα έργο με τις δυο πρώτες ιδιότητες αποτελεί ιστορικό ντοκουμέντο και αν έχει μόνο τις δυο τελευταίες είναι υποκατάστατο μνημείου.

Οι ενέργειες που πραγματοποιούνται σε ένα ιστορικό κτίριο και έχουν σκοπό την προστασία, την διατήρηση και την διάσωσή του περιλαμβάνουν εργασίες διαφορετικής φύσης και παρουσιάζουν μια κλιμάκωση μεταξύ τους ανάλογα με την παλαιότητα αλλά και τις ανάγκες του κτίσματος.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο όρος ‘αναπαλαίωση’ είναι αδόκιμος και αποτελεί παράδοξο καθώς σημαίνει ‘ξανά κάνω παλιό’. Σ Υ Ν ΤΉ ΡΗ ΣΗ ΚΑΙ ΕΠ Ι ΣΚΕΥΉ

Είναι οι εργασίες προστασίας των υλικών από την φυσική φθορά του χρόνου και οι εργασίες επισκευής ή και ενίσχυσης των δομικών στοιχείων του κτιρίου αντίστοιχα και αποτελούν εργασίες που μπορούν να γίνουν από τους ίδιους τους ιδιοκτήτες χωρίς την ανάγκη επιστημονικής τεκμηρίωσης. ΑΠ Ο ΚΑΤΆΣΤΑΣΗ

Η αποκατάσταση ως επιστημονική διαδικασία που απαιτεί τεκμηρίωση περιλαμβάνει το σύνολο των επεμβάσεων που θα πρέπει να κάνουμε σε ένα ιστορικό κτίριο για να εξασφαλίσουμε τη συνέχιση της ύπαρξής του και τη μεταβίβασή του στις μελλοντικές γενιές. Σύμφωνα με τον Brandi ‘αποκατάσταση είναι η αναγνώριση ενός έργου ως έργο τέχνης, μέσω μιας οποιασδήποτε αισθητικής, τόσο στην φυσική του σύσταση όσο και στη διπλή αισθητική και

14 ιστορική του υπόσταση με την προοπτική της μεταβίβασής του στο μέλλον’. (4) Σκοπός της αποκατάστασης πρέπει να είναι η διατήρηση και η ανάδειξη των ιδιαίτερων αξιών του μνημείου και ο σεβασμός της αρχικής του υπόστασης και των αυθεντικών του στοιχείων. Περιλαμβάνει φυσικά και τις έννοιες της συντήρησης που στοχεύουν στην προστασία κυρίως του υλικού του μνημείου. Οι επεμβάσεις της αποκατάστασης πρέπει να είναι εύκολα αναγνωρίσιμες, να φέρουν την σφραγίδα της εποχής που πραγματοποιούνται και να είναι αναστρέψιμες. Τα ίδια ισχύουν και για τις προσθήκες στο μνημείο αλλά και για την ενσωμάτωση νέας χρήσης, που αν και συμβάλλει στην προστασία του πρέπει να πραγματοποιείται με σεβασμό στην αρχική χρήση και την φύση του μνημείου. ΑΝ Α Κ Α Τ ΑΣ Κ Ε Υ Ή

Η ανακατασκευή σημαίνει το κτίσιμο ξανά της αρχικής υπόστασης, τόσο της μορφής όσο και της κατασκευής, ενός ιστορικού κτιρίου με όλες τις λεπτομέρειες και τα στοιχεία της χρονικής στιγμής στην οποία δημιουργήθηκε. Πρέπει να υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ της ανακατασκευής και του αντίγραφου που κτίζεται ίδιο με το αυθεντικό αλλά σε άλλο τόπο. ΑΝ Α Σ Τ Ή Λ Ω Σ Η

Αποτελεί μια εξειδικευμένη μορφή αποκατάστασης που αφορά την επανατοποθέτηση στην αρχική τους θέση μετακινημένων αρχιτεκτονικών μελών χωρίς τη χρήση κονιαμάτων και πραγματοποιείται κυρίως σε έργα της κλασσικής αρχαιότητας. ΑΠ Ο Κ Α Τ Ά Σ Τ ΑΣ Η Α ΡΧ Ι ΚΉ Σ Μ Ο ΡΦ Ή Σ

Είναι η απομάκρυνση των μεταγενέστερων φάσεων και των συμπληρώσεων ενός έργου ώστε να αποκτήσει την μορφή που είχε κατά τη δημιουργία του. Είναι μια καθαρά θεωρητική διαδικασία και πρέπει να γίνεται μόνο ως σχεδιαστική αναπαράσταση του κτιρίου. ΑΝ Α Λ Υ Τ ΙΚ Ή ΠΡ Ο Σ Τ Α Σ Ί Α

Είναι η διαδικασία αποσπασματικής αποκάλυψης ορισμένων τμημάτων του κτίσματος για την παρουσίαση και διατήρηση δειγματοληπτικά ενός μέρους από όλες τις ενδιάμεσες φάσεις του έργου.

15 Δ ΗΜΙ Ο ΥΡΓΙ ΚΉ Π ΡΟ ΣΤΑΣΊΑ

Η δημιουργική προστασία περιλαμβάνει επεμβάσεις συμπλήρωσης αρχιτεκτονικών μελών με δημιουργικό τρόπο και σε ελεύθερη απόδοση και πρέπει να πραγματοποιείται μόνο σε μικρή κλίμακα. Π Ρ Ο ΛΗΠ ΤΙ ΚΉ Π ΡΟ ΣΤΑΣΊΑ

Πρόκειται για όλα τα μέτρα προστασίας που μπορεί να λάβει η πολιτεία με σκοπό την διατήρηση ενός μνημείου και αφορά την αισθητική του υπόσταση σε σχέση με τον πολεοδομικό ιστό αλλά και την υλική του υπόσταση με την ρύθμιση των συνθηκών του περιβάλλοντος. ΕΞ ΥΓΊΑΝ ΣΗ

Η εξυγίανση αφορά όλες τις μετατροπές και τις προσθήκες στο ιστορικό κτίσμα που έχουν ως σκοπό τον εκσυγχρονισμό των υποδομών του κτιριακού αποθέματος. ΑΝ ΑΒΊΩΣΗ

Πρόκειται για την αποκατάσταση αλλά και τα χωροταξικά, πολεοδομικά και οικονομικά μέτρα που λαμβάνονται για να εξασφαλιστούν οι ανάγκες των κατοίκων χωρίς να αλλοιώνεται η εικόνα ενός οικιστικού συνόλου που έχει εγκαταλειφθεί.

1. Kolumba museum, Peter Zumthor

2. Biblioteca de les Aigues, Lluís Clotet and Ignacio Paricio

16

1.2 ΙΣΤΟΡΙΚΉ

ΑΝΑΔΡΟΜΉ

Η αποκατάσταση της μορφής και η συντήρηση, ως δραστηριότητες που αφορούν την προστασία ενός έργου και την ασφαλή μεταφορά του στο μέλλον, υπήρχαν πάντοτε στο έργο ενός τεχνίτη ή καλλιτέχνη και είναι αναπόσπαστο στοιχείο των καλλιτεχνικών εργασιών. Στην πορεία του χρόνου διαμορφώθηκαν πολλές και διαφορετικές απόψεις σχετικά με το σύνολο αξιών και κανόνων, που έχουν διττή υπόσταση, αισθητική και ιστορική, που καθορίζουν τις μετατροπές και τις προσθήκες σε αρχιτεκτονικά έργα και έργα τέχνης. (5) Γι’ αυτό η αποκατάσταση αρχιτεκτονικών έργων και μνημείων ήταν συνυφασμένη με τις εκάστοτε απόψεις σχετικά με την αποκατάσταση έργων τέχνης στο πλαίσιο του αντικειμένου των καλών τεχνών.

Σε εποχές πολύ δημιουργικές της αρχαιότητας (6) , η αποκατάσταση είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Τα κτίρια δεν αφήνονται να καταστραφούν με την πάροδο του χρόνου αλλά κατεδαφίζονται ώστε στην θέση τους να κτιστούν νέα, μεγαλύτερα και πιο επιβλητικά μνημεία. Το ίδιο ισχύει και λίγο αργότερα, στην Ελληνιστική εποχή, με τη διαφορά ότι παρουσιάζεται ένα ενδιαφέρον για τη συντήρηση έργων τέχνης. Στην Ρωμαϊκή εποχή εμφανίζεται η συνείδηση μιας ιστορικό-καλλιτεχνικής κοινής κληρονομιάς που έχει ως αποτέλεσμα να θεσπιστούν νόμοι σχετικά με την προστασία των έργων τέχνης, όμως όσον αφορά τα ίδια τα μνημεία, η έννοια της διατήρησης είναι ταυτισμένη με την έννοια της ανακαίνισης. Η αλλαγή του προορισμού των μνημείων αποτελεί τη βασική πρακτική ‘’διατήρησης’’ στην Παλαιοχριστιανική, Βυζαντινή και Μεσαιωνική εποχή, όπου τα μνημεία αναγνωρίζονται μόνο για τις χρηστικές τους αξίες. Στην περίοδο της Αναγέννησης τα μνημεία, που αποτελούν αντικείμενο θαυμασμού και μελέτης, (7) αντιμετωπίζονται ως έργα ‘’ανοιχτά’’, στα οποία μπορούσε ο κάθε δημιουργός να επέμβει και να τα προσαρμόσει στο παρόν. Παρόμοια στάση παρατηρούμε στην περίοδο του Μπαρόκ.

(8) Τα μνημεία είτε κατεδαφίζονται για να χτιστούν στην θέση τους λαμπρότερα, είτε συμπληρώνονται με τρόπους της εποχής.

Η αποκατάσταση, με τη (5) Phillippot, Paul, Encyclopedia of world art, restoration and conservation (Λάββας, σύγχρονη έννοια, έχει άμεση σχέση 1977) σελίδα 39 με την ιστορική συνείδηση που (6) Κλασσική Ελλάδα, Ελληνιστική εποχή (7) Το αρχαίο στην Αναγέννηση είναι το διαμορφώθηκε στο τέλος του 18ου ιδεατό και αποτελεί πηγή έμπνευσης για αιώνα. Μετά λοιπόν από τον ερχομό τους δημιουργούς της εποχής.

(8) Στην εποχή του Μπαρόκ οι δημιουργοί της βιομηχανικής επανάστασης αλλάζει θεωρούν ότι τα έργα του παρελθόντος είναι η στάση της κοινωνίας και των φορέων κατώτερα από τα έργα του παρόντος.

17 προς τα μνημεία που αντιμετωπίζονται με περισσότερο σεβασμό για την ιστορική τους σημασία και τη μοναδικότητά τους. Οι θεωρίες που διαμορφώθηκαν διαφοροποιούνται ανάλογα με την υπεροχή των ιστορικών ή των αισθητικών αξιών στην εκάστοτε εποχή.

(9) «…το να κάνεις αποκατάσταση σε ένα κτίριο ….σημαίνει να το αποκαθιστάς σε μια τέτοια κατάσταση πληρότητας που μπορεί να μην υπήρξε ποτέ», Viollet-le-Duc (10) ‘’Είναι αδύνατο, όπως είναι αδύνατο να αναστηθούν οι νεκροί, να αποκαταστήσουμε οτιδήποτε ήταν σπουδαίο στην αρχιτεκτονική.’’ John Ruskin

ΕΜΠ ΕΙ ΡΙ ΚΌ ΣΤΆΔΙ Ο

Από τις αρχές του 19ου αιώνα μέχρι και το 1840 η έλλειψη διατυπωμένων θεωριών για την αποκατάσταση, οδηγεί τους αρχιτέκτονες να κάνουν δοκιμές και να αυτοσχεδιάζουν, δηλαδή είχε ως αποτέλεσμα επεμβάσεις με αυθαίρετες ανακατασκευές μεγάλης κλίμακας. Βασικά χαρακτηριστικά του εμπειρικού σταδίου ήταν η προσπάθεια για επαναφορά της γενικής μορφής του κτιρίου, ο αυτοσχεδιασμός και η μη διάκριση μεταξύ νέων και αυθεντικών στοιχείων. Σ Τ Υ Λ Ι ΣΤΙ ΚΉ ΑΠ Ο ΚΑΤΆΣΤΑΣΗ

Το 1840 εμφανίζεται στη Γαλλία η θεωρία της στυλιστικής αποκατάστασης με βασικό εκφραστή τον Viollet-le-Duc, (9) που εκφράζοντας το πνεύμα που επικρατούσε στην κριτική της τέχνης έδωσε επιστημονικό κύρος στον τομέα. Μέτρο αξιολόγησης των ιστορικών κτισμάτων ήταν η καθαρότητα του στυλ, purism. Συνεπώς ο αρχιτέκτονας συντηρητής είχε σκοπό να επαναφέρει το μνημείο στην αρχική του μορφή, αφαιρώντας τις μεταγενέστερες προσθήκες καθώς η μορφή υπερτερούσε της ιστορικότητας. Πραγματοποιούνται επίσης ανακατασκευές μεγάλων τμημάτων των μνημείων με βάση στυλιστικές συσχετίσεις με άλλα κτίρια. ΡΟ ΜΑΝ ΤΙ ΚΉ ΑΠ Ο ΚΑΤΆΣΤΑΣΗ

Παράλληλα στην Αγγλία γεννιέται η ιδέα της ρομαντικής αποκατάστασης από το αγγλικό ‘Anti-Restoration Movement’ που αντιτίθεται στην ιδεολογία της στυλιστικής αποκατάστασης και τις ανακατασκευές μεγάλης κλίμακας με βάση την καθαρότητα της μορφής. Εκφράζει τον απόλυτο σεβασμό στο μνημείο στην κατάσταση με την οποία φτάνει σε εμάς, αποτελεί μια φιλολογική στάση που αναγνωρίζει το μνημείο ως ιστορικό ντοκουμέντο που ανήκει ταυτόχρονα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Καταδικάζει κάθε ανθρωπινή επέμβαση και προτείνει μια συνεχή και προσεκτική συντήρηση του ιστορικού κτίσματος. Βασικός εκφραστής της θεωρίας

18 ήταν ο John Ruskin. (10) Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΚ Ή Α ΠΟΚΑ Τ Ά Σ Τ Α Σ Η

Στη δεκαετία του 1880-1890 εμφανίζεται στην Ιταλία η θεωρία της ιστορικής αποκατάστασης με βασικό εκφραστή τον Luca Beltrami. Όπως η στυλιστική αποκατάσταση, είναι θετική σε ανακατασκευές μεγάλου εύρους. Η ειδοποιός διαφορά τους όμως είναι ότι ο αρχιτέκτονας συντηρητής θα πρέπει να τεκμηριώνει με απτά στοιχεία, όπως σχέδια και ιστορικά ντοκουμέντα, τις επεμβάσεις του και να μην αναλώνεται σε στιλιστικές αυθαιρεσίες. ΕΠΙΣΤ ΗΜ Ο ΝΙΚ Ή Α Π Ο ΚΑ Τ Ά Σ Τ Α Σ Η

Την ίδια περίοδο εκφράζεται η θεωρία της επιστημονικής αποκατάστασης από τον Camillo Boito. Δίνεται έμφαση για πρώτη φορά στην ιστορική διάσταση της διατήρησης, οι μεταγενέστερες προσθήκες στα μνημεία κρίνονται αξιόλογες για τις μαρτυρίες τους και αποφεύγονται οι προσθήκες και οι ανακαινίσεις. Τονίζεται ότι οποιαδήποτε προσθήκη θα πρέπει να διαφοροποιείται να διακρίνεται από τα αυθεντικά στοιχεία του ιστορικού κτιρίου και κυρίως σε έργα της κλασσικής αρχαιότητας. Ο Gustavo Giovannoni που ήταν από τους βασικούς εκφραστές της θεωρίας, βοήθησε το 1931 στη σύνταξη του ‘Χάρτη της Αθήνας’ που προτείνει, ανάμεσα σε άλλα, τη διατήρηση του περιβάλλοντος του μνημείου καθώς και του ιδιαίτερου χαρακτήρα των πόλεων κοντά σε μνημεία. Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ή ΑΠΟΚ Α Τ Ά Σ Τ Α Σ Η

Ο Renato Bonelli, ως βασικός υποστηριχτής της θεωρίας, αναγνωρίζει την υπεροχή της καλλιτεχνικής αξίας του έργου. Ο συντηρητής θα πρέπει μέσα από μια κριτική διαδικασία αναγνώρισης της ποιότητας, να ολοκληρώσει το έργο οπτικά. Εδώ όμως διερωτόμαστε αν η αποκατάσταση ως ‘’μέθοδος κριτική’’ και ‘’πράξη δημιουργική’’ μπορεί να εξομοιωθεί με την ίδια την αρχιτεκτονική.

Η Θ Ε Ω Ρ Ί Α Τ ΟΥ C E S A RE BRA N D I

Το 1963 δημοσιεύτηκε η ‘Θεωρία της Αποκατάστασης’ του Cesare Brandi, όπου ορίζει την αποκατάσταση ως μια οποιαδήποτε επέμβαση που έχει ως σκοπό να επαναφέρει ένα προϊόν της ανθρώπινης

19 δραστηριότητας σε μια αποτελεσματική τάξη’’. Διατυπώνει ακόμα δυο βασικά αξιώματα: αποκατάσταση γίνεται μόνο στο υλικό του έργου και ο σκοπός της αποκατάστασης πρέπει να είναι η εν δυνάμει ενότητα του έργου, χωρίς ιστορική ή καλλιτεχνική πλαστογράφηση.

ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΤΆΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗ

Ο χάρτης της Βενετίας αποτελεί το νέο Διεθνή Χάρτη της Αποκατάστασης που διατυπώθηκε στη Βενετία στο Δεύτερο Διεθνές Συνέδριο των αρχιτεκτόνων και των τεχνικών των ιστορικών μνημείων το Μάιο του 1964. Λειτούργησε ως ένα νέο σύστημα αξιών και κανόνων για την αποκατάσταση ιστορικών μνημείων και συνόλων. Μια από τις πιο βασικές συμβολές στο πεδίο της αποκατάστασης αποτέλεσε η διεύρυνση του αντικειμένου της. (11)

Κάποια από τα άρθρα που διατυπώθηκαν είναι τα εξής: Άρθρο 1. Η έννοια ενός ιστορικού μνημείου δεν καλύπτει μόνο το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο αλλά και την αστική ή την αγροτική τοποθεσία, όχι μόνο για τις μεγάλες δημιουργίες αλλά και για τα ταπεινά έργα. Άρθρο 5. Το μνημείο ευνοείται πάντα από την δυνατότητά του να χρησιμοποιηθεί για κάποιο σκοπό ωφέλιμο στην κοινωνία εφόσον η χρήση αυτού υπόκειται σε κάποια όρια που ορίζονται από το ίδιο το μνημείο. Άρθρο 9. Η διαδικασία της αποκαταστάσεως είναι μια επέμβαση υψηλής εξειδίκευσης που επιβάλλεται να γίνεται κατ’ εξαίρεση. Έχει ως στόχο να διατηρήσει και να αποκαλύψει τις ιστορικές και αισθητικές αξίες του μνημείου και βασίζεται στον σεβασμό προς την αρχική του υπόσταση και τα αυθεντικά του στοιχεία. Σταματάει στο σημείο που αρχίζουν να υπάρχουν υποθέσεις. Πέρα από αυτό το σημείο, οποιαδήποτε εργασία που ενδεχομένως θα θεωρηθεί απαραίτητη θα πρέπει να διαχωρίζεται από την αρχική αρχιτεκτονική σύνθεση και να φέρνει την σφραγίδα της εποχής μας. Άρθρο 11. Οι αξιόλογες προσθήκες όλων των εποχών στη σημερινή υπόσταση ενός μνημείου πρέπει να γίνουν σεβαστές, γιατί σκοπός της αποκαταστάσεώς του δεν είναι η ενότητα του αρχικού του ρυθμού.

1.3

20 Άρθρο 12. Τα στοιχεία που προορίζονται να αντικαταστήσουν τμήματα του μνημείου που έχουν καταστραφεί, πρέπει να ενσωματώνονται αρμονικά στο σύνολο, αλλά και να διακρίνονται από τα αυθεντικά μέρη.

Στο διάστημα μεταξύ 1960 και 1975 διατυπώθηκαν δυο νέες θεωρήσεις που ανάγονται στην απλή διατήρηση ή την επέμβαση. Η θεωρία της καθαρής διατήρησης παρουσιάζει ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για την επιστημονική έρευνα και μια υπερευαισθησία ως προς την ιστορικότητα, ακόμα και δευτερευόντων στοιχείων καθώς όλα αποτελούν σημαντικά ιστορικά ντοκουμέντα και προτρέπει τον αρχιτέκτονα να πραγματοποιεί μια καθαρά αυστηρή διατήρηση. (12) Η δεύτερη τάση είναι η ‘ξαναολοκλήρωση της εικόνας’ που υποστηρίζει ότι η αποκατάσταση είναι μια δυναμική επέμβαση που αποσκοπεί στην εν δυνάμει ενότητα του έργου με την ανασύσταση της εικόνας. Πρέπει όμως να τεκμηριώνεται μέσα από ένα αυστηρό κριτικό έλεγχο και να είναι αναγνωρίσιμη και αναστρέψιμη χωρίς μιμητισμούς που απειλούν την αυθεντικότητα του κτιρίου.

Άλλες θεωρήσεις που παρουσιάζονται αυτήν την περίοδο είναι οι εξής: η αποκατάσταση της αρχικής μορφής του μνημείου όπου γίνονται συχνά υποθέσεις για τη μορφή και αγνοούνται όλες οι μεταγενέστερες φάσεις, δίνοντας έτσι μια ψευδή ιστορική πραγματικότητα, οι συμβολικές παλινορθώσεις που πραγματοποιούνται σε μνημεία μεγάλης ιστορικής και συναισθηματικής αξίας μετά από μεγάλες καταστροφές, ο αρχαϊσμός και η παραδοσιοκρατία με πολιτικούς στόχους όπου εθνικιστικά κινήματα προτρέπουν την επιστροφή στο παρελθόν με μια τάξη ‘νέου αρχαϊσμού’. (13)

Τον Οκτώβριο του 1975 συντάσσεται η Διακήρυξη του Άμστερνταμ που διατύπωσε την έννοια της ολοκληρωμένης διατήρησης. Περιλαμβάνει όλα τα προϊόντα της πολιτιστικής κληρονομιάς, από τα πιο ταπεινά έως τα πιο μνημειώδη, από τα αρχαία έργα έως τα σύγχρονα μαζί με το περιβάλλον τους και ακόμα και ολόκληρες περιοχές πολιτιστικού ενδιαφέροντος και τοποθετεί τη διατήρησή τους στο πεδίο της πολεοδομίας και χωροταξίας. Προϋποθέτει την ευθύνη των κρατικών φορέων, την διατύπωση ειδικής νομοθεσίας για τα ιστορικά κτίρια και σύνολα και την ανάλογη χρηματοδότηση για την αντιμετώπιση της διατήρησης ως μια μακροπρόθεσμη πρακτική που δεν θα επηρεάζεται πλέον από τις

(11) (Χάρτης της Βενετίας, Αρχιτεκτονική και συντήρηση μνημείων) (12) ‘’Στο χώρο της τέχνης το παν έχει σημασία, το παν είναι καλλιτεχνικό, ακόμη και τα υλικά, οι τεχνικές, τα στηρίγματα, τα σχήματα της τυπολογίας και της εικόνας, ακόμη και η κατάσταση διατήρησης» Giulio Carlo Argan (13) (Ιωαννίδου) (14) Phillippot, Paul, Encyclopedia of world art, restoration and conservation (Λάββας, 1977) σελίδα 39

21 εκάστοτε αντιλήψεις σχετικά με την αποκατάσταση.

Σήμερα, το κόστος ενός διατηρητέου κτιρίου αντιτίθεται στο κέρδος του ιδιώτη και η πολιτεία διαμορφώνει ειδικούς κανόνες αξιολόγησης των ιστορικών κτιρίων ώστε να επιτρέπονται οι προσθήκες και οι επεμβάσεις που αποσκοπούν να μετριάσουν το χάσμα των δυο αυτών παραγόντων. Σύμφωνα με εμπεριστατωμένη μελέτη του εκάστοτε κτιρίου οργανώνονται οι επεμβάσεις σε βαθμίδες: διατήρηση ολόκληρου του κτιρίου, διατήρηση μόνο του κελύφους ή διατήρηση των όψεων.

‘Στην εποχή μας με την εξέλιξη της κριτικής και των επιστημονικών τεχνικών μεθόδων, η συντήρηση και η αποκατάσταση παίρνουν καινούργιες διαστάσεις’ (14).

ΔΙΑΔΙΚΑΣΊΑ ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΆΧΡΗΣΗΣ

Η διαδικασία αποκατάστασης ενός ιστορικού κτιρίου είναι μια διαδικασία που απαιτεί εκτενή έρευνα, γνώση του αντικειμένου και τεκμηρίωση σε κάθε στάδιό της. Μπορούμε να διακρίνουμε τρία βασικά στάδια: την ανάλυση, τη σύνθεση και την πρόταση.

1.4

ΑΝ ΆΛΥΣΗ

Η φάση της ανάλυσης ξεκινά από την πρώτη μας επαφή με το ιστορικό κτίριο. Εμπεριέχει την εξέταση και τη μελέτη του κτιρίου σε πολλές κλίμακες και επίπεδα για να υπάρχει η καλύτερη δυνατή τεκμηρίωση. Ανάλογα με το είδος του μνημείου οι διαδικασίες μπορεί να διαφέρουν αλλά τα βασικά είναι η ιστορική ανάλυση, η πολεοδομική, η αρχιτεκτονική.

Κατά την ιστορική ανάλυση εξετάζουμε την ιστορικότητα του κτιρίου για να διαπιστώσουμε την σπουδαιότητά του χρησιμοποιώντας πηγές, μαρτυρίες αλλά και το ίδιο το κτίριο. Έτσι εντοπίζουμε τις ιστορικές φάσεις του κτιρίου, τις μεταγενέστερες προσθήκες ή αλλοιώσεις της αρχικής του μορφής και κατηγοριοποιούμε όλα τα στοιχεία που μαρτυρούν την ιστορική εξέλιξη του μνημείου.

Το περιβάλλον του μνημείου αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του χαρακτήρα του και τυχόν αλλοιώσεις που έχουν συμβεί σε αυτό επηρεάζουν την κλίμακά του, τον τρόπο θέασης αλλά κυρίως την ταυτότητα και το πνεύμα του τόπου. Σε αυτό το σημείο μελετάμε τόσο το σύγχρονο τοπίο του μνημείου αλλά και το παρελθόν του από

22 πολεοδομική πλευρά, π.χ. χρήσεις γης, δομημένο αδόμητο κ.ά..

Η αρχιτεκτονική ανάλυση αφορά την εκτεταμένη μελέτη του ίδιου του κτιρίου στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Είναι απαραίτητη η αρχιτεκτονική και φωτογραφική αποτύπωση του κτιρίου και η απεικόνισή του, η ανάλυση της τυπολογίας και της μορφολογίας του, η αξιολόγηση της στατικής του δομής και των υλικών κατασκευής και εντοπίζεται η παθολογία. ΣΎ ΝΘ Ε ΣΗ

Στην φάση της σύνθεσης αξιολογούμε τις παραπάνω αναλύσεις ώστε να απαντήσουμε κάποια βασικά ερωτήματα: ποιά είναι τα βασικά προβλήματα του κτιρίου; ποιές είναι οι άξιες που προβάλλει; τι ευκαιρίες παρουσιάζει η αξιοποίηση του; από τι κινδυνεύει;

Αφού απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα πρέπει να ορίσουμε τις κατευθυντήριες αρχές που θα καθορίσουν την επέμβασή μας όσον αφορά την ιστορικότητα και τις φάσεις του κτιρίου, τη σχέση του με το περιβάλλον, τις αρχιτεκτονικές του αξίες και τη στατική του επάρκεια. ΠΡΌ Τ ΑΣ Η

Στο τρίτο και τελευταίο στάδιο καθορίζουμε και οριστικοποιούμε την φιλοσοφία των επεμβάσεων ώστε να αναδείξουμε τις αξίες του μνημείου.

Ακόμη μελετάμε και ορίζουμε τη νέα χρήση ή την επαναφορά της αρχικής χρήσης για τον μνημείο καθώς η επανάχρηση αποτελεί βασικό μέσο για τη διατήρησή του στο μέλλον και ακόμη το επανατοποθετεί στην καθημερινότητα της εκάστοτε κοινωνίας. Πρέπει να λάβουμε υπόψη την εποχή κατασκευής του μνημείου, τις παλαιότερες επεμβάσεις, τον βαθμό φθοράς του, τα αρχιτεκτονικά του χαρακτηριστικά και τη συμβατότητά τους με το νέο κτιριολογικό μας πρόγραμμα και τις ανάγκες της περιοχής. Σκοπός είναι να ικανοποιήσαμε τις σύγχρονες ανάγκες άνεσης με σεβασμό στην ιστορικότητα του κτίσματος.

Κατόπιν ορίζουμε τις απαραίτητες εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης τόσο σε επιμέρους αρχιτεκτονικά μέλη αλλά και στο σύνολο του κτιρίου με τρόπους αναστρέψιμους και διακριτούς που ικανοποιούν όμως τις απαραίτητες ανάγκες προστασίας. Ταυτόχρονα σχεδιάζουμε τις αρχιτεκτονικές επεμβάσεις ή και προσθήκες ανάλογα με την επιλογή της χρήσης που έχουν σκοπό να αναδείξουν το

23 ιστορικό κτίριο, να το εκσυγχρονίσουν και να το προσαρμόσουν στη νέα χρήση.

Τέλος πρέπει να επισημάνουμε ότι η διαδικασία αποκατάστασης θα πρέπει να είναι ευέλικτη καθώς κατά το στάδιο των καθαιρέσεων και την αρχή των εργασιών στο μνημείο ενδέχεται να αποκαλυφθούν νέα στοιχεία που πιθανώς επηρεάζουν την μελέτη και την πρότασή μας.

ΜΈΡΟΣ 2ο Ιστορία και εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής

‘Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική περιγράφει οπτικά την ιδέα του ιερού, που είναι θεμελιώδης ανάγκη του ανθρώπου’ Mario Botta

26

2.1 ΒΑΣΙΚΈΣ

ΈΝΝΟΙΕΣ

Αίθριο: τετράπλευρη αυλή που αναπτυσσόταν μπροστά από τη δυτική πλευρά (κύρια είσοδος) των χριστιανικών βασιλικών και περικλειόταν από στοές. Άμβωνας: το επίσημο βήμα μέσα σε μια εκκλησία για την ανάγνωση των γραφών και το κήρυγμα. Αναθηματικές παραστάσεις: ζωγραφικές ή ψηφιδωτές παραστάσεις στον κυρίως χώρο του ναού, που απεικονίζουν σημαίνοντα πρόσωπα, μόνα τους ή με συνοδεία. Αψίδα: η ημικυκλική απόληξη της ανατολικής πλευράς των βασιλικών. Εσωτερικά καλύπτεται με θόλο και είναι ημικυκλική, ενώ εξωτερικά καλύπτεται με κλιμακωτή στέγη και μπορεί να είναι πεταλόσχημη, ορθογώνια ή και πολυγωνική. Αρκοσόλιο: υπόγειος ιδιωτικός τάφος συνήθως στεγασμένος με τόξο. Βαπτιστήριον: πρόκειται για ένα χώρο στο εσωτερικό του οποίου τελούταν το μυστήριο του Βαπτίσματος, μέχρι την καθιέρωση του νηπιοβαπτισμού τον 6ο αι. Αποτελούσε τμήμα του ναού, αλλά μπορούσε να

είναι και ξεχωριστό κτίριο, κατά κανόνα περίκεντρο, που διέθετε κτιστή, σταυρόσχημη κολυμβήθρα και τρούλο. Βασιλική: δρομικός τύπος εκκλησίας μεγάλων διαστάσεων. Εσωτερικά υποδιαιρούνταν συνήθως σε τρία ή και περισσότερα κλίτη. Κατά κανόνα το μεσαίο κλίτος φωτιζόταν από υπερυψωμένο φωταγωγό. Βασιλική με εγκάρσιο κλίτος: παραλλαγή του τύπου της βασιλικής, στην οποία ένα άλλο επίμηκες κλίτος παρεμβάλλεται εγκάρσια ανάμεσα στο μεσαίο κλίτος και την αψίδα του ιερού. Βασιλική με τρούλο: τύπος εκκλησίας με τετράγωνη ή ορθογώνια κάτοψη και με θολοσκεπή τόσο το μεσαίο όσο και τα πλάγια κλίτη και τα υπερώα. Σε αυτόν, ο τρούλος καλύπτει το κεντρικό διαμέρισμα του μεσαίου κλίτους. Βασιλική σταυρική: κατηγορία βασιλικών, που σχηματίζεται με δύο καθέτως διασταυρούμενες τρίκλιτες βασιλικές. Βήμα (ιερό βήμα): πρόκειται για το ανατολικό τμήμα του ναού που καταλήγει σε αψίδα.

27 Διακονικό: το διακονικό ήταν ένα δωμάτιο με κόγχη, προσκολλημένο συνήθως στη νότια πλευρά της εκκλησίας, όπου κατατίθεντο οι προσφορές των πιστών. Αργότερα μεταφέρθηκε ως χώρος στο ανατολικό μέρος του νότιου κλίτους, δίπλα στο ιερό βήμα. Δωδεκάορτο: πρόκειται για τις δώδεκα μεγάλες εορτές της Ορθοδοξίας που σχετίζονται με τον βίο του Χριστού και της Παναγίας και ιστορούνται σε ισάριθμες σκηνές, αποτελώντας τον πυρήνα του εικονογραφικού προγράμματος ενός ναού. Εξωνάρθηκας: η εξωτερική στοά στο δυτικό τμήμα του ναού ανάμεσα στο νάρθηκα και το αίθριο. Επίθημα: αρχιτεκτονικό μέλος που τοποθετείται επάνω από τα κιονόκρανα των τοξοστοιχιών. Επιστύλιο: αρχιτεκτονικό μέλος που συνδέει μεταξύ τους κίονες ή πεσσούς. Εσωρράχιο: το καμπύλο εσωτερικό μέρος των τόξων του ναού, το οποίο συνήθως κοσμούνταν με ψηφιδωτά, τοιχογραφίες ή πλακίδια μαρμάρων. Ζωφόρος: ο όρος χρησιμοποιείται στην αρχιτεκτονική για να περιγράψει

τη ζώνη του ναού πάνω από το επιστύλιο. Ημισύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο: πρόκειται για μια από τις τέσσερις παραλλαγές του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Στον τύπο αυτόν, τμήμα του ορθογώνιου χώρου του ιερού βήματος εισχωρεί και εγγράφεται στο κεντρικό τετράγωνο, χάνοντας έτσι την αρχιτεκτονική του αυτοτέλεια, καθώς οι δύο χώροι δεν διαχωρίζονται με σαφήνεια. Ημιχώνιο: μικρό τόξο ή τεταρτοσφαιρική κόγχη που γεφυρώνει τις γωνίες ενός τετραγώνου διαμερίσματος μετασχηματίζοντάς το σε οκτάγωνο κατάλληλο για την υποδοχή τρούλου μεγάλης διάστασης. Θολίτες: τούβλα ή λαξευμένες πέτρες που σχηματίζουν το τόξο. Θόλος μοναστηριακός: θόλος που προκύπτει από την αλληλοτομία κυλινδρικών επιφανειών. Θόλος πτυχωτός: θόλος αποτελούμενος από κοίλους τομείς ημισφαιρικής χάραξης. Θριγκός: η ανωδομή σειράς κιόνων. Αποτελείται από το επιστύλιο, την ζωοφόρο και το γείσο.

28 Καθολικό: ο κυρίως ναός του μοναστηριού. Κατά κανόνα ήταν ο μεγαλοπρεπέστερος και βρισκόταν σε κεντρικό σημείο της αυλής. Καμάρα: κυλινδρικός θόλος Κεραμοπλαστικός διάκοσμος: τα κεραμικά και πλίνθινα διακοσμητικά στοιχεία στις εξωτερικές επιφάνειες των τοίχων του ναού. Κιβώριο: θολωτή ή πυραμιδοειδής κατασκευή που καλύπτει την Αγία Τράπεζα των παλαιοχριστιανικών ναών, εικόνες ή λείψανα Αγίων. Μοιάζει με οικίσκο και στηρίζεται σε 4 ή 6 κίονες σχηματίζοντας αντίστοιχα τετράγωνο ή κύκλο. Κινστέρνα: δεξαμενή συλλογής νερού. Είχαν συνήθως ορθογώνιο σχήμα και στεγάζονταν με καμάρες. Κίονας: κυλινδρικό κατακόρυφο στήριγμα. Οι βυζαντινοί κίονες είναι κατά κανόνα μαρμάρινοι, συνήθως μονολιθικοί και αράβδωτοι. Κιονόκρανο: το ανώτερο τμήμα ενός κίονα που φέρει διακόσμηση και πάνω στο οποίο στηρίζεται το επιστύλιο. Στους Βυζαντινούς ναούς επικρατούσε το κορινθιακού τύπου κιονόκρανο σε διάφορες

παραλλαγές. Κλίτη: οι διάδρομοι που διαμορφώνονται στο εσωτερικό των ναών μεταξύ των κιονοστοιχιών στις βασιλικές. Ο αριθμός τους ποικίλλει από τρία ως εννέα με ευρύτερο και ψηλότερο το κεντρικό. Κόγχη: η αψίδα. Εσωτερικά είναι ημικυκλική, ενώ εξωτερικά μπορεί να είναι πεταλόσχημη, ορθογώνια, τριφυλλόσχημη ή πολυγωνική. Κοσμήτης: αρχιτεκτονικό μέλος που διαχωρίζει καθ’ ύψος τις επιφάνειες, τόσο τις εσωτερικές, όσο και τις εξωτερικές, των ναών. Στην ουσία πρόκειται για μία λεπτή, ημικυκλικής συνήθως διατομής, προεξέχουσα ταινία. Κουφικά: διακοσμητικά μοτίβα που μιμούνται την πρώτη αραβική γραφή. Κρύπτη: θολοσκεπής αίθουσα κάτω από το δάπεδο ενός ναού. Συνήθως βρισκόταν στο ανατολικό τμήμα της εκκλησίας, κάτω από την Αγία Τράπεζα. Κτήτορας: το πρόσωπο, συνήθως μέλος της αριστοκρατίας ή αξιωματούχος, που παρείχε την οικονομική υποστήριξη για την εκτέλεση και την ολοκλήρωση ενός έργου.

29 Λιτή: ο ευρύχωρος νάρθηκας των μοναστηριακών ναών, όπου τελείται η Ακολουθία της Λιτής. Λοφίο: σφαιρικό τρίγωνο που συνορεύει με τόξα. Προκύπτουν από την αλληλοτομία ενός ορθού πρίσματος με τετράγωνη βάση και ενός ημισφαίριου. Τα λοφία διαμορφώνουν μια βάση πάνω στην οποία μπορεί να στηριχθεί ένας θόλος.

Οκταγωνικός ναός: μονόχωρος τύπος εκκλησίας με τετράγωνη κάτοψη που καλύπτεται με τρούλο, ο οποίος έχει οκταγωνική στήριξη με τέσσερα τόξα και τέσσερα ημιχώνια. Οπαίο: το κυκλικό άνοιγμα στην κορυφή του τρούλου. Οπτόπλινθος: πλίνθος από πηλό, ψημένο στο καμίνι.

Μαρμαροθέτημα: ψηφιδωτό που αποτελείται από μικρά πολύχρωμα κομμάτια μαρμάρου.

Ορθομαρμάρωση: η κάλυψη της επιφάνειας τοίχου με μαρμάρινες πλάκες

Μονόλοβο παράθυρο: παράθυρο με ένα μόνο άνοιγμα, το οποίο απολήγει στην κορυφή του σε τόξο.

Παθών κύκλος: το σύνολο των παραστάσεων που απεικονίζουν με χρονική σειρά τα Πάθη του Χριστού.

Νάρθηκας: ο νάρθηκας είναι η στενόμακρη αίθουσα που εκτείνεται σε όλο το μήκος της δυτικής πλευράς της βασιλικής. Προήλθε από την ανατολική στοά του αιθρίου, η οποία ενσωματώθηκε στο ναό. Χρησίμευε ως χώρος παραμονής των κατηχουμένων, οι οποίοι δεν επιτρεπόταν να παρακολουθήσουν το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας.

Παραβήματα: έτσι ονομάζονται στη βυζαντινή αρχιτεκτονική η Πρόθεση και το Διακονικό, οι χώροι δηλαδή εκατέρωθεν του κυρίως Ιερού Βήματος.

Οδοντωτές ταινίες: διακοσμητικά κεραμοπλαστικά στοιχεία που μπορεί να είναι επιμήκη, ή να συναντώνται κατά μήκος της επίστεψης της στέγης, ως πλαίσια σε παράθυρα. Μπορεί να είναι μονές ή διπλές.

Παρεκκλήσι: πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναΐσκο, ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση. Παστοφόρια: πρόκειται για τους δύο ορθογώνιους ή τετράγωνους χώρους που πλαισίωναν την αψίδα του ιερού σε παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Πολύ νωρίς το

30 βόρειο ονομάστηκε πρόθεση, λόγω της προετοιμασίας των Τιμίων Δώρων και νότιο, όπου χρησίμευε ως σκευοφυλάκιο, διακονικό. Περίκεντρο κτήριο: αρχιτεκτονική μορφή που χρησιμοποιήθηκε ευρέως κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Σε αντίθεση με τη βασιλική, στην οποία τονίζεται ο κατά μήκος άξονας, εδώ δίδεται έμφαση στον κατακόρυφο άξονα, γύρω απ’ τον οποίο οργανώνεται ο χώρος. Ανάλογα με τη μορφή τους, τα κτήρια αυτά διακρίνονται σε κυκλικά, οκταγωνικά, εξαγωνικά, τρίκογχα και τετράκογχα. Περίστωο: ο ενιαίος χώρος που περιβάλλει περιμετρικά τον κυρίως ναό ή τον περίκεντρο πυρήνα ενός κτίσματος. Στις τρουλλαίες βασιλικές το περίστωο σχηματίζεται από τα πλάγια κλίτη και το δυτικό τμήμα του ναού. Αργότερα περίστωα περιέκλειαν και σταυροειδείς εγγεγραμμένους πυρήνες. Πεσσός: στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Πλινθοπερίκλειστο σύστημα: τρόπος δόμησης κατά τον οποίο ισόδομοι λίθοι πλαισιώνονται από πλίνθους (τούβλα) οριζόντια και κάθετα τοποθετημένες μέσα στο

κονίαμα των οριζόντιων και κάθετων αρμών, σε μονές ή διπλές σειρές. Πολύλοβο παράθυρο: παράθυρο με πολλαπλά ανοίγματα που απολήγουν σε τόξα. Πρεσβυτέριο: κατοικία ιερέα Πρόθεση: χώρος στα βόρεια του ιερού βήματος των ναών με κόγχη, όπου φυλάσσονται τα Τίμια Δώρα πριν την Μεγάλη Είσοδο, και η Θεία Κοινωνία μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας. Πρόπυλο: η μνημειώδης είσοδος του ιερού περιβόλου μιας εκκλησίας ή ενός αυτοκρατορικού ανακτόρου. Πρόστωο: είδος στοάς που σχηματιζόταν μπροστά στην είσοδο των κτιρίων και αποτελούνταν από μια κιονοστοιχία που στήριζε την προέκταση της οροφής που προστάτευε την είσοδο. Πυλώνας: μεγάλη εξωτερική θύρα που αποτελεί την κύρια είσοδο μεγάρου, ανακτόρου, μονής, κλπ. Σολέα: ο υπερυψωμένος διάδρομος που οδηγεί από το βήμα στον αμβώνα. Σπόλια: αρχιτεκτονικά μέλη από παλαιότερα μνημεία, τα

31 οποία επαναχρησιμοποιούνται ως οικοδομικό υλικό σε μεταγενέστερη εποχή. Σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός: τύπος εκκλησίας που υποδιαιρείται με τη διασταύρωση δύο καμαρόσκεπων κεραιών σε εννέα διαμερίσματα: ένα κεντρικό τετράγωνο με τρούλο, τέσσερα μικρά γωνιακά τετράγωνα, σε χαμηλότερο ύψος με τρουλίσκους, σταυροθόλια ή καμάρες και τέσσερα καμαρόσκεπα ορθογώνια. Σταυροειδής ναός με τρούλο: τύπος εκκλησίας στον οποίο ο κεντρικός πυρήνας σχηματίζει σταυρό και καλύπτεται με τρούλο και τέσσερεις ημικυλινδρικές καμάρες. Σταυροειδής ναός: τύπος εκκλησίας που χαρακτηρίζεται από μια σταυρική ενότητα, εγγεγραμμένη σε τετράγωνο. Σταυροθόλιο: θόλος που προκύπτει από την αλληλοτομία δύο ημικυλινδρικών καμαρών. Σύνθρονο: ημικυκλική λίθινη ή μαρμάρινη βαθμιδωτή κατασκευή καθισμάτων στο εσωτερικό της αψίδας του Ιερού Βήματος των παλαιοχριστιανικών κυρίως ναών, που χρησίμευε ως κάθισμα για τους κληρικούς.

Σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος: παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, στον οποίο αναπτύσσεται ένας ανεξάρτητος χώρος «το τριμερές ιερό βήμα» ανατολικά του σταυρικού πυρήνα του κυρίως ναού. Τέμπλο: το φράγμα που χωρίζει το ιερό βήμα από τον υπόλοιπο ναό. Το τέμπλο μπορεί να είναι μαρμάρινο, ξυλόγλυπτο ή και κτιστό κοσμημένο με τοιχογραφίες. Τοιχογραφία: ζωγραφική παράσταση στην επιφάνεια τοίχου ή οροφής οικοδομήματος. Τρίβηλο: το τοξωτό τριπλό άνοιγμα ανάμεσα στον εσωνάρθηκα και το μεσαίο κλίτος. Τρούλος: ημισφαιρικός θόλος που στηρίζεται σε κυλινδρικό ή πολυγωνικό τύμπανο. Τύμπανο: το αρχιτεκτονικό τμήμα του ναού, κυλινδρικό ή πολυγωνικό πάνω στο οποίο στηρίζεται ημισφαιρικός θόλος. Υπερώο: όροφος που αναπτύσσεται περιμετρικά του ναού επάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα. Χριστολογικός κύκλος: το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο

32 εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αναφέρονται στη ζωή του Χριστού, από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, μέχρι την Ανάληψη του Χριστού. Ψηφιδωτό: σχέδιο ή παράσταση που σχηματίζεται με τη συναρμολόγηση και συγκόλληση ποικιλόχρωμων ψηφίδων.

Apse: αψίδα, το ημικυκλικό τέρμα του ιερού.

Aisles: πλευρικά κλίτη.

Ambulatory: ο διάδρομος που περικλείει το ιερό.

Arcade: τοξοστοιχία Barrel vault: ημικυκλικός θόλος που καλύπτει ορθογώνιο χώρο.

Buttress: αντηρίδα.

Chancel: το ανατολικό τμήμα του ναού για τους κληρικούς, ιερό.

Chapter house: χώρος συνάντησης για τους κληρικούς ή τους αξιωματούχους σε ένα μοναστήρι.

Choir: ο χώρος στο ιερό για τη χορωδία.

Clerestory: τα ανοίγματα στο ανώτερο τμήμα τοιχοποιίας του κεντρικού κλίτους.

Cloister: σκεπασμένος διάδρομος με τοξοστοιχίες γύρω από το κεντρικό αίθριο μοναστηριού.

Friary: μοναστήρι Gabled roof: δίριχτη στέγη.

Lateral chapel: πλευρικό παρεκκλήσι.

Narthex: νάρθηκας.

Nave: το κεντρικό κλίτος ενός ναού.

Niche: ημικυκλική κόγχη.

Parish: ενορία.

Presbytery: ο χώρος γύρω από την Αγία Τράπεζα σε ένα ναό.

Pulpit: άμβωνας.

Quadrangle: περίβολος.

Refectory: τραπεζαρία μοναστηριού.

Reredos: ρετάμπλ, θρησκευτικολειτουργικές κατασκευές με ένα ή περισσότερους πίνακες που κοσμούν το χώρο πίσω από την Αγία Τράπεζα σε ένα καθολικό ναό.

Ribbed Vault: σταυροθόλιο με νευρώσεις Secular: κοσμικός.

Sepulchre: τάφος.

Scissor braced roof: ψαλιδωτά ζευκτά.

Scriptorium: εργαστήριο γραφής, αντιγραφής και εικονογράφησης ιερών κειμένων σε μοναστήρι.

Steeple: καμπαναριό.

Transept: εγκάρσιο κλίτος.

Undercroft: κρύπτη.

Krautheimer, R., (1991), Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή αρχιτεκτονική, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Stewart, C., (1954), Early Christian, Byzantine and Romanesque architecture, London, Longmans, Green and Co.

‘Εξερευνώντας τον κόσμο του βυζαντίου’ http://exploringbyzantium.gr/EKBMM/ Page?name=index&lang=gr

‘Glossary of Medieval Art and Architecture’ http://www.pitt.edu/~medart/menuglossary/INDEX.HTM

33

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΉ ΑΝΆΛΥΣΗ ΟΡΘΌΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΊΑΣ

1. Άγιος Τίτος Γόρτυνας.

Σε αυτό το κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τους βασικούς τύπους ορθόδοξων βυζαντινών ναών που συναντάμε στα παραδείγματα που θα αναλύσουμε. Οι τύποι των ναών παρουσιάζονται μέσα στην ιστορική αναδρομή της ναοδομίας και αποτελούν κατά βάση σταδιακή εξέλιξη ο ένας του άλλου. Εκφράζουν τα αρχιτεκτονικά πρότυπα του Χριστιανισμού από την Παλαιοχριστιανική έως την Υστεροβυζαντινή περίοδο.

Οι πρώιμες χριστιανικές συνθέσεις παίρνουν μια επεξεργασία με τη σταδιακή εξάπλωση της θρησκείας όπου αλλάζει ο προσανατολισμός, το εσωτερικό του ναού γίνεται το επίκεντρο και εμπλουτίζεται ο διάκοσμος και η γεωμετρία. Έτσι ο χριστιανικός ορθόδοξος ναός απαλλάσσεται από τα Ρωμαϊκά και Αρχαιοελληνικά του πρότυπα και φτάνει στην ακμή του τον 6ο αιώνα με την Αγία Σοφία του Ιουστινιανού. Αργότερα, με τις καινοτομίες στην θολοδομία γεννιούνται και οι μεταγενέστεροι τύποι που είναι εντυπωσιακές και σύνθετες κατασκευές όπου η μορφολογία παίρνει στατικό χαρακτήρα.

2.2

34 ΒΑ ΣΙΛ ΙΚ Ή

Οι βασιλικές, που είχαν αστική λειτουργία στη Ρωμαϊκή εποχή, επιλέχθηκαν για τους πρώτους αυτοκρατορικούς χριστιανικούς ναούς τον 4ο αιώνα.

Η βασιλική ως χριστιανικός ναός είναι μεγάλη ορθογώνια αίθουσα που χωρίζεται με κιονοστοιχίες σε τρία ή πέντε κλίτη ανάλογα με το μέγεθος του εκκλησιάσματος. Το μεσαίο κλίτος είναι μεγαλύτερο και ψηλότερο με ανοίγματα. Στα ανατολικά καταλήγει σε ημικυκλική αψίδα, το ιερό. Κατά βάση στεγάζεται με δίριχτη ξύλινη στέγη.

Η βασιλική χαρακτηρίζεται από τη ιεράρχηση των χώρων με σταδιακή ιερότητα. Το αίθριο έχει συμπληρωματική λειτουργία, ο νάρθηκας λειτουργεί ως προθάλαμος, τα πλάγια κλίτη προορίζονται για τους πιστούς, το κεντρικό για ιερατικές πομπές και επισήμους και η ιερότητα κορυφώνεται με το εγκάρσιο κλίτος και το ιερό. (1)

2. Τομή και κάτοψη βασιλικής του 4ου αιώνα.

35 Π ΕΡΊΚΕΝ ΤΡΟ Σ Ν ΑΌΣ

Οι ροτόντες, που είχαν το ρόλο μαυσωλείων, άρχισαν τον 4ο αιώνα να ενσωματώνονται στα συγκροτήματα των βασιλικών.

Αυτά τα ταφικά μνημεία αγίων ή μαρτύρων ήταν συνήθως κυκλικά ή οκταγωνικά κτίρια με ξύλινη στέγη. Σε αντίθεση με τη βασιλική, τονίζεται ο κατακόρυφος άξονας με τη σταδιακή ανάταση των θόλων που στηρίζουν τον τρούλο. Το ιερό βρίσκεται στο κέντρο του ναού σε υπερύψωση.

3α. Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. 3β. Τομή και κάτοψη της Ροτόντας.

ΒΑ ΣΙΛ ΙΚ Ή Μ Ε Τ Ρ Ο Ύ Λ Ο

Η κατασκευή του θόλου - τρούλου συνδέεται με τη ναοδομία και δημιουργείται σε ένα κομβικό σημείο για τη βυζαντινή αρχιτεκτονική ο τύπος της βασιλικής με τρούλο. Η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη συνδυάζει το σχήμα της βασιλικής με το περίκεντρο ναό για πρώτη φορά τον 6ο αιώνα. (2)

Σε αυτούς τους ναούς το ύψος αναδεικνύεται στον κεντρικό πυρήνα που διαθέτει και δεύτερο όροφο. Βασική καινοτομία του ρυθμού ήταν η στήριξη του τρούλου σε σφαιρικά τρίγωνα που ελευθερώνουν τον κεντρικό χώρο του ναού από πεσσούς ή κίονες. Ο τεράστιος ανοιχτός χώρος κάτω από τον τρούλο εκφράζει δέος και επηρεάζει την πνευματική κατάσταση του πιστού.

36

4. Τομή της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.

ΣΤΑ ΥΡ ΟΕ ΙΔ Ή Σ Ε Γ Γ Ε Γ ΡΑ ΜΜΈ Ν Ο Σ Ν Α Ό Σ

Ο τύπος του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού που εμφανίζεται κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο ως νέα δημιουργία με στοιχεία παλαιότερων μορφών εμφανίζει διάφορες φάσεις μέχρι την καθιέρωση του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο τον 10ο αιώνα.

Γενικά περιλαμβάνει όλους τους ναούς που ο κεντρικός χώρος και οι στέγες σχηματίζουν σταυρό που εγγράφεται σε ορθογώνιο. Ο σταυρός εμφανίζεται από τη διασταύρωση του εγκάρσιου κλίτους με το κεντρικό. Στην τομή τους υψώνεται ψηλός τρούλος μικρής διαμέτρου με ανοίγματα στο τύμπανο. (3)

5. Άγιοι Ασώματοι Θησείου.

37 Ο ΚΤΑΓΩΝ Ι ΚΌΣ Ν ΑΌΣ

Αυτός ο τύπος είναι η σημαντικότερη αρχιτεκτονική δημιουργία της Μεσοβυζαντινής περιόδου καθώς αναβιώνει την αρχιτεκτονική πολυπλοκότητα της εποχής του Ιουστινιανού.

Ο εσωτερικός κεντρικός χώρος διευρύνεται και απουσιάζει το τύμπανο. Η ενότητα του χώρου επιτυγχάνεται με το νέο σύστημα στήριξης του τρούλου, όπου τα φορτία του μεταφέρονται με τέσσερα ημιχώνια σε οκτώ τόξα. Απουσιάζει η εσωτερική διάσπαση του χώρου που επικρατεί στους σταυροειδείς ναούς.

6. Σωτείρα Λυκόδημου.

ΠΕΝ ΤΆΤΡΟ ΥΛΟ Σ Ν ΑΌΣ

Ο πεντάτρουλος τύπος ναού που εμφανίζεται κατά τη δυναστεία των Κομνηνών το 12ο αιώνα εκφράζει εκ νέου την πολυτέλεια των βυζαντινών ναών.

Αποτελεί εξέλιξη του τύπου του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού. Οι ογκώδεις πεσσοί μετατρέπονται σε κομψές κολώνες, τα γωνιακά διαμερίσματα διευρύνονται και καλύπτονται με χαμηλότερους ανεξάρτητους τρούλους. Αισθητικά ο όγκος του ναού εξισορροπείται στο εξωτερικό με την προσθήκη των τεσσάρων τρουλίσκων.

7. Παναγίας Παντάνασσας Βοιών Λακωνίας.

38 ΔΙΆ Ρ Θ Ρ Ω Σ Η ΝΑ Ο Ύ

Οι ορθόδοξοι ναοί ακολουθούν κατά βάση την παρακάτω διάταξη.

Το δυτικό τμήμα του ναού ονομάζεται νάρθηκας και αποτελεί τον προθάλαμο πριν τον κυρίως ναό. Συχνά υπάρχει και στεγασμένη κιονοστοιχία στο εξωτερικό, ο λεγόμενος εξωνάρθηκας. Σε ορισμένους ναούς μονών βρίσκεται και δεύτερος εσωτερικός νάρθηκας, η λιτή. Ο κυρίως ναός αποτελείται συνήθως από τρία κλίτη. Το κεντρικό είναι ψηλότερο και κορυφώνεται με τον τρούλο. Αν υπάρχουν περισσότερα πλευρικά κλίτη αυτά στεγάζουν ταφικά παρεκκλήσια. Ορισμένοι ναοί διαθέτουν υπερώο, όροφο που αναπτύσσεται περιμετρικά του ναού πάνω (1) Η ιεράρχηση των χώρων προέρχεται από από τα πλευρικά κλίτη και το νάρθηκα. την οικιακή αρχιτεκτονική της εκκλησίας Το ιερό είναι ο ημικυκλικός χώρος κατοικίας.

(2) Πρόκειται για τη μεγαλύτερη στο ανατολικό τμήμα του ναού όπου αρχιτεκτονική δημιουργία της Βυζαντινής βρίσκεται η Αγία Τράπεζα. Χωρίζεται από εποχής.

(3) Η βασική εφαρμογή του τύπου ήταν σε τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Ο χώρος καθολικά μονών, γεγονός που εξηγεί την βόρεια του ιερού ονομάζεται πρόθεση και μικρή τους κλίμακα. νότια βρίσκεται το διακονικό.

8. Τυπική διάταξη ορθόδοξου ναού.

39 ΚΑΤΑΣΚΕΥΉ

9. Αναπαράσταση κάλυψης τετράγωνου χώρου με κυκλικό θόλο.

10. Ψηφιδωτό από την Μονή Δαφνίου.

11. Τρίλοβο παράθυρο, πλινθοπερίκλειστο σύστημα και διακοσμητικές οδοντωτές ταινίες.

Η βυζαντινή ναοδομία χαρακτηρίζεται από τη θολοδομία και τους τρούλους. Κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο τα περισσότερα κτίσματα είναι ξυλόστεγα. Η θολοδομία που διαμορφώθηκε κατά την εποχή του Ιουστινιανού παραμένει ως πρότυπο για ολόκληρη τη βυζαντινή περίοδο.

Το βασικότερο στοιχείο της βυζαντινής θολοδομίας είναι η δημιουργία του τρούλου που προκύπτει από την κάλυψη ενός τετράγωνου σε κάτοψη χώρου με σφαιρικό θόλο. Αυτός εδράζεται σε κυκλική στεφάνη και τα φορτία και ο πλευρικές ωθήσεις μεταφέρονται στο έδαφος από τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα, βυζαντινά λοφία, σε τέσσερα τόξα που περιβάλλουν τον τετραγωνικό χώρο της κάτοψης. Το τύμπανο κάτω από τον τρούλο - θόλο που καθιερώθηκε με τον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού επέτρεψε τη δημιουργία ανοιγμάτων για τον φωτισμό του κεντρικού χώρου.

Στη βυζαντινή αρχιτεκτονική τα ανοίγματα παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία, από μονόλοβα σε πολύλοβα με διακοσμητικούς μαρμάρινους κιονίσκους.

Η διακόσμηση των ναών είναι πολυτελής και εντυπωσιακή. Παρατηρούμε πολύχρωμες τοιχογραφίες και ψηφιδωτά με θρησκευτικές παραστάσεις και μαρμαροθετήματα στις εσωτερικές τοιχοποιίες. Τα τέμπλα και ο εξοπλισμός είναι ανάγλυφα και γλυπτικά στοιχεία στο χώρο.

Το βασικό υλικό κατασκευής, που διαφοροποίησε τους χριστιανικούς ναούς από τους προγενέστερους παγανιστικούς, ήταν ο οπτόπλινθος. Αργότερα διαμορφώθηκε το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας που διέθετε συνήθως διακόσμηση με κεραμικά στοιχεία.

40

2.3 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΉ

ΑΝΆΛΥΣΗ ΚΑΘΟΛΙΚΉ Σ ΕΚΚΛΗΣΙΆΣ

1. Notre-Dame de Chartres.

Σε αυτό το κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τις δύο μεγαλύτερες κατηγορίες καθολικών ναών, τους ρομανικούς και τους γοτθικούς, που κυριαρχούν στη Δυτική Ευρώπη και στα παραδείγματα που θα μελετήσουμε. Αυτοί οι δύο τύποι ναών, που αποτελούν χρονολογικά και αρχιτεκτονικά, εξέλιξη ο ένας του άλλου, εκφράζουν την κυριαρχία της ναοδομίας στη Μεσαιωνική αρχιτεκτονική και τέχνη. Όπως κάθε τύπος ναού, σε αυτούς τους δύο ρυθμούς καθολικού ναού βλέπουμε τη μεγάλη κλίμακα και αίσθηση ανάτασης σε καθεδρικούς ναούς εντυπωσιακού μεγέθους που κατασκευάζονταν με ριζοσπαστικές μεθόδους για την εποχή τους. Η οικοδόμηση των ναών, από συντεχνίες εξειδικευμένων τεχνιτών, αποτελούσε προτεραιότητα σε κάθε αστικό κέντρο. Ακόμα, αυτοί οι τύποι ναών, συμβολίζουν ένα κομβικό σημείο στην ιστορία της ναοδομίας με τη σύσταση του λατινικού σταυρού.

41 ΡΟ ΜΑΝ Ι ΚΌΣ Ν ΑΌΣ

Ο Ρομανικός ρυθμός (1) , που εντοπίζεται πρώτη φορά στη Γαλλία του 11ου αιώνα μετά τη στέψη του Καρλομάγνου που ήθελε να αναβιώσει την αίγλη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, διαδόθηκε με την εξάπλωση του οργανωμένου μοναχισμού (2) . Οι ναοί αυτής της περιόδου, αρχικά επηρεάστηκαν από τα Ρωμαϊκά πρότυπα και τις Βυζαντινές βασιλικές (3) και χαρακτηρίζονται από την απλότητά τους, τα ημικυκλικά τόξα, τις ογκώδεις τοιχοποιίες, τη θολοδομία και τα μικρά ανοίγματα.

Οι Ρομανικοί ναοί, ενορίες, αβαεία και καθεδρικοί, έχουν υποστεί πολλές μετασκευές αλλά κατασκευάζονταν αρχικά στο σχήμα του λατινικού σταυρού, με μεγαλύτερο τον ανατολικό άξονα και μικρά εγκάρσια κλίτη. Σε τομή συνήθως βλέπουμε το κεντρικό κλίτος σε υπερύψωση και πλευρικά χαμηλότερα κλίτη, όμοια με τις Βυζαντινές βασιλικές. Στο κεντρικό κλίτος βρίσκονται μικρά πλευρικά ανοίγματα σε μεγάλο ύψος (clerestory). Στο ανατολικό τμήμα βρίσκεται ψηλό ημικυκλικό ιερό. Οι δυτικές όψεις είχαν λιτή διακόσμηση, πέρα από την κεντρική πύλη, ρόδακες και αντιδιαμετρικούς πύργους. Στο εσωτερικό χαρακτηριστικές είναι οι τοξοστοιχίες που χωρίζουν τα κλίτη.

2. Sénanque Abbey, Γαλλία.

42

3. Τομή Ρομανικού ναού. 4. Κάτοψη Ρομανικού ναού. 5. Lisbon Cathedral.

ΓΟ Τ Θ ΙΚ Ό Σ ΝΑ Ό Σ

Ο Γοτθικός ναός (4) αποτελεί την εξέλιξη του Ρομανικού. Γεννήθηκε το 12ο αιώνα στη Γαλλία (5) και επικράτησε στην Ευρωπαϊκή ναοδομία μέχρι το 16ο αιώνα. Δημιουργήθηκε με σκοπό να διορθώσει τα στατικά προβλήματα των Ρομανικών κατασκευών (6) αλλά και να εκφράσει στον απόλυτο βαθμό το πνεύμα το μυστικισμού που επικρατούσε στην εποχή. Οι Γοτθικοί ναοί είναι ψηλότεροι, έχουν μεγαλύτερα ανοίγματα και η αίσθηση ανάτασης εντείνεται. Κύρια χαρακτηριστικά είναι τα οξυκόρυφα τόξα, τα σταυροθόλια, τα βιτρό και οι επίστεγες ανακουφιστικές αντηρίδες.

Οι ναοί αυτής της περιόδου, όμοια με τους Ρομανικούς ακολουθούν το σχήμα του λατινικού σταυρού και έχουν υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με κάλυψη με σταυροθόλια και πλευρικά κλίτη. Έχουν πιο σύνθετα ιερά στο ανατολικό τμήμα και νάρθηκα στο δυτικό. Το εγκάρσιο κλίτος παραμένει. Έχουν μεγαλύτερο ύψος και περισσότερα επίπεδα. Το ύψος και οι πλάγιες ωθήσεις αντιμετωπίζονται με τη χρήση του οξυκόρυφου τόξου και τα φορτία μεταφέρονται με γλυπτικούς κίονες στο εσωτερικό και αντηρίδες πολύπλοκης μορφής στο εξωτερικό. Με αυτές τις καινοτομίες οι τεχνίτες δημιουργούν πιο περίπλοκες κατόψεις και μειώνουν το βάρος των τοίχων. Εφόσον οι τοιχοποιίες δεν έχουν πλέον στατικό χαρακτήρα δημιουργούνται πολύ μεγαλύτερα ανοίγματα με εντυπωσιακά βιτρό. Οι χώροι γεμίζουν με φως και χρώμα. Οι όψεις είναι ανάγλυφες με ρεαλιστικά γλυπτά, ογκώδεις πύλες, πύργους και κωνικές διακοσμητικές απολήξεις (pinnacle). Χαρακτηριστικά του γλυπτικού διάκοσμου είναι τα γκαργκόιλ που λειτουργικά απομακρύνουν το νερό της βροχής από τις τοιχοποιίες.

43

6. Cologne Cathedral. 7. Κάτοψη Γοτθικού ναού. 8. Τομή Γοτθικού ναού.

9. Reims Cathedral.

44 ΔΙΆ Ρ Θ Ρ Ω Σ Η ΝΑ Ο Ύ

Η κάτοψη των καθολικών ναών ακολουθεί κατά βάση τη διάταξη του λατινικού σταυρού.

Δυτικά βρίσκεται νάρθηκας (narthex) και πύργοι (towers). Στις περισσότερες εκκλησίες ο κυρίως ναός αποτελείται από το κεντρικό κλίτος (nave) και χαμηλότερα πλευρικά κλίτη (aisles) που χωρίζονται με τοξοστοιχίες. Σε ορισμένους ναούς τα πλευρικά κλίτη, που μπορεί να είναι περισσότερα από ένα, στεγάζουν παρεκκλήσια (chapels). Στους ναούς αυτού του τύπου βλέπουμε ένα ή περισσότερα εγκάρσια κλίτη (transept). Η τομή των (1) Ο όρος σημαίνει την καταγωγή από το κλιτών ονομάζεται crossing και σηματοΡωμαϊκό και καθιερώθηκε το 19ο αιώνα.

(2) Π.χ. Τάγμα των Βενεδικτίνων ή δοτείται στο εξωτερικό με κωνικό ξύλινο Κιστερκιανών. πύργο (flèche). Το εγκάρσιο κλίτος χωρί(3) (Stewart, C., (1954), Early Christian, Byzantine and Romanesque architecture, ζει και το χώρο των πιστών (δυτικά) από σελ. 117) τους κληρικούς (ανατολικά). Η συνέχεια (4) Ο όρος, που καθιερώθηκε το 16ο αιώνα, είχε αρχικά αρνητική σημασία και του κεντρικού κλίτους μετά το εγκάρσιο σηματοδοτούσε το βαρβαρικό. είναι η χορωδία (choir) και κλιμακώνεται (5) Πρωταρχικό μοντέλο του τύπου ήταν η μετασκευή του Αβαείου του St. Denis από με ημικυκλικό ιερό (apse). Η συνέχεια τον ηγούμενο Suger το 1140 μ.Χ. των πλευρικών κλιτών είναι το περίστωο (6) Το βασικότερο πρόβλημα ήταν η αντιμετώπιση των πλάγιων ωθήσεων των (ambulatory), περικλείει το ιερό και πεημικυκλικών θόλων. ριστοιχίζεται με την σειρά του από ημι(7) (Μεσαιωνική θολοδομία, η βυζαντινή ανατολή – η γοτθική δύση, https:// κυκλικά παρεκκλήσια / κόγχες (radiating giorgosvou.wordpress.com/) chapels).

10. Τυπική κάτοψη καθολικού ναού.

45 ΚΑΤΑΣΚΕΥΉ

11α. Ρομανικό ημικυκλικό τόξο.

11β. Γοτθικό οξυκόρυφο τόξο.

Στους Ρομανικούς ναούς χρησιμοποιούνται ημικυκλικά τόξα και στους Γοτθικούς οξυκόρυφα. Αν και τα οξυκόρυφα τόξα αποτέλεσαν μια από τις μεγαλύτερες καινοτομίες στην αρχιτεκτονική της εποχής, αντλούν έμπνευση από την ισλαμική αρχιτεκτονική. Η χρήση του επιτρέπει την κάλυψη χώρων με διαφορετικές διαστάσεις (από το τετράγωνο στο ορθογώνιο), δίνει μικρότερες πλευρικές ωθήσεις και μεγαλύτερο ύψος στην κατασκευή. (7)

Άλλη διαφορά είναι η θολωτή κάλυψη σε σχέση με την κάλυψη με σταυροθόλια. Τα σταυροθόλια με λίθινες νευρώσεις επιτρέπουν τη χρήση μικρότερου ξυλότυπου και διαμορφώνουν αφόρτιστα τύμπανα και ανοίγματα ανεξαρτήτως μεγέθους στις υποκείμενες τοιχοποιίες που δεν είναι φέρουσες. Επίσης μπορούν να καλύψουν χώρους κάθε σχήματος. Σταδιακά εμφανίστηκαν τετραμερή, οκταμερή, δωδεκαμερή σταυροθόλια και νευρώσεις σε σχήμα αστεριού ή πιο πολύπλοκες. (7)

Η αντιστήριξη των κεντρικών κλιτών στους Γοτθικούς ναούς γίνεται με επίστεγες ιπτάμενες αντηρίδες που μεταφέρουν τις ωθήσεις με τόξα στις εδράσεις τους. Στους Ρομανικούς ναούς τα φορτία μεταφέρονται στο έδαφος με τους στατικούς τοίχους μεγάλου πάχους και ογκώδεις πεσσούς ή κίονες. (7)

46

12α. Γοτθικό σταυροθόλιο. 12β. Ρομανικός θόλος.

13. Αναπαράσταση Γοτθικού ναού. Διακρίνονται οι ‘ιπτάμενες’ αντηρίδες.

47

Οι Ρομανικοί ναοί έχουν μετρημένα μικρά ανοίγματα σε αντίθεση με τα μεγάλα βιτρό που κυριαρχούν σε σχέση με τις πλήρεις τοιχοποιίες στους Γοτθικούς.

Η Ρομανική γλυπτική διακόσμηση είναι αυστηρή και οι νωπογραφίες και τα ψηφιδωτά θυμίζουν τα Βυζαντινά. Στους Γοτθικούς ναούς ο γλυπτικός διάκοσμος έχει θρησκευτική θεματολογία, ζοφερό χαρακτήρα και παιδευτικό ρόλο για τους πιστούς. Εσωτερικά ο διάκοσμος είναι όμοια γλυπτικός, χωρίς νωπογραφίες και ψηφιδωτά αλλά πολύ πιο εντυπωσιακά και μεγάλα βιτρό.

Τα βασικά υλικά κατασκευής, πέτρα, γυαλί και ξύλο είναι όμοια για τους δύο ρυθμούς. Οι λίθοι διαφέρουν ανάλογα με την περιοχή, λαξεύονται πριν και μετά την τοποθέτηση και συνδέονται με ισχυρά κονιάματα.

14 (πάνω αρ.) Γκαργκόιλ. 15 (πάνω δ.) Γοτθικό βιτρό.

16 (κάτω αρ.) Ρομανικό βιτρό. 17 (κάτω δ.) Ρομανική νωπογραφία.

48

2.4 ΙΣΤΟΡΙΚΉ

ΕΞΈΛΙΞΗ ΝΑΟΔΟΜΊΑΣ

Από την αρχαιότητα μέχρι και πριν τη βιομηχανική επανάσταση τα σπουδαιότερα αρχιτεκτονικά μνημεία της ανθρωπότητας είναι κατά βάση λατρευτικοί χώροι. Η ναοδομία που χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη κλίμακα, την αίσθηση ανάτασης, τη μεγαλοπρέπεια του χώρου ακολουθεί τα πρότυπα μορφής και λειτουργίας που παραμένουν σταθερά από την Παλαιοχριστιανική εποχή. Γι’ αυτό το λόγο είναι αναγκαίο να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής.

ΠΡΩ Τ ΟΧΡ ΙΣΤ ΙΑΝ Ι ΚΉ Π Ε ΡΊ Ο Δ Ο Σ 0 - 330 Μ. Χ.

Η αρχιτεκτονική στα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού είναι προϊόν μιας αναπτυσσόμενης θρησκείας και ενός πολιτισμού που παρακμάζει. (1) Για τους πρώτους 3 αιώνες ο Χριστιανισμός αναπτύσσεται στο πλαίσιο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η λατρεία είναι παράνομη και δεν κατασκευάζονται ναοί. Η δίωξη των πιστών δεν επέτρεψε τη διαμόρφωση εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής και έτσι η συγκέντρωση και η λατρεία γινόταν σε συναγωγές, σε ιδιωτικές κατοικίες και κατακόμβες. ΠΑ Λ Α ΙΟ ΧΡ ΙΣΤ ΙΑ Ν Ι ΚΉ Π Ε ΡΊ Ο Δ Ο Σ 4Ο Σ - 7Ο Σ ΑΙ ΏΝ ΑΣ

Έτσι παραμένει η κατάσταση μέχρι το 313 μ.Χ. όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος αναγνωρίζει και επισημοποιεί το Χριστιανισμό. Παρά την επικράτηση και την οργάνωση της νέας θρησκείας ο κόσμος στηρίζεται ακόμα στην Ελληνική και Ρωμαϊκή πανθεϊστική λατρεία και δεν δημιουργούνται αμέσως μορφές που εκφράζουν την ιδεολογία του Χριστιανισμού. Έτσι η παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική βασίζεται στα Ελληνικά, Ρωμαϊκά και Ανατολικά πρότυπα μορφής με βασική διαφορά ότι αυτά τα κτίσματα στοχεύουν να εμπνεύσουν τον πιστό στο εσωτερικό του ναού και όχι να τον εντυπωσιάσουν με το εξωτερικό. Ακόμη τα παγανιστικά κτίσματα έχουν κοσμικό χαρακτήρα ενώ τα καινούργια κτίζονται καθ’ αυτού για τη νέα θρησκεία.

Επιλέγεται έτσι η βασιλική (αστική και πολιτική λειτουργία) από τον αυτοκράτορα για την έκφραση του χριστιανισμού ως τμήμα ενός χώρου με ιεραρχική ανάπτυξη όμοια με την εκκλησία - κατοικία.

(2) Η βασιλική, με έντονη γραμμικότητα, αποτελείται από πολλαπλά κλίτη που χωρίζονται από κιονοστοιχίες και καταλήγει σε ημικυκλικό ιερό.

49

1. Εκκλησία - κατοικία στη Δούρα. 2. Αίθουσα κατακόμβης στη Ρώμη.

Παράλληλα οι ροτόντες, που κτίζονται σύμφωνα με τα Ρωμαϊκά μαυσωλεία, που λειτουργούσαν ως ταφικά μνημεία μαρτύρων ή σημαντικών προσώπων συγχωνεύονται με τις βασιλικές.

(3)

Κατά τον 5ο αιώνα συνεχίζεται η κατασκευή ναών σε παραλλαγές της μορφής της βασιλικής ή του περίκεντρου ή οκταγωνικού κτιρίου.

Με την ανάπτυξη της Κωνσταντινούπολης ως κέντρο του πολιτισμού τον 6ο αιώνα και τη βασιλεία του Ιουστινιανού η παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική κορυφώνεται με την κατασκευή της Αγίας Σοφίας. Έτσι δημιουργείται ο τύπος της βασιλικής με τρούλο που συνδυάζει τους δυο προγενέστερους τύπους. Τονίζεται το ύψος και η μεγαλοπρέπεια του χώρου με τον τρούλο. Το ύψος στη ναοδομία εξασφαλίζει την πνευματική ανάταση του πιστού.

3. Βασιλική Αγίου Πέτρου Ρώμη, 4ος αιώνας.

50

4. Το οικοδομικό συγκρότημα του Πανάγιου Τάφου στα Ιεροσόλυμα.

5. Η Αγία Σοφία, 6ος αιώνας.

51 Μ Ε Σ Ο ΒΥ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ή Π Ε ΡΊ Ο Δ Ο Σ 7Ο Σ - 12Ο Σ ΑΙ ΏΝ ΑΣ

Η ενδιάμεση μεταβατική περίοδος της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής εκφράζεται από την κυριαρχία του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο και περιλαμβάνει τους ναούς που κατασκευάστηκαν κυρίως τον 11ο και 12ο αιώνα. Η κλίμακα μειώνεται όμοια με τη σταδιακή μείωση της δύναμης της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Χαρακτηριστικό της περιόδου είναι το τύμπανο του τρούλου όπου ενσωματώνονται ανοίγματα για το φωτισμό του ναού. Με την εικονομαχία καταστρέφονται πολλά κτίσματα της περιόδου.

Παράλληλα στη Δύση από τον 11ο αιώνα η Βυζαντινή αυτοκρατορία δεν περιλαμβάνει κανένα τμήμα της Ιταλίας. Έτσι η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική παίρνει νέες μορφές. Στην Ιταλία, η ‘νέα’ αρχιτεκτονική είναι η αναβίωση της περιόδου του Ιουστινιανού ενώ στο Βορρά αναπτύσσεται πρώτα η Καρολίγγεια (8ος 9ος) και έπειτα η Ρομανική αρχιτεκτονική με τα πρώτα δείγματα του λατινικού σταυρού στη Γαλλία. Εμφανίζονται και τα πρώτα δείγματα οξυκόρυφων τριγώνων στη Δυτική ναοδομία.

6. Σταυροειδής εγγεγγραμμένος ναός με τρούλο 7. Άγιος Μάρκος Βενετία.

8. Ρομανικός καθεδρικός.

52 ΥΣ Τ Ε Ρ ΟΒΥ Ζ ΑΝΤ Ι Ν Ή Π Ε ΡΊ Ο Δ Ο Σ 12Ο Σ - 13Ο Σ ΑΙ ΏΝ ΑΣ

Η τρίτη και τελευταία περίοδος της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής (13ος και 14ος αιώνας) (4) δεν μπορεί να συγκριθεί με την αίγλη των προηγούμενων αιώνων. Μειώνεται ακόμη περισσότερο η κλίμακα των ναών αλλά κατασκευαστικά δημιουργούνται νέοι τύποι ή παραλλαγές που υπερβαίνουν τους προγενέστερους. Αναβιώνεται η απλότητα και οι αρχές της πρωτοχριστιανικής περιόδου και εμφανίζεται ο τύπος του πεντάτρουλου εγγεγραμμένου ναού.

Το 12ο αιώνα αναπτύσσεται και εξαπλώνεται η Γοτθική αρχιτεκτονική που αποτελεί εξέλιξη της Ρομανικής και κυριαρχεί μέχρι το 16ο αιώνα. Το Γοτθικό στυλ εκφράζει την εξουσία της εκκλησίας με το μέγεθος και τη μεγαλοπρέπεια των ναών.

9. Πεντάτρουλος εγγεγραμμένος ναός. 10. Γοτθικός καθεδρικός.

53 Μ Ε Τ Α ΒΥ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Ή Π Ε ΡΊ Ο Δ Ο Σ 12Ο Σ - 13Ο Σ ΑΙ ΏΝ ΑΣ

Στη Δύση ακολουθεί η Αναγέννηση (14ος - 17ος αιώνας) με τους εντυπωσιακούς καθεδρικούς, βασιλικές, που συνδυάζουν τη Ρωμαϊκή και την Βυζαντινή παράδοση στην Ιταλία. Η μαθηματική συμμετρία χρησιμοποιείται ως έκφραση της τελειότητας του Θεού και επηρεάζει και τους μεταγενέστερους Μπαρόκ ναούς του 17ου και 18ου αιώνα.

Στις ορθόδοξες χώρες η βυζαντινή αρχιτεκτονική παραμένει ως πρότυπο για τους νέους ναούς που κτίζονται κατά την Μεταβυζαντινή περίοδο της Τουρκοκρατίας (1453 - 1821). Στην Ελλάδα βλέπουμε νεοκλασικούς ναούς (5) από τον 19ο αιώνα αλλά η ορθόδοξη ναοδομία δεν εκφράζει (1) (Stewart, C., (1954), Early Christian, την ίδια ελευθερία με την καθολική Byzantine and Romanesque architecture, όπου εντοπίζεται πλήθος μοντέρνων , σελ. 9) (2) (Τάντσης, Α., (2012), Η αρχιτεκτονική μεταμοντέρνων και σύγχρονων ναών. σύνθεση στο Βυζάντιο, σελ. 38) Μετά το Μεσοπόλεμο στην Ελλάδα, (3) (Krautheimer, R., (1991), Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή ενώ χρησιμοποιούνται σύγχρονα υλικά αρχιτεκτονική, σελ. 67) παρατηρούμε τάσεις συντηρητισμού και (4) Δυναστεία των Κομνηνών και των Παλαιολόγων. ανακυκλώνονται, συχνά κακόγουστα τα (5) Αναπτύσσεται το ελληνοβυζαντινό στυλ που συνδυάζει τα βυζαντινά και πρότυπα του Βυζαντινού παρελθόντος.

κλασικιστικά πρότυπα στο πλαίσιο του νεοκλασικού και εκλεκτικιστικού πνεύματος του 19ου αιώνα.

ΜΈΡΟΣ 3ο Παραδείγματα επεμβάσεων σε εκκλησιαστικά μνημεία στον ελλαδικό χώρο

56

Σε αυτό το κεφάλαιο θα μελετήσουμε τις επεμβάσεις αποκατάστασης σε εκκλησιαστικά μνημεία στον ελλαδικό χώρο. Τα παραδείγματα των επεμβάσεων οργανώνονται σε δυο βασικούς άξονες με βάση την λειτουργία και την ιστορική περίοδο στην οποία πραγματοποιούνται. Αυτοί οι δυο άξονες επηρεάζουν σημαντικά τους χειρισμούς που χρησιμοποιούνται στην αποκατάσταση του μνημείου.

Τα εκκλησιαστικά μνημεία µπορεί να λειτουργούν κανονικά, να είναι απλά επισκέψιμα, διατηρώντας ή όχι τον εξοπλισµό τους ή να παίρνουν µια εντελώς νέα χρήση. Στους καθολικούς ναούς στην Ελλάδα παρατηρούμε διαφορετικές τακτικές για την αποκατάσταση απ’ ότι στους ορθόδοξους και γι’ αυτό το λόγο θα τους µελετήσουµε ως ξεχωριστή κατηγορία.

Σε δεύτερο πλάνο οι επεμβάσεις κατηγοριοποιούνται με βάση το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο πραγματοποιούνται σύμφωνα με τη μελέτη της Ελένης-Άννας Χλέπα στο βιβλίο ‘Τα βυζαντινά μνημεία στη νεότερη Ελλάδα, ιδεολογία και πρακτική των αποκαταστάσεων’ που αποτέλεσε βασική πηγή για τη συγκεκριμένη έρευνα. Συμφώνα με τη Χλέπα οι τομές στην αντιμετώπιση των βυζαντινών μνημείων συμπίπτουν με ιστορικά γεγονότα και πολιτισμικές αλλαγές και συνεπώς προκύπτουν τρεις βασικές ιστορικές περίοδοι.

• 1η περίοδος : 1833 - 1884 (από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι την ίδρυση της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας)

Στην 1η περίοδο κυριαρχούν οι ανακαινίσεις και οι μικρές επεμβάσεις σε εκκλησιές της Αθήνας συμφώνα με την τάση του κλασικισμού της εποχής. Παράλληλα ορίζονται οι πρώτες θεσμικές προδιαγραφές για τις επεμβάσεις με βάση τις επιδράσεις και τα πρότυπα άλλων ευρωπαϊκών χωρών.

•

2η περίοδος : 1885 - 1909 (από την ίδρυση της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας μέχρι την επανάσταση του 1909)

Η 2η ιστορική περίοδος σηματοδοτείται από την ίδρυση της Χριστιανικής αρχαιολογικής εταιρίας και τις απαρχές της επιστημονικής προσέγγισης των αποκαταστάσεων των εκκλησιαστικών μνημείων. Εντείνονται λοιπόν οι προσπάθειες διάσωσης των χριστιανικών αρχαιοτήτων με τη στήριξη Ευρωπαίων μελετητών μέσα σε ένα κλίμα εξευρωπαϊσμού της χώρας. Οι νέες προσεγγίσεις όσον αφορά την οργάνωση της προστασίας καθοδηγούνται από εθνικούς σκοπούς σχετικά με τη ‘Μεγάλη ιδέα’ με τις κυβερνήσεις Τρικούπη.

57

•

3η περίοδος : 1910 - 1939 (η περίοδος ανάμεσα στους δυο παγκόσμιους πολέμους)

Κατά την 3η περίοδο οι κυβερνήσεις Βενιζέλου ξεκινούν μεταρρυθμιστικές προσπάθειες για τον εκσυγχρονισμό του κράτους. Κυριαρχεί το ενδιαφέρον για τη ‘Βυζαντινή Θεσσαλονίκη’ όπου τα βυζαντινά μνημεία συνδέονται με την πολιτική και το νέο πολεοδομικό σχέδιο έχει στόχο να μετατρέψει τη Θεσσαλονίκη σε μια ευρωπαϊκή πόλη των Βαλκανίων με ελληνορθόδοξη ταυτότητα. Ταυτόχρονα ιδρύονται νέοι θεσμοί για τη μελέτη και την προστασία των βυζαντινών μνημείων όπως οι Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

• 4η περίοδος : 1940 - σήμερα

Στη συγκεκριμένη μελέτη ορίζουμε και την 4η περίοδο. Σε αυτήν την περίοδο οι επεμβάσεις αποκατάστασης χαρακτηρίζονται από τις σύγχρονες τάσεις στην προστασία των μνημείων. Η αποκατάσταση αποτελεί έργο διεπιστημονικών ομάδων και παρατηρούμε επεμβάσεις με έμφαση στην αρχιτεκτονική, εκτεταμένες μελέτες για κάθε μνημείο, χρήση νέων υλικών και ακόμα και ένταξη νέων χρήσεων στα κελύφη των ναών, αν και η νέα χρήση είναι μια πρακτική που εφαρμόζεται κυρίως σε καθολικές εκκλησίες και οθωμανικά τζαμιά.

Τα παραδείγματα που μελετάμε πιο συνοπτικά, όπως η Παναγία του Κάστρου και η Επισκοπή Τεγέας, χαρακτηρίζονται από επεμβάσεις μικρότερης κλίμακας ή κυρίως αναστηλωτικές εργασίες.

ΝΑΟΊ ΣΕ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑ

Τα παραδείγματα που μελετάμε σε αυτή την κατηγορία αποτελούν επεμβάσεις σε ναούς που έχουν πραγματοποιηθεί στις τρεις πρώτες ιστορικές περιόδους και το βασικό τους χαρακτηριστικό είναι η συνέχιση της κανονικής λειτουργίας του ναού. Αυτό επηρεάζει την κάθε επέμβαση καθώς απαιτείται συγκεκριμένος εξοπλισμός και οργάνωση του χώρου σύμφωνα με τα κλασικά πρότυπα για την προσέλευση των πιστών και την εκτέλεση μυστηρίων.

3.1

60

1. Ο ναός του Αγίου Δημήτριου - κεντρική είσοδος (δυτική όψη).

61

Ά τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

ΓΙΟΣ

Δ

ΗΜΉ ΤΡΙΟΣ - 3η π ερίο δο ς

Θεσσαλονίκη Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου και εκθεσιακός χώρος (κρύπτη) Παλαιοχριστιανικό μνημείο, 5ος και 7ος αιώνας 1907-1908, 1917-1939, 1941-1948 Π. Παπαγεωργίου, Γ. Σωτηρίου - Αρ. Ζάχος, Α. Ορλάνδος, Λ. Θανόπουλος - Α. Ξυγγόπουλος - Π. Παρασκευόπουλος, Η. Λεοντίδης Υπουργείο Εκκλησιαστικών και ιδιωτική χρηματοδότηση

Ο ιερός ναός του Αγίου Δημήτριου, πολιούχου της Θεσσαλονίκης, βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο της πόλης, στον ομώνυμο δρόμο πάνω από την αρχαία ρωμαϊκή αγορά. Η πεντάκλιτη βασιλική ‘ελληνιστικού τύπου’ αποτελεί το σημαντικότερο παλαιοχριστιανικό μνημείο της πόλης και διαθέτει πλούσιο ζωγραφικό και γλυπτικό μαρμάρινο διάκοσμο. Η υπόγεια κρύπτη του ναού (1) είναι ο χώρος μαρτυρίου του Αγίου και σήμερα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος λατρείας και προσκυνήματος.

62 Ι Σ Τ ΟΡ ΙΚ Ά ΣΤ Ο ΙΧ Ε Ί Α

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου κτίστηκε στα ερείπια ρωμαϊκών λουτρών. (2) Μετά το 313 διαμορφώθηκε ένας μικρός λατρευτικός χώρος μέσα στα λουτρά.

Τον 5ο αιώνα ο έπαρχος Λεόντιος έκτισε εκεί μεγάλη τρίκλιτη βασιλική, όπου βρισκόταν και το κενοτάφιο του αγίου, η οποία κάηκε στα 624 - 634.

Ξανακτίστηκε αμέσως πεντάκλιτη βασιλική διατηρώντας τμήματα της μορφής του 5ου αιώνα και αποτέλεσε κέντρο λατρείας και προσκυνήματος για όλη την βυζαντινή περίοδο.

Το 1492 μετατρέπεται σε τζαμί από του Οθωμανούς (Κασιμιγιέ Τζαμί) και μικρό τμήμα του ναού διατηρήθηκε για τη χριστιανική λατρεία.

Το 1912 αποδίδεται ξανά στους χριστιανούς έως το 1917 όταν η πυρκαγιά που έπληξε ολόκληρη την πόλη κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος του ναού. Το 1949 ολοκληρώνεται η αναστήλωσή του και ξαναλειτουργεί.

Το 1985 διαμορφώθηκε και ο εκθεσιακός χώρος στην κρύπτη μετά από εργασίες συντήρησης. ΑΡΧΙΤ Ε Κ Τ Ο ΝΙΚ Ή

Η ξυλόστεγη (χωρίς θόλο) βασιλική του Αγίου Δημητρίου είναι πεντάκλιτη με τρίκλιτο εγκάρσιο κλίτος στα ανατολικά, νάρθηκα στα δυτικά, υπερώο και διαστάσεις 43 επί 33 μ.

2,3. Ο ναός του Αγίου Δημήτριου μετά την πυρκαγιά του 1917.

63

Η είσοδος στο ναό γίνεται από δύο θύρες στο μακρόστενο νάρθηκα από τον οποίο περνάμε στον κεντρικό ναό μέσα από πολυτελές τρίβηλο και στα πλάγια κλίτη από δευτερεύοντα ανοίγματα. Θύρες υπάρχουν και στη βόρεια και νότια όψη του ναού.

Εσωτερικά χωρίζεται σε πέντε κλίτη με τέσσερεις μακρές κιονοστοιχίες όπου παρεμβάλλονται ζεύγη πεσσών. Το εγκάρσιο κλίτος στα ανατολικά σχηματίζει ανισοσκελή σταυρό στην κάτοψη και περιλαμβάνει το θολοσκεπές Ιερό Βήμα στο κέντρο (εξαγωνικό σχήμα - ciborium) που χωρίζεται με μεγάλα εγκάρσια τόξα από τα πτερύγια.

Στο νότιο πτερύγιο βρίσκεται το παρεκκλήσιο του Αγίου Ευθυμίου και η είσοδος στην υπόγεια κρύπτη. Στο βόρειο τμήμα του νάρθηκα βρίσκεται παρεκκλήσιο με το κενοτάφιο του αγίου.

Ιδιαίτερη ιστορική και μορφολογική σημασία έχει ο ζωγραφικός και γλυπτικός διάκοσμος του ναού. Στα παράθυρα, τα υπερώα, τις κιονοστοιχίες και το τρίβηλο σώζονται πολυποίκιλα ρωμαϊκά και παλαιοχριστιανικά θεοδοσιανά κιονόκρανα. Σώζονται δείγματα από την αρχική πολυτελή ορθομαρμάρωση του ναού, ο μαρμάρινος μνημειακός τάφος του Λουκά Σπαντούνη, εννέα ψηφιδωτοί αναθηματικοί πίνακες και κάποιες ελάχιστες τοιχογραφίες στους πεσσούς και το νότιο τοίχο, αντιπροσωπευτικά δείγματα της Παλαιολόγειας ζωγραφικής.

Η υπόγεια κρύπτη αποτελείται από ένα ημικυκλικό χώρο και στοές που τον περιβάλλουν. (3) Στον ημικυκλικό χώρο βρίσκεται η δεξαμενή αγιάσματος (κάτω ακριβώς από το Άγιο Βήμα) απ’ όπου οι προσκυνητές έπαιρναν σε φιαλίδια το ιερό μύρο.

4. Θεοδοσιανό κιονόκρανο. 5. Τα ψηφιδωτά της βόρειας μικρής κιονοστοιχίας πριν την πυρκαγιά του 1917.

64

6. Ο ναός του Αγίου Δημήτριου - κάτοψη (Γ. Σωτηρίου).

7. Τομή στο ανατολικό μέρος του ναού - διακρίνεται η κρύπτη (Γ. Σωτηρίου).

65 ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΙ Σ

Οι επεμβάσεις ξεκινούν με λειτουργικούς στόχους κατά την μετατροπή του ναού σε τζαμί το 1493 και περιλαμβάνουν τοιχίσεις παραθύρων, αντικατάσταση του ιερού με Μιχράμπ και επίχριση του διάκοσμου. Οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν κατά το διάστημα 1907 - 1908 από την οθωμανική διοίκηση με τη βοήθεια του Παπαγεωργίου αποτέλεσαν μια προσπάθεια επαναφοράς του τζαμιού στην αρχική του μορφή. Επισκευάστηκαν η στέγη και τα δάπεδα και αποκαλύφθηκαν οι τοιχογραφίες, τα ψηφιδωτά και τα μαρμαροθετήματα. Παλαιότερα είχαν προστεθεί και ογκώδεις αντηρίδες στο εξωτερικό του ναού.

Με την πυρκαγιά του ‘17 κάηκε η πελώρια στέγη, οι ελκυστήρες και οι ξυλοδεσιές με αποτέλεσμα να καταρρεύσουν όλα τα ανώτερα τμήματα της βασιλικής. Έτσι καταστράφηκαν οι ορθομαρμαρώσεις και τα ψηφιδωτά, ενώ διατηρήθηκαν οι εξωτερικοί τοίχοι, οι κιονοστοιχίες του κεντρικού κλίτους και η αψίδα του ιερού.

Τα πρώτα άμεσα μέτρα διάσωσης του ναού περιλάμβαναν τη στέγαση τμημάτων του, υποστυλώσεις, καθαρισμό της κρύπτης και καθαίρεση των τουρκικών αντηρίδων και των πληρώσεων των ανοιγμάτων. Οι καταστροφές και ο προγραμματισμένος ανασχεδιασμός της Θεσσαλονίκης λειτούργησαν ως αφορμή για εκτεταμένη αρχαιολογική έρευνα από τους υπευθύνους Σωτηρίου και Ζάχο.

Η ανοικοδόμηση του ναού ξεκινά το 1924 με αρχιτέκτονα τον Α. Ζάχο. Αρχικά θεμελιώθηκαν τμήματα με οπλισμένο σκυρόδεμα και ανακτήθηκαν οι τοιχοποιίες σταδιακά με λίθους χωρίς επιχρίσματα. Ο θύρες ανακατασκευάζονται σύμφωνα με την αρχική τους μορφή. Χρησιμοποιήθηκε το μπετόν σε τόξα, ανακουφιστικές δοκούς, πατώματα και κλιμακοστάσια. Παράλληλα κατασκευάζονται πολλά μαρμάρινα μέλη, αντίγραφα των αρχικών, κυρίως για τους κίονες τα οποία είχαν μεγάλη επιστημονική σημασία για τη μελέτη του μνημείου σύμφωνα με τον Ζάχο. Το έργο διακόπτεται συχνά λόγω έλλειψης χρημάτων και κλείνει με την παραίτηση και τέλος το θάνατο του αρχιτέκτονα το 1939.

Το 1941 ο Ορλάνδος προτείνει τη διατήρηση των παλαιών κιόνων χωρίς όμως στατικό ρόλο και τη χρήση υποστυλωμάτων από οπλισμένο σκυρόδεμα μέσα στους αρχικούς πεσσούς (κρυφά) που θα έφεραν τις οριζόντιες δοκούς και το φορτίο της στέγασης. (4) Αυτό σε συνδυασμό με τις προτάσεις για τις εξωτερικές τοιχοποιίες και τη στέγη αποτελεί τη βασική διαφορά με το σχέδιο Ζάχου που είχε στόχο να διατηρήσει το αρχικό δομικό σύστημα με νέους μαρμάρινους

66

κίονες, πλινθόκτιστη τοιχοποιία και ξύλινη στέγη με ζευκτά.

Κατά τη νεότερη φάση της ανοικοδόμησης επιδιώκεται η επιστροφή του ναού στην κατάσταση πριν την πυρκαγιά και όχι στην ανάκτηση της αρχικής μορφής. (5) Ο Θανόπουλος προσλαμβάνεται ως αρχιτέκτονας και ο Παρασκευόπουλος αναλαμβάνει τη μελέτη του αόρατου οπλισμού. Όσον αφορά την εξωτερική τοιχοποιία προτείνεται το πλινθοπερίκλειστο σύστημα για μορφολογική αρμονία με τα παλαιά μέρη. Ο Ξυγγόπουλος προτείνει μια μέση λύση: μια τοιχοποιία με λίθους και πλίνθους. Για τη στέγαση επιλέγεται μια νέα κατασκευή (μεταλλικά ζευκτά με περίβλημα από μπετόν) και κάλυψη με βυζαντινά κεραμίδια. Στη δυτική όψη δόθηκε μια ‘εκλεκτική’ μορφή που συνδυάζει το υποθετικό σχήμα του 7ου αιώνα (χωρίς ξεχωριστή κάλυψη του νάρθηκα) και τη μορφολογία των ανοιγμάτων του 5ου αιώνα. Οι πύργοι εξυπηρετούν τη λειτουργία του κτιρίου αλλά δεν δικαιολογούνται από προϋπάρχουσες κατασκευές. Στη νότια όψη αποκαθίσταται η μορφή του 7ου αιώνα και οι συμπληρώσεις γίνονται με το σύστημα Ζάχου. Το βόρειο τμήμα χαρακτηρίζεται από το πάζλ των τοιχοδομών με μοναδικό ενοποιητικό στοιχείο τα ανοίγματα. Στην ανατολική πλευρά αποκαταστάθηκε η αρχική διώροφη μορφή. Τέλος στο εσωτερικό κατασκευάστηκαν εκ νέου οι πλαϊνές κιονοστοιχίες και προστέθηκαν πεσσοί σε μια προσπάθεια βελτίωσης της συμμετρίας της κάτοψης. Η ανοικοδόμηση ολοκληρώνεται από τον Λεοντίδη με την ανανέωση των δαπέδων και την αποκατάσταση του διάκοσμου και της ορθομαρμάρωσης των πεσσών.

8. Άποψη του ναού από την οδό Αγίου Νικολάου - διακρίνεται η ποικιλία τοιχοδομιών.

67

9. Η φιάλη αγιασμού στο εξωτερικό του ναού (Γ. Σωτηρίου).

10. Κάτοψη της υπόγειας κρύπτης (Γ. Σωτηρίου).

11. Η βόρεια στοά του πτερύγιου πριν τις ανασκαφές (Γ. Σωτηρίου).

12. Σκίτσο του Ζάχου για την πρόταση του για την ανοικοδόμηση του ναού.

68 Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ή Ε ΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΩΝ

‘Η ανοικοδόμηση της βασιλικής του Αγίου Δημητρίου χαρακτηρίζεται από την αποσπασματική αντιμετώπιση της επέμβασης, η οποία εξηγείται εν μέρει από τη μεγάλη διάρκεια των εργασιών (1918 - 1949) και την αλληλοδιαδοχή των αρχιτεκτόνων και των υπόλοιπων συντελεστών.’ (6) Το έργο εκφράζεται από τις συγκρουόμενες πολιτικές και ιδεολογικές σχέσεις της εποχής.

Η πρώτη επέμβαση μετά την πυρκαγιά χαρακτηρίζεται από την επιστημονική τεκμηρίωση των ερειπίων και την τάση για ανάκτηση της αρχικής μορφής. Ως μόνη λύση για τη διάσωση του μνημείου επιλέγεται η πλήρης ανοικοδόμησή του.

Η προσέγγιση του Ζάχου συνδυάζει τις καινοτομίες της εποχής, την επιστημονική τεκμηρίωση των επεμβάσεων και τη συνεργασία με εξειδικευμένους μηχανικούς. Στην πρότασή του κυριαρχεί η διάκριση, τόσο μορφολογικά όσο και δομικά, των νέων μελών, η ανάκτηση μερών το αυθεντικό υλικό των οποίων διασώζεται και η ιδιαίτερη φροντίδα στην κατεργασία των κιόνων. Σύμφωνα με τη Χλέπα ο Ζάχος επεδίωξε μια παλαιοχριστιανική αναβίωση, λειτουργώντας εν μέρει ως δημιουργός, και διαμόρφωσε ένα ολοκληρωμένο όραμα για το μνημείο χωρίς να επιμένει στο άπιαστο όνειρο της ανάκτησης της αρχικής μορφής. Πιθανότατα το αισθητικό αποτέλεσμα της ανοικοδόμησης Ζάχου να ήταν πιο ενδιαφέρον και λιγότερο συγκεχυμένο από το σημερινό.

Βασική διαφωνία αποτέλεσε (1) Ανήκει στο ανατολικό τμήμα των ο στόχος του Ζάχου για ανοικοδόμηση ρωμαϊκών λουτρών. Κουρκουτίδουτου ναού με το Αρχαιολογικό Συμβούλιο Νικολαΐδου, Ε., & Τούρτα, Α. Γ. (1997) σελ. 172 που επιζητούσε την αναστήλωση (2) Αυτός ήταν ο χώρος μαρτυρίας και ταφής του ναού με νέες τεχνικές. Ακόμα, του Αγίου Δημητρίου.

(3) Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., & εκτός από τον εκάστοτε υπεύθυνο Τούρτα, Α. Γ. (1997) σελ. 174 αρχιτέκτονα κατεύθυναν το έργο και (4) Γίνεται χρήση σκυροδέματος που καλύπτεται από αρχαίο υλικό, διατηρώντας διάφορες επιτροπές. Η μορφολογική το κύριο χαρακτηριστικό του ναού, δηλαδή ‘πολυφωνία’ είναι ξεκάθαρα εμφανής τις κιονοστοιχίες του μεσαίου κλίτους οι οποίες δεν θα φέρουν τα φορτία της στο πάζλ των εξωτερικών τοιχοποιιών. στέγης. Σωτηρίου σε υπεράσπιση της νέας Ταυτόχρονα η εκτεταμένη χρήση του πρότασης σε απαντητική επιστολή προς το Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Χλέπα, Ε., οπλισμένου σκυροδέματος (στέγη) και (2011) σελ. 186 η νεοαποκτηθείσα κανονικότητα της (5) Η πρόταση βρίσκει αντίθετη την εκκλησία που υποστηρίζει το σχέδιο Ζάχου. κάτοψης απομακρύνουν κι άλλο την (6) Χλέπα, Ε., (2011) σελ. 197 ιστορική βασιλική από τον μεγαλοπρεπή παλαιοχριστιανικό ακανόνιστο χαρακτήρα της.

69

13. Η μαρμάρινη δεξαμενή αγιάσματος στην υπόγεια κρύπτη.

14. Εσωτερική άποψη του ναού στο κεντρικό κλίτος.

70

Κ

ΑΘΟΛΙΚΌ

Μ

ΟΝΉΣ

Β

τοποθεσία:

Θεσσαλονίκη

αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής:

ΛΑΤΆΔΩΝ - 2η π ερίο δο ς

Μονή Βλατάδων Καθολικό της Μονής Βλατάδων, Ναός Μεταμόρφωσης του Σωτήρα Υστεροβυζαντινό μνημείο, 14ος αιώνας, λείψανα 11ου αιώνα

χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

1. Το καθολικό της Μονής (δυτική όψη).

1801, 1907, 1980-1985 Δημήτρης Γραικός Ιδιωτική χρηματοδότηση

71

Η σταυροπηγιακή μονή Βλατάδων βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Άνω Πόλης, κοντά στην πύλη προς την Ακρόπολη, και διαθέτει εξαιρετική πανοραμική θέα της πόλης. Πρόκειται για τη μοναδική βυζαντινή μονή με συνεχή λειτουργία από την ίδρυσή της έως και σήμερα. Η μονή ιδρύθηκε το 14ο αιώνα (1351 - 1371 μ.Χ.) από το Δωρόθεο Βλατή και το καθολικό κτίστηκε πάνω σε λείψανα παλαιότερου ναού του 11ου αιώνα.

2. Η νότια όψη σήμερα

3. Διακρίνουμε τα μέρη της αρχικής και της νέας στέγης

ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟ Ν Ι ΚΉ

Σήμερα ο ναός αποτελείται από ένα παλιό πυρήνα που περιβάλλεται από νεώτερες προσθήκες. Το καθολικό ανήκει σε μια παραλλαγή του τρουλαιού σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με περίστωο. Ο τρούλος δεν στηρίζεται σε κίονες αλλά στους τοίχους του ιερού και στους δυτικούς πεσσούς. Σύμφωνα με τον Ξυγγόπουλο, αυτή η ιδιαιτερότητα αποδίδεται σε μίμηση παλαιότερων μορφών εκτός Μακεδονίας. (1) Σήμερα μετά από έρευνες μπορούμε να την αποδώσουμε σε χρήση παλαιότερων λειψάνων που χρησιμοποιήθηκαν κατά την ανέγερση το 14ο αιώνα. Στον αρχικό ναό ανήκει το κεντρικό τμήμα με τις καμάρες και τον τρούλο. Το ιερό, το νότιο παρεκκλήσι, ο κυρίως ναός και μεγάλο τμήμα της νότιας στοάς ανήκουν στη βυζαντινή περίοδο. Μεταγενέστερη αβαθής κόγχη στον ανατολικό τοίχο και ορισμένες τοιχογραφίες μαρτυρούν τη χρήση του χώρου από Τούρκους. Εξωτερικά από τη βυζαντινή φάση του ναού διακρίνεται ο τρούλος (2) και η τοιχοποιία της ανατολικής πλευράς (3) . Το αρχικό μαρμάρινο τέμπλο αντικαταστάθηκε με ξύλινο πιθανώς το 17ο αιώνα.

72 ΕΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΙΣ

Το 1801 ο ναός επισκευάστηκε ριζικά από τον Ιωάννη Γούτα Καυταντζόγλου, μεγαλέμπορο της Θεσσαλονίκης. Τότε κατασκευάστηκε το βόρειο παρεκκλήσι με τη σημερινή του μορφή (4) , η βόρεια και η δυτική εσωτερική στοά και μέρος της νότιας.

Το 1907 πραγματοποιείται η μεγαλύτερη ανακαίνιση του ναού. Το έργο ανατέθηκε στον αρχιτέκτονα Δ. Γραικό με τη συνδρομή του Ν. Παπαγεωργίου. (5) Οι δαπάνες της ανακαίνισης (247 οθωμανικές λίρες) καλύφθηκαν από τον Σ. Σπυρίδωνος, πλούσιο έμπορο της εποχής. Κατά την ανακαίνιση το υπάρχον στηθαίο υψώθηκε κατά ένα μέτρο, η στέγη, πλην της κόγχης του ιερού και του τρούλου, επισκευάστηκε και αντικαταστάθηκαν τα βυζαντινά κεραμίδια με γαλλικού τύπου, οι παλιές ξύλινες στοές καταργήθηκαν και κτίστηκαν στη θέση τους νέες πλινθόκτιστες, κατασκευάστηκε μεγαλύτερη θύρα στη νότια πλευρά και πρόπυλο στη δυτική, ανακαινίστηκαν η οροφή και το δάπεδο και τέλος ανανεώθηκε ο εξοπλισμός του ναού και συντηρήθηκαν οι αρχικές τοιχογραφίες.

Μία από τις σημαντικότερες αλλαγές που έγιναν το 1907 είναι η προσθήκη του στηθαίου σε όλες τις πλευρές εκτός της ανατολικής. Ο αρχιτέκτονας ήθελε να αυξήσει το χαμηλό

4. Κάτοψη της σημερινής μορφής του ναού, με μαύρο τα αρχικά τμήματα.

5. Αναπαράσταση της αρχικής κάτοψης.

6. Τομή μορφής.

κατά

μήκος

της

σημερινής

7. Τομή κατά μήκος σε αναπαράσταση της αρχικής μορφής.

73 (1) Η μορφή αυτή εμφανίζεται σε μνημεία ύψος του ναού και να κρύψει την απλή από τον 9ο έως το 12ο αιώνα στην Κάτω τετρακλινή στέγη. Ελλάδα.

(2) Ο τρούλος είναι οκτάπλευρος με έξι

Οι τοίχοι καλύφθηκαν με παχύ μονόλοβα παράθυρα και λεπτούς ημικίονες στρώμα από ασβεστοκονίαμα, τακτική στις ακμές του.

(3) Η απλή τοιχοποιία αποτελείται από συνηθισμένη για την εποχή πιθανώς τρεις σειρές λίθων που εναλλάσσονται για την απόκρυψη της τοιχοποιίας που με κομμάτια πλίνθων χωρίς κεραμικές διακοσμήσεις. αποτελείται από λείψανα διαφορετικών (4) Στην αναπαράσταση της αρχικής εποχών και για την ενοποίηση του ύφους κάτοψης μπορούμε να δούμε ότι τα δυο παρεκκλήσια και το περίστωο ήταν αρχικά και τη στερέωση των υλικών. συμμετρικά.

Η μεγαλύτερη επέμβαση του (5) Ο Π. Παπαγεωργίου ήταν φιλόλογος με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αρχαιολογία.

1907 ήταν η αντικατάσταση της νότιας Αυτός συνέταξε τα σχέδια της νότιας στοάς και του δυτικού πρόπυλου και η στοάς του ναού, πιθανώς με την χρήση των βιβλίων που κυκλοφορούσαν εκείνη την κατάργηση του βόρειου. Δεν πρόκειται εποχή με έτοιμα αρχιτεκτονικά στοιχεία. για νέες προσθήκες αλλά μεταφορά Μαντοπούλου - Παναγιωτοπούλου, (1989), σελ. 389 των παλιότερων ευτελών κατασκευών (6) Οι κίονες συνδέονται μεταξύ τους στο μορφολογικό πλαίσιο της εποχής. με ημικυκλικά τόξα και με τον τοίχο με ελλειπτικά. Το πρόπυλο αποτελείται από δύο μαρμάρινους κίονες (6) , στέφεται με στηθαίο σε συνέχιση αυτού του ναού, καλύπτεται όμως με ανεξάρτητη τετράριχτη στέγη και προετοιμάζει τον επισκέπτη για την είσοδο στο ναό. Η στοά ακολουθεί την ίδια λογική και είναι συμμετρική ως προς τη νότια είσοδο όχι όμως ως προς τον τοίχο. Στα καμπύλα τρίγωνα των τόξων χρησιμοποιήθηκε κεραμικός διάκοσμος και κορνίζα που μας δείχνει τη θέση της στέγης στο εσωτερικό. Καταλήγει σε στηθαίο ψηλότερο του ναού. Το στηθαίο της δυτικής και της ανατολικής όψης δεν διαθέτει ιδιαίτερη διακόσμηση. Σε αντίθεση βρίσκεται το νότιο στηθαίο με πεσσίσκους με γλάστρες πάνω από κάθε κίονα και ένα σταυρό και μια επιγραφή στη μέση του. Η στοά καλύπτεται με ανεξάρτητη δίριχτη στέγη με εμφανή ζευκτά. Οι κίονες αποτελούνται από βάση, μαρμάρινο κορμό και κορινθιακά κιονόκρανα από ασβεστόλιθο. Η διαφορά των υλικών και η χρήση επιθημάτων μας φανερώνουν ότι οι μαρμάρινοι κίονες είναι παλιότεροι των επεμβάσεων, πιθανώς βυζαντινοί.

Αξίζει να αναφέρουμε την πρόταση του Ξ. Παιονίδη για το ναό. Ο αρχιτέκτονας είχε προτείνει να παραμείνουν οι στοές όπως ήταν αλλά αντί για κίονες να χρησιμοποιηθούν υαλοστάσια, δηλαδή μια κατασκευή από σίδηρο και γυαλί στα πρότυπα του Art Nouveau όμοια με την πρακτική που χρησιμοποιείται σήμερα για προσθήκες σε ιστορικά κτίρια.

Τέλος κατά την περίοδο 1980 - 1985 πραγματοποιήθηκε ολοκληρωμένο πρόγραμμα συντήρησης και αποκατάστασης κατά το οποίο αντιμετωπίστηκαν οι εκτεταμένες βλάβες του ναού και αφαιρέθηκαν τα επιχρίσματα.

74 Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ή Ε ΠΕ Μ ΒΆ Σ Ε ΩΝ

Αν παρατηρήσουμε τα σχέδια που αναπαριστούν την αρχική μορφή του ναού θα δούμε ότι απέχει πολύ από τη σημερινή του εικόνα. Οι προσθήκες και οι επεμβάσεις του 1801 είχαν βασικό στόχο την επέκταση του ναού χωρίς τη διατήρηση του αρχικού του ύφους. Οι αναλογίες των μεγεθών άλλαξαν σημαντικά με τις νέες στοές και οι επεμβάσεις στη στέγη έκρυψαν τις καμάρες πάνω στις οποίες στηριζόταν ο τρούλος.

Το 1907 όμως ο αρχιτεκτονικός τύπος που είχε προκύψει από όλες τις προηγούμενες φάσεις δεν επηρεάστηκε σημαντικά. Οι προσθήκες είναι εύκολα αναγνωρίσιμες και η πρόταση είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα της κριτικής αποκατάστασης. Πρόκειται για μια ζωγραφική σύνθεση με ρομαντικό χαρακτήρα και βλέπουμε ότι ο αρχιτέκτονας εστίασε στην δική του αισθητική παρά στους κανόνες τις αρχιτεκτονικής και της αποκατάστασης.

Ως αποτέλεσμα παρατηρούμε ότι ο βυζαντινός χαρακτήρας του ναού συνδυάζεται αρμονικά με τον εκλεκτικιστικό χαρακτήρα της στοάς και του πρόπυλου, ειδικά με την καθαίρεση των κονιαμάτων αλλά και τη χρήση των αρχικών μαρμάρινων κιόνων. Οι προσθήκες αν και δεν ακολουθούν τις χαράξεις του ναού, έχουν όμοιες αναλογίες και ο λιγοστός διάκοσμος και οι ραδινοί κίονες με τα κορινθιακά κιονόκρανα προσθέτουν χάρη και ελαφραίνουν το σύνολο του ναού.

Η επιλογή της πρότασης του Γραικού αντί του Παιονίδη δηλώνει την προτίμηση των λογίων και ιερέων για το αρχαίο ελληνικό παρελθόν αντί για τις σύγχρονες τάσεις που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη.

8. Το καθολικό πριν επισκευές του 1907.

τις

9. Το καθολικό μετά επισκευές του 1907.

τις

10. Το καθολικό επισκευές του 1907.

τις

μετά

75

11. Κάτοψη του ναού. Με μαύρο επισημαίνονται τα αρχικά τμήματα, με πράσινο οι προσθήκες του 1801 και με κόκκινο οι προσθήκες του 1907.

12. Αναπαράσταση της αρχικής μορφής από τον Α. Ξυγγόπουλο, νότια όψη

76

1. Η δυτική όψη της Σωτείρας του Λυκόδημου όπως είναι σήμερα.

77

Σ τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

ΩΤΕΊΡΑ

Λ

ΥΚΌΔΗΜΟΥ - 1η π ερίο δο ς

Αθήνα Μοναστήρι Ναός Αγίας Τριάδας Μεσοβυζαντινό μνημείο, 11ος αιώνας 1852 - 1853 Τ. Βλασσόπουλος, Fr.-L.-Fr. ΧBoulanger Υπουργείο Εκκλησιαστικών

Ο ναός της Σωτείρας Λυκόδημου, γνωστός και ως Ρωσική Εκκλησία, βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας. Είναι αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Αθήνας και το κέντρο της ρωσικής κοινότητας στην πόλη. Ι ΣΤΟ ΡΙ ΚΆ ΣΤΟ Ι ΧΕΊΑ

Κατά την αρχαιότητα υπήρχε ιερό αφιερωμένο στον Λύκειο Απόλλωνα. Στη διάρκεια της αυτοκρατορίας του Αδριανού λειτουργούσε ρωμαϊκό λουτρό (βαλανείον). Στα μέσα του 11ου αιώνα (1) κατασκευάστηκε το γυναικείο μοναστήρι της Παναγίας Σωτήρας του Λυκόδημου και η σημερινή εκκλησία αποτελούσε το καθολικό της μονής. Το 1204 κατελήφθη από ρωμαιοκαθολικούς Βενεδικτίνους μοναχούς ενώ το 1669 λειτούργησε και πάλι ως ορθόδοξη ανδρική Μονή. Η παρακμή του ναού ξεκινάει με το σεισμό το 1701 που κατέστρεψε κελλιά της μονής. Το 1778 κατεδαφίζονται τμήματα του μοναστηριού από την οθωμανική διοίκηση. Το 1827 ο ναός πλήττεται ξανά κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης. Σχεδόν ολόκληρη η βορειοανατολική πλευρά, καθώς και μεγάλο τμήμα του τρούλου κατέρρευσαν τότε. Από το 1847 παραχωρείται στη ρωσική παροικία των Αθηνών και αρχίζει η αναστήλωση του ναού. Από το 1917 ο ναός αποτελεί παρεκκλήσι της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, όμως ο ναός εξακολουθεί να εξυπηρετεί το Ρωσικό πληθυσμό. Κατά τις εργασίες της επισκευής ανακαλύφθηκε κάτω από το δάπεδο της εκκλησίας αρχαία δεξαμενή, η οποία συνδέεται με το αρχαίο υδραγωγείο της Αθήνας.

78

2. Αποτύπωση της αρχικής μορφής του ναού, Winstrup. Βιβλιοθήκη Κοπεγχάγης

3. Το καμπαναριό του ναού

ΑΡΧΙΤ Ε Κ Τ Ο ΝΙΚ Ή

Η Σωτείρα του Λυκόδημου παρουσιάζει ομοιότητες με τη μονή του όσιου Λουκά στη Βοιωτία και η αρχιτεκτονική καινοτομία στους δυο αυτούς ναούς διαμόρφωσε την ‘ελλαδική σχολή’ βυζαντινής ναοδομίας (2) . Ο ναός ανήκει στον οκταγωνικό τύπο αλλά έχει κτιστεί σε μεγαλύτερη κλίμακα σχετικά με άλλους αθηναϊκούς ναούς. Ο χαμηλός δωδεκάπλευρος τρούλος, με τοξωτά παράθυρα, στηρίζεται σε τέσσερα ζεύγη πεσσών. Ανατολικά υπάρχει τριμερές Ιερό Βήμα και δυτικά νάρθηκας. Η τοιχοποιία είναι κτισμένη με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα (3) . Διακοσμείται με οδοντωτές ταινίες και ζώνες με κεραμοπλαστικά κουφικά κοσμήματα. Το υπερώο, περιλαμβάνει δύο παρεκκλήσια. Στο υπόγειο βρίσκονται υπολείμματα από τις κολώνες του ρωμαϊκού βαλανείου.

4. Η εξωτερική τοιχοποιία του ναού με τον κεραμικό διάκοσμο

79 ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΙ Σ

Το 1852 ξεκινά η ανοικοδόμηση του ναού χωρίς την πλήρη καθαίρεση των σωζόμενων τμημάτων όπως υποστήριζε η αρχική επιτροπή που πρότεινε την ολοκληρωτική ανακατασκευή του ναού με το ίδιο αρχιτεκτονικό ύφος και αλλαγές του διακόσμου. Σύμφωνα με το Μπούρα, διατηρήθηκε η ανατολική πλευρά του ναού, τα κάτω μέρη των τοίχων και οι στάθμες των υπερώων και των θόλων.

Ανακατασκευάστηκαν όλοι οι θόλοι, στις διαστάσεις και το σχήμα των αρχικών, και καταργήθηκαν όλοι οι εσωτερικοί μη φέροντες τοίχοι. Τοιχίστηκαν σχεδόν όλα τα ανοίγματα και το εσωτερικό κεντρικό τετράγωνο για καλύτερη στήριξη του τρούλου. Το μαρμάρινο, χαμηλό σε ύψος, βυζαντινό τέμπλο αντικαθίσταται από ρωσικού τύπου ψηλότερο τέμπλο.

(1) Χρονολογείται στα μέσα του 11ου αιώνα

Ταυτόχρονα κτίζεται το μεγάλο με βάση επιγραφές του 1031 και 1044 στο κωδωνοστάσιο στη βορειοδυτική πλευρά, εσωτερικό του ναού.

(2) BOURAS, C. (2011). Η αρχιτεκτονική σε μίμηση της τοιχοποιίας του ναού. της Σωτείρας Λυκοδήµου Αθηνών. Δελτίον Τέλος οι βυζαντινές τοιχογραφίες που της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, σελ. 24 είναι γνωστές από τα σχέδια του Paul (3) Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι κτισμένοι Durand καλύπτονται από τοιχογραφίες με ορθογώνιους πωρόλιθους με λεπτά τούβλα σε διπλές σειρές που γεμίζουν τους του Λουδοβίκου Θείρσιου (4) . οριζόντιους και κάθετους αρμούς.

(4) Ο Βαυαρός Λουδοβίκος Θείρσιος εισήγαγε τη φυσιοκρατική ναζαρινή σχολή που απέχει πολύ από τη βυζαντινή παράδοση.

5. Ο αρχικός τρούλος, Αποτύπωση Βλασσόπουλου

80

6,7. Το εσωτερικό του ναού με το επιβλητικό τέμπλο.

81

8. Κάτοψη αρχικής μορφής ναού - Κάτοψη ναού μετά τις εργασίες αποκαταστάσεως. Με γκρι χρώμα ανοιχτό διακρίνεται ο τοιχισμός των ανοιγμάτων του ναού

ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Πρόκειται για μια ριζική ανακατασκευή ναού με τη λογική της στυλιστικής αποκατάστασης σε μια εποχή που κυριαρχούσε ο κλασικισμός, Ταυτόχρονα όμως στην Ευρώπη πραγματοποιούνται στυλιστικές αποκαταστάσεις και ανακατασκευές σε σημαντικούς ναούς (π.χ. Αγία Σοφία - Κωνσταντινούπολη, Notre Dame - Παρίσι) που πιθανώς να επηρέασε την αποκατάσταση.

Το κλείσιμο του εσωτερικού τετραγώνου είχε ως αποτέλεσμα να αλλοιωθεί ο εσωτερικός χώρος και οι αρχικές σχέσεις ενότητας και λειτουργίας. Ο τρούλος ενοποιούσε το χώρο και το φως διαχέονταν χωρίς εμπόδια σε όλο το ναό. Τώρα η αίσθηση ανάτασης που πρόεκυπτε από τον όγκο του κτιρίου εξουδετερώνεται από τα κάθετα χωρίσματα.

Τέλος, στο εξωτερικό του ναού δεν μπορούμε να διακρίνουμε τα ανακατασκευασμένα μέρη από τα αυθεντικά, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με τον ίδιο τον ορισμό της αποκατάστασης όπου κάθε επέμβαση πρέπει να είναι αναγνωρίσιμη.

ΝΑΟΊ ΕΠΙΣΚΈΨΙΜΟΙ ΜΕ ΕΞΟΠΛΙΣΜΌ

Τα παραδείγματα που μελετάμε σε αυτή την κατηγορία αποτελούν επεμβάσεις σε ναούς που έχουν πραγματοποιηθεί στην δεύτερη και την τέταρτη ιστορική περίοδο και δεν συνεχίζεται η κανονική χρήση τους ως εκκλησίες αλλά ούτε παίρνουν νέα χρήση στο κέλυφος του ναού. Οι συγκεκριμένοι ναοί είναι επισκέψιμοι με λειτουργίες κάποιες μέρες του χρόνου ή στη γιορτή του αντίστοιχου τιμώμενου Αγίου και διατηρούν τον εκκλησιαστικό τους εξοπλισμό.

3.2

84

1. Γενική άποψη του χώρου. 2. (κάτω) Η κεντρική είσοδος στον αρχαιολογικό χώρο.

85

Α

ΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΌΣ

τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

Χ

ΏΡΟΣ

Α

ΓΊΟΥ

Π

ΑΤΆΠΙΟΥ - 4η π ερίο δο ς

Βέροια Παλαιοχριστιανική βασιλική και βαπτιστήριο Ναός Αγίου Πατάπιου και επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος Παλαιοχριστιανικό μνημείο, 4 - 5ος αιώνας 2004 - 2007 Καλταπανίδου Βασιλική, Καραγιάννη Φλώρα Υπουργείο Πολιτισμού, 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Ο αρχαιολογικός χώρος του Αγίου Πατάπιου στη Βέροια είναι ένα εκκλησιαστικό συγκρότημα μεγάλων διαστάσεων που περιλαμβάνει ένα υστεροβυζαντινό ναό σε λειτουργία (16ος αιώνας) και μια βασιλική του 5ου αιώνα, μια αίθουσα διακοσμημένη με ψηφιδωτά δάπεδα του 4ου αιώνα και ένα βαπτιστήριο με προαύλιο και φωτιστήριο του 4ου αιώνα με ένα επίμηκες διμερές αψιδωτό κτίσμα (πιθανότατα Επισκοπείο) που κτίστηκε στα ερείπια του βαπτιστηρίου. Ο χώρος σήμερα είναι επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος και σε συνδυασμό με το ναό του Αγίου Πατάπιου τον κατατάσσουμε στην κατηγορία των ναών που διατηρούν τον εξοπλισμό τους. Δεν αποτελεί απλά ένα επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο αλλά ένα εκκλησιαστικό μνημείο με μεγάλη ιστορία που προσελκύει μεγάλο πλήθος πιστών σε καθημερινή βάση. Ι ΣΤΟ ΡΙ ΚΆ ΣΤΟ Ι ΧΕΊΑ

Ο χώρος βρίσκεται σε κεντρικό σημείο της πόλης και αποτελούσε το κέντρο της αρχαίας και παλαιοχριστιανικής Βέροιας. Περιλαμβάνει ευρήματα από το 2ο αιώνα έως τα τελευταία μεταβυζαντινά χρόνια. Ο χώρος εγκαταλείφθηκε στις αρχές του 7ου αιώνα όπου και δημιουργήθηκε νεκροταφείο στα ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Στα τέλη του 15ου αιώνα δημιουργήθηκε ένα εργαστήρι κεραμικής και το 16ο αιώνα κτίστηκε πάνω στη βασιλική ο μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Πατάπιου.

86 ΑΡΧΙΤ Ε Κ Τ Ο ΝΙΚ Ή

Το βαπτιστήριο του 4ου αιώνα ιδρύθηκε στη θέση δυο πρωιμότερων κτιρίων. Αποτελείται από το τετράκογχο φωτιστήριο (1) με οκτώ κόγχες στο εσωτερικό και μνημειακή οκτάπλευρη κολυμβήθρα και ένα ευρύ ορθογώνιο χώρο με βάθρο για τον επίσκοπο, το προαύλιο του βαπτιστηρίου. Υποθέτουμε ότι καταστράφηκε από πυρκαγιά τον 5ο αιώνα με βάση τα ίχνη πυράς στο κτίσμα.

Σύγχρονη του βαπτιστηρίου είναι η μεγάλη αίθουσα νοτιοδυτικά του προαυλίου με εντυπωσιακά ψηφιδωτά.

Λίγο μετά την καταστροφή αυτών κτίστηκε η παλαιοχριστιανική βασιλική (1) Το φωτιστήριο αποτελεί το δεύτερο του 5ου αιώνα (στα θεμέλια του συμβολικό χώρο ενός βαπτιστηρίου μεταβυζαντινού ναού. Πρόκειται όπου εισέρχεται ο μελλοβάπτιστος από το προαύλιο όπου τελούταν η ομολογία για μια μεγάλη ξυλόστεγη τρίκλιτη της πίστεως. Περιλαμβάνει την κτιστή βασιλική με εγκάρσιο δίκλιτο κλίτος κολυμβήθρα όπου τελούταν η βάπτιση. Έπειτα ακολουθούσε το χρισμάριο οπού ο με μαρμαροθετήματα (κεντρικό κλίτος) βαπτισμένος πλέον πιστός φορούσε λευκή και ψηφιδωτά δάπεδα (πλάγια κλίτη). στολή και περνούσε στο ναό για την πρώτη του λειτουργία. Η αψίδα του ιερού διαθέτει αντηρίδες (2) (Ήπιες επεμβάσεις για την προστασία στήριξης εσωτερικά και εξωτερικά. των ιστορικών κατασκευών: νέες τάσεις σχεδιασμού : πρακτικά 3ου Εθνικού Διαθέτει μια σειρά προκτισμάτων Συνεδρίου 9-11 Απριλίου 2009, 2009) βόρεια και νότια και μια υπόγεια ταφική (3) Οι ανοιχτοί χώροι των αρχαιολογικών ανασκαφών συχνά παρουσιάζουν κατασκευή στα νότια. προβλήματα εγκατάλειψης και σταδιακής φθοράς.

3, 4. Τα ψηφιδωττά δάπεδα και οι μεταλλικές πασαρέλες.

87

5. Η κάτοψη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

88 ΕΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΙΣ

Ο αρχαιολογικός χώρος περιβάλλεται από πολυώροφα κτίρια σε μικρή ή και μηδενική απόσταση και τα ευρήματα, αποσπασματικά και σε διαφορετικές στάθμες, δυσκολεύουν την αντίληψη του συνόλου του συγκροτήματος. Βασικός στόχος της επέμβασης ήταν η στερέωση των αρχαίων τοιχοποιιών και παράλληλα η αναγνωσιμότητα των επιμέρους ιστορικών φάσεων. Με βασική αρχή την επισκεψιμότητα του χώρου έγιναν εργασίες καθαρισμού, στερέωσης και συντήρησης των ερειπίων, οριοθετήθηκε ο χώρος και κατασκευάστηκαν διαδρομές και στέγαστρα, σύστημα συλλογής και απορροής όμβριων, δίκτυο ηλεκτροδότησης και πληροφοριακές πινακίδες για τους επισκέπτες.

(2)

Η υλοποίηση του έργου συνάντησε πολλά προβλήματα που προέκυψαν κυρίως από την θέση του μνημείου στον πολεοδομικό ιστό. Ο ναός λειτουργούσε κανονικά με διαρκή προσέλευση πιστών, ο χώρος αποτελεί και είσοδο για δύο οικοδομές και στα νότια ο χώρος επικοινωνεί με κεντρικό πεζόδρομο, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να αποκλειστεί ο χώρος για τις εργασίες.

Οι εργασίες ξεκίνησαν με την οργάνωση του χώρου για τη διευθέτηση των προαναφερθέντων ζητημάτων και μετά άρχισαν οι αποχωματώσεις και οι ανασκαφές στη βασιλική που αποκάλυψαν το κοιμητήριο. Κτίστηκε αναλημματικός τοίχος για να καλύψει την υψομετρική διαφορά του πεζόδρομου και του αρχαιολογικού χώρου με ειδικούς χειρισμούς ώστε η θεμελίωση να μην προσβάλει τα ευρήματα. Κατασκευάστηκε σκάλα από σκυρόδεμα για την κάθοδο από τη βασιλική στο κάτω επίπεδο και λιθοδομές για την αντιστήριξη των πρανών του χώρου (περίπου 2 μέτρα).

Περιμετρικά του μεταβυζαντινού ναού κτίστηκε ακόμη ένας αναλημματικός τοίχος με σκοπό την προστασία και ενίσχυση των θεμελίων του.

Οι τοιχοποιίες της βασιλικής στερεώθηκαν και συντηρήθηκαν για την προστασία τους από τα φυσικά στοιχεία. Σε ορισμένα σημεία για μορφολογική ενότητα και συμπλήρωση της κάτοψης οι τοιχοποιίες ανακατασκευάστηκαν σε χαμηλό ύψος με συμβατά παραδοσιακά υλικά. Ακόμη συντηρήθηκαν όλα τα ψηφιδωτά δάπεδα.

Στο υπόγειο όπου βρίσκεται το βαπτιστήριο καθαρίστηκε ο χώρος, εγκαταστάθηκε φωτισμός και ένας διαχωριστικός τοίχος από γυψοσανίδα για να απομονωθεί η κολυμβήθρα και οι τοιχοποιίες επιχρισθήκαν και χρωματίστηκαν καθώς βρίσκονταν σε κακή κατάσταση. Μια μεταλλική σκάλα που συνεχίζεται με μεταλλική πασαρέλα με ξύλινες σανίδες οδηγεί στο κατώτερο επίπεδο.

89

6. Γενική κάτοψη του αρχαιολογικού χώρου.

Στο εξωτερικό, για την προστασία των δαπέδων, κατασκευάστηκαν στέγαστρα με μεταλλικό σκελετό και ημιδιαφανή κάλυψη. Για τη διευκόλυνση των επισκεπτών και την οργάνωση της κίνησης διαμορφώθηκαν αντίστοιχες με το υπόγειο πασαρέλες με διάφανα μέρη για ορατότητα των ευρημάτων. Στη νοτιοδυτική πλευρά η είσοδος στο χώρο γίνεται με μεταλλική πεζογέφυρα και στον πεζόδρομο όπου σώζονται τμήματα των δαπέδων αντικαταστάθηκε το οδόστρωμα με γυάλινες πλάκες. Τα δάπεδα του αρχαιολογικού χώρου που δεν διαθέτουν ψηφιδωτά συμπληρώθηκαν με ψηφίδες σε χρώμα τερακότας.

Τέλος φροντίσθηκαν οι προσβάσεις καθώς και οι εμφανείς θεμελιώσεις όλων των γειτονικών οικοδομών ώστε να μην παρεμβάλλουν πλέον στον αρχαιολογικό χώρο.

90

7. Η κτιστή κολυμβήθρα του βαπτιστηρίου.

8. Ο ναός κατά την υλοποίηση του έργου.

Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ή Ε ΠΕ Μ ΒΆ Σ Ε ΩΝ

Η ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου του Αγίου Πατάπιου είναι μια επέμβαση που συνδυάζει τη συντήρηση των ευρημάτων και την ένταξή τους τόσο στον πολεοδομικό ιστό της πόλης αλλά και στη ζωή των κατοίκων. Οι λεπτοί χειρισμοί που χρησιμοποιήθηκαν για την ενοποίησή του με τον πεζόδρομο και τα γειτονικά κτίρια είναι εξαιρετικά πετυχημένοι καθώς εντάσσουν το χώρο στον περίπατο ενός επισκέπτη μέσα στο κέντρο. Το συγκρότημα αποτελεί πλέον ένα πολιτιστικό πυρήνα και στο μέλλον θα διαμορφωθεί και ο περιβάλλον χώρος όπου βρίσκεται ο μεταβυζαντινός ναός της Αγίας Άννας με σκοπό την οργάνωση ενός ολοκληρωμένου ενιαίου αρχαιολογικού χώρου.

Οι προσθήκες που έγιναν αποτελούν ήπιες και αντιστρέψιμες επεμβάσεις και βοηθάνε το μνημείο καθώς το προστατεύουν από τα φυσικά στοιχεία (3) ενώ ταυτόχρονα το αναδεικνύουν και διευκολύνουν την εξερεύνησή του από επισκέπτες. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αν ένα μνημείο δεν έχει χρήση ή δεν διαθέτει την δυνατότητα επίσκεψης πιθανώς θα ξεχαστεί.

91

92

Ν

ΑΌΣ

Ε

ΠΙΣΚΟΠΉΣ

Τ

ΕΓΈΑΣ - 2η π ερίο δο ς

τοποθεσία: αρχική λειτουργία:

Τρίπολη Μητρόπολη του μεσαιωνικού πολίσματος του Νικλίου

σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

1. Η δυτική όψη του ναού στη σημερινή του μορφή.

Ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου Μεσοβυζαντινό μνημείο, 10ος αιώνας 1884 - 1888, 1930 - 1940, 2005 - 2009 Ernest Ziller Τεγεατικός Σύνδεσμος

93

Ο ιερός ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, ή Παλαιά Επισκοπή, βρίσκεται στον αρχαιολογικό χώρο της Τεγέας και είναι κτισμένος πάνω στο αρχαίο θέατρο, σπόλια του οποίου αλλά και υλικό από γειτονικές εκκλησίες και το μεσαιωνικό τείχος χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του. Σήμερα ο ναός λειτουργεί μόνο στις 15 Αυγούστου, στην γιορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου, με λιτανείες και πλήθος προσκυνητών. Ι ΣΤΟ ΡΙ ΚΆ ΣΤΟ Ι ΧΕΊΑ

Η Τεγέα ήταν έδρα επισκοπής από τον 5ο αιώνα. Από τον 7ο αιώνα η Τεγέα μετονομάσθηκε σε Αμύκιον ή Νύκλιον και στους επόμενους αιώνες γνώρισε μεγάλη ακμή. Το 10ο αιώνα κτίστηκε ο ναός της Επισκοπής, αν και υπάρχουν πολλές απόψεις για την χρονολόγηση του ναού. Μετά την παρακμή της Τεγέας και τις καταστροφές της από κατακτητές, επαναστάσεις και σεισμούς, ο ναός παρέμεινε ερειπωμένος μέχρι τον 19ο αιώνα και άρχισε να καταρρέει. ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟ Ν Ι ΚΉ

Η εκκλησία ανήκει στην κατηγορία των πεντάτρουλων, σταυροειδών, εγγεγραμμένων ναών και αποτελεί τη μετάβαση από την παλαιοχριστιανική τρουλαία βασιλική στον μεσοβυζαντινό σταυροειδή εγγεγραμμένο. Ο τρούλος βρίσκεται στη διασταύρωση των ανισομήκων κεραιών. Ο σταυρός και ο νάρθηκας στα δυτικά στεγάζονται με κυλινδρικούς θόλους. Τα γωνιακά διαμερίσματά του στεγάζονται (1) (Χλέπα, Ε., 2011), σελ. 70 Οι τοιχογραφίες ανήκουν στην σχολή με μικρούς κυλινδρικούς τρουλίσκους (2) της νεοελληνικής τέχνης και αποτελούν μια πάνω σε κυλινδρικά τύμπανα και στα προσπάθεια επιστροφής στα κλασικιστικά ανατολικά το κτήριο καταλήγει σε τρεις πρότυπα.

(3) Όμοια με τον τρούλο της Σωτείρας ημικυκλικές αψίδες. (1) Το εσωτερικό Λυκόδημου. του διακοσμείται με τοιχογραφίες της περιόδου 1935-1936, έργα του γνωστού ζωγράφου Αγήνορα Αστεριάδη. (2)

94 ΕΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΙΣ

Πριν την αποκατάσταση ο τρούλος και η στέγαση του κεντρικού τμήματος καθώς και μεγάλα τμήματα της όψης νοτιοδυτικά είχαν καταρρεύσει. Η αποκατάσταση και μερική ανακατασκευή του ναού από τον Ernest Ziller ξεκινούν το 1884 και ολοκληρώνονται το 1888.

Οι επεμβάσεις μπορούν να διακριθούν σε δύο βασικές κατηγορίες: στις συμπληρώσεις επιμέρους τμημάτων που γίνονται σε όλες τις τοιχοδομές, τις αψίδες και τους τρουλίσκους, και σε πλήρεις ανακατασκευές των νοτίων και βόρειων τοίχων, το βόρειο και δυτικό αέτωμα, τους θόλους στου σταυρού και του νάρθηκα και του τρούλου και του τυμπάνου του.

Οι ανακατασκευές έγιναν με πωρόλιθους, με ισόδομο πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Στα αετώματα βλέπουμε δίλοβα παράθυρα όμοια με τα αυθεντικά της νότιας όψης. Στη δυτική όψη η νέα θύρα και τα παράθυρα πλαισιώνονται με λίθινα τόξα αντί των πλίνθινων αρχικών. Οι μαρμάρινοι μικροί κίονες στα δίλοβα παράθυρα κατασκευάστηκαν σε αφαιρετική μορφή. Ο τρούλος ανακατασκευάζεται με τοιχοποιία πλινθοπερίκλειστη με δώδεκα φαρδιά μονόλοβα παράθυρα με πλίνθινα πλαίσια. (3) Το 1889 καλύπτεται ο τρούλος με εφυαλωμένα κεραμίδια και οι τρουλίσκοι με φύλλα χαλκού. Έτσι ο τρούλος συνδυάζει την κλασικίζουσα έμπνευσή του (πλινθοπερίκλειστο σύστημα) με την νεοκλασική εποχή (μορφή κάλυψης). Τέλος η τοποθέτηση του καμπαναριού στη δυτική όψη τονίζει τον κατακόρυφο χαρακτήρα του ναού και το δίλοβο παράθυρο στην κεντρική αψίδα αντικαθίσταται με δύο μονόλοβα.

Οι συμπληρώσεις των τοιχοδομών αναγνωρίζονται εύκολα λόγω του αυστηρού ισόδομου συστήματος που έρχεται σε αντίθεση με τη βυζαντινή αργολιθοδομή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ξεχωρίζει το κεντρικό κλίτος (και λόγω του διαφορετικού ύψους) και

2, 3, 4. Φωτογραφία και σχεδιαστικές απεικονίσεις του ναού μετά την κατάρρευση.

95 να εμφανίζεται μορφολογική ανομοιογένεια.

Τη δεκαετία του 1930 - 1940 πραγματοποιούνται εργασίες συντήρησης στο ναό και το 2005 ξεκινάνε έργα στερέωσης και αποκατάστασης του ναού από την 25η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

5. Κάτοψη και τομή του ναού μετά στις αναστηλωτικές εργασίες του Ziller. Schultz 1888 -1890

6. Η νότια όψη του ναού σε αναπαράσταση του Schultz. Τα νέα μέρη απεικονίζονται μόνο με περίγραμμα.

96

7. Το μαρμάρινο τέμπλο του ναού.

8. Το ανατολικό τμήμα του ναού, ξεχωρίζει η ποικιλία των υλικών στη στέγαση.

97 ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Σε αυτό το ναό ο αρχιτέκτονας κάνει μια επέμβαση μοντέρνα, αν και αμφιλεγόμενη, καθώς εφαρμόζει με συνέπεια όλους τους κανόνες και τις τάσεις της αποκατάστασης της εποχής. Τα ανακατασκευασμένα μέρη είναι σαφή με διαφοροποίηση της μορφής (τρούλος, αετώματα) και τα συμπληρωμένα μέρη ακολουθούν την υπάρχουσα κατασκευή. Υπάρχουν όμως αντιφάσεις, ειδικά στο χειρισμό των ανοιγμάτων καθώς άλλοτε ακολουθεί το βυζαντινό ρυθμό αλλάζοντας το υλικό και άλλοτε ακολουθεί το αρχικό σχέδιο. Η αποκατάσταση έρχεται σε αντίθεση με το ‘βυζαντινίζον’ πνεύμα της εποχής με την επιλογή του αρχιτέκτονα να διαφοροποιήσει τα νέα μέρη του κτιρίου. Το ύφος ενότητας χάνεται στην επισκοπή που αποκτά πλέον γραφικό χαρακτήρα με την ποικιλία των υλικών, τα διαφορετικά συστήματα δόμησης και τα πολλοστά σπόλια.

ΝΑΟΊ ΕΠΙΣΚΈΨΙΜΟΙ ΧΩΡΊΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΌ

Τα παραδείγματα που μελετάμε σε αυτή την κατηγορία αποτελούν επεμβάσεις σε ναούς που έχουν πραγματοποιηθεί στη δεύτερη και την τέταρτη ιστορική περίοδο και πρόκειται για ναούς που είναι επισκέψιμοι αλλά δεν διατηρούν κάποιο εκκλησιαστικό εξοπλισμό. Οι ναοί αυτοί αποτελούν μνημεία και οι αποκαταστάσεις τους έχουν στόχο να αναδείξουν την αρχιτεκτονική τους. Δεν συνεχίζεται η εκκλησιαστική λειτουργία και δεν παίρνουν νέες χρήσεις στο κέλυφός τους.

3.3

100

1. Εξωτερική άποψη του μνημείου στη σημερινή του μορφή. (Νότια όψη)

101

Κ

ΑΘΟΛΙΚΌ

τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

Μ

ΟΝΉΣ

Δ

ΑΦΝΊΟΥ - 2η π ερίο δο ς

Χαϊδάρι, Αθήνα Καθολικό Μονής Δαφνίου Επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος Μεσοβυζαντινή εκκλησία, 11ος αιώνας 1888 - 1889, 1891, 1894 - 1897, 1097, 1959, 2007 - 2013 Α. Βλάχος, E. Troump, Α. Αδαμαντίου , Γ. Ευγένιος, Ε. Στίκας, Λ. Ζαγκουδάκη Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρία, 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Βυζαντινών Μνημείων

Η Μονή Δαφνίου βρίσκεται στις παρυφές του άλσους Χαϊδαρίου, επί της λεωφόρου Αθηνών (ιερά οδός). Το μεγαλύτερο βυζαντινό μοναστήρι της Αττικής χαρακτηρίζεται από την αρχιτεκτονική, το μέγεθος και την ιδιαίτερη ψηφιδωτή διακόσμηση του καθολικού της. Η μεγαλοπρέπεια και ο πλούτος της μονής την συνδέουν με κύκλους της αυτοκρατορικής αυλής. (1) Η ονομασία της μονής προέρχεται από το Ιερό του Δαφναίου Απόλλωνα, πάνω στο οποίο έχει κτιστεί. (2) Η Μονή Δαφνίου αποτελεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO από το 1990.

102 Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΚ Ά ΣΤ Ο ΙΧ Ε Ί Α

Η Μονή Δαφνίου ιδρύθηκε τον 6ο αιώνα στα ερείπια του αρχαίου ιερού. Κτίστηκαν σε αυτή την πρώιμη περίοδο βασιλική, κελιά και ο οχυρωματικός περίβολος για προστασία από εισβολείς και απομάκρυνση των μοναχών από την κοσμική ζωή. Το σημερινό καθολικό χρονολογείται στα τέλη του 11ου αιώνα (περ. 1080) με βάση την αρχιτεκτονική και το διάκοσμο. (3)

Με την κατάληψη της Αθήνας από τους Φράγκους Σταυροφόρους το 1204, η μονή παραχωρείται σε Κιστερκιανούς μοναχούς. Η μονή έγινε γνωστή ως Delfino και η υπόγεια κρύπτη χρησιμοποιήθηκε για την ταφή των δουκών της Αθήνας.

Μετά την οθωμανική κατάκτηση του 1456 η μονή επανήλθε σε ορθόδοξους μοναχούς και άκμασε για ένα αιώνα.

Από το 17ο αιώνα αρχίζει η εγκατάλειψη όταν ληστρικές επιδρομές αναγκάζουν τους μοναχούς να φύγουν. (4) Την εποχή της επανάστασης χρησιμοποιήθηκε ως οχυρό και καταλήφθηκε από Τούρκους το 1826. Εγκαταστάθηκαν έπειτα για μικρά διαστήματα βαυαροί στρατιώτες, γαλλικά τάγματα και αργότερα κάποιες μοναχές. Το διάστημα 1883 - 1885 λειτούργησε ως ψυχιατρείο ενώ το 1887 χρησιμοποιήθηκε ως ποιμνιοστάσιο.

Όλα τα παραπάνω σε συνδυασμό με επανειλημμένους σεισμούς οδήγησαν την Χριστιανική Αρχαιολογική Υπηρεσία να ξεκινήσει την αποκατάσταση του συγκροτήματος το 1885. Η μονή εξασφαλίζεται με την ένταξη στον Κατάλογο Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς και μετά από τον καταστροφικό σεισμό του 1999 ξεκίνησαν συστηματικές εργασίες αποκατάστασης που ολοκληρώθηκαν το 2013.

2. Γραφική αποκατάσταση της μορφής του 11ου αιώνα. 3. Επιχρωματισμένη λιθογραφία του Théodore du Monoel (1843). 4. Λιθογραφία του J. P. Mahaffy (1890)

103 ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟ Ν Ι ΚΉ

Το συγκρότημα της μονής προστατεύεται και οριοθετείται από οχυρωμένο τετράγωνο περίβολο με πύργους και επάλξεις. Είχε εσωτερικό περίδρομο με τοξοστοιχίες και δύο πύλες. Στην εσωτερική πλευρά, σε μικρή απόσταση, βρίσκονταν τα κελιά. Βόρεια του καθολικού βρίσκονται τα ερείπια της τράπεζας και νότια οι Κιστερκιανοί μοναχοί κατασκεύασαν τετράγωνη αυλή με στοές (cloître) για μια ακόμα ομάδα κελιών. Η μονή διέθετε και λουτρώνα.

Το καθολικό της μονής ανήκει στο σύνθετο οκταγωνικό σταυροειδή τύπο. Ο τρούλος, με δεκαέξι παράθυρα, εδράζεται σε οκτάγωνο από τέσσερα τόξα και τέσσερα ημιχώνια και στηρίζεται σε οκτώ πεσσούς αφήνοντας ελεύθερο τον κεντρικό χώρο. Ο σταυρός είναι εμφανής εσωτερικά και εξωτερικά. Οι γωνιακοί χώροι καταλαμβάνονται από παρεκκλήσια.

Η τοιχοποιία διαμορφώνεται με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα και τα πολύλοβα ανοίγματα πλαισιώνονται με πλούσια κεραμοπλαστικά. Η βάση της εξωτερικής τοιχοδομής διαμορφώνεται με λίθινους σταυρούς. Στο εσωτερικό διέθετε εξαιρετική ορθομαρμάρωση και ψηφιδωτά που σώζονται μέχρι σήμερα.

Ο ναός δεν διαθέτει υπερώα, το ιερό έχει τριμερή κόγχη και στα δυτικά υπάρχει νάρθηκας. Λίγο αργότερα προστέθηκε διώροφος εξωνάρθηκας στεγασμένος με σταυροθόλια και πυργοειδές κλιμακοστάσιο. (5) Οι Κιστερκιανοί μοναχοί τον μετασκεύασαν στη σημερινή μορφή με τα οξυκόρυφα τόξα και τις επάλξεις. Οι Ορθόδοξοι μοναχοί κατά την Τουρκοκρατία τοποθέτησαν αυτές τις χρήσεις (5) στο χώρο γύρω από τον κεντρικό τρούλο, έχτισαν το βόρειο κωδωνοστάσιο και στερέωσαν την οροφή του νάρθηκα με θόλο.

5. Η δυτική όψη πριν τις επισκευές του 1888. 6. Κλειδιά ελκυστήρων στο νάρθηκα (1892) 7. Το εσωτερικό του ναού (1910) 8. Ο εξωνάρθηκας μετά την αποκατάσταση του Ε. Στίκα (1962)

104 ΕΠΕ Μ ΒΆ Σ Ε ΙΣ

Η διάσωση του μνημείου ξεκινά το 1885 με προσπάθειες από την νεοσυσταθείσα Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρία. Η πρώτη επιτροπή, αποτελούμενη από τον Δ. Ζέζο (αρχιτέκτονα), Γ. Βρούτο και τον Γ. Λαμπάκη (φιλόλογο), εκτιμά την έκταση των ζημιών αλλά οι προτάσεις τους δεν υλοποιούνται.

Το 1886 καταστροφικός σεισμός προκαλεί νέες ζημιές. Με τα προτεινόμενα μέτρα στερέωσης από τον Α. Βλάχο ξεκινά η πρώτη φάση επισκευών (1888-1889). Αφαιρούνται τα βυζαντινά κεραμίδια, φράσσονται παράθυρα και κατασκευάζεται μια αντηρίδα.

Νέος σεισμός προκαλεί ρωγμές στον τρούλο και μέρος του ψηφιδωτού του Παντοκράτορα καταρρέει. Συστάθηκε τότε νέα επιτροπή με επικεφαλή τον E. Ziller που καθησυχάζει την ΧΑΕ για την κατάσταση του μνημείου και στρέφει την προσοχή στην στερέωση των ψηφιδωτών. (6)

Με πρόταση του Υπουργείου Παιδείας το 1890 ξεκινά η δεύτερη φάση των εργασιών με βασικό στόχο την ανακατασκευή εκ νέου του τρούλου. Σύμφωνα με πληροφορίες από τον αρμόδιο E. Troump αλλά και μαρτυρίες του Λαμπάκη ο νέος θόλος κατασκευάστηκε με τούβλα του αρχικού, διαφορετικές διαστάσεις από τον αρχικό, δυο οδοντωτές ταινίες αντί για μια και χαμηλότερα παράθυρα.

(1) Παρά τις Κωνσταντινουπολίτικες επιρροές δεν γνωρίζουμε την ταυτότητα του Στη βάση του τυμπάνου τοποθετήθηκε κτήτορα ούτε την ακριβή χρονολογία της σιδερένια στεφάνη διατομής διπλού Τ κατασκευής.

(2) Στον εξωνάρθηκα του ναού βρίσκονταν για ‘ισομερή κατανομή φορτίων’. Στο ιωνικοί κίονες με κιονόκρανα, οι οποίοι εξωτερικό επισκευάστηκαν παράθυρα προέρχονταν από το αρχαίο ιερό του Απόλλωνα. Τους απέσπασε και τους και ρωγμές, κατεδαφίστηκε το μετέφερε στο Βρετανικό μουσείο ο Λόρδος κωδωνοστάσιο και κτίστηκε η δεύτερη Έλγιν στις αρχές του 19ου αιώνα. Σήμερα ένας κίονας παραμένει στη δυτική πλευρά αντηρίδα στη βόρεια όψη. του εξωνάρθηκα.

Λίγο αργότερα συνεχίζονται (3) Τα ψηφιδωτά ανάγονται στη δυναστεία των Κομνηνών (1100 περ.). οι εργασίες στα ψηφιδωτά και (4) Το 1764 λειτουργούσε με ένα ιερέα και τοποθετούνται σιδεροδεσιές σε ένα μοναχό. (Χλέπα, Ε., 2011), σελ. 81 (5) Στον όροφο βρισκόταν η βιβλιοθήκη και ετοιμόρροπα σημεία. Η τρίτη φάση των τα διαμερίσματα του ηγούμενου. εργασιών (1894-1897) που εστιάζει (6) Η στερέωση των ψηφιδωτών ανατίθεται σε Ιταλούς τεχνίτες, αρχικά στον Carlo στο νάρθηκα ξεκινά μετά από νέο Novelli και αργότερα στο εργοστάσιο σεισμό καθώς κατέρρευσε τμήμα του ψηφιδωτών του Antonio Salviati.

(7) Το έργο πραγματοποιήθηκε με δώματος και ο θόλος του. Καθαιρείται χρηματοδότηση του ΕΣΠΑ 2007-2013 και αναστηλώνεται ο δυτικός τοίχος και περιλάμβανε την αρχιτεκτονική αποκατάσταση και ανάδειξη του του ναού και εμφανίζονται καλυμμένα μνημείου, την συντήρηση των ψηφιδωτών, ψηφιδωτά. Στόχος είναι η επιστροφή ανασκαφικές μελέτες, δημιουργία μουσείου και διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου. στην αρχαία μορφή και η επιτροπή

105

υποδεικνύει και την κατεδάφιση του φραγκικού εξωνάρθηκα.

Το 1907 ο νότιος και ο βόρειος τοίχος αποκλίνουν προς τα έξω και παρουσιάζονται ρωγμές στους θόλους. Οι υπεύθυνοι Α. Αδαμαντίου και Γ. Ευγένιος αντιστηρίζουν την νότια όψη με σιδερένιους ορθοστάτες πακτωμένους στο έδαφος που συνδέονται με το εσωτερικό με σιδερένια ελάσματα.

Στα επόμενα χρόνια συνεχίζονται οι περιστασιακές επισκευές ενώ το 1959 ο Ε. Στίκας αναστηλώνει τον φραγκικό εξωνάρθηκα.

Οι εργασίες αποκατάστασης στη Μονή Δαφνίου εντατικοποιηθήκαν μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1999. Ο αρχαιολογικός χώρος κλείνει για το κοινό και τοποθετούνται μεταλλικά ικριώματα για στήριξη στο εσωτερικό και το εξωτερικό του ναού. Σύμφωνα με την υπεύθυνη αρχαιολόγο Λ. Ζαγκουδάκη στερεώθηκαν τα τόξα, ενισχύθηκαν οι στέγες, τοποθετήθηκαν αντίγραφα των ιωνικών κιόνων και συντηρήθηκαν τα ψηφιδωτά. (7)

9. Κάτοψη του ναού.

106

10. Τοπογραφικό της Μονής Δαφνίου. 11. Ο τρούλος του ναού πριν την ανακατασκευή. (Λαμπάκης)

12. Ανατολική όψη (Schultz & Barnsley 1888) 13. Τομή προς το ιερό (Schultz & Barnsley 1888)

107

14. Η νοτιοδυτική γωνία του εξωνάρθηκα (διακρίνεται ο αρχικός ιωνικός κίονας) 15. Τρίλοβο παράθυρο από το εσωτερικό

16. Βορειοανατολική άποψη του καθολικού κατά την πιο πρόσφατη αποκατάσταση.

108 17. Σημερινή άποψη του cloître

18. Σημερινή άποψη του εξωνάρθηκα με τα αντίγραφα των κιόνων.

19. Σημερινή άποψη του εσωτερικού του ναού προς το ιερό.

20. Πανοραμική άποψη της Μονής Δαφνίου.

109 ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Η κατάσταση του ναού επιδεινώθηκε με την εγκατάλειψη, τις διαδοχικές προσθήκες και μετασκευές και τους αλλεπάλληλους σεισμούς. Ελάχιστες από τις εργασίες που πραγματοποιήθηκαν στο καθολικό τεκμηριώθηκαν με σχέδια και έρευνα ενώ η ‘αποκατάσταση’ του ναού που περνούσε από αρχιτέκτονα σε αρχιτέκτονα και από επιτροπή σε επιτροπή κατακρινόταν συνεχώς.

Η ΧΑΕ ανταποκρίθηκε συστηματικά στην ανάγκη διάσωσης των ψηφιδωτών (που ήταν και ο βασικός στόχος) και η στερέωση του ναού φαινόταν απλά αναγκαία. Είναι εμφανής η απαξίωση της αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής αξίας του ναού με όλες τις μη τεκμηριωμένες επεμβάσεις (π.χ. λανθασμένη ανακατασκευή του τρούλου).

Οι πρώτες επιτροπές, και ειδικά ο Λαμπάκης, αντανακλούν τις απόψεις της φιλολογικής ή ιστορικής αποκατάστασης, με την τεκμηρίωση των εργασιών, αποτυπώσεις και διατήρηση των προσθηκών, ενώ αργότερα, με την ενίσχυση του βυζαντινισμού, οι εργασίες που πραγματοποιούνται καθορίζονται από την ‘καθαρότητα της μορφής’ και τον ‘πουρισμό’ που ήταν κυρίαρχη άποψη στην αναστήλωση αρχαίων μνημείων.

Είναι όμως εντυπωσιακή η χρήση νέων τεχνολογιών στις αρχές του 20ου αιώνα αλλά και η ανάθεση των εργασιών σε ευρωπαίους αρχιτέκτονες και εξειδικευμένους τεχνίτες.

110

Ε

ΠΙΣΚΟΠΙΚΌΣ

Ν

ΑΌΣ

Σ

ΙΣΑΝΊΟΥ - 4η π ερίο δο ς

τοποθεσία:

Σισάνι, Κοζάνη

αρχική λειτουργία:

Επισκοπικός ναός Παναγίας

σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής:

Επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος Μεσοβυζαντινή εκκλησία, 11ος αιώνας

χρονολογία επέμβασης:

2009

αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

Καλλιόπη Θεοχαρίδου 11η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

1. Εξωτερική άποψη του μνημείου στη σημερινή του μορφή.

111

Ο Επισκοπικός Ναός Σισανίου βρίσκεται 2 χλμ. νοτιοδυτικά του σύγχρονου οικισμού του Σισανίου. Αποκαλύφθηκε με ανασκαφικές εργασίες που ξεκίνησαν το 1991 και ολοκληρώθηκαν το 1996. (1) Δεν γνωρίζουμε το βυζαντινό όνομα του ναού, όμως οι σωζόμενες τοιχογραφίες που απεικονίζουν την Θεοτόκο και τον κτήτορα επίσκοπο αποδεικνύουν ότι ο ναός ήταν επισκοπικός αφιερωμένος στην Παναγία. (2) Ι ΣΤΟ ΡΙ ΚΆ ΣΤΟ Ι ΧΕΊΑ

Σύμφωνα με τα ανασκαφικά ευρήματα η ίδρυση του ναού τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 11ου αιώνα μ.Χ. Η χρονολόγηση προέκυψε κατά προσέγγιση σύμφωνα με την τυπολογία του ναού, την οικοδομική τεχνική, το ζωγραφικό διάκοσμο και τα κεραμικά δείγματα. Οικοδομήθηκε πιθανότατα πάνω σε ερείπια παλαιότερου κτίσματος (5ος αιώνας). Το σύνθρονο και η τυπολογία των παραβημάτων είναι στοιχεία με τάση αρχαϊσμού που συναντάμε και σε άλλα σύγχρονα μνημεία.

Μεγάλα τμήματα του ναού καταστράφηκαν και θάφτηκαν μετά από σεισμό του πρώτου μισού του 13ου αιώνα. Ο ναός επισκευάστηκε και πραγματοποιήθηκαν αλλαγές με βασικό σκοπό την ενίσχυση του στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα.

Έντονα ίχνη φωτιάς στο δάπεδο του ναού υποδεικνύουν ότι καταστράφηκε ξανά από πυρκαγιά στις αρχές του 15ου αιώνα.

Ο ναός λειτουργούσε από την μεσοβυζαντινή περίοδο μέχρι και το 14ο αιώνα όταν η Μακεδονία κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς. Συμβολίζει την ακμή της περιοχής και εντάσσεται στους μεγάλους και πολυτελείς επισκοπικούς ναούς της Μακεδονίας του 11ου αιώνα. ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟ Ν Ι ΚΉ

Τα εξαιρετικά διατηρημένα θεμέλια του ναού μας δίνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα της κάτοψης. Πρόκειται για μια σταυρόσχημη εγγεγραμμένη σε στενόμακρο ορθογώνιο, τρίκλιτη, καμαρόσκεπη, πιθανότατα τρουλαία, βασιλική. Τα κλίτη διαχωρίζονται με κτιστούς πεσσούς. Στα ανατολικά το ιερό ορίζεται με τρεις προεξέχουσες κόγχες και στα δυτικά υπάρχει νάρθηκας και

(1) Η ανασκαφική έρευνα άρχισε με τον αρχαιολόγο Σωτήρη Κίσσα και ολοκληρώθηκε από τον Αντώνιο Πέτκο.

(2) Άλλο στοιχείο για την ονομασία είναι η γειτνίαση με το σημερινό μοναστήρι της Παναγίας.

(3) Σε αυτή την περίοδο λειτουργίας του ναού κτίστηκε η Άγια Τράπεζα, επισκοπικός θρόνος, διπλή κλίμακα στον αμβώνα, υπερυψωμένος διάδρομος στο κεντρικό κλίτος και κολυμβήθρα βαπτιστηρίου στον εξωνάρθηκα. (Πέτκος, σελ. 314 - 318) (4) (Στέγαστρα και κελύφη προστασίας αρχαιολογικών χώρων, 2007, σελ. 16 - 17)

112

2. Κάτοψη της τελικής φάσης του ναού.

εξωνάρθηκας. Οι πλάγιοι τοίχοι ενισχύονται με κτιστές αντηρίδες. Στο μεσαίο κλίτος βρίσκεται ημικυκλικό κτιστό σύνθρονο.

Η τοιχοδομία ακολουθεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα και στην θεμελίωση χρησιμοποιούνται μεγάλοι ασβεστόλιθοι. Στους αρμούς των λίθων παρεμβάλλονται διπλές ή τριπλές σειρές οπτόπλινθων. Χρησιμοποιούνται επίσης συχνά οριζόντιες στρώσεις ξυλόδεσμων.

Σώζεται ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ιερού και εφυαλωμένα πλακίδια από την περίοδο ίδρυσης του ναού. Κατά τις επεμβάσεις και επισκευές του 13ου αιώνα καταργήθηκε το σύνθρονο και οι πλάγιες πλευρές του τέμπλου, κτίστηκαν τάφοι στο διακονικό, τοιχίστηκαν ορισμένοι εσωτερικοί χώροι και ο εξωνάρθηκας. (3) Ο ναός τοιχογραφήθηκε ξανά με παραστάσεις ιεραρχών, γεωμετρικά θέματα και ορθομαρμαρώσεις.

Το δάπεδο που σώζεται μέχρι σήμερα αποτελείται από πήλινες ορθογώνιες πλάκες.

113 ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΙ Σ

3. Εφυαλωμένο πλακίδιο με παράσταση γεωμετρικού θέματος.

4. Εξωτερική άποψη του μνημείου κατά την κατασκευή του στέγαστρου.

5. Σπάραγμα από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του ναού.

Οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν το 2009 έχουν βασικό στόχο την προστασία του μνημείου από τα φυσικά στοιχεία, την επισκεψιμότητα του ναού και την συντήρηση του διάκοσμου.

Ο ναός καλύφθηκε με μια ξύλινη κατασκευή που αποδίδει αφαιρετικά την αρχική μορφή της βασιλικής με εγκάρσιο κλίτος. Αυτό γίνεται κυρίως με την στέγαση του κτίσματος. Αποτελείται από μονοκλινείς στέγες στα πλάγια κλίτη που διακόπτονται από εγκάρσιο κλίτος με δικλινή στέγαση και υπερυψωμένο φωταγωγό στο κεντρικό κλίτος. (4)

Οι τοίχοι συγκροτούνται από σταθερά και ανοιγόμενα υαλοστάσια, μια κατώτερη ζώνη από μεταλλικές περσίδες αερισμού και περιμετρικό τοίχο αντιστήριξης από οπλισμένο σκυρόδεμα που ακολουθεί τις υψομετρικές διαβαθμίσεις του εδάφους.

Οι κεντρικές εσωτερικές κολώνες στήριξης βρίσκονται σε στρατηγικά σημεία ώστε να μην εμποδίζουν την θέαση των τοιχογραφιών και να μην προκαλούν μεγάλες βλάβες στο σωζόμενο δάπεδο.

Τα υποστυλώματα, τα δικτυώματα και οι δοκοί είναι από αντικολλητή ξυλεία και η κάλυψη της στέγης από φύλλα χαλκού.

Τα εφυαλωμένα πλακίδια στο εξωτερικό του ναού καλύπτονται με κλειστό στέγαστρο με διαφανή πολυκαρβονικά φύλλα.

Ο επισκέπτης περνάει στο ναό μέσα από ένα χώρο εισόδου με βοηθητική λειτουργία και στη συνέχεια η πορεία στο χώρο γίνεται με ένα υπερυψωμένο κατά 1,5 μ. διάδρομο με μεταλλικό σκελετό και ξύλινο δάπεδο.

114

6, 7, 8 (πάνω). Εσωτερικές απόψεις του ναού και των διαδρομών.

9 (κάτω). Ανάπτυγμα τοιχογραφιών του νότιου τοίχου από το κεντρικό κλιτός του ναού.

115 ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Η μόνιμη κατασκευή προστασίας στον Επισκοπικό ναό Σισανίου αποτελεί ένα σύγχρονο παράδειγμα μόνιμου και σταθερού στέγαστρου σε βυζαντινό μνημείο.

Πρόκειται για μια δημιουργική μεθερμηνεία της κλασσικής μορφής μιας βασιλικής με σύγχρονες τεχνικές και υλικά. Χρησιμοποιούνται απλά υλικά και μορφές που δεν αποσπούν την προσοχή του επισκέπτη από το μνημείο.

Εξασφαλίζεται με αυτό το μόνιμο στέγαστρο τόσο η προστασία του μνημείου αλλά και η μεταφορά του στο μέλλον. Με την βοήθεια της πασαρέλας και ενός κλειστού προστατευμένου χώρου ο επισκέπτης μπορεί να περιπλανηθεί με άνεση μέσα στο ναό και να θαυμάσει τις τοιχογραφίες και την αρχιτεκτονική του.

Δυστυχώς η έλλειψη διαμόρφωσης στον περιβάλλοντα χώρο του μνημείου λειτουργεί αρνητικά για την νέα κατασκευή καθώς δεν είναι ξεκάθαρη η ταυτότητα του μνημείου και δεν υπάρχει κανένα θεληματικό στοιχείο που θα μπορούσε να κινήσει την περιέργεια κάποιου περιπλανώμενου επισκέπτη.

10. Προοπτική απεικόνιση και σχεδιαστική τομή του στέγαστρου προστασίας.

ΝΑΟΊ ΜΕ ΝΈΑ ΧΡΉΣΗ

Τα παραδείγματα που μελετάμε σε αυτή την κατηγορία αποτελούν επεμβάσεις σε ναούς που έχουν πραγματοποιηθεί στην τέταρτη ιστορική περίοδο και πρόκειται για ναούς που παίρνουν νέα χρήση στο κέλυφός τους. Αυτή η σύγχρονη πρακτική, που δεν συνηθίζεται σε βυζαντινά μνημεία και ειδικά στην Ελλάδα, δικαιολογείται καθώς οι ναοί αυτής της κατηγορίας είχαν κυρίαρχες είτε ρωμαϊκές είτε λατινικές φάσεις. Οι νέες χρήσεις δεν είναι επεμβατικές και εναρμονίζονται με τον εκκλησιαστικό χαρακτήρα των μνημείων.

3.4

118

1. Εσωτερική άποψη του μνημείου στη σημερινή του μορφή.

119

Ρ

ΟΤΌΝΤΑ

τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

Τ Α ΟΥ

ΓΊΟΥ

Γ

ΕΩΡΓΊΟΥ - 4η π ερίο δο ς

Θεσσαλονίκη Ναός του Δία / Ναός των Καβείρων Επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος , εκθεσιακός, χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων Ρωμαϊκός ναός, 3ος αιώνας 1978 - 2015 Ν. Κ. Μουτσόπουλος, Γ. Πενέλης Υπουργείο Πολιτισμού

Η Ροτόντα βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης και αποτελεί ένα από τα σωζόμενα τμήματα του ανακτορικού συγκροτήματος του Γαλέριου. (1) Πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα μνημεία της πόλης και συνοψίζει όλες τις ιστορικές της φάσεις στο κέλυφός του. Παίρνει το όνομα της από το σχήμα της και μοναδικό συγκριτικό παράδειγμα είναι το Πάνθεον της Ρώμης. Η ονομασία ‘ναός Αγίου Γεωργίου’ προέρχεται από τον ναΐσκο δυτικά της Ροτόντας. Σήμερα η Ροτόντα είναι ιστορικό διατηρητέο μνημείο και αρχαιολογικός χώρος (με ψήφισμα του 1962), όμως η σύγχρονη χρήση της αποτέλεσε τα τελευταία χρόνια αντικείμενο διαφωνίας, εντάσεων και επεισοδίων μεταξύ της εκκλησίας και της τοπικής κοινωνίας και των πολιτιστικών αρχών παρά τον κυρίαρχο μνημειακό της χαρακτήρα.

120 Ι Σ Τ ΟΡ ΙΚ Ά ΣΤ Ο ΙΧ Ε Ί Α

Η χρονολογία ίδρυσής της τοποθετείται γύρω στο 300 μ.Χ. και διακρίνονται πέντε κυρίαρχες ιστορικές φάσεις: Ρωμαϊκή (275), Παλαιοχριστιανική (390), Βυζαντινή Α’ (850), Βυζαντινή β’ (11ος αιώνας), Οθωμανική (1590-1912) και Σύγχρονη (1912 έως σήμερα).

Αρχικά αποτέλεσε ναό αφιερωμένο στο Δία ή στους Καβείρους.

(2) Επικοινωνούσε με την Αψίδα με πομπική οδό (σημερινή Γούναρη).

Στα τέλη του 4ου αιώνα (εποχή Θεοδόσιου Α’) μετατρέπεται σε χριστιανικό ναό των Ασωμάτων ή Αρχαγγέλων και μετασκευάζεται για να παραλάβει την νέα θρησκεία. Λειτούργησε ως αυτοκρατορικός ναός και αργότερα ως μητρόπολη της Θεσσαλονίκης.

Το 1590 μετατρέπεται σε τζαμί από τον Sinan Pasa. Κτίζεται ο μιναρές, σιντριβάνι και προστώα στη δυτική και νότια είσοδο και ταφικό μνημείο για τους ιδρυτές.

Η ονομασία Ροτόντα προκύπτει από ξένους περιηγητές του 18 - 19ου αιώνα. (3) Το 1912 αποδίδεται ξανά στη χριστιανική λατρεία μέχρι το 1914. Το 1918 ξεκινούν οι αρχαιολογικές έρευνες από τον E. Hebrard και συνεχίζονται από τον Dyggve το 1939. Το διάστημα 1917 - 1978 λειτουργεί ως Μουσείο και εκθεσιακός χώρος με περιστασιακές εκκλησιαστικές λειτουργίες. Με τον καταστροφικό σεισμό του 1978 ξεκινούν οι εργασίες αποκατάστασης που διήρκεσαν μέχρι το 2015 όταν το μνημείο άνοιξε ξανά για το κοινό.

2. Ροτόντα. Αναπαράσταση, άποψη από Δ. (παλαιοχριστιανική φάση)

3. Γαλεριανό συγκρότημα. Αναπαράσταση, άποψη από Β.

121

7. Η Ροτόντα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

4. Κάτοψη της Ροτόντας στη Ρωμαϊκή εποχή.

8. Η Ροτόντα στα χρόνια του Μεσοπολέμου.

5. Κάτοψη της Ροτόντας στην Παλαιοχριστιανική εποχή.

9. Η περιοχή της Ροτόντας όπως ήταν στη δεκαετία του 1950.

6. Σχηματικό διάγραμμα των χρονικών φάσεων της Ροτόντας με τις διάφορες μετατροπές και χρήσεις.

122

10. Κάτοψη, διάκριση φάσεων: Ρ = Ρωμαϊκή φάση. Α = Παλαιοχριστιανική φάση. Γ = Φάση 7ου αι. Τα = Τουρκικές φάσεις. Τβ = Φάση α ‘ δεκαετίας 20ου αιώνα.

11. Τομή κατά μήκος, διάκριση φάσεων.

12. Αναπαράσταση του αρχιτεκτονικού διακόσμου στο εσωτερικό του κτιρίου.

13. Νότια όψη. 14. Ανατολική όψη.

123 ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟ Ν Ι ΚΉ

Η Ροτόντα είναι περίκεντρο κτίσμα. Ο κυλινδρικός τοίχος, πάχους 6,3 μ., είναι κτισμένος με αργολιθοδομή με ζώνες πλίνθων. Η εσωτερική διάμετρος του κτιρίου είναι 24,5 μ.. Καλύπτεται από μεγάλο τριμερή θόλο από οπτόπλινθους που φτάνει στο κλειδί του τα 29,8 μ.. Αρχικά στο κλειδί του θόλου υπήρχε οπαίο φωτισμού και εξαερισμού. (4) Το εσωτερικό διαιρείται με οκτώ ορθογώνιες κόγχες με ημικυκλικές καμάρες. Στις όψεις τους διαμορφώνονται τρίβηλα ανοίγματα με κίονες και στο ενδιάμεσο διάστημα του τοίχου (πεσσοί) ανοίγονται μικρές αβαθείς κόγχες. Πάνω από κάθε κόγχη βρίσκεται ένα μεγάλο παράθυρο και πιο πάνω, στη βάση του θόλου, ένας φεγγίτης. Η νότια κόγχη, που βρισκόταν στον άξονα της πομπικής οδού, αποτελούσε την κεντρική είσοδο.

Κατά τη μετατροπή της Ροτόντας σε χριστιανικό ναό πραγματοποιήθηκαν τέσσερεις μεγάλες επεμβάσεις που επηρέασαν τη στατική επάρκεια του κτιρίου. Κατεδαφίστηκε η ανατολική κόγχη για να κτιστεί το Ιερό Βήμα. (5) Ακολούθησαν δύο εκτενείς επισκευές και στο εξωτερικό το ιερό ενισχύθηκε με δύο αντηρίδες. (6) Το εμβαδόν του ναού διπλασιάστηκε με την κατασκευή στεγασμένης στοάς 8 μ. που λειτουργούσε ως περιμετρικό κλίτος και καταστράφηκε από σεισμό τον 7ο αιώνα. Στη δυτική κόγχη διαμορφώθηκε νάρθηκας και στη νότια προστέθηκαν δύο παρεκκλήσια. Σε αυτή την παλαιοχριστιανική φάση ανήκουν τα εξαιρετικά ψηφιδωτά. (7) Οι τοίχοι έφεραν μέχρι τη βάση του θόλου πλούσια ορθομαρμάρωση.

15. Εξωτερική άποψη του μνημείου στη σημερινή του μορφή. (Νοτιοανατολική όψη)

124 ΕΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΙΣ

Η αρχαιολογική έρευνα και αναστήλωση του μνημείου ξεκινά το 1978 με υπεύθυνο τον Ν. Κ. Μουτσόπουλο και τον Γ. Πενέλη και μεγάλη ομάδα εργασίας. (8) Οι εργασίες ξεκίνησαν με εκτεταμένη αξιολόγηση και ανάλυση της στατικής επάρκειας του κτιρίου, αναγνωριστικές τομές, αποτυπώσεις, παρακολούθηση των ρηγματώσεων , προσωρινή εσωτερική και εξωτερική υποστύλωση και προσωρινή τοποθέτηση ενεμάτων στις σημαντικότερες ρωγμές (στους πεσσούς). Κατά την Τουρκοκρατία κάποιες από αυτές είχαν σφραγιστεί με κεραμίδια, γυαλί και άχυρο (1829). Με τον σεισμό αυτές επιδεινώθηκαν, δημιουργήθηκαν νέες και κατέπεσαν τμήματα της τοιχοποιίας. Στατικά προβλήματα υπήρχαν όμως ήδη πριν από τον σεισμό.

Η αναστήλωση του μνημείου ξεκινά με την επιλογή της μορφής στην οποία θα αποκατασταθεί. (9) Η σημερινή μορφή (Β’ βυζαντινή με κατάλοιπα του τζαμιού) επιλέγεται ως η πλέον κατάλληλη. Επιλέγεται η στάθμη της παλαιοχριστιανικής φάσης που συμπίπτει με την εξωτερική, αποκαλύπτονται τα αρχαία ερείπια που διαθέτουν αξιόλογο ιστορικό ή μορφολογικό χαρακτήρα και διατηρείται το ιερό. Από την τουρκική φάση αποκαθίσταται ο μιναρές (10) και το ταφικό μνημείο στην ΝΑ πλευρά ενώ το νότιο πρόπυλο καθαιρείται καθώς δεν αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της εποχής του, είναι ευτελής κατασκευή και δεν συμπίπτει με τη νέα στάθμη.

Μετά τη στερέωση του μνημείου ακολούθησε η επισκευή της στέγης. Οι μορφές διατηρούνται αλλά αφαιρούνται, καθαρίζονται και επανατοποθετούνται τα κεραμίδια. (11)

125

Όσον αφορά την επούλωση των ρηγματώσεων και την μελλοντική σεισμική προστασία εφαρμόζονται δύο ειδών τακτικές. Στο εσωτερικό χρησιμοποιούνται ενέματα παραδοσιακής μορφής.

(12) Στο εξωτερικό εφαρμόζεται σιδερένιος οπλισμός και μεταλλικοί σύνδεσμοι. Ο τρούλος ενισχύθηκε με μεταλλικό νάρθηκα (επάλληλοι προεντεταμένοι δακτύλιοι).

Η εσωτερική και εξωτερική επιφάνεια διατηρήθηκαν γυμνές, όπως είναι το χαρακτηριστικό των ρωμαϊκών μνημείων, μετά από τον απαραίτητο καθαρισμό. (13)

Πραγματοποιήθηκε ταυτόχρονα ειδική μελέτη φωτισμού από τον Δ. Ευθυμιάτο με σκοπό την ανάδειξη της αρχιτεκτονικής και ιδιαίτερη επιμέλεια ώστε να μην επιβαρυνθεί η κατάσταση των τοιχογραφιών. (14)

Το μεγαλύτερο ζήτημα της αποκατάστασης αποτέλεσε η επιλογή χρήσης για το μνημείο. Από το 1912 έως το 1978 τελούνταν θεία λειτουργία μόνο τρεις φορές το χρόνο ενώ λειτουργούσε ως μουσείο χριστιανικής γλυπτικής. Το 1995 οι εντάσεις κορυφώθηκαν όταν εξαγριωμένοι ρασοφόροι σταμάτησαν με βία μια τζαζ συναυλία στη Ροτόντα. Ενώ λοιπόν η Μητρόπολη Θεσσαλονίκης διεκδικούσε την απόδοση εκ νέου στην χριστιανική λατρεία, το Υπουργείο Πολιτισμού και οι υπεύθυνοι της αναστήλωση αντιδρούσαν κατηγορηματικά. Οι χρήσεις άλλαζαν ανάλογα με τις αντιλήψεις κάθε εποχής, τον τελευταίο αιώνα όμως κυρώθηκε εθνικό μνημείο και πέρα από την τοπική κοινωνία ανήκει στην παγκόσμια κληρονομιά οπότε κρίθηκε ότι έπρεπε να απελευθερωθεί από τη λατρευτική λειτουργία. Ενώ το κέλυφος δεν είναι το κατάλληλο (ούτε ήταν και αρχικά) για τη χριστιανική λατρεία, μπορεί να δεχθεί πολλές σύγχρονες χρήσεις, όπως εκθέσεις, μουσικές εκδηλώσεις, ακόμα και παραστάσεις. (15) 16. Το εσωτερικό κατά την αναστήλωση.

17. Το εξωτερικό κατά την αναστήλωση.

126 (1) Ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός συνέστησε τετραρχία για να αντιμετωπίσει τους κινδύνους στο απέραντο κράτος του. Μία από αυτές ανατέθηκε στον Γαλέριο που κατασκεύασε ανακτορικό συγκρότημα στη Θεσσαλονίκη που αποτελούνταν από τη Ροτόντα, την Αψίδα (Καμάρα), τον ιππόδρομο και τα ανάκτορα.

(2) Λιγότερο αποδεκτή εκδοχή ήταν η χρήση της ως μαυσωλείο του Γαλέριου, ο οποίος όμως πέθανε και τάφηκε μακριά από τη Θεσσαλονίκη.

(3) (Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., & Τούρτα, Α. Γ., 1997), σελ.

65 (4) Το οπαίο κλείστηκε με ασπίδα τα παλαιοχριστιανικά χρόνια.

(5) Ορθογώνιος χώρος με ημικυκλική αψίδα.

(6) Η συγκεκριμένη επέμβαση προκάλεσε την κατάρρευση τμήματος του θόλου που επισκευάστηκε δύο φορές.

(7) Τα ψηφιδωτά διατηρήθηκαν και κατά την Τουρκοκρατία όταν ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί.

(8) Μέλη αυτής ήταν ο αρχιτέκτονας Π. Δεβολής, η αρχαιολόγος Ε. Βαγδατζόγλου και φοιτητές του Α.Π.Θ.

(9) Σύμφωνα με τον Μουτσόπουλο είναι αδύνατο αλλά και ανεπίτρεπτο να επιστραφεί το μνημείο στην αρχική Ρωμαϊκή ή Παλαιοχριστιανική μορφή του ή να αφαιρεθεί κάθε ίχνος από την εποχή της Τουρκοκρατίας.

(10) Στο μιναρέ αναστηλώθηκε το κλιμακοστάσιο και προστέθηκε εσωτερικός επενδυτικός μανδύας από μπετόν.

(11) Τα κεραμίδια γαλλικού τύπου αντικαταστάθηκαν με βυζαντινά.

(12) Αφαιρούνται τα ενέματα της Τουρκοκρατίας και τοποθετούνται βήσαλα και κονίαμα παραδοσιακής τεχνικής.

(13) Την εποχή της Τουρκοκρατίας οι επιφάνειες ήταν επιχρισμένες.

(14) Τοποθετήθηκαν και προβολείς θεάτρου σε ολισθητήρες μέσα στις κόγχες των μεσαίων παραθύρων για να μην φαίνονται πέρα από τις φορές που θα πραγματοποιούνται συναυλίες ή παραστάσεις.

(15) Με το νόμο Βενιζέλου το 1999 πραγματοποιείται θεια λειτουργία μόνο 12 φορές το χρόνο.

18, 19. (Αριστερά) Ψηφιδωτά.

20. (Δεξιά) Μουσική εκδήλωση για τα εγκαίνια της Ροτόντας τα Χριστούγεννα του 2015.

127

ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Η αποκατάσταση της Ροτόντας χαρακτηρίζεται από επείγουσες εργασίες για τη στερέωση του μνημείου, αναστρέψιμες επεμβάσεις ενίσχυσης και ένα πολύ μεγάλο ‘διάλογο’ για την επιλογή της καταλληλότερης χρήσης.

Η επέμβαση των μελετητών και του Υπουργείου Πολιτισμού ήταν τόσο άμεση όσο και αναγκαία μετά τον καταστροφικό σεισμό του 1978. Οι ρωγμές που υπήρχαν ήδη από πριν, επισκευάστηκαν με τις καταλληλότερες παραδοσιακές τεχνικές. Όσα μεταλλικά στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν ήταν απαραίτητα. Επιλέχθηκε λοιπόν μια δόκιμη, εμφανής και αντιστρέψιμη λύση αντί για κάτι που θα ταίριαζε με τη μορφολογία ή απόκρυψη των μεταλλικών στοιχείων μέσα στη μάζα της τοιχοποιίας.

Επίσης οι μελετητές δεν προσπάθησαν να επαναφέρουν το μνημείο στις ‘αρχαίες’ μορφές, ούτε καταδίκασαν την Οθωμανική του φάση. Κάθε ιστορική φάση του μνημείου είναι εμφανής και αντιπροσωπεύεται τόσο στο κέλυφος όσο και στα ερείπια του περιβάλλοντα χώρου.

Φυσικά το σημαντικότερο στοιχείο για τη μελέτη μας είναι η ‘Ευρωπαϊκή’ τακτική που αποδέσμευσε τη Ροτόντα από τη χριστιανική ή ισλαμική θρησκεία. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική θα ήταν δυσκολότερο να διαμορφωθεί σαν λειτουργικός χώρος λατρείας, διατηρεί όμως τη μεγαλοπρέπεια που διέπει έναν τέτοιο χώρο ακόμα και κατά τη διάρκεια των μουσικών εκδηλώσεων. Ήταν λοιπόν πιο δόκιμο να διατηρηθεί ένα άδειο κέλυφος, με εξαίρεση την Αγία Τράπεζα και τον μιναρέ που μαρτυρούν τις περασμένες θρησκείες, ώστε να αποκτήσει μια διαφορετική ζωντανή λειτουργιά στην πόλη με πολλαπλές χρήσεις.

128

1. Η δυτική όψη της Παναγιάς του Κάστρου.

129

Π τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

ΑΝΑΓΙΆ

Τ Κ ΟΥ

ΆΣΤΡΟΥ - 4η π ερίο δο ς

Ρόδος Μητρόπολη του ορθόδοξου δόγματος Επισκέψιμο μνημείο, εκθεσιακός χώρος και βυζαντινό μουσείο Μεσοβυζαντινή εκκλησία, 11ος αιώνας 2011 - 2014 Μαρία Μιχαηλίδου, Μιχάλης Ζερλέντης, Σωτήρης Πατατούκος ΕΣΠΑ 2007-2013 (Επιχειρησιακό πρόγραμμα Κρήτης και νήσων Αιγαίου)

Η Παναγιά του Κάστρου, τοποθετημένη στην οδό των Ιπποτών, στο Κολλάκιο της μεσαιωνικής πόλης, αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα εκκλησίας που συνδυάζει τη βυζαντινή και τη λατινική αρχιτεκτονική. Από ορθόδοξη μητρόπολη σε καθολική και αργότερα τουρκικό τζαμί, σήμερα η μεγαλοπρεπής εκκλησία στεγάζει το βυζαντινό μουσείο της Ρόδου. Ι ΣΤΟ ΡΙ ΚΆ ΣΤΟ Ι ΧΕΊΑ

Η κατασκευή της Παναγιάς της Κάστρου χρονολογείται στον 11ο αιώνα και αποτέλεσε τη μητρόπολη του ορθόδοξου δόγματος στη Ρόδο.

Με την κατάληψη του νησιού από του Ιωαννίτες ιππότες, μετασκευάζεται η βυζαντινή εκκλησία με γοτθικά χαρακτηριστικά. Η επέμβαση αυτή τοποθετείται μεταξύ του 1319 και 1334. (1) Πιθανότατα ο ναός χρειάστηκε επισκευές μετά από κατάρρευση του μεσαίου κλίτους σε σεισμό του 1303. Καθιερώθηκε λοιπόν ως καθεδρικός αρχιεπισκοπικός ναός των Λατίνων (2) , γεγονός που φανερώνει την κυριαρχία της καθολικής εκκλησίας στο νησί. Αλλάζει ρόλο με την Παναγιά του Μπούργκου μετά από φθορές που προκάλεσε στο ναό η πολιορκία του 1480.

130

Μετατρέπεται σε μουσουλμανικό τέμενος (Εντουρούμ ή Καντουρί τζαμί) κατά την Τουρκοκρατία και μετασκευάζεται αναλόγως. (3)

Το 1940 η ιταλική διοίκηση ξεκινά την αποκατάσταση με αφαίρεση της τουρκικής φάσης στο πλαίσιο της αναβίωσης του ιπποτικού χαρακτήρα της Ρόδου.

Το 1957 μετά από σεισμό που προκάλεσε μεγάλες φθορές στην εκκλησία η αρχαιολογική υπηρεσία τις επισκευάζει. Τα τελευταία χρόνια ο ναός είναι επισκέψιμος, φιλοξενεί εκθέσεις και εκδηλώσεις και λειτουργεί ως βυζαντινό μουσείο. ΑΡΧΙΤ Ε Κ Τ ΟΝΙΚ Ή

Ο σημερινός ναός αποτελεί συνδυασμό βυζαντινής και γοτθικής εκκλησίας. Από την πρώτη φάση της βυζαντινής τρίκλιτης σταυροειδούς εγγεγραμμένης εκκλησίας διατηρεί την κάτοψη και τον εγκάρσιο θόλο και στοιχεία της είναι εμφανή μέχρι τη γένεση των τόξων. (4) Οι ιππότες τη μετέτρεψαν σε τρίκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος και τριμερές ιερό και στέγαση με τρία γοτθικά σταυροθόλια στη θέση του ημικυλινδρικού θόλου του μεσαίου κλίτους, στον τρούλο και την τεταρτοσφαιρική κάλυψη της κεντρικής κόγχης του ιερού. Η ημικυκλική κόγχη του ιερού μετατράπηκε ψηλότερα σε πεντάπλευρη γοτθική με θόλο με ακτινωτές νευρώσεις απλής διατομής. (5) Ως γοτθικός ναός χαρακτηρίζεται από απλότητα που δικαιολογείται από την επαρχιακή θέση και τον κιστερκιανό χαρακτήρα των ιπποτών.

Όσον αφορά τη βυζαντινή μορφολογία διατηρεί ένα τρίλοβο παράθυρο στην κεντρική κόγχη του ιερού. Η ημικυκλική βόρεια πόρτα και τα δίλοβα παράθυρα είναι μετασκευές παλαιότερων βυζαντινών.

(6) Στη δυτική όψη το δίλοβο παράθυρο βρίσκεται ψηλότερα από το τύμπανο της βυζαντινής κεραίας και ανήκει στην ιπποτική επέμβαση. Η εκκλησία έχει λιτό γλυπτικό διάκοσμο. Στη δυτική όψη, που είναι πλήρως μετασκευασμένη κατά την ιπποτοκρατία σε μορφή ανεστραμμένου Τ, πάνω από την είσοδο, σώζεται μεγάλη ορθογώνια κόγχη με πλαίσιο, το οποίο θα είχε εντυπωσιακή ζωγραφική σύνθεση. Τα οξυκόρυφα παράθυρα στη νότια και τη βόρεια πλευρά, το ιερό και τα σταυροθόλια ήταν δίλοβα με υαλοστάσια.

Με τη μετατροπή του ναού σε τζαμί προστέθηκε πρόστωο με τόξα και τρουλίσκους, μιναρές εξωτερικά, μιχράμπ εσωτερικά και διαπλατύνθηκαν τα τόξα επικοινωνίας με τα πλάγια κλίτη.

131

(Αριστερά) 2. Γραφική αποκατάσταση της αρχικής μορφής της εκκλησίας από τον Ορλάνδο.

3. Το Καντουρί τζαμί.

4. Κάτοψη αρχιτεκτονικών φάσεων.

5. Κάτοψη του ναού στη σημερινή του μορφή.

(Δεξιά) 6. Το Καντουρί τζαμί.

7. Καθαίρεση μιναρέ και πρόστωου το 1940.

132 ΕΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΙΣ

Το μνημείο τα τελευταία χρόνια παρουσίαζε ρωγμές στις θολοδομές και τις λιθοδομές, αποκλίσεις από το κατακόρυφο σε πεσσούς, υγρασία στα σταυροθόλια και τα ανοίγματα, αποσάθρωση των κουφωμάτων και απώλεια κονιαμάτων.

Οι αναστηλωτικές εργασίες ξεκίνησαν το 2011 με καθαρισμό του χώρου και των λιθοδομών, κατασκευή ικριωμάτων και ανάλυση των κονιαμάτων. Διατηρήθηκαν τα αρχικά κονιάματα όπου κρίθηκαν κατάλληλα. Οι ρηγματώσεις αντιμετωπίστηκαν με συρραφές στις λιθοδομές, αρμολογήσεις και ενέματα. (7) Τοποθετήθηκαν νέα ξύλινα παράθυρα και συντηρήθηκαν οι τοιχογραφίες και τα αρχαιολογικά ευρήματα (κεραμικά). Τέλος αποκαταστάθηκαν η δυτική και η νότια όψη με επικάλυψη με κουρασάνι.

(1) Βλέπουμε τα οικόσημα του μεγάλου μαγίστρου Helion de Villeneuve (1319 - 1346) και του πάπα Ιωάννη XXII που πέθανε το 1334, στο άνω τμήμα της κόγχης του ιερού. (15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου: πρακτικά του διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου, 2007) σελ. 371 (2) Sancta Maria Castelli Rodi (3) Από παραστάσεις την Αγίας Αικατερίνης και την προέλευση του όρου Καντουρί ως παραφθορά της Αικατερίνης συμπεραίνουμε ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος στην αγία.

(4) Πιθανώς η βυζαντινή εκκλησία να είχε και δυτικό πρόναο ή νάρθηκα. Όμοια με άλλες εκκλησίες της Ρόδου είχε πεσσοστοιχία στο μεσαίο κλίτος αντί του συνηθισμένου τετρακίονου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού.

(5) Η εκκλησία μετατράπηκε όχι μόνο για να επισκευαστεί αλλά και για να προβληθεί το γοτθικό ύφος.

(6) Η πριονωτή διακόσμησή τους είναι στοιχείο δυτικής αρχιτεκτονικής και δεν χρησιμοποιείται στην Ελλάδα.

(7) Ο όρος ``Ένεμα`` αναφέρεται σε κάθε ρευστό υλικό το οποίο εισπιέζεται μέσα σε ένα γεωλογικό σχηματισμό, με σκοπό είτε τη βελτίωση της αντοχής αυτού, είτε τη μείωση της υδροπερατότητάς του, είτε το συνδυασμό και των δύο.

(8) Π.χ. η αντικατάσταση της ιπποτικής κεντρικής εισόδου με καμπυλωμένο τόξο με μια απλουστευμένη ‘βυζαντινίζουσα’.

8. Δυτική όψη με αρχιτεκτονικές φάσεις κατά τις εργασίες του 1940.

9. Σημερινή δυτική όψη με αρχιτεκτονικές φάσεις.

133

10. Το εσωτερικό της εκκλησίας προς το ιερό - βυζαντινό μουσείο.

134

(Αριστερά) 11. Το εσωτερικό της εκκλησίας προς το ιερό - βυζαντινό μουσείο.

12. Υαλοστάσια - virtaux (Rottiers)

(Δεξιά) 13. Τοιχογραφία της Παναγίας.

14. Το εσωτερικό του ναού κατά τις εργασίες.

15. Άποψη του εσωτερικού.

135 ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Στην Παναγία του Κάστρου η αποκατάσταση είχε κυρίως αναστηλωτικό χαρακτήρα με σκοπό την επισκευή της φθοράς του χρόνου. Μεγαλύτερες επεμβάσεις, αν και όχι απαραίτητα τεκμηριωμένες, πραγματοποιήθηκαν κατά την ιταλοκρατία. (8)

Η νέα χρήση είναι το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της αποκατάστασης καθώς δεν συνηθίζεται σε βυζαντινά μνημεία. Η ρευστότητα στην επιλογή της χρήσης οφείλεται πιθανώς στο λατινικό χαρακτήρα του μνημείου καθώς μόνο καθολικές εκκλησίες στην Ελλάδα παίρνουν νέες χρήσεις κατά την αποκατάσταση. Με τη μουσειακή λειτουργία όμως που δεν επηρεάζει αρνητικά το μνημείο οι επισκέπτες μπορούν να χαρούν ταυτόχρονα τη μεγαλοπρεπή βυζαντινή - γοτθική εκκλησία και τα εκθέματα. Είναι λοιπόν μια κατάλληλη χρήση για κάθε εκκλησία αλλά και συγκεκριμένα για την Παναγία του Κάστρου που αποτελεί από μόνη της μουσείο με όλες τις ιστορικές τις φάσεις.

16. Το εσωτερικό της εκκλησίας προς το ιερό - βυζαντινό μουσείο.

ΚΑΘΟΛΙΚΟΊ ΝΑΟΊ

Τα παραδείγματα που μελετάμε σε αυτή την κατηγορία αποτελούν επεμβάσεις σε καθολικούς ναούς που έχουν πραγματοποιηθεί στην τέταρτη ιστορική περίοδο. Καθώς η καθολική εκκλησία δεν έχει κυρίαρχη θέση στην Ελλάδα, οι Εφορείες Αρχαιοτήτων που είναι υπεύθυνες έχουν μεγαλύτερη ελευθερία στις αποκαταστάσεις και την επιλογή των χρήσεων. Οι νέες χρήσεις δεν είναι επεμβατικές και εναρμονίζονται με τον εκκλησιαστικό χαρακτήρα των μνημείων.

3.5

138

Μ

ΟΝΉ

Α

ΓΊΟΥ

Π

ΈΤΡΟΥ - 4η περίο δο ς

τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

1. Ο ναός στη σημερινή του μορφή.

Ηράκλειο Καθολικό μονής Άγιου Πέτρου Ναός με επετειακή λειτουργία και χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων Γοτθική εκκλησία, 13ος αιώνας 1972, 1991-2010 Ε. Δεληνικόλα, Δ. Χρονάκη, Δ. Καλομοιράκης 13η Εφορία Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων

139

Ο ναός του Αγίου Πέτρου και Παύλου, που κτίστηκε στην αρχή της Ενετοκρατίας στο νησί, αποτελούσε το καθολικό της μονής του τάγματος των Δομινικανών και είναι χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής των ταγμάτων του 12ου αιώνα. Η ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική του ενσωματώνει χαρακτηριστικά γοτθικού χαρακτήρα με ιδιαίτερες καινοτομίες για την εποχή. Μαζί με τον Άγιο Νικόλαο Σπλάντζιας στα Χανιά είναι η σημαντικότερη και μεγαλύτερη λατινική εκκλησία στην Κρήτη. Βρίσκεται στην μέση του θαλάσσιου τείχους και συνδέεται με αρχαιότητες (1) σε όλη την περιοχή. Ι ΣΤΟ ΡΙ ΚΆ ΣΤΟ Ι ΧΕΊΑ

Η μονή, που ακολουθεί την τυπική διάταξη των εγκαταστάσεων των ταγμάτων (2) ανεγέρθηκε το 1253. Για την κατασκευή πλήρωσαν οι ευγενείς της περιοχής, π.χ. Morosini, Dandolo. Η τέλεση των επαρχιακών συνόδων στο Χάνδακα μαρτυρούν την ισχύ και το κύρος τόσο του τάγματος όσο και του ίδιου του ναού. Κατά το 14ο αιώνα δούκες, ευγενείς και πλούσιοι μεγαλοαστοί της περιοχής τάφηκαν μέσα στο ναό και στον περίβολό του. Τα παρεκκλήσια του ναού ήταν παραγγελίες των μεγάλων οικογενειών και στέγαζαν τους σημαντικότερους τάφους. Το 17ο αιώνα ο ναός γνώρισε τη μεγαλύτερή του ακμή. Είχε πλούσιο διάκοσμο, στέγαζε άγια λείψανα και στις λειτουργίες προσέλκυε πλήθος αξιωματικών και ευγενών πιθανότατα λόγω της αδελφότητας του Αγίου Ροζάριου που ιδρύθηκε το 16ο αιώνα. Συμφώνα με τον Gerola η μονή είχε 45 περίπου μόνιμα (1) Ανασκαφές που έγιναν τα τελευταία χρόνια αποκάλυψαν στην ευρύτερη περιοχή εγκατεστημένους μοναχούς. του ναού (Καστέλα) εγκατάσταση της Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας ο αραβικής περιόδου και βυζαντινούς τάφους.

(2) Τα μοναστηριακά κτίσματα κτίζονταν ναός υπέστη μεγάλες καταστροφές από κατά μήκος της βόρειας πλευράς του ναού. σεισμούς το 1303, το 1306 και το 1508. (Χρονάκη, Καλομοιράκης, 2004) (3) Αποτελεί διαδεδομένη μορφή στους Κατά την Τουρκοκρατία ο ναός πρώιμους ναούς των ταγμάτων που μετατράπηκε σε τέμενος του σουλτάνου βασίζονται στην μορφολογική λιτότητα και αυστηρότητα σε αντίθεση με την υπάρχουσα Ιμπραχήμ. ‘πολυτελή’ ναοδομία. Στα τέλη του 18ου αιώνα καταστράφηκε (4) Τεράστια μεγέθη κεντρικού κλίτους σε σχέση με τοιχοποιίες με μικρό πάχος και ξανά από σεισμό και επισκευάστηκε. έλλειψη αντιστήριξης και συνδετήριων Σταμάτησε όμως τότε η λειτουργία του στοιχειών.

(5) Η ενίσχυση του νότιου τοίχου με ως μοναστήρι. σκυρόδεμα σύμφωνα με την πρόταση Κατά το μεσοπόλεμο λειτούργησε του Τζομπανάκη προκάλεσε περαιτέρω καταστροφές και παραμορφώσεις. ως ξυλουργείο και αργότερα ως (6) Καταστράφηκαν κατά την θεμελίωση κινηματογράφος. Από το 1970 και των αντηρίδων 22 τάφοι. Οι λίθινες αντηρίδες ενισχύθηκαν στο εσωτερικό μετά ξεκινούν οι προσπάθειες μελέτης, με μεταλλικά στοιχεία σε περίβλημα προστασίας και αποκατάστασης του προστασίας από κονιόδεμα. Στη θεμελίωση χρησιμοποιήθηκαν πάσσαλοι. μνημείου που συνεχίζονται έως σήμερα.

140

2.α. 1η φάση: Ενετοκρατία

2.β. 2η - 3η φάση: Ενετοκρατία

2.γ. 5η φάση: Τουρκοκρατία

141 ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟ Ν Ι ΚΉ

Ο ναός ανήκει στον τύπο της ξυλόστεγης βασιλικής με ορθογώνιο Πρεσβυτέριο και τετράγωνα παρεκκλήσια με σταυροθόλια και λιτή επεξεργασία όγκων και όψεων. (3) Εκατέρωθεν του Πρεσβυτέριου υπάρχουν διώροφες πυργοειδείς κατασκευές. Ιδιαίτερη είναι η έκκεντρη σχέση του κεντρικού κλίτους με το ιερό που αποτελεί απόδειξη για την ύπαρξη εγκάρσιου κλίτους. Αυτή η τυπολογία, που σύμφωνα με τον Gerola συναντάμε και στον Άγιο Νικόλαο των Δομινικανών στα Χανιά, είναι χαρακτηριστική των πρώτων κιστερκιανών, δομικανών και φραγκισκανικών μνημείων. Απουσιάζει ο αυστηρός κάνναβος κλίτους - παρεκκλησίων και τονίζεται το ιερό ανεξάρτητα με τον υπόλοιπο ναό. Το ημικυκλικό τόξο του ιερού πλαισιώνεται από οξυκόρυφα τόξα που οδηγούν στα παρεκκλήσια (σήμερα είναι τοιχισμένα). Μοναδικό χαρακτηριστικό είναι και η διώροφη διάταξη των παρεκκλησίων του ιερού.

Στη συνέχεια θα δούμε σε συντομία της μεταβολές του ναού μέσα από τις ιστορικές του φάσεις: 1η φάση - Ενετοκρατία: Ναός μονόκλιτος ξυλόστεγος με προεξέχον εγκάρσιο κλίτος Ορθογώνιο Πρεσβυτέριο με σταυροθόλια Τετράγωνα διώροφα παρεκκλήσια Μεγάλα τρίλοβα ανοίγματα Ημικυκλικά τόξα στο ιερό και στα ανοίγματα του ισογείου και οξυκόρυφα στον όροφο

2η - 3η φάση - Ενετοκρατία:

Κατάργηση του εγκάρσιου κλίτους Σταδιακή προσθήκη παρεκκλησίων στη βόρεια και νότια πλευρά Νέο πλακόστρωτο δάπεδο με κτιστούς τάφους (διατηρείται σήμερα)

4η φάση - Ενετοκρατία:

Νέα είσοδος στη βόρεια πλευρά Νέο παρεκκλήσι στην νότια πλευρά

5η φάση - Τουρκοκρατία:

Προσθήκη μιναρέ και μιχράμπ Καταστροφή της στέγης, του βόρειου τοίχου, κάποιων παρεκκλησίων, τμήματος του δυτικού τοίχου και του ανατολικού σταυροθολίου του ιερού Επισκευές αυτών και χαμήλωμα της στέγης, νέα ανοίγματα στο νέο βόρειο τοίχο και κατάργηση του δεύτερου επιπέδου των παρεκκλησίων

6η - 7η - 8η φάση - 19ος και 20ος αιώνας:

Κάλυψη των μοναστηριακών κτισμάτων από άλλα κτίρια και κατοικίες της Τουρκοκρατίας Κατάρρευση της στέγης της φάσης της Τουρκοκρατίας το 1973 Χρήση ως ξυλουργείο και κινηματογράφος (1972) Ανακατασκευή του νότιου τοίχου με οπτοπλινθοδομή και σκυρόδεμα (1991-1995) Απομάκρυνση των επιχωματώσεων και μελέτη, αποτύπωση και στερέωση του ναού

142 ΕΠΕ Μ ΒΆ Σ Ε ΙΣ

Ο σχεδιασμός του ναού παρουσιάζει κατασκευαστικά προβλήματα με την έλλειψη συμμετρίας και την ανεπάρκεια του φέροντα οργανισμού. (4) Τα τοξωτά ανοίγματα των παρεκκλησίων στο κεντρικό κλίτος αποδυναμώνουν ακόμη περισσότερο τους πλαϊνούς τοίχους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τις επανειλημμένες καταρρεύσεις αλλά και δυσκολία στη στατική αποκατάσταση του ναού.

Οι πρώτες μελέτες γίνονται το 1970 από τον αρχιτέκτονα Ι. Τζομπανάκη (5) και στη συνέχεια (1993-1995) από την αρχιτέκτονα Δ. Χρονάκη και τον αρχαιολόγο Δ. Καλομοιράκη. Αφού μελέτησαν και αναπαρέστησαν τις οικοδομικές φάσεις του ναού πρότειναν την επαναστέγαση του κεντρικού κλίτους, την ανοικοδόμηση των πυργίσκων, του νότιου τοίχου και των παρεκκλησίων, την επαναφορά του αρχικού δαπέδου και των τρίλοβων ανοιγμάτων. Η φάση της τουρκοκρατίας παραμένει στο μνημείο με τη διατήρηση του βόρειου τοίχου και τη βάση του μιναρέ. Η πρόταση αποκατάστασης πλησιάζει λοιπόν τη μορφή του ναού το 14ο - 15ο αιώνα διατηρώντας τις εκτεταμένες τουρκικές επεμβάσεις.

Τη δεκαετία του 1990 ξεκίνησαν στερεωτικές εργασίες των λιθοδομών και επιμέρους αποκαταστάσεις του νότιου, δυτικού, και ανατολικού τοίχου όμως το έργο δεν προχωρούσε καθώς δεν είχε βρεθεί η καταλληλότερη λύση στατικής ενίσχυσης του ναού.

Η νέα ομάδα των Ε. Δεληνικόλα, Ε. Τσακανίκα και Κ. Αθανασιάδου προχώρησε σε σεισμικές μελέτες και καταγραφή της παθολογίας. Χρειαζόταν εκτενής στήριξη του κτίσματος και ακόμα και μεταλλικά πλαίσια που θα σύνεδεαν τον βόρειο και το νότιο τοίχο

3. Ο ναός στην αρχή του 19ου αιώνα.

4. Ο ναός στη δεκαετία του 1970.

5. Ο ναός στη

143

στο εσωτερικό δεν ήταν αρκετά και επικάλυπταν ορισμένα ανοίγματα, καθώς οι τοίχοι δεν είχαν όμοια και συμμετρικά ανοίγματα.

Η μοναδική λύση ήταν η χρήση αντηρίδων στο εξωτερικό, μια τακτική που επιλέγεται συχνά στις αποκαταστάσεις εκκλησιαστικών μνημείων. Κατασκευάστηκαν οκτώ λιθόκτιστες αντηρίδες στο βόρειο τοίχο με αντίστοιχες εσωτερικές νευρώσεις και τρεις μικρότερες στο νότιο τοίχο. (6)

Ανακατασκευάστηκε το τρίλοβο παράθυρο του δυτικού τοίχου και διατηρήθηκε το κυκλικό παράθυρο της τουρκοκρατίας στον ανατολικό τοίχο.

Όσον αφορά την κάλυψη ανακατασκευάστηκε η ξύλινη στέγη με λιτά ζευκτά και καλύφθηκε με φύλλα χαλκού για μείωση του φορτίου και για ανθεκτικότητα καθώς ο ναός βρίσκεται τόσο κοντά στη θάλασσα. Η διαφραγματική λειτουργία της στέγης εξασφαλίζεται με φύλλα αντικολλητής ξυλείας μεγάλου μήκους.

Τα ερειπωμένα παρεκκλήσια ανακατασκευάστηκαν με συμβατικά υλικά για να επιτευχθεί μορφολογική ενότητα και στατική επάρκεια.

Το δάπεδο του 14ου αιώνα διατηρήθηκε και συντηρήθηκε.

Το έργο παραδόθηκε προσωρινά αλλά εκκρεμεί η διαμόρφωση του περιβάλλοντα αρχαιολογικού χώρου και η ανάδειξή του πριν ολοκληρωθεί το μνημείο στο σύνολό του και ανοίξει για το κοινό. Απαιτούνται επεμβάσεις για τη διευκόλυνση της επισκεψιμότητας, την οργάνωση διαδρομών στον αρχαιολογικό χώρο της Καστέλας, τον φωτισμό του μνημείου, την κατασκευή βοηθητικών κτιρίων για την εξυπηρέτηση του κοινού και την απορροή των ομβρίων.

δεκαετία του 1990.

6,7. Ο ναός πρίν την ολοκλήρωση των εργασιών.

144

8. Η δυτική όψη με το αποκατεστημένο τρίλοβο παράθυρο.

11. Η πρόταση αποκατάστασης στην προμελέτη

9. Η νοτιοδυτική όψη του ναού. Διακρίνουμε την κάλυψη με κουρασάνι στο πρεσβυτέριο και τα αποκατεστημένα παρεκκλήσια της νότιας όψης.

13. Η τελική πρόταση αποκατάστασης.

10. Το εσωτερικό του ναού.

14. Κατασκευαστική λεπτομέρεια της νέας στέγης. (συνδεσμολογία)

145 ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

12. Αξονομετρική απεικόνιση της τελικής πρότασης

15. Κατασκευαστικές λεπτομέρειες των λίθινων αντηρίδων.

Παρά το γεγονός ότι ο ναός του Αγίου Πέτρου έχει υποστεί ήδη τόσες μορφολογικές αλλαγές ήταν σημαντικότερο να αποκατασταθεί το μνημείο, να παραδοθεί στο κοινό και να εγγυηθεί η συνέχεια του στο μέλλον. Με τη λύση που υιοθετήθηκε το μνημείο αποκτά διαφορετική μορφή εξωτερικά αλλά τα υλικά και η τεχνική δόμησης των προσθηκών είναι αναγνωρίσιμες και δεν ανταγωνίζονται τα σωζόμενα τμήματα. Έτσι ο ναός παραμένει ένα εντυπωσιακό μνημείο ορόσημο για την πόλη.

Είναι όμως απαραίτητη η ολοκλήρωση των εργασιών στον περίβολο του ναού για να γίνει πλέον επισκέψιμος, να πάρει τη νέα χρήση και να διαμορφωθεί σε πολιτιστικό πυρήνα σε συνέχεια του ιστορικού περίπατου στην παραλιακή του Ηρακλείου.

Τέλος, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε τη σημασία της αντιμετώπισης των στατικών προβλημάτων παράλληλα με την αρχιτεκτονική και την αρχαιολογία μέσα από το παράδειγμα του Αγίου Πέτρου. Πρέπει να διασφαλίζεται η μορφολογική αποκατάσταση και η επιβίωση και η επισκεψιμότητα του κάθε μνημείου με διεπιστημονική συνεργασία. Η αποκατάσταση της αρχικής μορφής δεν μπορεί να αποτελεί το μοναδικό στόχο ειδικά σε έντονα σεισμοπαθείς περιοχές και όταν η ίδια η ιστορία του μνημείου αποδεικνύει την αδυναμία της.

146

1. Ο αρχαιολογικός χώρος της Παναγιάς του Μπούργκου, όπως είναι σήμερα.

147

Π τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

ΑΝΑΓΙΆ

Τ Μ ΟΥ

ΠΟΎΡΓΚΟΥ - 4η π ερίο δο ς

Ρόδος Καθεδρικός ναός της Παναγίας Επισκέψιμο μνημείο και χώρος μουσικών εκδηλώσεων Υστερογοτθική εκκλησία, 14ος αιώνας 1933, 1994-1997, 1997-2005 Γιώργος Ντέλλας, Κατερίνα Κακακίου, Μιχάλης Ζερλέντης 4η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Η Παναγιά του Μπούργκου είναι ένα από τα σημαντικότερα δείγματα της ιπποτικής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής στη Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου. Δεν διατηρείται ακέραιος ολόκληρος ο ναός αλλά από τα σωζόμενα τμήματα διακρίνουμε το επαρχιακό υστερογοτθικό ιδίωμα των Ιωαννίτων ιπποτών που συνδυάζεται με τα τοπικά υλικά και τις παραδοσιακές βυζαντινές τεχνικές. (1) Η αποκατάσταση του καθεδρικού της Παναγίας έχει βραβευτεί με τιμητική διάκριση από την Europa Nostra (2006). Σήμερα ο ναός είναι επισκέψιμος και εντάσσεται στον πολεοδομικό ιστό ως ανοιχτή πλατεία και χρησιμοποιείται για τη διοργάνωση μουσικών εκδηλώσεων.

148

2. Τα ερείπια του ναού το 19ο αιώνα (Rottiers). 3. Κατοικίες στο ναό, αρχές 20ου αιώνα.

Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΚ Ά ΣΤ Ο ΙΧ Ε Ί Α

Η κατασκευή του καθεδρικού στο Μπούργκο της Ρόδου χρονολογείται στο α’ μισό του 14ου αιώνα. (2) Εξυπηρετούσε την πόλη των αστών και βρισκόταν στο κέντρο της αγοράς. Είναι πιθανό να λειτούργησε ως έδρα της λατινικής αρχιεπισκοπής Αποτελούσε μέρος μεγάλου συγκροτήματος με κτήματα, σπίτια, νοσοκομείο και μεγάλο κήπο (το σημερινό πάρκο Αλχαδέφ που συνορεύει στα νότια με το ναό). Τα έξι παρεκκλήσια (νότια) και τα επτά αρκοσόλια (βόρειος τοίχος) υποδεικνύουν τη σημασία του ναού στη ζωή της πόλης. (3) Στο ναό βρίσκουμε ακόμη ομαδικό τάφο σαράντα νεαρών ατόμων. Αυτός κατασκευάστηκε την περίοδο της τουρκικής πολιορκίας του 1522 όταν ο ναός πιθανώς καταστράφηκε και ερημώθηκε.

Κατά την Τουρκοκρατία δεν χρησιμοποιήθηκε ως μουσουλμανικό τέμενος. Το 19ο αιώνα ο ναός βρισκόταν σε ερειπιώδη κατάσταση. Στις αρχές του 20ου αιώνα ο χώρος είχε πληρωθεί από κατοικίες. Το 1933 ξεκινά η απαλλοτρίωσή τους και η μερική αποκατάσταση της εκκλησίας από την ιταλική διοίκηση με μελέτη του H. Balducci.

Το 1955 η ελληνική διοίκηση συνέχισε τη διάνοιξη της πύλης της Παναγίας και το δρόμο της μέσα από το μεσαίο κατεστραμμένο τμήμα της εκκλησίας.

Το 1994 μαζί με τα έργα υπογείωσης υποδομών διακόπτεται η κυκλοφορία στο δρόμο και ξεκινούν οι ανασκαφές και η αποκατάσταση του ναού σε δύο φάσεις. (4)

149

4. Εργασίες αποκατάστασης κατά την ιταλοκρατία. 5. Η κομμένη εκκλησία. 6. Ο ναός σήμερα.

ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟ Ν Ι ΚΉ

Ο ναός της Παναγιάς του Μπούργκου ήταν τρίκλιτη βασιλική με δύο τοξοστοιχίες, στεγασμένη με γοτθικά σταυροθόλια.

(5) Εξωτερικά, στη βόρεια και στη νότια πλευρά, έφερε αντηρίδες. Το ιερό αποτελείται από τρεις πεντάπλευρες κόγχες στεγασμένες με θόλους με ακτινωτές νευρώσεις, οι οποίες καταλήγουν σε κιονίσκους. Στο υπόλοιπο κτίσμα κατέληγαν σε φουρούσια.

Το μεσαίο κλίτος ήταν ψηλότερο και φωτίζονταν από φεγγίτες. Εξωτερικά, οι όψεις ακολουθούσαν τα οξυκόρυφα τύμπανα των σταυροθολίων. Στη βόρεια και τη νότια όψη και στο ιερό βρίσκονταν ψηλά οξυκόρυφα παράθυρα. Η δυτική όψη είχε δύο ρομβοειδείς φεγγίτες, ένα κυκλικό, δύο κόγχες και μεγάλη οξυκόρυφη είσοδο. (6) Δυο θύρες ακόμα βρίσκονταν στη βόρεια και τη νότια πλευρά.

Η εκκλησία αλλάζει τυπολογικά και μορφολογικά με την προσθήκη των ταφικών κογχών και των νοτίων παρεκκλησίων που στεγάζονταν με σταυροθόλια και επικοινωνούσαν με τον κυρίως ναό με οξυκόρυφα τόξα.

Όσον αφορά το διάκοσμο του ναού: τα παράθυρα και τα κιονόκρανα είχαν σύνθετες διατομές, τα επίκρανα έφεραν φυτικές ανάγλυφες διακοσμήσεις και τα κλειδιά των νευρώσεων των θόλων έφεραν διακοσμημένους ρόδακες.

150

8.

9.

10.

11.

7. Κάτοψη του ναού.

8, 9, 10, 11. Αναπαράσταση της αρχικής μορφής του ναού.

12. Ο θόλος της κεντρικής κόγχης του ιερού.

13, 14. Τομή προς τα δυτικά και το ιερό με αρχιτεκτονικές φάσεις.

15. Τα ίχνη της τοιχογραφίας με τα οικόσημα.

12.

151

13.

14.

15.

152 ΕΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΙΣ

Την περίοδο 1994 - 1997 έγιναν οι πρώτες εργασίες για την αποκατάσταση της ‘κομμένης εκκλησίας’. Πραγματοποιήθηκε αρχαιολογική ανασκαφή και ενοποιήθηκαν τα δύο μέρη της. Πιο αναλυτικά: συμπληρώθηκε το μεσαίο κατεστραμμένο μέρος της, επανατοποθετήθηκαν στη θέση τους τα εναπομείναντα μέρη των κιόνων και συμπληρώθηκε το όριο της κάτοψης του ναού με πλάγιους τοίχους σε χαμηλό ύψος.

Στο πλαίσιο του Γ’ ΚΠΣ, συνεχίστηκαν οι εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης στις λιθοδομές. Αντικαταστάθηκαν φθαρμένοι λίθοι, αποκαταστάθηκαν τα ανοίγματα, ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση της δυτικής όψης και του σωζόμενου νοτιοδυτικού παρεκκλησιού, αφαιρέθηκαν οι προσθήκες της τουρκοκρατίας και οι λανθασμένες ανακατασκευές της ιταλοκρατίας και αποκαταστάθηκε η μόνωση με κουρασάνι στο δώμα του ιερού.

16. Γραφική αναπαράσταση του εσωτερικού του ναού.

17. Μουσική εκδήλωση στα ερείπια της Παναγιάς του Μπούργκου. (δεξιά)

153

Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ή Ε ΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΩΝ

Η αποκατάσταση του καθεδρικού είναι ένα επιτυχές παράδειγμα με διακριτικές ανακατασκευές και σεβασμό στην ιστορία του μνημείου. Οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν στην Παναγία είχαν στόχο τη συντήρηση και την ανάδειξη των σωζόμενων τμημάτων της. Η συμπλήρωση στοιχείων είναι περιορισμένη και τεκμηριωμένη και βοηθά στην ανάγνωση της αρχιτεκτονικής του ναού. Ο γοτθικός ναός διατηρεί ακόμη τη μεγαλοπρέπειά του παρά το μικρό τμήμα που διατηρείται.

Σύμφωνα με τον Ντέλλα, η κατάργηση της διέλευσης αυτοκινήτων δίνει νέες δυνατότητες στην περιοχή. Η εκκλησία λειτουργεί ως πλατεία και ενσωματώνεται (1) (15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη στον περίπατο στον γειτονικό πεζόδρομο Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου: πρακτικά του διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου, 2007) και το πάρκο, ενώ παράλληλα αποτελεί σελ. 370 μια ανάσα στο κέντρο της πόλης. Με (2) Βασικό στοιχείο για τη χρονολόγηση του μνημείου αποτελούν τα υπολείμματα τη χρήση του μνημείου για συναυλίες τοιχογραφίας στο ναό με τα οικόσημα των και την ελεύθερη επίσκεψη, η εκκλησία πρώτων μεγάλων μαγίστρων.

(3) Αυτές οι προσθήκες ξεκίνησαν το 14ο παραμένει ζωντανή και επισκέπτες και αιώνα. κάτοικοι μπορούν να συνεχίζουν να την (4) Η αποκατάσταση του ναού σε συνδυασμό με την απαλλοτρίωση των όμορων απολαμβάνουν. ιδιοκτησιών θα συνεχιστεί με μελέτη του Γ. Ντέλλα.

(5) Πάνω από τα σταυροθόλια δεν υπήρχε ξύλινη στέγη όπως σε άλλες γοτθικές εκκλησίες.

(6) Μεσαιωνική πόλη Ρόδου: έργα αποκατάστασης (2000-2008) σελ. 122

ΜΈΡΟΣ 4ο Παραδείγματα επεμβάσεων σε εκκλησιαστικά μνημεία στην Ευρώπη

156

157

Σε αυτό το κεφάλαιο θα μελετήσουμε τις επεμβάσεις αποκατάστασης σε εκκλησιαστικά μνημεία στον Ευρωπαϊκό χώρο. Τα παραδείγματα των επεμβάσεων οργανώνονται με βάση τη λειτουργία τους. Αυτό επηρεάζει σημαντικά τους χειρισμούς που χρησιμοποιούνται στην αποκατάσταση του μνημείου.

Τα εκκλησιαστικά μνημεία μπορεί να λειτουργούν κανονικά, να είναι απλά επισκέψιμα, διατηρώντας ή όχι τον εξοπλισµό τους ή να παίρνουν µια εντελώς νέα χρήση. Στους καθολικούς ναούς στην Ευρώπη παρατηρούμε διαφορετικές τακτικές για την αποκατάσταση απ’ οτι στους ορθόδοξους. Το βασικό χαρακτηριστικό είναι η ελευθερία των αρχιτεκτόνων στο σχεδιασμό. Δεν θα εστιάσουμε σε αναστηλώσεις ή επαναφορά της μορφής, αλλά σε πρωτοπόρες και μοναδικές επεμβάσεις που εκφράζουν τις σύγχρονες τάσεις στο χώρο.

Όλα τα παραδείγματα που θα μελετήσουμε ανήκουν στην 4η περίοδο αποκαταστάσεων όπως την ορίσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Σε αυτήν την περίοδο οι επεμβάσεις αποκατάστασης χαρακτηρίζονται από τις σύγχρονες τάσεις στην προστασία των μνημείων. Η αποκατάσταση αποτελεί έργο διεπιστημονικών ομάδων και παρατηρούμε επεμβάσεις με έμφαση στην αρχιτεκτονική, εκτεταμένες μελέτες για κάθε μνημείο, Τα παραδείγματα που μελετάμε πιο χρήση νέων υλικών και ακόμα και συνοπτικά, όπως το Blackfriars Priory και ένταξη νέων χρήσεων στα κελύφη των το Chapelle Corneille, χαρακτηρίζονται από επεμβάσεις μικρότερης κλίμακας ή ναών, αν και η νέα χρήση είναι μια επεμβάσεις που περιορίζονται στο εσωτερικό πρακτική που εφαρμόζεται κυρίως σε του ναού. καθολικές εκκλησιές και οθωμανικά τζαμιά.

ΝΑΟΊ ΣΕ ΛΕΙΤΟΥΡΓΊΑ

Η αποκατάσταση του ναού St. Moritz στη Γερμανία είναι ένα από τα ελάχιστα παραδείγματα σύγχρονων (4η περίοδος) επεμβάσεων σε ναό με σκοπό τη συνέχιση της εκκλησιαστικής λειτουργίας του. Ανάλογο παράδειγμα είναι η αποκατάσταση της Botta Cripta από τον Gianluca Gelmini. Αυτό επηρεάζει την κάθε επέμβαση καθώς απαιτείται συγκεκριμένος εξοπλισμός και οργάνωση του χώρου σύμφωνα με τα κλασικά πρότυπα για την προσέλευση των πιστών και την τέλεση μυστηρίων.

4.1

160

1. Το εσωτερικό του ναού (ιερό) στη σημερινή του μορφή.

161

S M T.

τοποθεσία:

ORITZ

C

HURCH - 4η π ερίο δο ς

Άουγκσμπουργκ, Γερμανία

αρχική λειτουργία:

Καθεδρικός του Αγίου Μόριτζ

σύγχρονη χρήση:

Καθεδρικός του Αγίου Μόριτζ

εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

Ρομανική εκκλησία, 11ος αιώνας 2013 John Pawson, Mindseye Lighting Επισκοπή του Αγίου Μόριτζ

Ο Καθεδρικός ναός του Αγίου Μόριτζ βρίσκεται στο κέντρο του Άουγκσμπουργκ στη Γερμανία. Παρότι διατήρησε τη λειτουργία και την τυπολογία της για μία χιλιετία, έχει υποστεί πολλές αισθητικές αλλαγές, καταστοφές λόγω πολέμων και πυρκαγιών και αλλαγές στις θρησκευτικές πρακτικές. Ι ΣΤΟ ΡΙ ΚΆ ΣΤΟ Ι ΧΕΊΑ

Ιδρύθηκε το 1019 από τον επίσκοπο Brun. To 1084 καταστράφηκε από πυρκαγιά και κατέρρευσε το 1299, όταν και αντικαταστάθηκε από ένα μεγαλύτερο κτίσμα το 1299 - 1314. Το 1440 έγιναν προσθήκες στον κεντρικό όγκο σε γοτθικό στυλ. Κατά τη διάρκεια της Μεταρρύθμισης, η ενορία του Αγίου Μόριτζ έγινε προτεσταντική, ενώ οι ιερείς παρέμειναν καθολικοί. Το 1714 οι ιερείς με τη βοήθεια του διάσημου οικοδόμου Johann Jakob Herkommer αλλάζουν τη ρομανική εκκλησία σε μπαρόκ ναό. Κατά τους βομβαρδισμούς του 1944 η εκκλησία καταστρέφεται άλλα παραμένουν οι κίονες, ο πύργος και το εξωτερικό κέλυφος. Ανακατασκευή του ναού ανατίθεται στον Dominikus Böhm που δημιούργησε μια μοναδική δομή, διατηρώντας την αρχική Ρωμανική φάση του ναού με τα τρία κλίτη. Ο χώρος αναθεωρήθηκε ξανά κατά τη δεκαετία του 1960 για λειτουργικούς λόγους. Με ευκαιρία τον εορτασμό των 1000 χρόνων λειτουργίας το εσωτερικό ανασχεδιάστηκε μεταξύ 2008 και 2013 από τον άγγλο αρχιτέκτονα John Pawson. Η αποκατάσταση του εσωτερικού και φωτισμός του ναού έχουν λάβει πολλά διεθνή βραβεία και ο ναός αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα της σύγχρονης ιερής αρχιτεκτονικής.

162 ΑΡΧΙΤ Ε Κ Τ Ο ΝΙΚ Ή

Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο των τρίκλιτων βασιλικών με πολυγωνικό ιερό στα ανατολικά και νάρθηκα στα δυτικά. Το νεορωμανικό καμπαναριό έχει γοτθικά στοιχεία και οκταγωνική στέγαση. Οι εξωτερικοί τοίχοι, που ανήκουν στην πρώτη ιστορική φάση του ναού, ενισχύονται με αντηρίδες. Βόρεια του πλαγίου κλίτους βρίσκεται πολυγωνικός πύργος σκάλας και νεο-μπαρόκ είσοδος. Το κεντρικό κλίτος έχει μεγαλύτερο ύψος από τα πλαϊνά και τα κλίτη χωρίζονται μεταξύ τους με μια σειρά από κίονες που συνδέονται μεταξύ τους με ημικυκλικά τόξα.

2. Οι ιστορικές φάσεις του ναού. Από τα αριστερά: Το μπαρόκ εσωτερικό το 1714, η εκκλησία μετά τους βομβαρδισμούς του 1944, η ανακατασκευή του 1946 και το εσωτερικό το 2007.

ΕΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΙΣ

Η αποκατάσταση ξεκινάει το 2008 και ολοκληρώνεται το 2013 από τον John Pawson ο οποίος ήθελε να δημιουργήσει ένα ‘εκκλησιαστικό χώρο του μέλλοντος’ με σκοπό να δώσει στο ναό μια ομοιόμορφη αίσθηση ενότητας και να φροντίσει για τη διατήρηση του μνημείου στο μέλλον. Βασικοί στόχοι ήταν η ‘σαφήνεια’ και ο ‘μινιμαλισμός’ καθώς και ο σχεδιασμός ενός φωτιστικού πλάνου που θα αναδείκνυε το νέο χώρο. Ο ναός επιστρέφει στη βασική του αρχιτεκτονική μορφή και απαλλάσσεται από μεταγενέστερες αισθητικές ή λειτουργικές προσθήκες. Το νέο μινιμαλιστικό εσωτερικό του ναού παρουσιάζει μια σαφή αρχιτεκτονική γλώσσα που δεν ξενίζει όμως από τον ιερό χαρακτήρα του χώρου.

Αφορμή για την αποκατάσταση ήταν η δομική κατάσταση του ναού καθώς είχαν παρουσιαστεί ρωγμές στην τοιχοποιία. Η επισκοπή έδωσε πλήρη ελευθερία στον John Pawson για το σχεδιασμό

163 του ναού με την επιθυμία να δημιουργηθεί ένας ιερός χώρος που θα αντέξει στο χρόνο.

Τα εκκλησιαστικά όργανα του ναού αποκαταστάθηκαν και ενσωματώθηκαν στο σχεδιασμό και τα γλυπτά άλλαξαν θέση μέσα στο χώρο για να επιτευχθεί μια αίσθηση συμμετρίας και σαφής οπτική πορεία.

Μετά την είσοδο στο ναό, στα αριστερά συναντάμε το βαπτιστήριο. Δημιουργήθηκε ένα νέο άνοιγμα προς το βόρειο κλίτος από το οποίο δημιουργείται ένα συμβολικό μονοπάτι προς το μυστήριο του βαπτίσματος.

Ο έντονος ανατολικός προσανατολισμός του χώρου τονίζεται με τα επαναλαμβανόμενα αρχιτεκτονικά στοιχεία και το φιλτράρισμα του φυσικού φωτός. Όσο προχωράει ο επισκέπτης προς το ιερό η αίσθηση ανάτασης εντείνεται και ο χώρος πάυει να φαίνεται απτός. Στο ιερό βρίσκεται ένα μοναδικό γλυπτό του Χριστού (1634) και ακριβώς πίσω του η αψίδα του ιερού, που έχει σχεδιαστεί σαν αίθουσα φωτός, τονίζει τον κατακόρυφο άξονα με τα παράθυρα με το διάχυτο φώς ως σύμβολο της ουράνιας Ιερουσαλήμ.

Βασικό μέρος της επέμβασης είναι τα αψιδωτά παράθυρα. Το γυαλί αντικαθίσταται με φέτες όνυχα με αποτέλεσμα τη διάχυση του φυσικού φωτός και εκφραστικά να λειτουργήσουν τα παράθυρα ως το πρώτο βήμα προς την υπέρβαση. Όπως αναφέραμε η αψίδα του ιερού αποτελεί την αποκορύφωση αυτής της τεχνικής και το κεντρικό κλίτος γίνεται σαφώς πιο φωτεινό από τα πλάγια. Στα πλάγια κλίτη τα μπαρόκ παράθυρα χρησιμεύουν πλέον ως έμμεση πηγή φωτός για τα έργα τέχνης του χώρου.

Τη νύχτα, ο φωτισμός γίνεται με κρυφά φώτα LED που βρίσκονται στην κεντρική αψίδα, στην έδραση των κιόνων και τους δακτυλίους στους θόλους των τρούλων. Ο τεχνητός φωτισμός αποσκοπεί στον τονισμό των αρχιτεκτονικών στοιχείων. Στο παρεκκλήσι δύο οριζόντιες φωτεινές ταινίες οδηγούν σε μια κόγχη με ένα γλυπτό του Χριστού.

Με τη χρήση ελάχιστων υλικών ο χώρος αποκτά μια έντονη ηρεμία που μας επιτρέπει να εστιάσουμε στα ουσιώδη. Στο ναό χρησιμοποιήθηκαν : φέτες όνυχα για τα παράθυρα, σκουρόχρωμο ξύλο για τον εξοπλισμό που έρχεται σε αντίθεση με τους κάτασπρους επιχρισμένους τοίχους, ασβεστόλιθος για τα πατώματα και το μονολιθικό βωμό του ιερού.

164

165

Αριστερά 3. Άποψη του ναού προς τα δυτικά.

4. Άποψη του ναού προς τα ανατολικά. Κέντρο 5. Το βόρειο κλίτος με τα αγάλματα των αποστόλων.

6. Το βαπτιστήριο. 7. Τα μπαρόκ παράθυρα. Δεξιά 8. Η κάτοψη του ναού

166

9. Η εγκάρσια τομή του ναού.

10 και 11. Η οροφή του ναού με τους θόλους, ξεχωρίζουν η αψίδα του ιερού, ο κρυφός φωτισμός στους δακτύλιους και το εκκλησιαστικό όργανο.

167 ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Σύμφωνα με τον John Pawson η απλότητα μας επιτρέπει να εστιάζουμε στα πράγματα που έχουν σημασία’ και στην εκκλησία του St. Moritz το πετυχαίνει. Πρόκειται για ένα παράδειγμα αποκατάστασης όπου με λιγοστές επεμβάσεις βλέπουμε τεράστιες αλλαγές. Με την απογύμνωση του ναού από κάθε μπαρόκ διάκοσμο καταφέρνει να διατηρήσει την αρχιτεκτονική δομή. Ο μινιμαλισμός του χώρου εμπνέει πλέον μεγαλοπρέπεια και κομψότητα με ιδιαίτερη έμφαση στην ιερότητα του χώρου.

Τα αγάλματα των αποστόλων στις κόγχες και στο βωμό καθώς και η διατήρηση των μπαρόκ ανοιγμάτων και η βασική διαρρύθμιση του χώρου μεταφέρουν την ιστορία του ναού στο σήμερα με διακριτικό τρόπο.

Η χρήση του λευκού χρώματος βοηθάει στη διαμόρφωση της νέας ατμόσφαιρας δίνοντας την ευκαιρία στον πιστό να εστιάσει στην προσευχή χωρίς αντιπερισπασμούς από πολύπλοκο διάκοσμο. Τέλος ο διακριτικός χειρισμός τόσο του φυσικού, όσο και του τεχνητού φωτός που αποτελεί βασικό μέρος της επέμβασης, δημιουργεί μια θεαματική εμπειρία του κτίσματος. Το μάτι κατευθύνεται άμεσα προς την αψίδα του ιερού που λούζεται με διάχυτο φως και εκφράζει συμβολικά την ανάταση μέσω της πίστης.

Στο νέο χώρο του St. Moritz μπορούμε να δούμε τις σύγχρονες τακτικές της αποκατάστασης σε συνδυασμό με μια σύγχρονη αρχιτεκτονική πρακτική χωρίς να χάνεται η ιστορία του μνημείου. Δεν πρόκειται για αρχιτεκτονική, αλλά για αποκατάσταση με σκοπό τη διαιώνιση ενός μνημείου που έχει αντέξει ήδη μια πολυτάραχη χιλιετία.

ΝΑΟΊ ΕΠΙΣΚΈΨΙΜΟΙ ΜΕ ΕΞΟΠΛΙΣΜΌ

Τα παραδείγματα που μελετάμε σε αυτή την κατηγορία αποτελούν επεμβάσεις σε ναούς που έχουν πραγματοποιηθεί στην τέταρτη ιστορική περίοδο και δεν συνεχίζεται η κανονική χρήση τους ως εκκλησίες αλλά ούτε παίρνουν νέα χρήση στο κέλυφος του ναού. Οι συγκεκριμένοι ναοί διατηρούν κάποια στοιχεία του εκκλησιαστικού εξοπλισμού και χρησιμοποιούνται κυρίως για τέλεση γάμων.

4.2

170

1. Η πρόσοψη του ναού. Αριστερά βρίσκεται το καμπαναριό και δεξιά αναγεννησιακό παρεκκλήσι.

171

S

ANTA

τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

M

ARIA

D G EL

ESÙ - 4η π ερίο δο ς

Μόντικα, Ιταλία Εκκλησία και μοναστήρι της Παναγίας του Χριστού Εκκλησία και πολιτιστικές χρήσεις Υστερογοτθική εκκλησία, 15ος αιώνας 1990 - 2005, 2011 Emanuele Fidone, Bruno Messina Superintendence for Cultural and Environmental Heritage

Η υστερογοτθική εκκλησία της Παναγίας στην Modica αποτελεί τμήμα μοναστηριού μοναδικό στον τύπο του. Σχετικά παραδείγματα εντοπίζουμε στην Καταλονία της Ισπανίας. Πρόκειται για ένα από τα πιο ενδιαφέροντα δείγματα της Σικελικής θρησκευτικής αρχιτεκτονικής. Διαθέτει εξαιρετικό γλυπτικό διάκοσμο και είναι σήμερα ανοιχτό για το κοινό (1) , ενώ ο χώρος της εκκλησίας και το κεντρικό αίθριο (2) της μονής χρησιμοποιούνται για γάμους, μουσικές εκδηλώσεις και εκπαιδευτικές δραστηριότητες. Αρχικά κτισμένο μακριά από το κέντρο της πόλης (extra moenia), σήμερα βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της πόλης.

Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΚ Ά ΣΤ Ο ΙΧ Ε Ί Α

Το μοναστηριακό συγκρότημα της Santa Maria del Gesù ήταν η έδρα των μοναχών του Τάγματος των Φραγκισκανών Μινοριτών Osservanti που εγκαταστάθηκαν τότε στην περιοχή.

Η κατασκευή της εκκλησίας (1478-1481), και της μονής (1478-1520) χρηματοδοτήθηκε από την κόμισσα Anna Cabrera και τον ναύαρχο της Καστίγια, Fadrique Enriquez. Σε όλη του τη λειτουργία (3) αποτέλεσε χώρο συγκέντρωσης μελετητών και φιλοσόφων, σημαντικό χώρο αντιγραφής ιερών κειμένων (σκριπτόριο) και κέντρο πολιτισμού στη Σικελία. Ανάμεσα σε (1) Ο ναός και το αίθριο με τον στεγασμένο περιμετρικό διάδρομο είναι επισκέψιμα. άλλους σημαντικούς διανοούμενους της (2) Το κεντρικό περίστυλο αίθριο (cloister) Μεσογείου που έζησαν στη μονή, ήταν αποτελεί βασικό τμήμα των καθολικών μονών όπου τα κτίρια διατάσσονται σε και ο Placido Carrafa, ο πρώτος ιστορικός τετράγωνη κάτοψη γύρω του με σκεπαστό της Modica. διάδρομο (στοές).

(3) Η μονή λειτουργούσε κανονικά έως το

Τα πλευρικά παρεκκλήσια, τέλος του 17ου αιώνα, το 1693, όταν ένας σχεδόν σύγχρονα της αρχικής κατασκευής, σεισμός κατέστρεψε μεγάλο μέρος του συγκροτήματος. λειτουργούσαν ως ταφικά μνημεία για τις (4) Κατά τις ανακατασκευές υιοθετήθηκε το μεγάλες οικογένειες της πόλης. μπαρόκ στυλ του 18ου αιώνα.

(5) Χρήση που διατηρεί εν μέρει και

Μετά τον σεισμό ακολούθησαν σήμερα. επεμβάσεις και επισκευές που αλλοίωσαν (6) Η διακόσμηση αποτελείται από: φυτικές και ζωομορφικές συνθέσεις, οικόσημα την οργάνωση του χώρου και τον ευγενών και σύμβολα του τάγματος. (https:// διάκοσμο. (4) santamariadelgesu.wordpress.com/) (7) Οι κίονες (μονολιθικοί από ασβεστόλιθο)

Το 1866 με την ενοποίηση είναι διαφορετικοί μεταξύ τους, είναι έντονα της Ιταλίας και την κατάσχεση διακοσμημένοι και φέρουν εντυπωσιακά κιονόκρανα. εκκλησιαστικών περιουσιακών στοιχείων, (8) Αυτό προκύπτει από την αποκάλυψη το συγκρότημα μετατράπηκε σε φυλακή. τριών κλειδιών τόξων στους περιμετρικούς τοίχους.

(5) Τότε η εκκλησία εγκαταλείφθηκε.

(9) Πελάτης ήταν η Εποπτική αρχή και οι

Το 1990 ξεκίνησε η επέμβαση Υπηρεσίες για τα πολιτιστικά αγαθά.

(10) Η εκκλησία έχει ελάχιστα ανοίγματα αποκατάστασης από τον Emmanuele ψηλά και μόνο ένα από τα παρεκκλήσια Fidone και τον Bruno Messina, υπό διαθέτει παράθυρο.

(11) Η νέα τοιχοποιία βρίσκεται σε την αιγίδα του Τμήματος Πολιτιστικής υποβάθμιση από την εξωτερική αρχική και Κληρονομιάς Σικελίας. σε περασιά με την εσωτερική.

2.

3.

4.

ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟ Ν Ι ΚΉ

Από την υστερογοτθική φάση διατηρείται ακέραια μόνο η πρόσοψη του ναού και το περίστυλο αίθριο. Συνολικά το συγκρότημα αποτελεί πάζλ πολλών εποχών, στιλιστικών επεμβάσεων και λειτουργικών μετασκευών.

Η εντυπωσιακή πρόσοψη (16ος αιώνας) διαθέτει θύρωμα με τεθλασμένο τοξωτό ανώφλι και πλούσιο διάκοσμο εξαιρετικής κατασκευής και τεχνοτροπίας. (6) Αυτό πλαισιώνεται με δύο πεσσούς, οικόσημα και φραγκισκανική ταινία πάνω από το τόξο. Επάνω βρίσκονται δύο διαφορετικά παράθυρα μαυριτανικού στυλ και πάνω από το γείσο της εισόδου, κυκλικό παράθυρο που ήταν παλιότερα ρόδακας. Στα αριστερά υψώνεται ο πύργος του καμπαναριού και στα δεξιά μεταγενέστερο παρεκκλήσι με Αναγεννησιακή μανιεριστική διακόσμηση.

Το αίθριο σώζεται σχεδόν ακέραιο και διαθέτει περιστύλιο σε δύο επίπεδα. Στο ισόγειο καλύπτεται με σταυροθόλια με νευρώσεις και διαθέτει κιονοστοιχία με ημικυκλικές καμάρες. (7) Στον όροφο, η στοά καλύπτεται με ξύλινη στέγη και η κιονοστοιχία αποτελείται από οκταγωνικούς πεσσούς. Όσον αφορά τις αντηρίδες στα μέσα των πλευρών δεν γνωρίζουμε την αρχική τους λειτουργία.

Η αρχική κάτοψη του ναού χωριζόταν σε τρία μεγάλα τετράγωνα διάχωρα με κάλυψη με σταυροθόλια. (8) Ο κυρίως ναός επικοινωνούσε από τη δεξιά πλευρά με τα παρεκκλήσια που είχαν επίσης κάλυψη με σταυροθόλια.

Με τη μπαρόκ μετασκευή του 18ου αιώνα τα ανοίγματα προς τα παρεκκλήσια μετατράπηκαν σε κόγχες, η πρόσβαση σε αυτά εξασφαλίστηκε με εγκάρσιο διάδρομο, δημιουργήθηκαν αψιδώματα στους πλευρικούς τοίχους, ο χορός πήρε ημικυκλικό σχήμα, προστέθηκε εσωνάρθηκας και νέα στέγη με κυλινδρική καμάρα.

Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού δεν σώζεται με εξαίρεση μια τοιχογραφία της Δέησης στο πρώτο παρεκκλήσι που αποκαλύφθηκε κατά την αποκατάσταση και χρονολογείται στην αρχική κατασκευή.

5.

6.

7.

174 ΕΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΙΣ

Η επέμβαση αποκατάστασης στο μοναστηριακό συγκρότημα της Santa Maria del Gesù πραγματοποιήθηκε σε δύο φάσεις από τους αρχιτέκτονες Emmanuele Fidone και Bruno Messina. (9) Βασικός στόχος ήταν η κατασκευή νέας κάλυψης για το ναό και τα πλευρικά παρεκκλήσια και η συμπλήρωση των κενών στις κατεστραμμένες ή αλλοιωμένες τοιχοποιίες.

Κατά την πρώτη φάση έπρεπε να καθαριστούν οι χώροι της εκκλησίας και των παρεκκλησίων που είχαν υποβαθμιστεί κατά την λειτουργία του συγκροτήματος ως φυλακή και είχαν μετατραπεί σε αποθήκες σκουπιδιών.

Η προσέγγιση των αρχιτεκτόνων στο ζήτημα της κάλυψης των χώρων εστιάζει στον φυσικό φωτισμό (10) και τον σχεδιασμό των επιμέρους κατασκευών.

Τα παρεκκλήσια, που επικοινωνούσαν αρχικά με τον κεντρικό ναό με στενά πλευρικά ανοίγματα αλλά είναι σήμερα ανεξάρτητα, καλύπτονταν με γοτθικά σταυροθόλια. Επιλέχθηκε οκτάπλευρη πτυχωτή κάλυψη που πρόκειται για αφηρημένη μεθερμηνεία της αρχικής γεωμετρίας. Η νέα κατασκευή χρησιμοποίει χαλύβδινα προφίλ και πλάκες οξειδωμένου χαλκού. Εσωτερικά και εξωτερικά οι τοιχοποιίες τους συμπληρώθηκαν καθ’ ύψος (11) ώστε να ενοποιηθεί η ανομοιόμορφη ανώτερη επιφάνεια με τη νέα στέγη. Εξωτερικά επιχρίστηκε με κουρασάνι. Μεταξύ της κάλυψης και της τοιχοποιίας παρεμβάλλεται γραμμική σχισμή για φωτισμό των παρεκκλησιών.

Η στέγη της βασιλικής κατασκευάζεται με βάση την μπαρόκ φάση του ναού και όχι σύμφωνα με την αρχική δίριχτη στέγη. Η νέα κατασκευή είναι θολωτή με στρώσεις ξύλινων πλακών στο σχήμα της αρχικής εσωτερικής μπαρόκ ογκοπλασίας και

175

2, 3. Ο ναός πριν την αποκατάσταση. 4. Το αίθριο κατά τις εργασίες αποκατάστασης.

5, 6, 7. Το περίστυλο αίθριο. (6. Ο όροφος της στοάς.) (7. Το ισόγειο της στοάς.)

8. Νοτιοανατολική άποψη του ναού μετά την αποκατάσταση.

176

9. Το εσωτερικό του ναού μετά την αποκατάσταση.

10, 11. Η νέα στέγη και συμπληρωμένη τοιχοποιία σε παρεκκλήσι.

177 μεγάλες καμπυλόγραμμες φέρουσες ξύλινες δοκούς. Στο εξωτερικό καλύπτεται (όμοια με τα παρεκκλήσια) με φύλλα οξειδωμένου χαλκού που σχηματίζουν εμφανές κυλινδρικό σχήμα σαν εξωράχιο και τερματίζει σε τεταρτοσφαίριο πάνω από το ιερό. Στον κυρίως ναό οι τοιχοποιίες συμπληρώθηκαν στα κενά (lacune) και επιχρίστηκαν με ουδέτερο γυψοκονίαμα.

Κατά την δεύτερη φάση μελετήθηκε και αποκαλύφθηκε η αρχική εσωτερική διαμόρφωση του ναού (διάχωρα με σταυροθόλια) και άλλα στοιχεία της πρώτης φάσης του 15ου αιώνα. Το 2011 ολοκληρώθηκε η αναστήλωση της εκκλησίας και του περίστυλου αίθριου. Ακόμα αποκαταστάθηκε ο περιβάλλον χώρος του συγκροτήματος που επικοινωνούσε με τον αστικό περίγυρο και είχε αλλοιωθεί κατά τη λειτουργία της φυλακής. Αποκαταστάθηκε η τοιχογραφία της Παναγίας και συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε η συμπλήρωση των κατεστραμμένων τοιχοποιιών.

12. Τομή του συγκροτήματος.

13. Κάτοψη του συγκροτήματος.

178

14. Ο ανάγλυφος γλυπτικός διάκοσμος του θυρώματος της πρόσοψης.

15. Η δυτική πλευρά του ναού - εσωνάρθηκας.

Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ή Ε ΠΕ Μ ΒΆ Σ Ε ΩΝ

Οι παρεμβάσεις στην Santa Maria del Gesù χωρίζονται στην πλήρη αναστήλωση του ναού και των παρεκκλησίων, αποκατάσταση και επαναπροσδιορισμό των χωρικών τους ποιοτήτων, εφαρμογή νέων τεχνικών και κατασκευών για την κάλυψη αλλά και την πλήρη ανάκτηση του μοναστηριακού συγκροτήματος και του περιβάλλοντος χώρου που είχε υποβαθμιστεί στο σύνολο του με την χρήση του ως φυλακή.

Όλες οι επεμβάσεις εκφράζουν το σύγχρονο πνεύμα των αποκαταστάσεων και τηρούν τους κανόνες και τις αξίες για τις παρεμβάσεις σε ιστορικά μνημεία. Οι συμπληρώσεις στον όγκο του κτίσματος είναι αναγνωρίσιμες και οι αρχιτέκτονες δόκιμα προσπάθησαν να δώσουν μια ομοιογενή γενική εικόνα και εφάρμοσαν τις κατάλληλες διαφοροποιήσεις ανάλογα με τις επιφάνειες στις οποίες πραγματοποιήθηκαν, π.χ. κουρασάνι στο εξωτερικό και γυψοκονίαμα στο εσωτερικό.

179

16. Γάμος στο ναό.

17. Παράσταση στο ναό.

18. Μουσική εκδήλωση στο ναό.

Οι νέες καλύψεις στο ναό και τα παρεκκλήσια αποτελούν το σημαντικότερο μέρος της αποκατάστασης και φέρουν την αρχιτεκτονική ταυτότητα των Fidone και Messina. Εφόσον η ακριβής ανακατασκευή της αρχικής στέγασης ήταν αδύνατη, οι νέες κατασκευές εκφράζουν το σύγχρονο πνεύμα της εποχής και είναι αφηρημένες και απλοποιημένες μορφές των αρχικών. Η αντιγραφή της στερεομετρίας των σταυροθολίων ή της δίριχτης στέγης της βασιλικής θα ήταν πουριστική επέμβαση και θα διέγραφε ένα πολύ σημαντικό στοιχείο της μπαρόκ φάσης του μνημείου. Ακόμα με τη νέα κατασκευή εξασφαλίστηκε και ο αναγκαίος φυσικός φωτισμός του χώρου.

Καταλήγοντας, πρόκειται για μια πετυχημένη επέμβαση αποκατάστασης που κατάφερε να εξασφαλίσει τη στατική επάρκεια του ναού (συμπλήρωση κενών), την προστασία από τα φυσικά φαινόμενα (στέγη) αλλά και να μετατρέψει το μνημείο σε ένα ζωντανό μέρος της πόλης και να το επιστρέψει στη χρήση της τοπικής κοινωνίας μετά από χρόνια εγκατάλειψης.

180

1. Άποψη της μονής από τον Βορρά. Στα αριστερά βρίσκεται ο ναός.

181

B τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

LACKFRIARS

P

RIORY - 4η π ερίο δο ς

Gloucester, Αγγλία Μονή του Τάγματος των Δομινικανών Πολυχώρος εκδηλώσεων Γοτθική εκκλησία, 13ος αιώνας 2011 Feilden Clegg Bradley Studios English Heritage, Gloucester City Council

Το μοναστήρι Blackfriars βρίσκεται στην πόλη Gloucester της Αγγλίας και πρόκειται για ένα από τα παλιότερα και πιο καλοδιατηρημένα μεσαιωνικά μοναστήρια του Τάγματος των Δομινικανών. Σήμερα ανήκει στην English Heritage (1) και διατίθεται για γάμους, εκδηλώσεις, εκπαιδευτικές δραστηριότητες και είναι ανοιχτό για το κοινό. Το όνομα προέρχεται από τους μαύρους μανδύες που φορούσαν οι μοναχοί του τάγματος.

182 Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΚ Ά ΣΤ Ο ΙΧ Ε Ί Α

Η μονή ιδρύθηκε το 1239. (2) Ανάμεσα σε πολλούς σημαντικούς ευεργέτες ήταν και ο βασιλιάς Ερρίκος ο Γ’ ο τρίτος που δώρισε την ξυλεία για την περίτεχνη οροφή. Το μοναστήρι λειτουργούσε και ως νοσοκομείο και στην ακμή του στέγαζε 30 με 40 μοναχούς. Στις αρχές του 16ου αιώνα αρχίζει η παρακμή και στα τέλη της λειτουργίας του έμεναν μόνο 6 μοναχοί στο χώρο.

Το 1539 πωλείται στον Thomas Bell (3) , μετά τη Διάσπαση των Μοναστηριών, ο οποίος την μετέτρεψε στην προσωπική του κατοικία και βιομηχανία ρούχων.

Το 1930 η μονή μετασκευάστηκε ξανά για να στεγάσει δύο κατοικίες στην εκκλησία, τρεις κατοικίες στη δυτική πτέρυγα (αρχικά η τραπεζαρία των μοναχών, (1) Φιλανθρωπική οργάνωση που μετασκευάστηκε ήδη τον 19ο αιώνα) και διαχειρίζεται ιστορικά μνημεία. εργαστήρια στα άλλα κτίρια.

(2) Οι μοναχοί, που ήταν δάσκαλοι και ευαγγελιστές, ανήκαν στο Τάγμα τον

Οι εργασίες αποκατάστασης στη Δομινικανών που ιδρύθηκε το 1217. μονή ξεκίνησαν το 1960 όταν αγοράστηκε (3) Δήμαρχος του Gloucester και ενδυματοποιός. από την English Heritage αλλά παρέμεινε (4) Εργαστήριο γραφής, ειδικό δωμάτιο ή κατά βάση κλειστή για 50 χρόνια. Η αίθουσα προορισμένο και εξοπλισμένο για χρήση από γραφείς, ιδιαίτερα σε μοναστήρια συζήτηση για τη σύγχρονη αποκατάσταση όπου γράφονταν εξ αρχής ή αντιγράφονταν, και επανάχρηση άρχισε ξανά το 2009, εικονογραφούνταν και κοσμούνταν μεσαιωνικά ή αρχαία (ελληνικά ή λατινικά) όταν εξασφαλίστηκαν £500,000 για το χειρόγραφα. (5) Στα ανατολικά καταργήθηκε έργο και ο χώρος ενοικιάστηκε από το το ιερό (choir) και το πρεσβυτέριο.

(6) Χαρακτηριστικό είναι το ημικυκλικό Δημοτικό συμβούλιο της πόλης. παράθυρο στη βόρεια πλευρά.

(7) Κατασκευάστηκαν ράμπες, σκάλες και νέα είσοδος ώστε να εξασφαλιστεί η δυνατότητα του κτιρίου να φιλοξενήσει έως και 150 άτομα.

(8) Στο σκυρόδεμα, χρησιμοποιήθηκε άμμος από την περιοχή, ώστε το χρωματικό αποτέλεσμα να ταιριάζει με την τοπική πέτρα της τοιχοποιίας.

2. Αναπαράσταση της μονής το 1539 από τον Terry Ball.

3. Αναπαράσταση της μονής το 1721 από τον William Stukeley.

183 ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟ Ν Ι ΚΉ

Η μονή των Blackfriars έχει τη χαρακτηριστική οργάνωση των μικρών καθολικών μοναστηριών. Τα κτίρια της μονής είναι οργανωμένα γύρω από ένα κεντρικό τετράγωνο αίθριο με στεγασμένο περιμετρικό διάδρομο (cloister) και την εκκλησία στη βόρεια πλευρά.

Ο ναός αποτελείται από δυο βασικά μέρη: το κεντρικό κλίτος και το ιερό. Το 14ο αιώνα προστέθηκαν δυο πτέρυγες βόρεια και νότια με τη μορφή εγκάρσιου κλίτους και στη σύζευξη τους στη στέγη κατασκευάστηκε ξύλινο καμπαναριό που δεν σώζεται σήμερα. Η πέτρινη εκκλησία καλύπτεται με ξύλινη στέγη με εντυπωσιακά ψαλιδωτά ζευκτά.

Εξίσου σημαντικό είναι το νότιο κτίριο του συγκροτήματος. Το σκριπτόριο (4) , που βρίσκεται στον όροφο, διατηρείται σήμερα σχεδόν ακέραιο. Ήταν χωρισμένο σε θαλαμίσκους για την εργασία των μοναχών και κάθε ένας από αυτούς φωτίζονταν με μικρά παράθυρα. Η στέγη του είναι όμοια με της εκκλησίας.

Με τη μετατροπή της εκκλησίας σε κατοικία η μορφή αλλάζει σημαντικά. Ο κεντρικός όγκος του ναού συμπτύχθηκε από την ανατολική και τη δυτική πλευρά (5) και το νότιο τμήμα του εγκάρσιου κλίτους κατεδαφίζεται. Προστέθηκε όροφος, νέα πατώματα, τζάκια (είναι εμφανή στον ανατολικό τοίχο) και νέα παράθυρα. (6)

4. Το σκριπτόριο. 5. Το εσωτερικό του ναού όσο ήταν ακόμα κατοικία.

184 ΕΠΕ Μ Β Ά Σ Ε ΙΣ

Το 2009 ξεκίνησε το σχέδιο αναβάθμισης όλης της περιοχής γύρω από τη μονή.

Ο βασικός στόχος της επέμβασης ήταν η μετατροπή της βόρειας και νότιας πτέρυγας της μονής (εκκλησία και σκριπτόριο) σε ένα πολυχρηστικό δημόσιο χώρο. Σύμφωνα με τους αρχιτέκτονες έπρεπε να εφαρμοστούν συγκεκριμένοι λεπτοί χειρισμοί ώστε οι σύγχρονες λειτουργικές εγκαταστάσεις (θέρμανση, φωτισμός και προσβασιμότητα (7) ) να μην αποσπούν την προσοχή από το ιστορικό κέλυφος. Καθ’ όλη τη διάρκεια του σχεδιασμού και των επεμβάσεων οι αρχιτέκτονες συνεργάστηκαν με υπευθύνους της αρχαιολογικής υπηρεσίας.

Αφαιρέθηκε ο όροφος της κατοικίας ώστε να ανακτήσει ο ναός το αρχικό ύψος και τη μεγαλοπρέπειά του. Στοιχεία όπως τα τζάκια, διατηρήθηκαν. Η κατεστραμμένη στέγη στη σύζευξη των κλιτών αντικαταστάθηκε με απλουστευμένη μεταλλική κατασκευή και κάλυψη με κεραμίδια. Τα κατεστραμμένα τμήματα της τοιχοποιίας ανασκευάστηκαν από σκυρόδεμα. (8) Στο νότιο τοίχο όπου εδράζονταν το νότιο τμήμα του εγκάρσιου κλίτους, κατασκευάστηκε μεγάλος γυάλινος τοίχος που βλέπει στο κεντρικό αίθριο. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν (σκυρόδεμα, γυαλί, ατσάλι και ξύλο βελανιδιάς) σηματοδοτούν τη σύγχρονη επέμβαση.

Καθώς ο ναός έπρεπε να μπορεί να παραλάβει ποικιλία χρήσεων, ο χώρος παραμένει σχεδόν άδειος με την εξαίρεση της πλατφόρμας στην πλευρά του ιερού και τον άμβωνα.

Η επόμενη φάση του σχεδίου περιλαμβάνει την αποκατάσταση της ανατολικής πτέρυγας που προβλέπεται να στεγάσει τουαλέτες και χώρο καταστημάτων.

185

6.

7.

186

187

8. (αριστερά πάνω) Άποψη προς το ιερό.

9. (αριστερά κάτω) Άποψη προς το βορρά, διακρίνεται ο γυάλινος τοίχος και η νέα στέγη.

ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Η επέμβαση στην μονή Blackfriars έχει κερδίσει βραβεία σχεδιασμού. Παρότι κάποιες από τις τακτικές έχουν κυρίως αρχιτεκτονικό χαρακτήρα, π.χ. ο γυάλινος τοίχος, και είναι μη αναστρέψιμες, ενσωματώνονται άριστα στον όγκο του κτιρίου. Ακόμα στοιχεία που είχαν χαθεί με τη μετατροπή του ναού σε κατοικία, αναβιώνονται με τις νέες κατασκευές. Η πλατφόρμα και ο γυάλινος τοίχος δίνουν στον επισκέπτη ξεκάθαρη εικόνα για τη θέση του ιερού και του εγκάρσιου κλίτους, ενώ ταυτόχρονα εξυπηρετούν τη σύγχρονη χρήση (γαμήλιες τελετές).

Όλες οι επεμβάσεις μπορούν να διαβαστούν σαν διαφορετικό επίπεδο και δεν επηρεάζουν αρνητικά τον πολύπλοκο χαρακτήρα της αρχικής κατασκευής.

10. (δεξιά πάνω) Τελετή στο ναό.

11. (δεξιά μέση) Άποψη από την πλατφόρμα.

12. (δεξιά κάτω) Ο γυάλινος τοίχος όπως φάινεται από το αίθριο.

ΝΑΟΊ ΕΠΙΣΚΈΨΙΜΟΙ ΧΩΡΊΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΌ

Τα παραδείγματα που μελετάμε σε αυτή την κατηγορία αποτελούν επεμβάσεις σε ναούς που έχουν πραγματοποιηθεί στην τέταρτη ιστορική περίοδο και πρόκειται για ναούς που είναι επισκέψιμοι αλλά δεν διατηρούν κάποιο εκκλησιαστικό εξοπλισμό. Οι ναοί αυτοί αποτελούν μνημεία και οι αποκαταστάσεις τους έχουν στόχο να αναδείξουν την αρχιτεκτονική τους. Δεν συνεχίζεται η εκκλησιαστική λειτουργία και δεν παίρνουν νέες χρήσεις στο κέλυφός τους πέρα από την περιστασιακή χρήση για πολιτιστικές εκδηλώσεις.

4.3

190

1. Άποψη από το ιερό προς την δυτική είσοδο του ναού.

191

S

ANTA

M

τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

ARIA

D V E

ILANOVA

D L B E

A

ARCA

- 4η π ερίο δο ς

Λέριδα, Ισπανία Ενοριακός ναός της Παναγίας Δημόσιος πολυχώρος εκδηλώσεων, επισκέψιμο μνημείο Γοτθική εκκλησία, 13ος αιώνας 2014 - 2016 AleaOlea architecture & landscape Δήμος της Vilanova de la Barca

Ο ενοριακός ναός της Santa Maria de Vilanova de la Barca βρισκόταν σε εγκατάλειψη και ερειπιώδη κατάσταση για 70 περίπου χρόνια. Ο δήμος της Vilanova σε συνεργασία με την Καταλανική διοίκηση ανέθεσε το 2009 την αποκατάσταση του ναού στο αρχιτεκτονικό γραφείο Aleaolea με προϋπολογισμό 275.000 €.

Ο στόχος για την κατεστραμμένη εκκλησία ήταν να μετατραπεί σε μια πολυχρηστική αίθουσα για δημόσια χρήση. (1) Ο ναός παραμένει άδειος αλλά κατασκευάστηκε κατά την αποκατάσταση μια μικρή προσθήκη για χώρο υγιεινής ώστε να μπορεί η εκκλησία να παραλάβει τη δημόσια χρήση.

Η επέμβαση στη Santa Maria έχει συγκεντρώσει πολλά βραβεία (2) και αποτελεί παράδειγμα συνέργειας παλιού και νέου. Μπορούμε να διακρίνουμε ομοιότητες με το Μουσείο Kolumba του Peter Zumthor που αποτελεί ορόσημο για τις σύγχρονες αποκαταστάσεις σε ιστορικό κέλυφος.

192 Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΚ Ά ΣΤ Ο ΙΧ Ε Ί Α

Η Santa Maria de Vilanova de la Barca ιδρύθηκε το 13ο αιώνα πάνω σε ερείπια αρχαιότερων οχυρώσεων. Κτίστηκε σε Ρωμανικό Γοτθικό στυλ και αργότερα έγιναν κάποιες μπαρόκ μετασκευές. (3)

Το μεγαλύτερο μέρος της εκκλησίας καταστράφηκε κατά τον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο από βομβαρδισμούς των φασιστικών δυνάμεων το 1936. Ολόκληρη η Καταλονία (4) αντιμετώπισε τεράστιες καταστροφές και απομονώθηκε από την υπόλοιπη Ισπανία. Οι ζημιές στην περιοχή ήταν τόσο εκτενής που η Vilanova εντάχθηκε στο πρόγραμμα ανακατασκευών της κυβέρνησης του Franco. Ο ναός εξαιρέθηκε από τις αναστηλωτικές εργασίες και οι ενοριακές λειτουργίες μετατέθηκαν στο ναό Assumta που αποκαταστάθηκε μετά τον πόλεμο.

Πρόσφατα κατασκευάστηκε μια κατοικία στη θέση του νεκροταφείου του ναού η οποία περιόρισε σημαντικά τους υπαίθριους χώρους του.

Η αποκατάσταση των Aleaolea ξεκίνησε το 2014 και ολοκληρώθηκε το 2016. ΑΡΧΙΤ Ε Κ Τ Ο ΝΙΚ Ή

Ο αρχικός ναός ήταν μια μονόκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο ιερό, μικρό εγκάρσιο κλίτος και πλευρικά παρεκκλήσια που επικοινωνούν με το κύριο κλίτος με μεγάλες ημικυκλικές αψίδες. Το κτίσμα έχει διαστάσεις 22 μέτρα μήκος, 7 μέτρα πλάτος και εσωτερικό ύψος έως 10 μέτρα. Η στέγη ήταν δίριχτη και το ιερό διατηρεί την αρχική κάλυψή του, σταυροθόλιο με νευρώσεις. Στο βόρειο και νότιο τοίχο του ιερού βρίσκονται δύο υπερμεγέθεις αντηρίδες με κόγχες και ανοίγματα με ημικυκλικές αψίδες.

Η λιθοδομή της εκκλησίας είναι φτιαγμένη με λαξευτούς πορώδεις λίθους από την περιοχή και παρουσιάζει εκτενής φθορές από αποσάθρωση και την έκθεση στις καιρικές συνθήκες. (5)

Κατά την εποχή του Μπαρόκ προστέθηκε πλευρικό κλίτος, το οποίο δεν σώζεται, και μια νέα είσοδος. Τότε κατασκευάστηκαν και οι αντηρίδες στην ανατολική και δυτική πλευρά του ναού για τη στατική ενίσχυση των γωνιών.

Μετά τον βομβαρδισμό ο ναός διατηρούσε μόνο το ιερό με το σταυροθόλιο, τμήματα του αρχικού κλίτους, τη δυτική όψη και κάποια ελάχιστα μπαρόκ γλυπτικά στοιχεία. Τότε η κεντρική δυτική πύλη τοιχίστηκε και ανοίχτηκε νέα στην ανατολική πλευρά του ιερού.

193

2. (Πάνω) Κολάζ με ιστορικές φωτογραφίες του ναού. 3. (Κάτω) Κολάζ με φωτογραφίες κατά τις εργασίες.

194

4.(Αριστερά)Κάτοψη του ναού.

7. Τομή προς τον βόρειο τοίχο του ναού.

8. Τομή προς τον νότιο τοίχο του ναού.

5.(Πάνω δεξιά) Ισομετρική απεικόνιση.

6.(Κάτω δεξιά) Κατασκευαστική λεπτομέρεια τοίχου.

195 ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΙ Σ

Βασικός στόχος της αποκατάστασης της Santa Maria de Vilanova de la Barca ήταν η ολοκλήρωση της μορφής του κατεστραμμένου γοτθικού ναού και η μετέπειτα διατήρηση του μνημείου με το άνοιγμά του στο κοινό. (6) Ο ναός πλέον αποδεσμεύεται από την εκκλησιαστική του λειτουργία και χρησιμοποιείται ως πολυχώρος από την τοπική κοινότητα και προσελκύει πλήθος επισκεπτών.

Η ολοκλήρωση της αρχιτεκτονικής του ναού και των χωρικών του ποιοτήτων επιτυγχάνεται με τη συμπλήρωση της τοιχοποιίας και της στέγης με σύγχρονες τεχνικές και μινιμαλιστικές μορφές. Οι διπλοί άσπροι τούβλινοι τοίχοι και η νέα δίριχτη στέγη δεν στοχεύουν στη μίμηση της αρχικής δομής ούτε την διακριτική διαφοροποίηση, όπως είναι συνηθισμένη τακτική στην αποκατάσταση, αλλά αποτελούν ξεκάθαρα σύγχρονα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Ολόκληρο το σύστημα κάλυψης (τοίχοι και στέγη) λειτουργεί ως ένα νέο κεραμικό κέλυφος που στηρίζεται και ακολουθεί την ανομοιόμορφη επιφάνεια του περιγράμματος του ναού. Έτσι οι αρχιτέκτονες δημιουργούν ένα διάλογο ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, με τα ερείπια του μεσαιωνικού ναού και τα νέα στοιχεία.

Η νέα τοιχοποιία (68 εκ.) αποτελείται από δυο τούβλινους τοίχους, με κενό ενδιάμεσα, που έρχονται σε περασιά με την αρχική λιθοδομή εσωτερικά και εξωτερικά. Από το εξωτερικό ο τοίχος μοιάζει συμπαγής, χωρίς παράθυρα και με τη διάταξη των τούβλων σε υποβάθμιση και προβολή δημιουργείται μια νέα ανάγλυφη επιφάνεια σαν μεθερμηνεία της ανώμαλης πορώδους μεσαιωνικής λιθοδομής. Επιτυγχάνεται έτσι οπτική συνέχεια. Αντίθετα ο εσωτερικός τοίχος από λευκό διάτρητο τούβλο αντιτίθεται έντονα στο ιστορικό κέλυφος. Τα κενά στον εξωτερικό τοίχο ευθυγραμμίζονται με τα παράθυρα στον εσωτερικό με αποτέλεσμα τη διάχυση του φυσικού φωτός στο ναό.

Η στατική επάρκεια του κτιρίου εξασφαλίζεται με κρυφές δοκούς από οπλισμένο σκυρόδεμα και τα τούβλα στηρίζονται σε μεταλλικά στοιχεία που διατρέχουν τις δοκούς. Το κενό ενδιάμεσα στα δύο κελύφη συμπληρώνεται με θερμομόνωση και ηχομόνωση. Η ακουστική του χώρου βελτιώθηκε σημαντικά καθώς ο ήχος διαχέεται χάρη στην διάτρητη εσωτερική επιφάνεια αντί να ανακλάται.

Η νέα στέγη καλύπτεται με επίπεδα κεραμίδια, στηρίζεται σε λεπτά μεταλλικά ζευκτά και χρωματίζεται λευκή μέσα και έξω, όμοια με όλες τις νέες προσθήκες.

196

Βασικό στοιχείο της επέμβασης είναι η μετάθεση της κεντρικής εισόδου. Δημιουργήθηκε νέα είσοδος στο νότιο τοίχο και διαμορφώθηκε ο εξωτερικός χώρος ανάμεσα στη γειτονική κατοικία και το ναό (παλιό νεκροταφείο) ως αίθριο εισόδου με στέγαστρο, δέντρα, χαμηλή φύτευση και στοιχεία νερού. Στον ίδιο χώρο δημιουργήθηκε και μια μικρή προσθήκη που περιλαμβάνει τους αναγκαίους χώρους υγιεινής. Η ιστορική ξύλινη πόρτα στον ανατολικό τοίχο του ναού διατηρήθηκε αλλά δεν χρησιμοποιείται πλέον ως (1) Το μνημείο είναι επισκέψιμο αλλά μπορεί να ενοικιαστεί για διάφορες χρήσεις είσοδος. Η δυτική είσοδος ανοίχθηκε όπως μουσικές εκδηλώσεις, εκθέσεις και ξανά. Το ανατολικό παρεκκλήσι εκπαιδευτικές δραστηριότητες.

(2) Ανάμεσα σε αυτά βρίσκονται τα: RIBA παραμένει χωρίς στέγη και λειτουργεί Award for International Excellence 2018, ως μικρό εσωτερικό αίθριο.

Fritz-Höger Award 2017 Gold Winner Renovation / Reconstruction και Brick

Ο φωτισμός του χώρου είναι Award 2017 Worldwide Award. ιδιαίτερος και εντυπωσιακός. Το (3) Δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία κατασκευής και των μετέπειτα επεμβάσεων. φυσικό φως ενισχύεται με ένα κάνναβο Η χρονολόγηση προκύπτει από την ανάλυση αιωρούμενων λαμπτήρων που κρέμονται των μορφολογικών και τυπολογικών χαρακτηριστικών του ναού. από τα ζευκτά της στέγης, και ένα (4) Βορειοανατολική περιφέρεια της εντυπωσιακό πολυέλαιο στο ιερό, μια Ισπανίας.

(5) Για 70 χρόνια η εκκλησία παρέμενε σύγχρονη μνεία στους κλασσικούς χωρίς κάλυψη. χρυσοποίκιλτους πολυελαίους μεγάλων (6) https://www.aleaolea.com/ vdlb/3k690c7sfuf3ntur3z9elwrvhtpjj8 ναών.

9. Η νέα είσοδος. 10. Το νότιο προαύλιο.

197

11. Άποψη του εσωτερικού προς το ιερό.

12. Τομή προς τον δυτικό τοίχο. 13. Νότια όψη του ναού.

198

14. Ανατολική όψη του ναού.

15. Το σταυροθόλιο του ιερού με τον πολυέλαιο. 16. Δυτική όψη του ναού.

17. Ο νότιος τοίχος.

199

ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Η αποκατάσταση στην Santa Maria είναι μια σύγχρονη παρέμβαση σε ιστορικό κέλυφος. Οι αρχιτέκτονες ξεφεύγουν από τις συνηθισμένες τακτικές αποκατάστασης.

Τα νέα στοιχεία ξεχωρίζουν έντονα από τα ερείπια της παλιάς εκκλησίας. Οι λευκοί τοίχοι και οροφή, που έρχονται σε αντίθεση με τους πέτρινους μεσαιωνικούς τοίχους, φωτίζουν το χώρο και επαναφέρουν με νέο τρόπο την ατμόσφαιρα εσωστρέφειας και ανάτασης που σίγουρα θα χαρακτήριζαν τον ιερό χώρο αιώνες πριν, ενώ παράλληλα ολοκληρώνουν την εικόνα του ναού από το εσωτερικό.

Όλες οι νέες παρεμβάσεις στοχεύουν στην επαναφορά της αίγλης της αρχαίας γοτθικής εκκλησίας. Από τους έντονους λευκούς τοίχους, στον ανανεωμένο προαύλιο χώρο και τον ατμοσφαιρικό φωτισμό, τεχνητό και φυσικό.

Πέρα όμως από την αισθητική πλευρά των επεμβάσεων, η αποκατάσταση φροντίζει και για τη στατική ενίσχυση του κτίσματος με ένα κρυμμένο φέροντα οργανισμό που συγκρατεί τους αποκλίνοντες μεσαιωνικούς τοίχους.

Τέλος με τη συντήρηση των ρωμανικών και γοτθικών στοιχείων μπορούμε να πούμε ότι η αποκατάσταση στη Santa Maria de Vilanova de la Barca πληροί όλες τις προϋποθέσεις και αποτελεί παράδειγμα επέμβασης αποκατάστασης ναού εφαρμόζοντας σύγχρονες τακτικές ενώ διατηρεί τον απαραίτητο σεβασμό για το ιστορικό κέλυφος.

18. Ο βόρειος τοίχος.

200

M

ONA STERY OF

S J AN

UAN - 4η π ερίο δο ς

τοποθεσία:

Μπούργκος, Ισπανία

αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση:

Μοναστήρι του Τάγματος των Βενεδικτίνων Επισκέψιμο μνημείο, χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων

εποχή κατασκευής:

Ρωμανικό μοναστήρι, 11ος αιώνας

χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες:

2015 José Manuel Barrio Eguíluz, Alberto Sainz de Aja del Moral (BSA)

φορέας ανάθεσης:

1. Άποψη του ναού προς την κεντρική είσοδο.

Δήμος Μπούργκος, Ευρωπαϊκή Ένωση

201

Το μοναστήρι του San Juan βρίσκεται στο κέντρο του Μπούργκος και αποτελείται από τον στεγασμένο διάδρομο (cloister) (1) , τη μεγάλη αίθουσα (chapter house), το κεντρικό αίθριο και τα ερείπια της εκκλησίας. (2)

Ολόκληρο το συγκρότημα βρίσκεται στο κέντρο των πολιτιστικών εκδηλώσεων της πόλης καθώς από το 1968, όταν ιδρύθηκε το μουσείο στο κτίριο, ο Δήμος οργανώνει στο χώρο εκθέσεις, μουσικές εκδηλώσεις, συνέδρια κ.ά.

Το νέο στέγαστρο της εκκλησίας κέρδισε το 2017 το βραβείο αποκατάστασης Europa Nostra. Ι ΣΤΟ ΡΙ ΚΆ ΣΤΟ Ι ΧΕΊΑ

Το μοναστήρι ιδρύθηκε το 1091 όταν ο βασιλιάς Alfonso VI και η σύζυγος του Constanza de Borgona δώρισαν ένα παρεκκλήσι στον γάλλο μοναχό San Lesmes που εγκαταστάθηκε στην περιοχή με σκοπό να ιδρύσει ένα συγκρότημα αρωγής για τους προσκυνητές του Santiago. Το ρωμανικό μοναστήρι ανήκε στο τάγμα των Βενεδικτίνων του Casa-Dei και πέρασε σταδιακά σε μια κατάσταση παρακμής έως ότου καταστράφηκε, σχεδόν (1) Εκεί στεγάζεται το μουσείο Marceliano ολοκληρωτικά, από φωτιά το 1436.

Santa Maria με πίνακες του διάσημου

Την ίδια χρονιά προσχώρησε ζωγράφου από το Μπούργκος και χώρο εκθέσεων. στην εκκλησία του San Benito de περιοδικών (2) Στην πλατεία του San Juan βρίσκονται Valladolid και ανοικοδομήθηκε πλήρως, και η εκκλησία του San Lesmes και το που στεγάζει σήμερα την γεγονός που το επανέφερε στο κέντρο νοσοκομείο δημοτική βιβλιοθήκη. της εκκλησιαστικής δραστηριότητας της (3) Έτσι παρέμεινε μέχρι τη δήμευση του το 1836 όταν εκδιώχθηκαν οι περιοχής. (3) Νέα φωτιά το 1537 προκάλεσε Mendizabal μοναχοί και η περιουσία του μοναστηριού καινούργιες ζημιές στο συγκρότημα. κατασχέθηκε. Κατά περιόδους το μοναστήρι

Από το 19ο αιώνα ξεκινά η (4) λειτούργησε ως φυλακή ή στρατιωτική περίοδος εγκατάλειψης που οδήγησε εγκατάσταση. Κατασκευάστηκε από τον Juan de στην καταστροφή μεγάλου μέρους του (5) Colonia, τον αρχιτέκτονα του μεγάλου μοναστηριού. (4) καθεδρικού του Μπούργκος. https://www.

Το 2015 κατασκευάστηκε reharq.com/cubierta-para-la-ruina-de-la-iglesia-delmonasterio-de-san-juan-burgos/ το νέο στέγαστρο στο ναό και το (6) Αξίζει να αναφέρουμε ότι οι φρόντισαν και για την 2019 προβλέπεται να συνεχιστεί η αρχιτέκτονες προσβασιμότητα του χώρου, που είναι μια αποκατάσταση και να κατασκευαστεί αναγκαία παράμετρος της επανάχρησης συχνά παραμελείται ενώ τα ιστορικά στέγαστρο, όμοιο με αυτό του ναού, στο που μνημεία δεν διαθέτουν τις κατάλληλες περίστυλο αίθριο. υποδομές για μια σύγχρονη χρήση.

202

2, 3, 4. (Πάνω) Ο ναός πριν την αποκατάσταση.

ΑΡΧΙΤ Ε Κ Τ Ο ΝΙΚ Ή

Ο ναός του μοναστηριού είχε τρία κλίτη, όπου το κεντρικό ήταν ψηλότερο, εγκάρσιο κλίτος και πολυγωνικό ιερό. (5) Ξεχωρίζουν στην κάτοψη δύο τετράγωνοι χώροι, ένας δίπλα στο ιερό και ένας δίπλα στην κεντρική είσοδο, που ήταν πιθανότατα παρεκκλήσια. Η κάλυψη αποτελούνταν από γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις, όμοια με άλλα σωζόμενα τμήματα της μονής.

Ιδιαίτερο στοιχείο του ναού είναι οι κόγχες που κοσμούν τους περιμετρικούς τοίχους και διαθέτουν εντυπωσιακή ανάγλυφη γοτθική διακόσμηση. Χαρακτηριστικός είναι ο ρόδακας στο βόρειο τοίχο.

Η δυτική όψη, κύρια είσοδος του ναού, μετασκευάστηκε στα τέλη του 16ου αιώνα σε κλασικιστικό στυλ και ξανά στις αρχές του 19ου αιώνα και απλοποιήθηκε. Χαρακτηριστικά της πρωτομπαρόκ αρχιτεκτονικής της πόλης είναι τα συμμετρικά τμήματα εκατέρωθεν του πύργου της εισόδου με τρεις αψίδες στο ισόγειο και τρία ορθογώνια ανοίγματα με μικρά μπαλκόνια στον όροφο.

6. (Μέση αριστερά) Η πλατεία San Juan. Φαίνεται το νοσοκομέιο και η εκκλησία San Lesmes.

7. (Μέση δεξιά) Η μεγάλη αίθουσα της μονής.

8. (Κάτω αριστερά) Το κεντρικό αίθριο της μονής.

9. (Κάτω δεξιά) Έκθεση στο περιμετρικό κτίσμα. (cloister)

203

5. (Πάνω) Τα δικτυώματα της στέγης κατά τις εργασίες.

204 ΕΠΕ Μ ΒΆ Σ Ε ΙΣ

Η επέμβαση στο ναό της μονής San Juan είχε προϋπολογισμό 1.4 εκατομμύρια € και ολοκληρώθηκε μέσα σε 5 μήνες. Βασικός στόχος των αρχιτεκτόνων ήταν η προστασία και η ανάδειξη των γοτθικών ερειπίων του ναού. Με την εγκατάσταση της νέας στέγης ο χώρος της εκκλησίας (1.300 τ.μ.) μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πολιτιστικές, μουσικές ή ακόμα και θεατρικές εκδηλώσεις, ενώ το μνημείο παραμένει ανοιχτό για το κοινό καθημερινά.

Η στέγη αποτελείται από μεγάλες αναδιπλούμενες επιφάνειες που αποδίδουν αφηρημένα την τυπολογία των τριών κλιτών. Δύο όμοιες επίπεδες επιφάνειες καλύπτουν το ιερό και το παρεκκλήσι της εισόδου.

Η κατασκευή μοιάζει να επιπλέει πάνω από το ιστορικό κέλυφος και δεν εμποδίζει την θέαση των γοτθικών ερειπίων καθώς μόνο 4 μεταλλικά υποστυλώματα τοποθετήθηκαν στο κεντρικό κλίτος. Οι τοίχοι καθαρίστηκαν από τη βλάστηση, συντηρήθηκαν και η ανομοιόμορφη ανώτερη επιφάνεια συμπληρώθηκε με μικρή σε ύψος νέα τοιχοποιία από σκυρόδεμα. Εκεί εδράζονται μικρότερα στηρίγματα της στέγης.

Η μεταλλική κατασκευή της στέγης κρύβεται από το εξωτερικό με ματ διάφανα γυάλινα πάνελ και από το εσωτερικό με ξύλινες περσίδες. Το ξύλο επιλέχθηκε ως μεταβατικό στοιχείο ανάμεσα στην αρχαία κατασκευή και το σύγχρονο στέγαστρο. Και τα δυο αυτά υλικά της κάλυψης φιλτράρουν και διαχέουν το φυσικό φώς της ημέρας. Τη νύχτα ο χώρος φωτίζεται από προβολείς τοποθετημένους στη στέψη των τοίχων και από το εσωτερικό η γυάλινη στέγη, όπου έχει ενσωματωθεί φωτισμός, μοιάζει με φανάρι και προσκαλεί τους επισκέπτες.

Τέλος, η μορφή της στέγης ακολουθεί πιστά τα ύψη της πρόσοψης με αποτέλεσμα η αντίληψη της επέμβασης από την πλατεία San Juan να είναι ελάχιστη.

10, 11. Τομές στο μοναστήρι.

205

12. Κάτοψη του ναού.

13. (Αριστερά) Κατασκευαστική λεπτομέρεια της στέγης. 14. (Δεξιά) Η νέα στέγη.

15. Τομή στο ναό.

206

207

ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Σύμφωνα με την κριτική επιτροπή της Europa Nostra αυτή η υψηλής ποιότητας επέμβαση αποτελεί μια κομψή λύση, δεν στοχεύει στη μίμηση παλαιότερων μορφών και προστατεύει το μνημείο με μη επεμβατικό τρόπο. Η νέα κατασκευή είναι απόλυτα διακριτή από το μνημείο και πλήρως αναστρέψιμη.

Εκτενής αρχαιολογική έρευνα προηγήθηκε του σχεδιασμού και όλα τα στάδια της επέμβασης πραγματοποιήθηκαν με τον κατάλληλο σεβασμό στο ιστορικό κέλυφος. (6)

Αν και δεν πρόκειται για μια επέμβαση αποκατάστασης η γεωμετρία, η κατασκευή, τα υλικά και ο φωτισμός εκφράζουν μια σύγχρονη και πρωτοπόρα προσέγγιση για την προστασία και επανάχρηση σε ιστορικό κέλυφος.

16. (Αριστερά πάνω) Άποψη από την πλατεία San Juan.

17. (Αριστερά μέση) Ο φωτισμός. 18. (Αριστερά μέση) Νέες ράμπες.

19. (Αριστερά κάτω) Νυχτερινή άποψη από το εξωτερικό.

20. Η νέα στέγη του ναού.

ΝΑΟΊ ΜΕ ΝΈΑ ΧΡΉΣΗ

Τα παραδείγματα που μελετάμε σε αυτή την κατηγορία αποτελούν επεμβάσεις σε ναούς που έχουν πραγματοποιηθεί στην τέταρτη ιστορική περίοδο και πρόκειται για ναούς που παίρνουν νέα χρήση στο κέλυφός τους. Αυτή η σύγχρονη πρακτική, που είναι συνηθισμένη στον Ευρωπαϊκό χώρο, δικαιολογείται με τη σταδιακή απομάκρυνση από την Καθολική εκκλησία. Οι νέες χρήσεις δεν είναι επεμβατικές και εναρμονίζονται με τον εκκλησιαστικό χαρακτήρα των μνημείων, ειδικά στις περιπτώσεις των μεσαιωνικών ναών.

4.4

210

1. Η κεντρική αίθουσα εκδηλώσεων.

211

D τοποθεσία: αρχική λειτουργία:

OMINICAN

M

ONA STERY - 4η π ερίο δο ς

Πτούι, Σλοβενία Μοναστήρι του τάγματος των Δομινικανών

σύγχρονη χρήση:

Συνεδριακό - πολιτιστικό κέντρο

εποχή κατασκευής:

Ρομανική εκκλησία, 13ος αιώνας

χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

2013 ENOTA Δήμος του Πτούι

Το Δομινικανό μοναστήρι βρίσκεται στο δυτικό άκρο της οχυρωμένης πόλης Πτούι στην Σλοβενία. (1) Με 800 χρόνια ιστορίας, η αρχικά ρωμανική μονή παίρνει νέα ζωή με την επέμβαση των αρχιτεκτόνων Enota. Μετατρέπεται σε συνεδριακό - πολιτιστικό κέντρο με δυνατότητα για θεατρικές παραστάσεις και πλήθος διαφορετικών εκδηλώσεων. Το μνημείο έχει εξοπλιστεί με όλο το δίκτυο εγκαταστάσεων που απαιτεί μια σύγχρονη χρήση όπως π.χ. γραφεία, χώρους υγιεινής, θέρμανση, αερισμό κ.ά. (2)

Η αποκατάσταση έχει βραβευτεί με το βραβείο Architizer A+ Award στην κατηγορία αρχιτεκτονική και διατήρηση.

212 Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΚ Ά ΣΤ Ο ΙΧ Ε Ί Α

Η μονή ιδρύθηκε από την Methildis, τη χήρα του Friedrich III του Πτούι, με την υποστήριξη του αρχιεπίσκοπου του Σάλτσμπουργκ Eberhard II. Με τη δωρεά της γης, οι δομινικανοί μοναχοί από την Καρίνθια κατασκεύασαν το μοναστήρι σύμφωνα με τα ρωμανικά πρότυπα αξιοποιώντας και τα υπάρχοντα κτίσματα. Το μοναστήρι αναδείχθηκε σε σημαντικό πολιτιστικό και καλλιτεχνικό κέντρο της περιοχής με τη στήριξη των ευγενών και οι μοναχοί πέρα από τις εκκλησιαστικές και αγροτικές τους δραστηριότητες διατηρούσαν και μεγάλη βιβλιοθήκη και αρχείο.

Το 1302 καταστράφηκε από πυρκαγιά και η ανακατασκευή κράτησε μέχρι τα μέσα του αιώνα. Ακολούθησαν πολλές γοτθικές μετασκευές το 15ο και 16ο αιώνα και ξανά το 17ο και 18ο αιώνα σε στυλ μπαρόκ.

Το 1786 σταματάει η λειτουργία και η μονή μετατρέπεται σε στρατιωτικό νοσοκομείο. (3) Έως το 1923 παίρνει διάφορες, κυρίως στρατιωτικές, χρήσεις. (4) Το 1928, με την αγορά του συγκροτήματος από τον Δήμο, η μονή μετατρέπεται σε μουσείο και κατοικίες. Μέχρι πρόσφατα (2012) στέγαζε το αρχαιολογικό μουσείο της πόλης και ιστορικό αρχείο.

2. Καρτ ποστάλ με το μοναστήρι. 3. Η ανατολική μπαρόκ όψη του ναού.

213 ΑΡΧΙ ΤΕΚΤΟ Ν Ι ΚΉ

Η μονή στο Πτούι ακολουθεί την κλασική τυπολογία των καθολικών μοναστηριών. Τα κτίσματα που την αποτελούν αναπτύσσονται σε τετράγωνη κάτοψη γύρω από το κεντρικό αίθριο, ενώνονται με τον περιμετρικό στεγασμένο διάδρομο (cloister) και η εκκλησία αποτελεί το βόρειο τμήμα του τετραγώνου.

Το αρχικά ρομανικό μοναστήρι πέρασε από πολλές γοτθικές φάσεις (5) έως την μπαρόκ μετασκευή του. Ο ναός ήταν το κτίσμα που άλλαξε περισσότερο. Η ανατολική όψη καλύφθηκε με περίτεχνα ανάγλυφα στοιχεία και αγάλματα ευγενών και αγίων μετά την κατεδάφιση του πολυγωνικού ιερού. Όμοια διακοσμήθηκε και η τραπεζαρία με μπαρόκ ανάγλυφα και τοιχογραφίες.

Με την παύση της λειτουργίας της μονής, κατασκευάστηκαν δυο νέα πατώματα στο εσωτερικό του ναού, ανοιχθήκαν νέα παράθυρα σε αυτά τα επίπεδα και στα υπόλοιπα κτίρια έγιναν προσθήκες όγκων και ορόφων.

Κατά τη διάρκεια των εργασιών αφαιρέθηκαν τα προγενέστερα πατώματα του ναού και αποκαλύφθηκαν τάφοι, ρετάμπλ και απομεινάρια σκαλιών και πατώματος κατασκευασμένα από ρωμαϊκά σπόλια.

4. Το κεντρικό αίθριο. 5. Άποψη κατά τις εργασίες στην στέγη.

214 ΕΠΕ Μ ΒΆ Σ Ε ΙΣ

Η αποκατάσταση στη μονή του Πτούι παρουσίασε μεγάλες δυσκολίες για τους αρχιτέκτονες καθώς υπήρχε μεγάλη ευθύνη να διατηρηθεί και να αναδειχθεί τόσο το μεγαλοπρεπές παρελθόν όσο και τα σημάδια της σύγχρονης ιστορίας του μνημείου. Βασικός στόχος ήταν να συνεχιστεί η λειτουργία με μια νέα χρήση, που θα εφαρμοζόταν με τον απαραίτητο σεβασμό, και να επιστραφεί το μνημείο στον κόσμο ώστε να εξασφαλιστεί το μέλλον του. Εξίσου σημαντικό ήταν όλες οι επεμβάσεις να είναι αναστρέψιμες ή μη επεμβατικές για να μην επιβαρύνουν περισσότερο το ιστορικό κέλυφος.

Η νέα πολιτιστική χρήση εναρμονίζεται με την ιστορία του μνημείου και είναι η πιο κοντινή στον πολιτιστικό χαρακτήρα που είχαν τα μεσαιωνικά μοναστήρια.

Αυτό βοήθησε σημαντικά και τη χωροθέτηση των νέων επιμέρους χρήσεων. Η κύρια αίθουσα εκδηλώσεων τοποθετείται στην εκκλησία και οι λοιπές βοηθητικές χρήσεις διανέμονται στους χώρους γύρω από το διάδρομο και το κεντρικό αίθριο. Μια μικρότερη αίθουσα τοποθετείται στην παλιά τραπεζαρία και μια στο χώρο εργασίας εμπορίου των μοναχών. Ο διάδρομος (cloister) παίρνει το ρόλο του χολ εισόδου και αποτελεί το βασικό χώρο κίνησης των επισκεπτών. Αν και η κίνηση περιμετρικά του αιθρίου δεν είναι η πιο σύντομη ή η πιο αποδοτική, χρησιμεύει για τη νοητική προετοιμασία των επισκεπτών που μπορούν να απολαύσουν την ιστορία του χώρου στη διαδρομή τους. Ο χώρος έχει εξοπλιστεί με καθίσματα, σκηνή, βοηθητικές εισόδους για τους καλλιτέχνες, γκαρνταρόμπα, τουαλέτες και φωτιστικά ειδικής κατασκευής. Ακόμα μέρη της στέγης ανασκευάστηκαν.

215

216

217

Καθώς η αποκατάσταση του κελύφους θα συνεχιζόταν και μετά την επέμβαση ενώ η λειτουργία του πολιτιστικού κέντρου έπρεπε να ξεκινήσει, ο σχεδιασμός νέων στοιχείων έπρεπε να περιοριστεί στις επιφάνειες χωρίς ιδιαίτερη ιστορική σημασία. Έτσι οι αρχιτέκτονες εστίασαν στο πάτωμα που εμπεριέχει όλες τις μηχανολογικές εγκαταστάσεις. Το μαύρο τσιμεντένιο ‘χαλί’ βρίσκεται σε υποχώρηση από το κέλυφος αλλά ενώνει όλους τους χώρους, είναι αρκετά ουδέτερο και δεν αποσπά την προσοχή από το μνημείο.

Τα νέα αρχαιολογικά ευρήματα στο χώρο του ναού οδήγησαν στο ‘αιωρούμενο’ αμφιθέατρο. Η μεταλλική κατασκευή στηρίζεται με ελάχιστα υποστυλώματα ώστε να μην καταστρέψει τα ευρήματα. Ακόμα χρησιμεύει ως διαχωριστικό στοιχείο ανάμεσα στο μπαρόκ ναό και τα απομεινάρια της γοτθικής του φάσης. Αυτός ο χειρισμός γίνεται αντιληπτός κυρίως από (1) Το Πτούι (Ptuj) είναι η αρχαιότερη πόλη τη σκάλα που οδηγεί στα καθίσματα. της Σλοβενίας με ενδείξεις κατοίκησης από την Λίθινη εποχή. Από το πάτωμα ο επισκέπτης μπορεί να (2) Το πλήθος των μηχανολογικών παρατηρήσει τα αρχαία ερείπια, από το εγκαταστάσεων στο αποκατεστημένο μοναστήρι περιγράφεται αναλυτικά στην πρώτο πλατύσκαλο βλέπει την οργάνωση ιστοσελίδα των μηχανικών NOMBIRO της κάτοψης του γοτθικού ναού, από το που εργάστηκαν στο πρότζεκτ. http://www. nombiro.si/en/project/dominikanski-samostan-ptujδεύτερο πλατύσκαλο έρχεται κοντά στη prireditveni-center/ γοτθική αψίδα που κοσμεί τον ανατολικό (3) Η μονή κλείνει το 1785 κατά την εκκλησιαστική μεταρρύθμιση του Joseph II. τοίχο και στο τέλος της ανάβασης (4) Το 1923 αγοράζεται από μια κοινοπραξία αποκαλύπτεται το μακροσκελές μπαρόκ με σκοπό να μετατραπεί σε εργοστάσιο μεταξιού. κλίτος. Η έντονη αντίθεση μαύρου (5) Η γοτθική φάση του μνημείου σώζεται άσπρου έχει συμβολικό χαρακτήρα κυρίως στο διάδρομο που καλύπτεται με γοτθικά σταυροθόλια με νευρώσεις. και μιμείται το ράσο των μοναχών του (6) Το άσπρο συμβολίζει την αγνότητα και τάγματος των Δομινικανών. (6) το μαύρο την σεμνότητα.

Προηγούμενη σελίδα: 6. (Πάνω αριστερά) Άποψη από την σκηνή στο ναό. 7. (Πάνω δεξιά) Άποψη από τα καθίσματα.

8. (Μέση αριστερά) Η αίθουσα συνεδριάσεων στην τραπεζαρία. 9. (Μέση δεξιά) Ο διάδρομος.

10. (Κάτω αριστερά) Τα αρχαιολογικά ευρήματα στο ναό. 11. (Κάτω δεξιά) Η σκάλα στο ναό.

12. Κάτοψη ισογείου. 13. Τομή. 14. Τομή.

218

Κ Ρ ΙΤ ΙΚ Ή Ε ΠΕ Μ ΒΆ Σ Ε ΩΝ

Η επέμβαση στο Δομινικανό μοναστήρι συνδυάζει όλες τις ιστορικές φάσεις από 800 χρόνια ιστορίας με μια σύγχρονη χρήση. Οι νέες κατασκευές που είναι αναγκαίες για τη λειτουργία του συνεδριακού - πολιτιστικού κέντρου ξεχωρίζουν από το ιστορικό κέλυφος τόσο σε υλικό όσο και αισθητική αλλά δεν τραβάνε την προσοχή του επισκέπτη και είναι αναστρέψιμες. Όλες αυτές περιορίζονται στις επιφάνειες χωρίς ιδιαίτερη αρχαιολογική αξία και για αυτό το λόγο το επίκεντρο της σύγχρονης κατασκευής είναι το νέο πάτωμα.

Πρόκειται για μια ιδιαίτερη επέμβαση αποκατάστασης όπου το κέλυφος διατηρείται ‘as found’ καθώς οι εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης αναμένονται να συνεχιστούν. Δημιουργείται έτσι όμως μια ιδιαίτερη ατμόσφαιρα στο χώρο όπου το παλιό και το νέο, αν και απόλυτα διαφορετικά, συνεργάζονται με αρμονία. Αυτή η αίσθηση κορυφώνεται με την έντονη αντίθεση μαύρου κα άσπρου στο ναό.

Τέλος, η επιλεγμένη νέα χρήση συμβαδίζει απόλυτα με το ιστορικό παρελθόν του χώρου αφού κατά τον Μεσαίωνα τα μοναστήρια ήταν κέντρα τέχνης, πολιτισμού και δημόσιων συγκεντρώσεων.

15. Εκδήλωση στο ναό.

16. (Αριστερά) Ο διάδρομος. 17. (Δεξιά) Οι τουαλέτες.

18. Εκδήλωση στο ναό.

219

220

1. Το εσωτερικό του ναού προς το ιερό.

221

C τοποθεσία: αρχική λειτουργία: σύγχρονη χρήση: εποχή κατασκευής: χρονολογία επέμβασης: αρχιτέκτονες: φορέας ανάθεσης:

HAPELLE

C

ORNEILLE - 4η π ερίο δο ς

Ρουέν, Γαλλία Ενοριακός ναός αφιερωμένος στον Saint Louis Συναυλιακός χώρος Μπαρόκ εκκλησία, 17ος αιώνας 2016 Atelier d’Architecture King Kong Διοίκηση Νορμανδίας

Το Chapelle Corneille βρίσκεται στη Ρουέν της Γαλλίας. Είναι η τρίτη μεγαλύτερη εκκλησία της πόλης και έχει μια πολυτάραχη ιστορία 400 χρόνων.

Το 2016 ολοκληρώθηκε η (1) Οι Ιησουίτες, πέρα από το ιεραποστολικό αποκατάσταση και επανάρχηση του τους έργο, ειδικεύονταν στην εκπαίδευση με ναού από τους αρχιτέκτονες King την ίδρυση σχολείων.

(2) Το 16ο αιώνα η εκκλησία βρίσκεται σε Kong και ο μπαρόκ ναός μετατράπηκε κομβικό σημείο μετά την Προτεσταντική σε ένα αμφιθέατρο 700 θέσεων μεταρρύθμιση και την Καθολική αντιμεταρρύθμιση. για μουσικές εκδηλώσεις. Ο χώρος (3) Η εκκλησία ανοίγει το 1931. του ναού, με τη βελτιωμένη πλέον (4) Η συνέχιση της Γοτθικής παράδοσης είναι χαρακτηριστική στους ναούς του ακουστική, χρησιμοποιείται για μη τάγματος των Ιησουιτών. ενισχυμένες μουσικές παραστάσεις (5) Το πέτρινο κτίσμα με τις μεγάλες γυάλινες επιφάνειες δεν ενδείκνυται για προγραμματισμένες από την Όπερα της μουσικές εκδηλώσεις. Ρουέν. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει (6) Επισυνάπτω σχετικό άρθρο της online εφημερίδας Paris - Normandie: https://www. χορωδίες, εκκλησιαστική μουσική, paris-normandie.fr/accueil/a-rouen-quel-bilan-pourμουσική δωματίου, τζαζ και παραδοσιακή la-chapelle-corneille-cm8358675 μουσική.

222 Ι Σ Τ Ο Ρ ΙΚ Ά ΣΤ Ο ΙΧ Ε Ί Α

Η ίδρυση του Chapelle Corneille συνδέεται με την εγκατάσταση των Ιησουιτών στη Ρουέν το 16ο αιώνα. (1) (2) Ίδρυσαν σχολείο με τη βοήθεια της Marie de Médicis και έκτισαν την εκκλησία για τους μαθητές και τους ενορίτες. (3)

Το 1762 οι Ιησουίτες εκδιώκονται, το σχολείο περνάει σε κοσμικούς πατέρες και η εκκλησία απογυμνώνεται από μεγάλο μέρος του διάκοσμου. Μετά τη Γαλλική Επανάσταση μετατρέπεται σε αποθήκη τροφίμων και αργότερα γίνεται το πρώτο μουσείο της πόλης.

Το 1895 κινδύνευσε από την επέκταση του γειτονικού σχολείου Lycée Corneille και το 1910 κηρύσσεται ιστορικό και διατηρητέο μνημείο.

Το 1942 βομβαρδισμοί προκάλεσαν μεγάλα πλήγματα στο ναό και ακολούθησαν διαδοχικές αποκαταστάσεις από το 1957 έως το 1990, ενώ ξεκινά περιστασιακά η χρήση του χώρου για συναυλίες. Από το 2004 αποκαθίσταται ο διάκοσμος στο εσωτερικό και τα βιτρό.

ΑΡΧΙΤ Ε Κ Τ Ο ΝΙΚ Ή

Οι Ιησουίτες και ο αρχιτέκτονας Francois Derand αντιμετώπισαν προβλήματα με το σχεδιασμό του ναού καθώς ο διαθέσιμος χώρος ήταν πολύ λίγος. Αυτό οδήγησε στον ασυνήθιστο προσανατολισμό του κτιρίου, η κεντρική είσοδος βρίσκεται στο νότο κα το ιερό στρέφεται προς το βορρά. Η εκκλησία παρέμενε ημιτελής γιατί δεν υπήρχε ο χώρος για την κατασκευή των πλευρικών παρεκκλησιών.

Το Chapelle Corneille συνδυάζει στοιχεία της γοτθικής αρχιτεκτονικής, όπως τη θολωτή κάλυψη με σταυροθόλια κα τις ογκώδεις αντηρίδες, με την αρχιτεκτονική της αντιμεταρρύθμισης. (4)

Η εκκλησία έχει σχήμα σταυρού και αποτελείται από τρία κλίτη, με υπερύψωση στο κεντρικό, εγκάρσιο κλίτος, πολυγωνικό ιερό και νάρθηκα. Τα σχεδόν διάφανα βιτρό γεμίζουν το χώρο με φως. Το εσωτερικό έχει πλούσιο μπαρόκ γλυπτικό και ανάγλυφο διάκοσμο. Χαρακτηριστικά είναι τα εντυπωσιακά ρετάμπλ με εικονογραφικά θέματα την Παναγία και την ζωή του Ιησού.

223

2. Κάτοψη του 1625. 3. Παλιά φωτογραφία του ναού. 4. Γκραβούρα του ναού.

5. Τα νέα σκαλιά. 6. Άποψη από το εσωτερικό 7. Άποψη από την νέα είσοδο.

224 ΕΠΕ Μ ΒΆ Σ Ε ΙΣ

Έχοντας υπόψη την πλούσια ιστορία μουσικών εκδηλώσεων στο ναό, ο στόχος της διοίκησης της Νορμανδίας και των αρχιτεκτόνων ήταν να εξοπλιστεί ο χώρος με τις ανέσεις του 21ου αιώνα και τις απαραίτητες υποδομές ενός συγχρόνου συναυλιακού χώρου.

Η μεγάλη υψομετρική διαφορά ανάμεσα στο ναό και το επίπεδο του δρόμου επέτρεψε στους αρχιτέκτονες να τοποθετήσουν την πλειοψηφία των χρήσεων στο υπόγειο. Αυτή η λύση βοήθησε την προσβασιμότητα με τη νέα είσοδο στο χαμηλότερο επίπεδο της ανατολικής όψης, παρέχοντας παράλληλα ένα αναγκαίο διαχωρισμό ανάμεσα στο μνημείο και τη σύγχρονη χρήση. Ο επισκέπτης οδηγείται από τη ρεσεψιόν στο λόμπυ και με μια σκάλα ή ασανσέρ από ακατέργαστο ατσάλι που ξεχωρίζουν σαν γλυπτά στο μπαρόκ ναό, καταλήγει στο αμφιθέατρο. Η διαδρομή έχει συμβολικό χαρακτήρα και παραλληλίζει την πνευματική προετοιμασία του πιστού μέσα από τη διαδοχή χώρων προς την ανάταση στο ναό με τη σταδιακή απομάκρυνση του επισκέπτη από την καθημερινότητα προς το θαύμα της μουσικής.

8. Κάτοψη του υπογείου. (επίπεδο 0)

225

Στο εξωτερικό κατασκευάστηκαν σκάλες σε οργανικό σχήμα που αναδεικνύουν σαν βάθρο το ναό και λειτουργούν ως σημείο συνάντησης ή καθιστικός χώρος.

Στο υπόγειο βρίσκουμε το ταμείο, το λόμπυ, μπαρ, γκαρνταρόμπα και τουαλέτες. Στο ανακαινισμένο παρακείμενο κτίριο τοποθετήθηκαν τα καμαρίνια και τα γραφεία διοίκησης.

Εξίσου σημαντική στην αποκατάσταση του ναού ήταν η βελτίωση της ακουστικής του. (5) Οι Khale Acoustics ανέλαβαν την ακουστική μεταμόρφωση του χώρου. Πιο αναλυτικά σχεδίασαν ανακλαστήρες ύψους 2.5 μ. που ενσωματώνονται στα καθίσματα, ηχοαπορροφητικά κινητά πάνελ και ένα μοναδικό σφαιρικό πολυέλαιο - ανακλαστήρα. Η περιστρεφόμενη σφαίρα με διάμετρο 6,5 μ. είναι αναρτημένη στο κέντρο του σταυρού και αποτελείται από δύο ημισφαίρια, ένα με φωτισμό και θερμαντικά στοιχεία και ένα με ανακλαστικούς καθρέπτες, που ενώνονται μεταξύ τους με ένα κυρτό ανακλαστήρα.

9. Κάτοψη του ισογείου. (επίπεδο 1) 10. Διαφορετική διάταξη καθισμάτων.

226

Από πάνω προς τα κάτω: 11, 12. Φωτισμός προς την σκηνή. 13. Τομή του ναού.

227

Από πάνω προς τα κάτω: 14, 15. Καθρέπτης προς την σκηνή. 16. Τομή του ναού.

228

17.

19.

18.

20.

229 ΚΡΙ ΤΙ ΚΉ ΕΠ ΕΜΒΆΣΕΩΝ

Η επέμβαση στο Chapelle Corneille καταφέρνει να ενσωματώσει τη νέα χρήση στο μπαρόκ ναό του 17ου αιώνα. Οι νέες κατασκευές φέρουν το στίγμα της εποχής μας με έντονη αντίθεση υλικών, σκούρες γκρι επιφάνειες δίπλα στο σχεδόν λευκό ναό, και μινιμαλιστικό σχεδιασμό.

Η επέμβαση δεν είναι εύκολα αναστρέψιμη αλλά τόσο το εξωτερικό του ναού όσο και το εσωτερικό παραμένουν σχεδόν ανέγγιχτα.

Δυστυχώς η ακουστική του χώρου έχει λάβει αρκετά αρνητικά σχόλια στα τρία χρόνια λειτουργίας. (6) Η ακουστική ενίσχυση του χώρου δεν είναι αρκετή αλλά πρέπει να τονίσουμε ότι ο στόχος ήταν απλά η βελτίωση της υπάρχουσας ακουστικής με τη μικρότερη δυνατή επέμβαση. Δεν πρόκειται για σχεδιασμό συναυλιακού χώρου από το μηδέν αλλά ενσωμάτωση νέας χρήσης σε ιστορικό ναό.

17. Μουσική εκδήλωση στο ναό.

18. Ο ανελκυστήρας.

19. Οι σκάλες.

20. Οι ανακλαστήρες των καθισμάτων.

21. Φωτισμός σκηνής στη σφαίρα.

22. Η νέα είσοδος.

21.

22.

ΜΈΡΟΣ 5ο Συγκριτική ανάλυση και συμπεράσματα

232 ΣΎΝΟΛΑ

ΠΑΡΑΓΌΝΤΩΝ

5.1 ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗ

ΠΟΥ

ΕΠΗΡΕΆΖΟΥΝ

ΤΗΝ

Στα δύο βασικά μέρη της παρούσας εργασίας μελετήσαμε παραδείγματα αποκαταστάσεων στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Φυσικά η χώρα στην οποία βρίσκεται το κάθε μνημείο δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας που ορίζει τον χειρισμό που επιλέγεται σε κάθε περίπτωση, ούτε είναι ο πιο σημαντικός, αν και αποτελεί το επίκεντρο στη δική μας συγκριτική ανάλυση. Η μεθοδολογία της αποκατάστασης μπορεί να επηρεαστεί από: την κατάσταση διατήρησης του μνημείου, τον αρχιτέκτονα, τη χρονολογία της επέμβασης, τη νέα χρήση αν αυτή επιλεγεί και φυσικά τη χώρα που καθορίζει την ελευθερία στη λήψη σχεδιαστικών αποφάσεων με βάση την ισχύουσα νομοθεσία, το φορέα ανάθεσης και το αντίστοιχο δόγμα (καθολικός/ορθόδοξος ναός).

Κ Α Τ Ά Σ Τ ΑΣ Η Δ ΙΑ Τ Ή ΡΗΣ ΗΣ

Η κατάσταση διατήρησης του ναού είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που καθορίζει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό κατά την αποκατάσταση. Μελετήσαμε παραδείγματα που οι χειρισμοί ήταν εντελώς αντίθετοι στο θέμα της συμπλήρωσης της μορφής. Για παράδειγμα η Παναγία του Μπούργκου σωζόταν σε παρόμοια ερειπιώδη κατάσταση με τη Μονή Αγίου Πέτρου όμως στην πρώτη περίπτωση το κέλυφος συντηρήθηκε, ενώ στη δεύτερη περίπτωση η μορφή του ναού ολοκληρώθηκε με νέες κατασκευές και υλικά.

1. Η Παναγιά του Μπούργκου πρίν και μετά την αποκατάσταση.

233

2. Η Μονή Αγίου Πέτρου πριν και μετά την αποκατάσταση.

ΑΡΧΙ ΤΈΚΤΟ Ν ΑΣ

Πιν 1. 4 παρ. ‘as found’ 14 παρ. ολοκλήρωση μορφής

Πιν 2. 6 παρ. ‘τολμηρές’ αποκαταστάσεις 12 παρ. διακριτικοί χειρισμοί

Η φιλοσοφία του εκάστοτε αρχιτέκτονα - αποκαταστάτη μπορεί να καθορίσει τον χειρισμό σε ένα ναό. Με την προϋπόθεση ότι ο αρχιτέκτονας έχει την ελευθερία από τον φορέα ανάθεσης του έργου μπορεί να επιλέξει να κινηθεί με απόλυτο σεβασμό και διακριτικούς χειρισμούς ή να προχωρήσει σε συμπληρώσεις με τολμηρές μορφές και έντονες αντιθέσεις σε υλικά. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι παραμερίζεται απαραίτητα η ιστορικότητα του μνημείου και φυσικά βλέπουμε πετυχημένα και μη παραδείγματα όπου η νέα αρχιτεκτονική υπερισχύει του αρχαίου κελύφους. Ο ανάλογος χειρισμός μπορεί να δικαιολογηθεί με βάση τη χρονολογία κατασκευής του μνημείου, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και την επιλογή της χρήσης. ‘Τολμηρές’ αποκαταστάσεις παρατηρούμε σε σχετικά σύγχρονα μνημεία που ξεπερνάνε το γοτθικό και βυζαντινό πλαίσιο των επιλεγμένων.

Σε κάθε περίπτωση είναι επιλογή του αρχιτέκτονα αν οι χειρισμοί και οι

234 αποφάσεις που θα πάρει θα φέρουν τη συγκεκριμένη προσωπική του σφραγίδα.

Ακόμη μπορούμε να δούμε έντονες διαφορές σε επεμβάσεις που έγιναν από αρχιτέκτονες και από αρχαιολόγους. Η αποκατάσταση θα πρέπει να είναι μια τεκμηριωμένη διαδικασία που θα εκτελείται από μεγάλες διεπιστημονικές ομάδες. Και οι δύο ειδικότητες είναι απαραίτητες, δεν πρέπει να εμποδίζει ο ένας τον άλλο αλλά να δημιουργούν μια συνεργατική σχέση με ανοιχτό διάλογο σε κάθε βήμα της αποκατάστασης.

3α, 3β. (Αριστερά) The Waterdog / Klaarchitectuur χώρος γραφείων στο Βέλγιο 4α, 4β. (Δεξιά) Santa Maria del Gesù επισκέψιμο μνημείο στην Ιταλία

235 Χ Ρ0Ν Ο ΛΟ ΓΊΑ ΕΠ ΈΜΒΑΣΗΣ

Με βάση τη χρονολογία της επέμβασης στο μνημείο μπορούμε να παρατηρήσουμε τις σταδιακές αλλαγές στη φιλοσοφία της αποκατάστασης που οδήγησαν στις σημερινές σύγχρονες τάσεις. Από τη Σωτείρα Λυκόδημου της 1ης περιόδου, στο Ναό Επισκοπής στην Τεγέα της 2ης περιόδου, στον Άγιο Δημήτριο της 3ης περιόδου και στην Παναγία του Κάστρου της 4ης περιόδου βλέπουμε την ιστορική πορεία της αποκατάστασης σε θρησκευτικά μνημεία στην Ελλάδα. Όπως είναι φυσικό, η πάροδος του χρόνου συμβάλλει στην αποβολή του συντηρητισμού που επικρατούσε πριν από ένα αιώνα. Η αποκατάσταση ενός μνημείου δεν καθορίζεται πλέον από οπισθοδρομικές απόψεις και εμμονή στην ανάκτηση της αρχαίας μορφής αλλά αποτελεί ένα μεγάλο τομέα της σύγχρονης αρχιτεκτονικής.

Η πρακτική της αποκατάστασης και επανάχρησης ιερών χώρων (restoration and adaptive reuse) έρχεται σήμερα στο προσκήνιο μετά την πυρκαγιά στην Παναγία των Παρισίων. Παρουσιάζεται λοιπόν νέο ενδιαφέρον για τους αδρανείς ναούς στο πλαίσιο της βιωσιμότητας των αρχιτεκτονικών κελυφών και με την αύξηση της ιδιωτικής, δημόσιας και θρησκευτικής χρηματοδότησης για τέτοια πρότζεκτ. (Από πάνω προς τα κάτω) 5α. Σωτείρα Λυκόδημου 1η περίοδος αποκαταστάσεων 5β. Επισκοπή Τεγέας 2η περίοδος αποκαταστάσεων 5γ. Βασιλική Αγίου Δημητρίου 3η περίοδος αποκαταστάσεων 5δ. Παναγιά του Κάστρου 4η περίοδος αποκαταστάσεων Πιν 3. 1 παρ. 1η περίοδος αποκαταστάσεων 3 παρ. 2η περίοδος αποκαταστάσεων 1 παρ. 3η περίοδος αποκαταστάσεων 13 παρ. 4η περίοδος αποκαταστάσεων

236

6.

8.

7.

9.

237 Ν ΈΑ ΧΡΉΣΗ

Όπως είδαμε η λειτουργία του μνημείου (συνέχιση λειτουργίας, επισκεψιμότητα με ή χωρίς εξοπλισμό ή αλλαγή χρήσης) επηρεάζει σε μεγαλύτερο βαθμό από τους προηγούμενους παράγοντες τον τύπο της επέμβασης. Η συνέχιση της λειτουργίας και η διατήρηση του εκκλησιαστικού εξοπλισμού ενός ναού μετά την αποκατάσταση, αν και συνηθισμένη πρακτική στον Ελλαδικό χώρο, είναι ιδιαίτερα σπάνια στου καθολικούς ναούς. Το συνηθέστερο είναι να παραμένει ο χώρος κενός με τη δυνατότητα να πάρει πολλές διαφορετικές λειτουργίες• εκτός από τον περιστασιακό χαρακτήρα ο ναός χρησιμοποιείται κυρίως για πολιτιστικές εκδηλώσεις και ως επισκέψιμο μνημείο με βασικό στόχο να επανέλθει στο επίκεντρο της κοσμικής ζωής ενός τόπου. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι νέες κατασκευές περιορίζονται σε στέγαστρα, λειτουργικούς χώρους και αρχιτεκτονική τοπίου. Όσον αφορά τις νέες χρήσεις επιλέγονται κυρίως μουσειακές, μουσικές ή πολιτιστικές λειτουργίες, καθώς δεν προσβάλλουν τον ιστορικό χαρακτήρα του ναού και μπορούν να ενσωματωθούν εύκολα με λεπτούς χειρισμούς στο μνημειακό κτιριακό απόθεμα, ειδικά σε μνημεία βυζαντινά ή γοτθικά που αποτελούν το επίκεντρο της συγκεκριμένης εργασίας. Σε πιο σύγχρονους ναούς η ελευθερία στην επιλογή της χρήσης είναι μεγαλύτερη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μετατροπή μοναστηριών σε ξενοδοχεία ή ξενώνες ανάλογα με το μέγεθός τους. Πρόκειται για μια χρήση απόλυτα συμβατή που χωροθετείται με ευκολία στο ιστορικό κέλυφος. Τα κελιά των μοναχών γίνονται δωμάτια για επισκέπτες και οι κοινοβιακοί του χώροι μετατρέπονται σε εστιατόρια και lounge. Άλλες δημιουργικές και πρωτότυπες επαναχρήσεις ναών περιλαμβάνουν: χώρο γραφείων, εστιατόριο, βιβλιοθήκη, κατοικία, παιδική κατασκήνωση κ.ά.

6. Santa Maria de Bouro Convent / Eduardo Souto de Moura ξενοδοχείο στην Πορτογαλία (12ος αιώνας / κιρστερκιανό ) 7. Bookstore Selexyz Dominicanen / Merkx+Girod architecten βιβλιοπωλείο στην Ολλανδία (13ος αιώνας / δομινικανό) 8. Chapel of living / Zecc architects κατοικία στην Ολλανδία 9. Convent Carmen / Francesc Rifé Studio πολιτιστικό κέντρο / εστιατόριο στην Ισπανία (17ος αιώνας) Πιν 4. Βασικές χρήσεις στην επανάχρηση ναών.

238 Χ Ώ Ρ Α Κ ΑΙ Δ Ό Γ ΜΑ

Παρατηρούμε έντονες διαφορές στις επεμβάσεις που μελετήσαμε ανάλογα με τη χώρα στην οποία βρίσκονται αλλά και το αν μιλάμε για καθολικό ή ορθόδοξο ναό. Η διαδικασία της αποκατάστασης διαφέρει από τόπο σε τόπο ανάλογα με τη νομοθεσία και τον εκάστοτε φορέα.

Στην Ελλάδα οι επεμβάσεις χρηματοδοτούνται από το Υπουργείο Πολιτισμού και εκτελούνται από τις Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, όπου εργάζονται κυρίως αρχαιολόγοι και η αρχιτεκτονική δημιουργία βρίσκεται σε δεύτερη μοίρα. Παράλληλα πρέπει να τονίσουμε ότι οι Εφορείες είναι δημόσιες υπηρεσίες και οι προσπάθειες των υπαλλήλων περιορίζοντα από αμέτρητα γραφειοκρατικά εμπόδια. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι επεμβάσεις που πραγματοποιούνται στην Ελλάδα να χαρακτηρίζονται από διστακτικότητα και συχνά εμμονή στη διατήρηση του ιστορικού κελύφους ‘as found’. Κυριαρχούν οι συντηρήσεις και ακόμη και η παραμέληση του μνημείου. Η νέα αρχιτεκτονική περιορίζεται σε απλή συμπλήρωση της μορφής αν και με σύγχρονα υλικά και οι προσθήκες είναι ιδιαίτερα σπάνιες. Για παράδειγμα στην Παναγία του Μπούργκου τα ερείπια του ναού συντηρήθηκαν και αναδείχθηκαν χωρίς καμία νέα κατασκευή πέρα από το έδαφος και στον Επισκοπικό ναό στο Σισάνι Κοζάνης η νέα κατασκευή έχει κυρίως προστατευτικό χαρακτήρα και δεν διαθέτει κάποια αξιοθαύμαστη αρχιτεκτονική αισθητική. Βασικός στόχος είναι πάντα η ανάδειξη των ιστορικών αξιών του μνημείου όπως ορίζεται από τους δημόσιους φορείς.

Με αντίστοιχο τρόπο επηρεάζει το είδος της επέμβασης και η Εκκλησία. Όπως είδαμε στους ορθόδοξους ναούς, που δεν μπορούν να αποδεσμευτούν από τον ιερό τους χαρακτήρα ακόμη και μετά από την παύση της λειτουργίας τους και χρόνια εγκατάλειψης, μετά την αποκατάσταση

10. Η Ροτόντα / Ελλάδα

11. Chapelle Corneille / Γαλλία

Πιν 5. 4 παρ. ιδιωτική χρηματοδότηση 14 παρ. δημόσια χρηματοδότηση

239 συνεχίζεται στο χώρο η εκκλησιαστική λειτουργία και διατηρείται ο εξοπλισμός. Οι ναοί παραμένουν πάντα ιερά μνημεία και αποκλείεται η αλλαγή της χρήσης. Νέα χρήση (adaptive reuse) παρατηρούμε μόνο σε πρώην καθολικούς, καθολικούς ή οθωμανικούς ναούς. Είναι προφανές ότι η παρακμή της Ορθόδοξης εκκλησίας δεν ακολουθεί τον ίδιο ρυθμό με την Καθολική που αντιμετωπίζει πολύ μεγαλύτερη μείωση πιστών παγκοσμίως.

Η Ισπανία κυριαρχεί στον τομέα της αποκατάστασης και δεν είναι τυχαίο ότι βρίσκουμε μεγάλο αριθμό εξαιρετικών παραδειγμάτων σε μια χώρα με μεγάλη παράδοση σε θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς. Όμοια βλέπουμε αυξημένο ενδιαφέρον για τη διάσωση των ιερών μνημείων στην Αγγλία, την Ιταλία, τη Γερμανία, την Ολλανδία και τις Σκανδιναβικές χώρες. Στις βόρειες χώρες οι αρχιτέκτονες εφαρμόζουν τολμηρούς χειρισμούς και σύγχρονες τάσεις με βασικό στόχο τη βιωσιμότητα και την ‘ανακύκλωση’ του κτιριακού αποθέματος, αντίθετα στις μεσογειακές χώρες οι επεμβάσεις ενώ φέρουν τη σφραγίδα κάθε αρχιτέκτονα εστιάζουν στην ανάδειξη των ιστορικών αξιών του ναού.

Στον ευρωπαϊκό χώρο οι αποκαταστάσεις πραγματοποιούνται με ιδιωτική πρωτοβουλία ή από, ανάλογους με τους ελληνικούς, δημόσιους φορείς αλλά εκτελούνται από ανεξάρτητα αρχιτεκτονικά γραφεία και διεπιστημονικές ομάδες. Έτσι στόχος είναι η κάλυψη των αναγκών και το χρηματικό κέρδος. Εκφράζεται μεγαλύτερη ελευθερία και καινοτομία στην αρχιτεκτονική έκφραση αλλά συχνά το μνημείο μετατρέπεται σε επιχείρηση και υποβαθμίζεται η ιστορικότητα του, π.χ. το Monastery of San Clodio (Ισπανία) μετατράπηκε σε ξενοδοχείο - σπα.

Όπως αναφέραμε και πριν, η καθοδική πορεία της Καθολικής εκκλησίας συμβάλλει σημαντικά στην αρχιτεκτονική ανεξαρτησία στις ευρωπαϊκές ‘ιερές’ αποκαταστάσεις. Πιν 6. Χώρες παραδειγμάτων

240

5.2 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΊ

ΧΕΙΡΙΣΜΟΊ - ΜΟΡΦΉ - ΥΛΙΚΌΤΗΤΑ

Στην πορεία της εργασίας είδαμε παραδείγματα με: διατήρηση της ερειπιώδης κατάστασης / συντήρηση, αναβίωση ή αφαίρεση ιστορικών φάσεων, ολοκλήρωση της μορφής και λειτουργικές προσθήκες ή νέους όγκους. Ο αρχιτέκτονας επιλέγει διαφορετικό χειρισμό σε κάθε περίπτωση με βάση το σύνολο των παραπάνω παραγόντων (5.1. Σύνολα παραγόντων που επηρεάζουν την αποκατάσταση).

Η συντήρηση του μνημείου είναι η πρακτική με τις λιγότερες επεμβάσεις κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης και εφαρμόζεται σε μνημεία που διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση. Εδώ συναντάμε και τα παραδείγματα που διατηρούνται σε ερειπιώδη κατάσταση και η πρακτική παραμένει η ίδια. Οι αρχιτέκτονες σε αυτές τις περιπτώσεις, πέρα από καθαρισμό των τοιχοποιιών και σχετικές εργασίες, περιορίζονται στη δημιουργία προστατευτικών στεγάστρων και διαδρόμων κίνησης όπως βλέπουμε στον αρχαιολογικό χώρο του Αγίου Παταπίου ή στο Monastery of San Juan. Όπως ορίζει η πρακτική του ‘as found’ το ερείπιο διαθέτει μια ξεχωριστή γοητεία και δεν είναι απαραίτητη η ολοκλήρωση της μορφής του πέρα από χαράξεις στο έδαφος ή ελαφριές κατασκευές που βοηθάνε τον επισκέπτη να κατανοήσει και να αναγνωρίσει την αρχική μορφή.

1. Διάδρομοι κίνησης στον Άγιο Πατάπιο. 2. Το στέγαστρο στο San Juan.

241

Ο χειρισμός των εκάστοτε ιστορικών φάσεων διαφέρει σε κάθε περίπτωση και είναι ευθύνη του αρχιτέκτονα, του αρχαιολόγου και του ιστορικού με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε μνημείου να τις αναδείξει, να τις υποβαθμίσει ή και να τις αφαιρέσει. Όσον αφορά την αφαίρεση φάσεων είναι πολύ εύκολο να ζημιωθεί το μνημείο στο σύνολό του καθώς κάθε φάση του, ακόμη και κάποιες καταστροφικές, αποτελούν τμήμα της ιστορίας του. Για παράδειγμα η ανάγκη για την ανάκτηση της αρχικής μορφής στον Άγιο Δημήτριο απέβη επιβλαβής για το ναό. Σε αντίθεση βλέπουμε τις επεμβάσεις στη Ροτόντα όπου η αποκατάσταση κατάφερε να αναδείξει όλες τις ιστορικές της φάσεις, από τη Ρωμαϊκή μέχρι και τις Οθωμανικές. Σε ορισμένες περιπτώσεις όμως η αφαίρεση μεταγενέστερων προσθηκών είναι κατανοητή αν δεν αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα της εποχής τους, δεν διαθέτουν κάποια αξιόλογη αισθητική αξία ή πρόκειται για ιδιαίτερα ευτελείς κατασκευές.

3. Άποψη της Ροτόντας όπου διακρίνονται οι Οθωμανικές φάσεις. 4. Ο Άγιος Δημήτριος.

242

5. Συμπλήρωση τοιχοποιίας στην Santa Maria. 6α, β, γ. Διαφοροποιήσεις του τρούλου στην Μονή Δαφνίου.

Η ολοκλήρωση της μορφής δεν πρόκειται για πιστή αναπαράσταση της αρχικής αρχιτεκτονικής αλλά για μια συμπλήρωση του όγκου και της γεωμετρίας του ναού με αφαιρετικό τρόπο και σύγχρονα υλικά. Επιτυγχάνεται με την κατάλληλη μεθερμηνεία από την πλευρά του αρχιτέκτονα και έχει στόχο να διδάξει τον επισκέπτη για την ιστορία του μνημείου. Όπως οι προσθήκες όγκων, η ολοκλήρωση της μορφής θα πρέπει να διαβάζεται ως ξεχωριστή νέα ιστορική φάση. Στα παραδείγματα που μελετήσαμε η συγκεκριμένη πρακτική εφαρμόζεται με διαφορετικά επίπεδα δημιουργικότητας. Για παράδειγμα στην περίπτωση της Μονής Δαφνίου η αποκατάσταση καθορίστηκε από την ανακατασκευή του τρούλου σύμφωνα με τα πρότυπα της εποχής μετά από καταστροφικούς σεισμούς, ενώ στην περίπτωση της Santa Maria de Vilanova de la Barca οι αρχιτέκτονες κατασκεύασαν ιδιαίτερα ανάγλυφα τμήματα τοίχου και νέα στέγη για να συμπληρώσουν την βομβαρδισμένη εκκλησία.

243

7. Διάδρομοι κίνησης στον Επισκοπικό Ναό Σισανίου. 8. Πλατφόρμα ‘ιερού’ στο Blackfriars Priory. 9. Σκάλα στο Chapelle Corneille.

Η προσθήκη νέων μορφών και όγκων διαφοροποιείται με βάση το ρόλο τους, το μέγεθός τους και την υλικότητα και τη μορφολογία τους. Με βασικό παράγοντα τη χρήση του ναού οι προσθήκες μπορεί να έχουν λειτουργικό χαρακτήρα και να στοχεύουν στην προσαρμογή του ναού στη σημερινή εποχή με μια σύγχρονη κοσμική χρήση (τουαλέτες, βελτίωση προσβασιμότητας). Π.χ. διάδρομος κίνησης στον Επισκοπικό Ναό στο Σισάνι και σκάλες και ανελκυστήρας στο Chapelle Corneille. Όσον αφορά την έκταση των νέων όγκων παρατηρούμε μια κλιμάκωση ανάμεσα στα παραδείγματα, από την πλατφόρμα που συμβολίζει το χώρο του ιερού ως μια σύγχρονη παρέμβαση στο Blackfriars Priory μέχρι το τεράστιο ‘αιωρούμενο’ στέγαστρο που παρομοιάζεται σχηματικά με την αρχαία τυπολογία του ναού στο Monastery of San Juan. Η πιο σημαντική πτυχή του συγκεκριμένου χειρισμού είναι η μορφολογία και το υλικό. Ο αρχιτέκτονας μπορεί να επιλέξει κάτι πολύ κοντινό στα αρχικά, τόσο διαφορετικά ώστε να είναι ξεκάθαρη η σύγχρονη προέλευσή τους. Για παράδειγμα μπορούμε να δούμε τις συμπληρώσεις τοιχοποιίας στη Μονή Αγίου Πέτρου. Ένα βήμα παραπάνω είναι η διακριτική

244

10. Συμπλήρωση τοιχοποιίας στον Άγιο Πέτρο. 11. Στέγη με φύλλα χαλκού στην Santa Maria.

αντίθεση που μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση χαλκού, ξύλου και σκυροδέματος σε ελαφριές κατασκευές που βρίσκονται σε διάλογο με το ιστορικό κτίσμα. Πρόκειται για φυσικά υλικά που αντέχουν στο χρόνο και αποκτούν στη διάρκειά του μια πατίνα που τα συνδέει όλο και περισσότερο με το μνημείο. Π.χ. ξύλινη και χάλκινη στέγη στη Santa Maria del Gesù. Τέλος το μεγαλύτερο αντίκτυπο έχει η επιλογή σύγχρονων υλικών και μινιμαλιστικών μορφών που έρχονται σε απόλυτη αντίθεση με τις βυζαντινές και γοτθικές πέτρινες ανάγλυφες επιφάνειες. Π.χ. βλέπουμε το μαύρο - άσπρο στο Dominican Monastery στη Σλοβενία και την εκκλησία St. Moritz.

12. Το κατάλευκο εσωτερικό του St. Moritz. 13. Το μαύρο αμφιθέατρο στο Dominican Monastery.

245

ΕΠΊΛΟΓΟΣ: ΑΠΌ ΤΟ ΙΕΡΌ ΣΤΟ ΚΟΣΜ ΙΚΌ

5.3

Μέσα από τη μελέτη διαφορετικών παραδειγμάτων τόσο στην Ελλάδα και την Ευρώπη μπορούμε να αποκτήσουμε μια ξεκάθαρη εικόνα για την ιστορική εξέλιξη στη μεθοδολογία που εφαρμόζεται στις αποκαταστάσεις ιερών χώρων, τις σύγχρονες τάσεις αλλά και τις προκλήσεις που δημιουργούνται από το σύνολο παραγόντων που καθορίζουν τους χειρισμούς του κάθε αρχιτέκτονα - αποκαταστάτη. Η εργασία αυτή προέκυψε από την ανάγκη να απαντηθούν τα παρακάτω ερωτήματα: Ποιές είναι οι βασικές και θεμελιώδεις διαφορές της ‘ιερής’ αποκατάστασης στην Ελλάδα και τις Ευρωπαϊκές χώρες; Τι ρόλο παίζει η Ορθόδοξη και η Καθολική εκκλησία στον τρόπο αποκατάστασης ιερών χώρων;

Όπως αναφέραμε η χώρα στην οποία βρίσκεται ένα μνημείο αποτελεί καταλυτικό παράγοντα για την αποκατάστασή του. Σε συνδυασμό με το επικρατέστερο δόγμα, η νομοθεσία, ο αρμόδιος φορέας και η παράδοση της χώρας επηρεάζουν τον τρόπο σκέψης του αρχιτέκτονα.

Πριν εστιάσουμε στη μελέτη φαίνεται ότι οι διαφορές ανάμεσα στην Ελλάδα και την Ευρώπη είναι τεράστιες και τα παραδείγματα είναι υποδεέστερα. Η πραγματικότητα όμως απέχει σημαντικά από αυτή την υπόθεση.

Βασική διαφορά είναι η ελευθερία που διέπει την αποκατάσταση που καθορίζεται κυρίως από τον αρμόδιο ιδιωτικό ή δημόσιο φορέα. Όπως είπαμε η αποκατάσταση των ναών στον ευρωπαϊκό χώρο είναι αρχιτεκτονικό έργο ενώ στην Ελλάδα καθορίζεται και παρακωλύεται από τη γραφειοκρατία των δημόσιων υπηρεσιών.

Έντονη αντίθεση στις επικρατέστερες πρακτικές παρουσιάζουν και οι Μεσογειακές με τις Βόρειες χώρες. Στο νότο υπερισχύει η ιστορικότητα του μνημείου και οι λεπτοί χειρισμοί με μικρές αντιθέσεις στα υλικά και τη μορφολογία, ενώ στο βορρά, όπως κάθε πτυχή της αρχιτεκτονικής έκφρασης, η αποκατάσταση ναών χαρακτηρίζεται από μορφές με έντονη συγχρονικότητα και χωρικές και υλικές αντιθέσεις.

246

Οι ορθόδοξοι βυζαντινοί ναοί διατηρούν τον ιερό τους χαρακτήρα ακόμα και με παράλληλη κοσμική νέα χρήση ενώ στους καθολικούς βλέπουμε πολλά περισσότερα παραδείγματα όπου οι ναοί μετατρέπονται, όχι μόνο σε μουσεία, αλλά και ξενοδοχεία, προσωπικές κατοικίες ή και χώρους εστίασης. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι στην Ευρώπη είναι εντονότερη η απουσία πίστης στο οτιδήποτε ‘θείο’. Τι μπορεί να κερδίσει η αποκατάσταση στην Ελλάδα από τα Ευρωπαϊκά πρότυπα;

Μετά από ανάλυση των πλεονεκτημάτων των Ευρωπαϊκών πρακτικών μπορούμε να κατανοήσουμε πόσο ωφέλιμο και ευεργετικό θα ήταν για την Ελληνική αρχιτεκτονική πρακτική να μεταβληθούν οι θεσμοί που καθορίζουν την αποκατάσταση μνημείων και συγκεκριμένα ναών.

Η επέμβαση μπορεί να είναι αρμοδιότητα ανεξάρτητου αρχιτεκτονικού γραφείου ενώ οι Εφορείες Αρχαιοτήτων θα συνεχίζουν να οργανώνουν και να επιβλέπουν κάθε έργο. Είναι απαραίτητη η διεπιστημονική προσέγγιση σε οποιαδήποτε αποκατάσταση, συντήρηση ή αναστήλωση.

Εξίσου σημαντικό είναι να καλλιεργηθεί μεγαλύτερη ελευθερία στην επιλογή των χρήσεων κατά τη επανάχρηση ενός μνημείου. Βασικός παράγοντας για την διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι η εξασφάλισή της στο μέλλον και αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την ένταξη μιας νέας λειτουργίας που θα επαναφέρει το μνημείο στη ζωή των κατοίκων. Το μουσείο / εκθεσιακός χώρος δεν είναι η μόνη μας επιλογή. Πως μπορούμε να περάσουμε από το ιερό στο κοσμικό;

Η αναθεώρηση των ιερών χώρων είναι μια σύγχρονη τάση της αποκατάστασης. Αν και δεν είναι απλή η αποδέσμευση του ιερού χαρακτήρα ενός ναού θα μπορούσε να αποδειχθεί επωφελής στρατηγική για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η Ελλάδα είναι μια χώρα με πολύ μεγάλο αριθμό εκκλησιών, μοναστηριών και παρεκκλησιών. Όπως αναμένεται πολλά από αυτά, όταν παύει η λειτουργία τους για τον οποιοδήποτε λόγο εγκαταλείπονται. Αποτελούν όμως σημαντικό τμήμα του κτιριακού αποθέματος ενός τόπου και δεν υπάρχει λόγος να παραμένουν ανεκμετάλλευτα. Ο

247 πιο εύκολος τρόπος να πετύχουμε το παραπάνω είναι να πάρουν μια κοσμική χρήση, η οποία φυσικά δεν θα προσβάλλει την ιστορικότητα του χώρου ούτε τον ιερό του χαρακτήρα (μουσείο, αμφιθέατρο, θέατρο, χώρος προβολών, χώρος μουσικών εκδηλώσεων, πολιτιστικό κέντρο, χώρος εστίασης, ξενώνας, σχολείο κ.ά.). Ποιά είναι τα πλεονεκτήματα του adaptive reuse; Πως συμβάλει η αποκατάσταση στην επίτευξη βιωσιμότητας;

Η επανάχρηση μπορεί να αποτελεί το σύνολο των επεμβάσεων σε ένα ιστορικό κτίριο που στοχεύουν στη συνέχιση της ύπαρξής του στον ορισμό της αποκατάστασης.

Όταν πραγματοποιείται με τον κατάλληλο σεβασμό στην ιστορία του κτίσματος και είναι συμβατή με την αρχική χρήση και τη φύση του μνημείου μπορεί να αποβεί εξαιρετικά ωφέλιμη τόσο για το ίδιο το κτίσμα όσο και για την κοινωνία. Οι ναοί είναι κάποια από τα πιο μεγαλοπρεπή αρχιτεκτονικά κτίσματα με ιδιαίτερους συμβολισμούς που προκύπτουν από τις χωρικές ποιότητες, την υλικότητα, ακόμα και τον φωτισμό. Αποτελούν ίσως τα πιο αξιόλογα δείγματα της κληρονομιάς ενός τόπου που θα πρέπει να διατηρηθούν για τις επόμενες γενιές.

Με την εφαρμογή μιας συμβατής χρήσης ‘ανακυκλώνουμε’ κτισμένη ύλη. Οι ιδιαίτερες ποιότητες ενός ιερού χώρου παραμένουν έντονες ακόμη και όταν αυτός βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Συνεπώς παραμένουν και όταν αυτός παίρνει μια νέα χρήση.

Η επανάχρηση μπορεί να συμβάλει στην επίγνωση του κοινού, να πάρει διδακτικό χαρακτήρα, να αναβιώσει το ενδιαφέρον για ένα χώρο αλλά και να προσφέρει κέρδος για τον αρμόδιο δημόσιο φορέα.

Είναι λοιπόν άδικη η απραξία που παρουσιάζουμε στην Ελλάδα απέναντι σε κάθε ιστορικό κτίσμα και ιδιαίτερα σε ναούς που παραμένουν κλειστοί και εγκαταλελειμμένοι για χρόνια.

248 Πως μπορούμε να πετύχουμε ισορροπία ανάμεσα στο παλιό και το νέο και μέχρι σε ποιό βαθμό είναι το νέο δικαιολογημένο;

Η συνέργεια ανάμεσα στο ιστορικό κτίσμα, σε αυτή την περίπτωση ναό, και τη σύγχρονη αρχιτεκτονική είναι μια ιδιαίτερη ισορροπία που αποσκοπεί στην επίτευξη ενός αρμονικού συνόλου με σχεδιαστικές αποφάσεις για την υλικότητα και τη μορφή κάθε νέας κατασκευής.

Με την κατάλληλη μελέτη και έρευνα μπορούμε να έχουμε ως αρχιτέκτονες - αποκαταστάτες μια γκάμα πετυχημένων και μη παραδειγμάτων που θα μας βοηθάει σε κάθε δικό μας πρότζεκτ.

Πρέπει πάντα η προτεινόμενη λύση να τηρεί τους κανόνες της αποκατάστασης και να μην είναι αναπαραγωγή παλιότερων μορφών αλλά μια δημιουργική έκφραση με στόχο την αναβίωση των ιστορικών κτισμάτων.

Η σχέση ανάμεσα στο παλιό και το νέο είναι απόφαση του αρχιτέκτονα, όμως πρέπει να θυμόμαστε ότι δεν πρόκειται για δημιουργία από το μηδέν. Αντιμετωπίζουμε συχνά αιώνες ιστορίας σε ένα μνημείο και στόχος μας πρέπει να είναι πάντα η διατήρηση και η ανάδειξη της ιστορικότητάς του.

249

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ 1.

ΜΕΡΟΣ

Κ ΟΛ Ά Ζ https://www.pinterest.co.uk/pin/649925789946080611/ ‘FOTOGRAFIE SEMINARWOCHEN’ http://sik.arch.ethz.ch/bilder/ content/mg-3503/ ‘Coracera Castle Rehabilitation / Riaño+ arquitectos’ https://www. archdaily.com/802418/coracera-castle-rehabilitation-riano-plus-arquitectos ‘Bookstore Selexyz Dominicanen’ https://www.archiweb.cz/en/b/ knihkupectvi-selexyz-dominicanen https://designcouncil.tumblr.com/post/72587126721/subtilitas-jo%C3%A3olu%C3%ADs-carrilho-da-gra%C3%A7a https://i.pinimg.com/originals/de/e0/74/ dee074cb170038d4c6654595fef886ed.jpg ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Καραδέδος, Γ., Ιστορία και θεωρία της αποκατάστασης, εκδόσεις Μέθεξις, Θεσσαλονίκη, 2009

Καραδέδος, Γ., Ιστορία και εξέλιξη της προστασίας μνημείων και συνόλων, τεύχος 2, Τμήμα αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1984

Λάββας, Γ. Π., Προστασία μνημείων και συνόλων, συλλογή κειμένων, Τμήμα α ρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1977

Νομικός, Μ., Αποκατάσταση επανάχρηση ιστορικών κτιρίων και συνόλων, Τμήμα αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1997

Ορφανουδάκης, Δ., Μελέτη αποκατάστασης μνημείων και συνόλων, Ιδιωτική έκδοση, Πειραιάς, 1992 ΆΛ Λ Ε Σ ΠΗΓ Έ Σ

Ιωαννίδου, Ν., Η αποκατάσταση των μνημείων και των παραδοσιακών οικισμών στη θεωρία και την πράξη

Τελλάκη, Μ., Αποκατάσταση ιστορικών κτιρίων Ι, θεωρία, σημειώσεις μαθήματος, μέρος Α’, Δεκέμβριος, 2012

Χατζηνώτα, Α., Προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, θεωρητική προσέγγιση: έννοιες της αποκατάστασης, ιστορική προσέγγιση, Θ΄ κύκλος σεμιναρίων μικρής διάρκειας, Σεπτέμβριος - Οκτώβριος, 2006

251 ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

Χάρτης της Βενετίας, Αρχιτεκτονική και μνημείων, Πρόσβαση: 1/5/2019 http://www.charta-von-venedig.de/venice-charter-1964.html

συντήρηση

ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: Kolumba Museum, Peter Zumthor https://www.archute.com/2017/08/28/kolumba-museum-peter-zumthormessage-majestically-moving/ εικ. 2: Biblioteca de les Aigues, Lluís Clotet and Ignacio Paricio https://www.archilovers.com/projects/151546/biblioteca-de-les-aigues-upf. html

252

2.

ΜΕΡΟΣ

Κ ΟΛ Ά Ζ ‘Tour of Notre Dame (1) – Interior’ https://streetsofnuremberg. com/2019/04/19/notre-dame-interior/ ‘Ιερά Μονή Βροντοχίου(Ι. Ν. Αγίων Θεοδώρων & Παναγίας Οδηγήτριας)’ http://www.religiousgreece.gr/ ‘ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΙ ΡΥΘΜΟΙ ΝΑΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΝΑΟΔΟΜΙΑ’ http://www.byzantineathens.com/ ‘Ιερά Μονή Οσίου Λουκά’ http://www.religiousgreece.gr/central-greece/-/ asset_publisher/wogy5Y4x6Xn2/content/iera-mone-osiou-louka http://www.artandarchitecture.org.uk/images/full/ d93834f4372d8655a41417c6dcacd92d2e6cd7eb.html ‘Strasbourg Cathedral’ https://en.wikipedia.org/wiki/Strasbourg_ Cathedral

ΒΑ ΣΙΚ Έ Σ Έ ΝΝΟΙ Ε Σ

Krautheimer, R., (1991), Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή αρχιτεκτονική, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Stewart, C., (1954), Early Christian, Byzantine and Romanesque architecture, London, Longmans, Green and Co.

‘Εξερευνώντας τον κόσμο του βυζαντίου’ http://exploringbyzantium.gr/EKBMM/Page?name=index&lang=gr Πρόσβαση: 2/5/2019

‘Glossary of Medieval Art and Architecture’ http://www.pitt. edu/~medart/menuglossary/INDEX.HTM Πρόσβαση: 2/5/2019

253 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΉ ΑΝΆΛΥΣΗ ΟΡΘΌΔΟΞΗΣ ΕΚΚΛΗΣΊΑΣ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Γκιόλες, Ν., (1992), Βυζαντινή ναοδομία, Αθήνα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα

Μουτσόπουλος, Ν., (2010), Ναοδομία, Θεσσαλονίκη, University Studio Press

Τάντσης, Α., (2012), Η αρχιτεκτονική σύνθεση στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη, University Studio Press

Krautheimer, R., (1991), Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή αρχιτεκτονική, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΙ ΡΥΘΜΟΙ ΝΑΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΝΑΟΔΟΜΙΑ’ http://www.byzantineathens.com/alpharhochiiotatauepsilon kappatauomicronnuiotakappaomicroniota-rhoupsilonthetamuomicroniotanualphaomeganu.html# Πρόσβαση: 2/5/2019

‘Αρχιτεκτονικοί τύποι ναών’ http://histoirehistoire.weebly. com/arhochiiotatauepsilonkappatauomicronnuiotakappaomicron943tau973piomicroniota-nualpha974nu.html# Πρόσβαση: 2/5/2019

‘Βυζαντινή Αρχιτεκτονική’ http://www.artmag.gr/art-history/ art-history/item/1480-byzantine-architecture Πρόσβαση: 2/5/2019

‘Μεσαιωνική θολοδομία, η βυζαντινή ανατολή – η γοτθική δύση’ https://giorgosvou.wordpress.com/page/2/ Πρόσβαση: 2/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: https://slideplayer.gr/slide/12404020/ εικ. 2: ‘Αρχιτεκτονικοί τύποι ναών’ εικ. 3, 4, 5, 6, 7: ‘ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΙ ΡΥΘΜΟΙ ΝΑΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΝΑΟΔΟΜΙΑ’ εικ. 8: ‘Λεξικό αρχιτεκτονικής σε δέκα γλώσσες’ https://www.tovima. gr/2011/02/10/science/leksiko-arxitektonikis-se-deka-glwsses/ εικ. 9: ‘Μεσαιωνική θολοδομία, η βυζαντινή ανατολή – η γοτθική δύση’ εικ. 10: ‘Μονή Δαφνίου: Ένα από τα σπουδαιότερα Βυζαντινά μνημεία της Μεσογείου με ψηφιδωτά ασύγκριτης ομορφιάς’ https:// www.dinfo.gr/ εικ. 11: ‘ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ’ http://www.byzantineathens. com/chirhoomicronnuomicronlambdaomicrongammaetasigmaetanualphaomeganu.html

254 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΉ ΑΝΆΛΥΣΗ ΚΑΘΟΛΙΚΉ Σ ΕΚΚΛΗΣΊΑΣ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Stewart, C., (1954), Early Christian, Byzantine and Romanesque architecture, London, Longmans, Green and Co.

Tadgell, C., (1998), Imperial Space, London, Ellipsis ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Μεσαιωνική θολοδομία, η βυζαντινή ανατολή – η γοτθική δύση’ https://giorgosvou.wordpress.com/ Πρόσβαση: 2/5/2019

‘All About Gothic Architecture’ https://www.thoughtco.com/ what-is-gothic-architecture-177720 Πρόσβαση: 2/5/2019

‘Architecture of cathedrals and great churches’ https:// en.wikipedia.org/wiki/Architecture_of_cathedrals_and_great_churches Πρόσβαση: 2/5/2019

‘CATHEDRAL QUEST’ http://www.cathedralquest.com/ Πρόσβαση: 2/5/2019

‘Gothic architecture’ https://en.wikipedia.org/wiki/Gothic_ architecture Πρόσβαση: 2/5/2019

‘Romanesque architecture’ https://en.wikipedia.org/wiki/ Romanesque_architecture Πρόσβαση: 2/5/2019

‘What’s the difference between Gothic and Romanesque architectures?’ https://www.quora.com/Whats-the-difference-betweenGothic-and-Romanesque-architectures Πρόσβαση: 2/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: ‘Church architecture’ https://en.wikipedia.org/wiki/Church_ architecture εικ. 2, 3, 4, 5, 16, 17: ‘Romanesque architecture’ εικ. 6, 7, 8, 9, 14, 15: ‘Gothic architecture’ εικ. 10: ‘Architecture of cathedrals and great churches’ εικ. 11, 12: ‘What’s the difference between Gothic and Romanesque architectures?’ εικ. 13: ‘CATHEDRAL QUEST’

255 ΙΣΤΟΡΙΚΉ ΕΞΈΛΙΞΗ ΝΑΟΔΟΜΊΑΣ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Τάντσης, Α., (2012), Η αρχιτεκτονική σύνθεση στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη, University Studio Press

Krautheimer, R., (1991), Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή αρχιτεκτονική, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Stewart, C., (1954), Early Christian, Byzantine and Romanesque architecture, London, Longmans, Green and Co. ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘How did Christian Church Architecture evolve in the West?’ https://dailyhistory.org/How_did_Christian_Church_Architecture_ evolve_in_the_West%3F Πρόσβαση: 2/5/2019

‘Church architecture’ https://en.wikipedia.org/wiki/Church_ architecture#The_Reformation_and_its_influence_on_church_architecture Πρόσβαση: 2/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: ‘EARLY CHRISTIAN ARCHITECTURE’ https://www.pitt. edu/~tokerism/0040/syl/christian.html εικ. 2: https://www.viator.com/en-ZA/tours/Rome/Z-Catacombs-ChristianTour-Rome-drive-to-Ancient-Appian-Way/d511-21340P23 εικ. 3: Τάντσης, Α., (2012), Η αρχιτεκτονική σύνθεση στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη, σελ. 39 εικ. 4: ‘Ο αρχικός ναος της Αναστάσεως στην Ιερουσαλήμ – 4ος αιώνας’http://www.hellenicarmors.gr/o-arxikos-naos-tis-anastaseos-stinieroysalim/ εικ. 5: https://slideplayer.gr/slide/11370257/ εικ. 6: http://www.hellenicaworld.com/Greece/Literature/Various/en/ ByzantineChurchesInConstantinople.html εικ. 7: ‘The Architecture of San Marco from 832 to 1204’ http:// venice11.umwblogs.org/the-architecture-of-san-marco-from-832-to-1204/ εικ. 8: ‘Romanesque architecture’ https://en.wikipedia.org/wiki/ Romanesque_architecture εικ. 9: ‘Ναός Αγίων Αποστόλων, Θεσσαλονίκη’ http://odysseus.culture. gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1682 εικ. 10: ‘Gothic architecture’ https://en.wikipedia.org/wiki/Gothic_ architecture

256

3.

ΜΕΡΟΣ

Κ ΟΛ Ά Ζ ‘«Ασπίδα» στη Μονή Δαφνίου’ https://www.archaiologia.gr/ blog/ ‘Αρχαιολογικός Χώρος Αγίου Παταπίου’ http://discoververia. gr/arxaiologikos-xoros-agio-patapiou-2/ ‘Ηράκλειο: Πόλος έλξης ο ιστορικ ός ναός του Αγ Πέτρου που γιορτάζει με 6 ήμερο εκ δηλώσεων’ http://www.ert.gr/ perifereiakoistathmoi/chania/iraklio-polos-elxis-o-istorikos-naos-tou-agpetrou-pougiortazi-6-imero-ekdiloseon/ ‘Η ΚΡΥΠΤΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ’ https://www.ekklisiaonline.gr/ekklisiaonline/ikryptitou-ierou-naou-agiou-dimitriou-thessalonikis/ ‘Παναγιά του Μπούργκου (της χώρας)’ https://tourism.rhodes.gr.148251-154-143.smartculture-webgis.eu/?p=6218 ‘Παναγία του Κ άστρου’ http://www.wondergreece.gr/v1/el/Perioxes/ Rodos/Politismos/Mnimeia_Aksiotheata/6191-Panagia_toy_Kastroy ΆΓΙΟ Σ Δ ΗΜ Ή Τ Ρ Ι Ο Σ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., & Τούρτα, Α. Γ. (1997). Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Αθήνα: Κάπον.

Ορλάνδος, Α. Κ. (1994). Η ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική της Μεσογειακής λεκάνης: μελέτη περί της γενέσεως, της καταγωγής, της αρχιτεκτονικής μορφής και της διακοσμήσεως των χριστιανικών οίκων λατρείας από των αποστολικών χρόνων μέχρις Ιουστινιανού (2η εκδ.). Αθήναι: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

Σωτηρίου, Γ. Α. 1., & Σωτηρίου, M. Γ. (1952). Η βασιλική του Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης. Εν Αθήναις: [H εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία].

Χλέπα, Ε., (2011), Τα βυζαντινά μνημεία στη νεότερη Ελλάδα, ιδεολογία και πρακτική των αποκαταστάσεων, 1833-1939, Αθήνα, Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ

257 ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Ιερός ναός Αγίου Δημητρίου’ http://www.inad.gr/ Πρόσβαση: 3/5/2019

‘Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου’ http://www.religiousgreece.gr/westcentral-macedonia/-/asset_publisher/3qIw8hzBmYgG/content/i-n-agioudemetriou Πρόσβαση: 3/5/2019

‘Ναός Αγίου Δημητρίου’ https://inthessaloniki.com/el/ Πρόσβαση: 3/5/2019

‘Ο ναός του Αγίου Δημητρίου’ http://exploringbyzantium.gr/ Πρόσβαση: 3/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: ‘Ι. Ν. Αγίου Δημητρίου’ εικ. 2: ‘Θεσσαλονίκη 1917: Οι αποζημιώσεις και η περίθαλψη των πυροπαθών’ https://www.pemptousia.gr/2017/08/thessaloniki-1917-iapozimiosis-ke-i-perithalpsi-ton-piropathon/ εικ. 3: ‘Το έπος της αναστήλωσης της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη’ http://ikivotos.gr/post/3503/to-epos-thsanasthlwshs-ths-ekklhsias-toy-agioy-dhmhtrioy-sth-thessalonikh εικ. 4, 5: Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., & Τούρτα, Α. Γ. (1997) εικ. 6,7,9,10,11: Σωτηρίου, Γ. Α. 1., & Σωτηρίου, M. Γ. (1952) εικ. 8: ‘Θεσσαλονίκη Άγιος Δημήτριος’ https://www.benaki.gr/index.php?option=com_ collectionitems&view=collectionitem&id=135484&Itemid=&lang=el εικ. 12: Χλέπα, Ε., (2011) σελ. 184 εικ. 13: ‘Η ΚΡΥΠΤΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ’ https://www.ekklisiaonline.gr/ekklisiaonline/i-kryptitou-ierou-naou-agiou-dimitriou-thessalonikis/ εικ. 14: ‘Ναός Αγίου Δημητρίου’ https://www.thessalonikiguide.gr/place/ agios-dimitrios/

258 ΚΑΘΟΛΙΚΌ ΜΟΝΉΣ ΒΛΑΤΆΔΩΝ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Μαντοπούλου - Παναγιωτοπούλου, Θ. Σ., & Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τμήμα Αρχιτεκτόνων. (1989). Θρησκευτική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία φάση της Τουρκοκρατίας (1839-1912): εκκλησίες, συναγωγή, τζαμιά. σελ. 387 - 406

Μαυροπούλου - Τσιούμη, Χ., (1987), Μονή Βλατάδων, Θεσσαλονίκη, Ίδρυμα μελετών χερσονήσου του Αίμου

Ξυγγόπουλος, Α., (2007), Τέσσαρες μικροί ναοί της Θεσσαλονίκης, εκ των χρόνων των Παλαιολόγων, Θεσσαλονίκη, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, σελ. 58 - 75 ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Ιερά Μονή Βλατάδων’ http://www.religiousgreece.gr/ mnemeia-unesco/-/asset_publisher/F5tWoCMp8k2H/content/iera-moneblatadon Πρόσβαση: 3/5/2019

‘Μονή Βλατάδων – Άνω Πόλη’ https://inthessaloniki.com/el/ Πρόσβαση: 3/5/2019

‘Μονή Βλατάδων’ http://vizantinoinaoi.pbworks.com/w/ page/112499716/MONH%20B%CE%9B%CE%91%CE%A4%CE%91%CE %94%CE%A9%CE%9D Πρόσβαση: 3/5/2019

‘Το καθολικό της Μονής Βλατάδων’ http://exploringbyzantium. gr/EKBMM/Πρόσβαση: 3/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: http://vizantinoinaoi.pbworks.com εικ. 2: https://www.youtube.com/watch?v=cDoqHHmEqhA εικ. 3: http://exploringbyzantium.gr εικ. 4: Ξυγγόπουλος, Α., (2007), 63 εικ. 5: Ξυγγόπουλος, Α., (2007), 66 εικ. 6: Μαυροπούλου - Τσιούμη, Χ., (1987), 24 εικ. 7: Ξυγγόπουλος, Α., (2007), 67 εικ. 8, 9: Μαντοπούλου - Παναγιωτοπούλου, Θ. Σ., (1989), 391, 392 εικ. 10: Μαυροπούλου - Τσιούμη, Χ., (1987), 2 εικ. 11: Μαυροπούλου - Τσιούμη, Χ., (1987), 28 εικ. 12: Ξυγγόπουλος, Α., (2007), 60

259 ΣΩΤΕΊΡΑ ΛΥΚΌΔΗΜΟΥ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

BOURAS, C., (2011), Η αρχιτεκτονική της Σωτείρας Λυκοδήμου Αθηνών, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 25, 11-24. doi: http://dx.doi.org/10.12681/dchae.405

Χλέπα, Ε., (2011), Τα βυζαντινά μνημεία στη νεότερη Ελλάδα, ιδεολογία και πρακτική των αποκαταστάσεων, 1833-1939, Αθήνα, Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών’ http://www.eie.gr/ archaeologia/gr/06_DELTIA/file10.aspx Πρόσβαση: 3/5/2019

‘Ι. Ν. Σωτείρας Λυκοδήμου(Ρωσική Εκκλησία)’ http://www. religiousgreece.gr/athens-attica/-/asset_publisher/lpcrESlL5iOO/content/ soteira-lykodemou Πρόσβαση: 3/5/2019

‘Ρωσική Εκκλησία’ https://www.gtp.gr/TDirectoryDetails. asp?ID=80370&lng=1 Πρόσβαση: 3/5/2019

‘Σωτείρα Λυκοδήμου ή Ρώσικη εκκλησία’ http:// byzantineathensen.weebly.com/1-sotira-lykodimou-or-russian-church.html Πρόσβαση: 3/5/2019

‘ΣΩΤΗΡΑ ΛΥΚΟΔΗΜΟΥ’ http://www.byzantineathens.com Πρόσβαση: 3/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: ‘Ι. Ν. Σωτείρας Λυκοδήμου(Ρωσική Εκκλησία)’ ttp://www. religiousgreece.gr/athens-attica/-/asset_publisher/lpcrESlL5iOO/content/ soteira-lykodemou εικ. 2: ‘ΣΩΤΗΡΑ ΛΥΚΟΔΗΜΟΥ’ http://www.byzantineathens.com εικ. 3: ‘ΣΩΤΗΡΑ ΛΥΚΟΔΗΜΟΥ’ http://www.byzantineathens.com εικ. 4: ‘ΣΩΤΗΡΑ ΛΥΚΟΔΗΜΟΥ’ http://www.byzantineathens.com εικ. 5: BOURAS, C. (2011), 13 εικ. 6,7: ‘Ναός Σωτείρας του Λυκοδήμου (Ρωσική Εκκλησία) - Copyright’ http://www.wondergreece.gr/v1/el/Perioxes/N_Attikis/ Politismos/Ekklisies_Monastiria/7870-Nao_s_Swteiras_toy_Lykodi_moy_ Rwsiki_Ekklisi_a εικ. 8: BOURAS, C. (2011), 18

260 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΌΣ ΧΏΡΟΣ ΆΓΙΟΥ ΠΑΤΆΠΙΟΥ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος. Τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, Ελλάδα. 4η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων, Ελλάδα. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, & Εθνικό Συνέδριο. (2009). Ηπιες επεμβάσεις για την προστασία των ιστορικών κατασκευών: νέες τάσεις σχεδιασμού : πρακτικά 3ου Εθνικού Συνεδρίου 9-11 Απριλίου 2009. Θεσσαλονίκη: Ιανός. ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ’ https:// www.culture.gr/anaskafes/pdfs/11_EBA.pdf Πρόσβαση: 4/5/2019

‘Αρχαιολογικός Χώρος Αγίου Παταπίου’ http://discoververia. gr/arxaiologikos-xoros-agio-patapiou-2/ Πρόσβαση: 4/5/2019

‘Αρχαιολογικός χώρος Αγίου Παταπίου στη Βέροια’ http:// odysseus.culture.gr/h/3/gh351.jsp?obj_id=5108 Πρόσβαση: 4/5/2019

‘Η πόλη’ http://exploringbyzantium.gr/EKBMM/ Page?name=monument&lang=gr&id=6&sub=641&sub2=147 Πρόσβαση: 4/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: ‘Αρχαιολογικός Χώρος Αγίου Παταπίου’ εικ. 2: ‘Αρχαιολογικός χώρος Αγίου Παταπίου στη Βέροια’ εικ. 3: ‘Αρχαιολογικός Χώρος Αγίου Παταπίου’ εικ. 4: ‘Η πόλη’ εικ. 5: ‘11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ’ εικ. 6: ‘11η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ’ εικ. 7: ‘Η παλαιοχριστιανική Βέροια αποκαλύπτεται’ https://www. youtube.com/watch?v=ZqE7Qy73iNI εικ. 8: ‘Φωτογραφίες από τον βυζαντινό ναό του αγίου Πατάπιου στην Βέροια’ https://odosell.blogspot.com/2011/11/blog-post_5059.html

261 Ν ΑΌΣ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣ ΤΕΓΈΑΣ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Γρηγοράκης, Ν., (1988). Η αγιογράφηση του Αγήνωρ Αστεριάδη στο βυζαντινό ναό της Παλαιάς Επισκοπής Τεγέας.

Χλέπα, Ε., (2011), Τα βυζαντινά μνημεία στη νεότερη Ελλάδα, ιδεολογία και πρακτική των αποκαταστάσεων, 1833-1939, Αθήνα, Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ

ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου(Παλαιά Επισκοπή)’ http:// www.religiousgreece.gr/peloponnese/-/asset_publisher/J4zsS00HlAz5/ content/episkope-tegeas Πρόσβαση: 4/5/2019

‘Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Επισκοπή Τεγέας’ http://www.arcadiaspot.gr/2014/11/iera-moni-koimiseos-theotokou-tegeas. html Πρόσβαση: 4/5/2019

‘Ο Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Επισκοπή Τεγέας’ http://www.arcadiaportal.gr/news/o-naos-koimiseos-tis-theotokoy-stinepiskopi-tegeas Πρόσβαση: 4/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: ‘Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου(Παλαιά Επισκοπή)’ http:// www.religiousgreece.gr/peloponnese/-/asset_publisher/J4zsS00HlAz5/ content/episkope-tegeas εικ. 2: Γρηγοράκης, Ν., (1988) εικ. 3: Χλέπα, Ε., (2011) εικ. 4: Χλέπα, Ε., (2011) εικ. 5: Χλέπα, Ε., (2011) εικ. 6: Χλέπα, Ε., (2011) εικ. 7: Γρηγοράκης, Ν., (1988) εικ. 8: ‘Ναός Επισκοπής Τεγέας’ http://arcadia.ceid.upatras.gr/arkadia/ monchu/naoepiteg.htm

262 ΚΑΘΟΛΙΚΌ ΜΟΝΉΣ ΔΑΦΝΊΟΥ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Λαμπάκης, Γ. (1889). Χριστιανική αρχαιολογία της Μονής Δαφνίου. Εν Αθήναις: Εκ του τυπογραφείου Αλεξ. Παπαγεωργίου.

Χλέπα, Ε., (2011), Τα βυζαντινά μνημεία στη νεότερη Ελλάδα, ιδεολογία και πρακτική των αποκαταστάσεων, 1833-1939, Αθήνα, Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Η μονή Δαφνίου’ http://exploringbyzantium.gr/ Πρόσβαση: 5/5/2019

‘Ιερά Μονή Δαφνίου’ http://www.religiousgreece.gr/mnemeiaunesco/-/asset_publisher/F5tWoCMp8k2H/content/iera-mone-daphniou Πρόσβαση: 5/5/2019

‘Μονή Δαφνίου: Ο Θησαυρός της Δυτικής Αττικής’ https:// www.ctview.gr/moni-dafnioy-o-thisayros-tis-dytikis-at/48757 Πρόσβαση: 5/5/2019

‘Μονή Δαφνίου’ http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_ id=1514 Πρόσβαση: 5/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1, 18: ‘Μονή Δαφνίου: Ο Θησαυρός της Δυτικής Αττικής’ εικ. 2: Χλέπα, 2011, σελ. 92 εικ. 3, 8: ‘Μονή Δαφνίου, Οδοιπορικό στο Mνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς’ http://peritexnisologos.blogspot. com/2015/01/m.html εικ. 4: http://xpolis.blogspot.com/2014/06/maurice-barres-1900.html εικ. 5: Χλέπα, 2011, σελ. 84 εικ. 6: Χλέπα, 2011, σελ. 94 εικ. 7: http://www.nhmuseum.gr/el/fakelos-syllogon/antikeimena/25295_el/ εικ. 9: https://eclass.uoa.gr/modules/document/file.php/ARCH396/ Didaktiko%20yliko/PanKal38.htm εικ. 10: http://gtatm.web.auth.gr/mones/MONH-DAFNIOY.pdf εικ. 11: Λαμπάκης, 1889, σελ. 105 εικ. 12, 13: Χλέπα, 2011, σελ. 77 εικ. 14, 15, 17: ‘Στο εσωτερικό της Μονής Δαφνίου μετά από δεκαετίες...’ https://beneas13.blogspot.com/2017/04/blog-post_12.html εικ. 16: ‘Μονή Δαφνίου: Το απόλυτο βυζαντινό αριστούργημα στην Αττική, ένα εκ των σπουδαιότερων μνημείων της Μεσογείου!’ https://www.travelstyle.gr/moni-dafniu-vizadino-aristurgima-stin-atiki/

263 εικ. 19: ‘Επίσκεψη στη Μονή Δαφνίου’ http://www.fysiolatris.net/index. php/ekdrtmhma/ekdrdone/1166-episkepsi-sti-moni-dafniou εικ. 20: ‘«Ασπίδα» στη Μονή Δαφνίου’ https://www.archaiologia.gr/ blog/

ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΌΣ ΝΑΌΣ ΣΙΣΑΝΊΟΥ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Εταιρεία Ερευνας και Προώθησης της Επιστημονικής Αναστήλωσης Μνημείων. (2008). Στέγαστρα και κελύφη προστασίας αρχαιολογικών χώρων: πρακτικά ημερίδας 1η Ιουνίου 2007, Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη: ΕΤΕΠΑΜ.

Πέτκος, A., Ανασκαφή μεσοβυζαντινού ναού στο Σισάνι Κοζάνης: νέα στοιχεία για την επισκοπή Σισανίου, Μακεδονικά, 32|2000, 313-338 ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Εκκλησίες Κοζάνης’ http://www.visitwestmacedonia.gr/el/ politismos-kozanis/ekklisies# Πρόσβαση: 5/5/2019

‘Επισκοπικός Ναός Σισανίου’ http://odysseus.culture.gr/h/2/ gh251.jsp?obj_id=17961 Πρόσβαση: 5/5/2019

‘Στην Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σισανίου’ http://www.mikrovalto.gr/index.php?option=com_content&view=ar ticle&id=2531:2013-04-20-01-39-46&catid=77:2011-05-05-12-4032&Itemid=398 Πρόσβαση: 5/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: ‘Στην Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Σισανίου’ εικ. 2: Πέτκος, σελ. 332 εικ. 3: Πέτκος, σελ. 329 εικ. 4: ‘Κοζάνη – Σιάτιστα – Μπούρινος – Σισάνι – Μικρόκαστρο – Παλαιόκαστρο’ http://religioustourism.gr/ Πρόσβαση: 15/1/2019 εικ. 5: Πέτκος, σελ. 330 εικ. 6: ‘Η τιμητική εκδήλωση για τον αρχαιολόγο Σωτήρη Κίσσα στο Σισάνι’ http://kozani.tv/index.php/ Πρόσβαση: 15/1/2019 εικ. 7: ‘Επισκοπικός Ναός Σισανίου’ εικ. 8: ‘Η τιμητική εκδήλωση για τον αρχαιολόγο Σωτήρη Κίσσα στο Σισάνι’ εικ. 9: Πέτκος, σελ. 334 εικ. 10: Στέγαστρα και κελύφη προστασίας αρχαιολογικών χώρων, σελ. 16

264 ΡΟΤΟΝΤΑ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Θεοχαρίδου, Κ., (1992), Η Ροτόντα της Θεσσαλονίκης. Νέα στοιχεία και αποσαφηνίσεις με αφορμή τις αναστηλωτικές εργασίες, Δελτίον XAE 16 (1991-1992), Περίοδος Δ’. Στη μνήμη του André Grabar (1896-1990)• Σελ. 57-76, Αθήνα

Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., & Τούρτα, Α. Γ. (1997). Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Αθήνα: Κάπον., σελ. 48 - 69

Μουτσόπουλος, Ν. Κ., Κατσαρός, Β., Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, & Πολιτιστική Εταιρεία Επιχειρηματικών Βορείου Ελλάδος. (2013). Η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη: αρχαιολογική έρευνα και αναστήλωση του μνημείου. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη. ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Η Ροτόντα (ναός Αγίου Γεωργίου)’ http://exploringbyzantium. gr/EKBMM/Page?name=monument&lang=gr&id=6&sub=637&sub2=132 Πρόσβαση: 6/5/2019

‘Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα)’ http://www.religiousgreece. gr/mnemeia-unesco/-/asset_publisher/F5tWoCMp8k2H/content/i-n-agiougeorgiou-rotonta- Πρόσβαση: 6/5/2019

‘Ροτόντα’ http://galeriuspalace.culture.gr/mnimeia/rotonta/ Πρόσβαση: 6/5/2019

‘Ροτόντα, Θεσσαλονίκη’ http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251. jsp?obj_id=1812 Πρόσβαση: 6/5/2019

‘Το εμβληματικότερο μνημείο της πόλης διχάζει για τον σταυρό’ https://thessmemory.wordpress.com/ Πρόσβαση: 6/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: openhousethessaloniki.gr εικ. 2, 3, 18, 19: ‘Ροτόντα’ εικ. 2, 6, 7, 17: Μουτσόπουλος, Ν. Κ., (2013) εικ. 5: Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ε., & Τούρτα, Α. Γ. (1997) εικ. 8: https://www.lifo.gr/articles/retronaut_articles/121983 εικ. 9: ‘Το εμβληματικότερο μνημείο της πόλης διχάζει για τον σταυρό’ εικ. 10, 11, 12, 13, 14: Θεοχαρίδου, Κ., (1992) εικ. 15: http://www.thetoc.gr/magazine/ksanarxise-o-polemos-gia-ti-rotonta εικ. 16: ‘Ι. Ν. Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα)’ εικ. 20: https://parallaximag.gr/agenda/mousiki/mia-yperochi-synavlia-stirotonta-me-eleftheri-eisodo

265 Ν ΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Ελλάδα. Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, Κόλλιας, Η., & Ελλάδα. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. (2007). 15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου: πρακτικά του διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου : Ρόδος 14-18 Νοεμβρίου 2001 = 15 years of restoration in the medieval town of Rhodes : proceedings of the international symposium. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Διαχείρησης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών έργων. Σελ. 370-393

Ελλάδα. Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων, Μανούσου-Ντέλλα, Κ., & Ελλάδα. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. (2001). Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου: έργα αποκατάστασης (1985-2000). Ρόδος: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Διαχείρησης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών έργων. Σελ. 43,61,106 ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Αποκατάσταση και ανάδειξη εκκλησίας Παναγίας του Κάστρου στη Ρόδο’ https://www.culture.gr/el/service/SitePages/view. aspx?iiD=3032#prettyPhoto Πρόσβαση: 6/5/2019

‘Η τυπολογία των εκκλησιών της Ρόδου κατά την ιπποτοκρατία (1309-1522)’ https://independent.academia.edu/ GeorgiosNtellas Πρόσβαση: 6/5/2019

‘Ιερός Ναός Παναγίας του Κάστρου’ http://www.imr.gr/ article/423/ieros-naos-panagias-toy-kastroy Πρόσβαση: 6/5/2019

‘Οι Παναγιές της Ρόδου’ https://oikologicarodiaka.wordpress. com/2011/08/17/ Πρόσβαση: 6/5/2019

‘Παναγία του Kάστρου, μεσαιωνική πόλη Ρόδου’ http:// odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1721 Πρόσβαση: 6/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1, 6, 15: ‘Παναγιά του Κάστρου’ http://tourism.rhodes.gr.148-251154-143.smartculture-webgis.eu/?p=6157 εικ. 2, 3, 4, 7, 8, 9, 12: 15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου: πρακτικά του διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου (2007) εικ. 5, 10: ‘Η τυπολογία των εκκλ ησιών της Ρόδου κ ατά την ιπποτοκρατία (1309-1522)’ σελ. 83 και 90

266 εικ. 11: ‘Θρησκευτικές διαδρομές στην κοσμοπολίτικη Ρόδο’ https:// www.rhodes.gr/touristikos-odigos/#1455799831622-7dfa979d-7087 εικ. 13: ‘Παναγία του Κάστρου’ http://www.wondergreece.gr/v1/el/ Perioxes/Rodos/Politismos/Mnimeia_Aksiotheata/6191-Panagia_toy_ Kastroy εικ. 14: ‘Οι Παναγιές της Ρόδου’

ΜΟΝΉ ΑΓΊΟΥ ΠΈΤΡΟΥ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Χρονάκη, Δ., Καλομοιράκης, Δ., (2004), Ο ναός του Αγίου Πέτρου των Δομηνικανών στο Ηράκλειο, Πεπραγμένα Θ’ διεθνούς Κρητολογικού συνεδρίου, Τόμος Β2, Ηράκλειο 2004 (σελ. 119-137), Ηράκλειο, Εταιρία Κρητικών Ιστορικών Μελετών

Delinikola, E., Chronaki, D., Kalomoirakis, D., (2008), Restoration of the Dominican church of St Peter in Herakleion, Crete, Routes of faith in the Medieval Mediterranean, History, Monuments, People, Pilgrimage Perspectives, Proceedings of an international symposium, Thessalonike 7-10/11/2007 (σελ. 430-440, 531-534), Thessalonike, European Centre of Byzantine and Post-Byzantine Monuments

Gerola, G., (1993), Βενετικά μνημεία της Κρήτης (εκκλησίες), Κρήτη, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Αγιος πέτρος των Δομινικανων, Πάνος Κατσαχνιάς, Εργοταξιακά θέματα’ http://www.ergotaxiaka.gr/article.php?ID=212 Πρόσβαση: 7/5/2019

‘Ιερός Ναός Άγιου Πέτρου των Δομηνικανών στο Ηράκλειο Κρήτης’ https://diastylos.gr/portfolio_page/ieros-naos-agiou-petroudominikanon-s/#! Πρόσβαση: 7/5/2019

‘Ιερός Ναός Αγίων Πέτρου & Παύλου’ http://orthodoxcrete. com/el/places/st-peter-st-paul-church/ Πρόσβαση: 7/5/2019

‘Μονή Αγίου Πέτρου και Παύλου’ https://www.heraklion.gr/ ourplace/st-peter-paul/peter-paul.html Πρόσβαση: 7/5/2019

‘Ναός Πέτρου και Παύλου, Ηράκλειο’ http://www.travel-crete. gr/el/travelguide/saints-peter-and-paul-heraklion Πρόσβαση: 7/5/2019

267 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: ‘Ηράκλειο: Πόλος έλξης ο ιστορικός ναός του Αγ Πέτρου που γιορτάζει με 6 ήμερο εκδηλώσεων’ http://www.ert.gr/perifereiakoistathmoi/chania/iraklio-polos-elxis-o-istorikos-naos-tou-ag-petrou-pougiortazi-6-imero-ekdiloseon/ εικ. 2: Χρονάκη, Δ., Καλομοιράκης, Δ., (2004) εικ. 3: Gerola, G., (1993) εικ. 4, 5: Delinikola, E., Chronaki, D., Kalomoirakis, D., (2008) εικ. 6, 7: https://diastylos.gr/portfolio_page/ieros-naos-agiou-petroudominikanon-s/#! εικ. 8: ‘Στο επίκεντρο ο ναός του Αγίου Πέτρου στο Μπεντενάκι Το πρόγραμμα των εξαήμερων εκδηλώσεων’ http://www.cretewoman.gr εικ. 9: ‘agios petros dominikanon iraklio’ https://cretedoc.gr/6imeroekdiloseon-polos-elxis-o-istorikos-naos-tou-agiou-petrou-programma/agiospetros-dominikanon-iraklio-1/ εικ. 10: ‘Άγιος Πέτρος : Θεία Λειτουργία στη Ρωσική Γλώσσα - Προωθούν τον θρησκευτικό τουρισμό στο Ηράκλειο’ https:// flashnews.gr/post/131584/agios-petros-8ia-litourgia-sti-rosiki-glosaproo8oun-ton-8riskeftiko-tourismo-sto-iraklio εικ. 11, 12, 13: Delinikola, E., Chronaki, D., Kalomoirakis, D., (2008) εικ. 14, 15: https://diastylos.gr/portfolio_page/ieros-naos-agiou-petroudominikanon-s/#!

ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΟΥ ΜΠΟΥΡΓΚΟΥ ΒΙ ΒΛ ΙΟΓ Ρ Α Φ Ί Α

Ελλάδα. Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, Κόλλιας, Η., & Ελλάδα. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. (2007). 15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου: πρακτικά του διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου : Ρόδος 14-18 Νοεμβρίου 2001 = 15 years of restoration in the medieval town of Rhodes : proceedings of the international symposium. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Διαχείρησης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών έργων. Σελ. 370-393

Ελλάδα. Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων, Μανούσου-Ντέλλα, Κ., & Ελλάδα. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. (2001). Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου: έργα αποκατάστασης (1985-2000). Ρόδος: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Διαχείρησης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών έργων. Σελ. 43,61,106

268

Ελλάδα. Ταμείο Διαχείρισης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών Έργων, Μανούσου-Ντέλλα, Κ., Ντέλλας, Γ., & Ελλάδα. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. (2008). Μεσαιωνική πόλη Ρόδου: έργα αποκατάστασης (2000-2008). Ρόδος: Υπουργείο Πολιτισμού, Ταμείο Διαχείρησης Πιστώσεων για την Εκτέλεση Αρχαιολογικών έργων. Σελ. 120-124

Μπούρας, Χ. Θ., & Τουρνικιώτης, Π. (2010). Συντήρηση, αναστήλωση και αποκατάσταση μνημείων στην Ελλάδα, 1950-2000. Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς. Σελ.207-227 ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Αποκατάσταση των εκκλησιών της Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου και πολιτιστική αξιοποίηση’ https://independent.academia. edu/GeorgiosNtellas Πρόσβαση: 7/5/2019

‘Η πολιτική για τον σχεδιασμό του χώρου και την διαχείριση των μνημείων στην πόλη της Ρόδου κατά την ιταλική κατοχή’ https://www.archaiologia.gr/blog/2009/08/20/ Πρόσβαση: 7/5/2019

‘Η τυπολογία των εκκλησιών της Ρόδου κατά την ιπποτοκρατία (1309-1522)’ https://independent.academia.edu/ GeorgiosNtellas Πρόσβαση: 7/5/2019

‘Ο μετασχηματισμός της Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου σε χώρο πολιτισμού και εκπαίδευσης των πολιτών’ http://users.auth.gr/ papayian/matterial_knowledge/rhodes_castle.pdf Πρόσβαση: 7/5/2019

‘Οι Παναγιές της Ρόδου’ https://oikologicarodiaka.wordpress. com/2011/08/17/ Πρόσβαση: 7/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1, 12: ‘Παναγιά του Μπούργκου (της χώρας)’ https://tourism. rhodes.gr.148-251-154-143.smartculture-webgis.eu/?p=6218 εικ. 2, 3, 4, 5, 6, 13, 14, 15, 16: 15 χρόνια έργων αποκατάστασης στη Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου: πρακτικά του διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου (2007) εικ. 7: ‘Η τυπολογία των εκκλησιών της Ρόδου κατά την ιπποτοκρατία (1309-1522)’ σελ. 89 εικ. 8, 9, 10, 11: ‘Παναγία του Μπούργκου στη Ρόδο-3D model’ http://isxedio.gr/catalogos/31-3d-d/99-panagia-toy-mpo-rgcoy-3d-model/ εικ. 17: ‘Μια βραδιά με φεγγάρι στην Παναγιά του Μπούργκου’ https://www.rodiaki.gr/article/285699/mia-bradia-me-feggari-sthn-panagiatoy-mpoyrgkoy

269

4.

ΜΕΡΟΣ

Κ ΟΛ Ά Ζ ‘Blackfriars Priory / Feilden Clegg Bradley Studios’ https:// www.archdaily.com/153487/blackfriars-priory-feilden-clegg-bradley-studios ‘Preserving the Sense of Community: From Church to Rec Center’ https://www.archdaily.com/ ‘Chiesa di Santa Maria del Gesù’ http://www.consorzioturisticomodica.it ‘Interior Remodeling of St. Moritz Church / John Pawson ’ https://www.archdaily.com/ ‘Monastery of San Juan Cover / BSA ’ https://www.archdaily.com ‘Ptuj Performance Center /ENOTA’ https://www.archdaily.com

ST. MORITZ CHURCH ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

Foges, C., (2014, 16 Μαΐου), St. Moritz Church by John Pawson, Πρόσβαση: 8/5/2019 από https://www.architecturalrecord.com/ articles/7696-st-moritz-church-by-john-pawson?

Schoof, J., (2013, 5 Ιουλίου), Meditation in White: John Pawson’s Conversion of St Moritz Church Augsburg, Πρόσβαση: 8/5/2019 από https://www.detail-online.com/article/meditation-in-whitejohn-pawsons-conversion-of-st-moritz-church-augsburg-16543/

‘Church of St. Moritz’ https://www.moritzkirche.de/kirche-stmoritz Πρόσβαση: 8/5/2019

‘Interior Remodeling of St. Moritz Church / John Pawson’ https://www.archdaily.com/456312/interior-remodelling-st-moritz-churchjohn-pawson Πρόσβαση: 8/5/2019

‘Moritzkirche’ http://www.johnpawson.com/works/moritzkirche Πρόσβαση: 8/5/2019

‘St Moritz Church by John Pawson’ https://www.dezeen. com/2013/07/31/st-moritz-church-by-john-pawson/Πρόσβαση: 8/5/2019

‘St. Moritz Church by John Pawson’ https://startuptemplesjsu. files.wordpress.com/2016/02/st-mortiz-church-germany-ausburg.pdf Πρόσβαση: 8/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: ‘Interior Remodeling of St. Moritz Church / John Pawson’ https://www.archdaily.com/456312/interior-remodelling-st-moritz-churchjohn-pawson

270 εικ. 2: ‘Church of St. Moritz’ https://www.moritzkirche.de/kirche-st-moritz εικ. 3 - 11: ‘Interior Remodeling of St. Moritz Church / John Pawson’

SANTA MARIA DEL JESU ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Chiesa di Santa Maria del Gesù’ http://www. consorzioturisticomodica.it/da-scoprire/chiese-e-monumenti/138-chiesadi-santa-maria-del-ges%C3%B9.html#descrizione Πρόσβαση: 9/5/2019 Μετάφραση: Αρακαδάκη Μαρία

‘Complesso Conventuale di Santa Maria del Gesù’ https://www.archilovers.com/projects/67234/complesso-conventuale-disanta-maria-del-gesu.html#info Πρόσβαση: 9/5/2019 Μετάφραση: Αρακαδάκη Μαρία

‘MODICA: THE CHURCH OF SANTA MARIA DEL GESÙ’ http://www.cosmoibleo.com/en/monumenti/modica-the-church-ofsanta-maria-del-gesu/ Πρόσβαση: 9/5/2019

‘Santa Maria del Gesù - Modica’ https://santamariadelgesu. wordpress.com/ Πρόσβαση: 9/5/2019 Μετάφραση: Αρακαδάκη Μαρία

ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: ‘MODICA: THE CHURCH OF SANTA MARIA DEL GESÙ’ εικ. 2: ‘Convento e Chiesa S.M. Gesù’ http://www.costierabarocca.it/ modica_000014.htm εικ. 3: ‘Un tesoro nella Contea di Modica: S. Maria del Gesù’ https:// www.bta.it/txt/a0/06/bta00699.html εικ. 4: ‘Chiesa Di Santa Maria Del Gesù – Modica (RG)’ http://www. officinerestauro.com/chiesa-santa-maria-del-gesu-modica-rg/#prettyPhoto εικ. 5, 8, 9, 10, 11, 12, 13: ‘Complesso Conventuale di Santa Maria del Gesù’ εικ. 6, 15: ‘Santa Maria del Gesù’ https://www.tripadvisor.com.gr/ Attraction_Review-g616190-d3359574-Reviews-Santa_Maria_del_GesuModica_Province_of_Ragusa_Sicily.html εικ. 7: ‘Chiesa di Santa Maria del Gesù (Modica)’ https://it.wikipedia. org/wiki/Chiesa_di_Santa_Maria_del_Ges%C3%B9_(Modica) εικ. 14: ‘Chiesa di Santa Maria del Gesù’ εικ. 16, 17, 18: https://www.facebook.com/pg/s.mariadelgesu/ about/?ref=page_internal

271 BLACKFRIARS PIORY ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘Blackfriars’ http://www.visitgloucester.co.uk/things-to-do/ blackfriars-p129833 Πρόσβαση: 9/5/2019

‘Blackfriars, Gloucester’ https://en.wikipedia.org/wiki/ Blackfriars,_Gloucester Πρόσβαση: 9/5/2019

‘Blackfriars Priory’ https://fcbstudios.com/work/view/ blackfriars-priory Πρόσβαση: 9/5/2019

‘Blackfriars Priory back in business in Gloucester’ https:// www.bbc.com/news/uk-england-gloucestershire-18292352 Πρόσβαση: 9/5/2019

‘Blackfriars Priory / Feilden Clegg Bradley Studios’ https:// www.archdaily.com/153487/blackfriars-priory-feilden-clegg-bradley-studios Πρόσβαση: 9/5/2019

‘Our History - Gloucester Blackfriars’ http://www. gloucesterblackfriars.co.uk/our-history-index-maple Πρόσβαση: 9/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1, 5, 10: ‘Our History - Gloucester Blackfriars’ εικ. 2: ‘Gloucester Blackfriars (2) and Newport (Novus BurgoCastell Newydd ar Wsg)’ http://maryinmonmouth.blogspot.com/2009/07/ gloucester-blackfriars-and-newport.html εικ. 3: ‘Blackfriars, Gloucester’ εικ. 4: ‘Gloucester Beer & Cider Festival’ https://darrelkirby.wordpress. com/2013/03/17/gloucester-beer-cider-festival/ εικ. 6, 7, 8, 11: ‘Blackfriars Priory’ εικ. 9, 12: ‘Blackfriars’

SANTA MARIA DE VILANOVA DE LA BARCA ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘ANTIGA ESGLÉSIA PARROQUIAL’ http://invarquit. cultura.gencat.cat/Cerca/Fitxa?index=0&consulta=&codi=513 Πρόσβαση: 10/5/2019

‘Chiesa di Santa Maria Vilanova de la Barca’ http://www. laterizio.it/index.php?option=com_content&view=article&id=402%3Alepavimentazioni-in-laterizio-prodotti-e-scenariapplicativi&catid=83&Itemid=91 Πρόσβαση: 10/5/2019

272

‘Kirchensanierung in Vilanova de la Barca’ https://www. baunetzwissen.de/mauerwerk/objekte/kultur/kirchensanierung-in-vilanovade-la-barca-5129862 Πρόσβαση: 10/5/2019

‘The Ancient Church of Vilanova de la Barca’ https:// www.architecture.com/awards-and-competitions-landing-page/awards/ riba-international-prize/2018/the-ancient-church-of-vilanova-de-la-barca# Πρόσβαση: 10/5/2019

‘Vilanova de la Barca’ https://www.aleaolea.com/vdlb/ ny3cde6se3i368xz4a5t92qt2rpnsw Πρόσβαση: 10/5/2019

‘Vilanova de la Barca’ https://www.archilovers.com/ projects/201110/vilanova-de-la-barca.html#info Πρόσβαση: 10/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1-18: ‘Vilanova de la Barca’ https://www.archilovers.com/ projects/201110/vilanova-de-la-barca.html#info

MONA STERY OF SAN JUAN ΗΛ Ε Κ Τ Ρ Ο ΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘BSA, roof for church of the Monastery of San Juan in Burgos’ http://www.arquitecturaviva.com/en/Info/News/Details/8157 Πρόσβαση: 10/5/2019

‘Comienza el montaje de la cubierta sobre el Monasterio de San Juan’ http://www.elcorreodeburgos.com/noticias/burgos/comienzamontaje-cubierta-monasterio-san-juan_103520.html Πρόσβαση:10/5/2019

‘CUBIERTA MONASTERIO DE SAN JUAN / BURGOS’ http://bsaconsult.com/proyecto/cubierta-monasterio-de-san-juan-burgos/ Πρόσβαση: 10/5/2019

‘Cubierta para la ruina de la iglesia del Monasterio de San Juan (Burgos)’ https://www.reharq.com/cubierta-para-la-ruina-de-laiglesia-del-monasterio-de-san-juan-burgos/ Πρόσβαση: 10/5/2019

‘El Ayuntamiento de Burgos invertirá dos millones en la rehabilitación del Monasterio de San Juan’ https://www.europapress. es/castilla-y-leon/noticia-ayuntamiento-burgos-invertira-dos-millonesrehabilitacion-monasterio-san-juan-20181010102233.html Πρόσβαση: 10/5/2019

‘MONASTERIO DE SAN JUAN’ https://burgospedia1. wordpress.com/2010/09/15/monasterio-de-san-juan/ Πρόσβαση:10/5/2019

‘Monasterio de San Juan de Burgos’ https://www.monestirs. cat/monst/annex/espa/calleo/burgos/cjuanb.htm Πρόσβαση: 10/5/2019

273

‘Monastery of San Juan Cover / BSA’ https://www.archdaily. com/783820/cubierta-monasterio-de-san-juan-bsa Πρόσβαση: 10/5/2019

‘Roof for the ruins of the Monastery of San Juan in Burgos’ http://www.europeanheritageawards.eu/winners/roof-ruins-monastery-sanjuan-burgos/ Πρόσβαση: 10/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1,10, 11, 12, 13, 14, 15, 16: ‘Monastery of San Juan Cover / BSA’ εικ. 2: ‘El Monasterio de San Juan pasa a ser propiedad de la ciudad de Burgos’ http://www.elcorreodeburgos.com/noticias/burgos/monasteriosan-juan-pasa-ser-propiedad-ciudad-burgos_183471.html εικ. 3: ‘Ceremonia civil en el Monasterio de San Juan, Burgos’ https://4musicos.es/blog/ceremonia-civil-en-el-monasterio-de-san-juanburgos/ εικ. 4, 7: ‘Monasterio de San Juan de Burgos’ εικ. 5: ‘Comienza el montaje de la cubierta sobre el Monasterio de San Juan’ εικ. 6, 9, 18: ‘Cubierta para la ruina de la iglesia del Monasterio de San Juan (Burgos)’ εικ. 8: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Monasterio_de_San_Juan_ (Burgos)._Claustro.jpg εικ. 17, 20: ‘CUBIERTA MONASTERIO DE SAN JUAN / BURGOS’ εικ. 19: ‘‘BSA, roof for church of the Monastery of San Juan in Burgos’

274 DOMINICAN MONA STERY ΗΛ Ε Κ Τ Ρ Ο ΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

΄Dominican Monastery at Ptuj’ https://www.culture.si/en/ Dominican_Monastery_at_Ptuj Πρόσβαση: 11/5/2019

‘Dominican monastery Ptuj – event center’ http://www. nombiro.si/en/project/dominikanski-samostan-ptuj-prireditveni-center/ Πρόσβαση: 11/5/2019

‘Dominikanski samostan’ http://dominikanskisamostan. si/?lang=en Πρόσβαση: 11/5/2019

‘ptuj monastery turned performance center by enota’ https:// www.designboom.com/architecture/ptuj-monastery-turned-performancecenter-by-enota-10-02-2013/ Πρόσβαση: 11/5/2019

‘PTUJ PERFORMANCE CENTER’ https://www.enota.si/ galerija/2010060417122064?mode=all Πρόσβαση: 11/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1,6,7,9,10,11,12,13,14,16,17: ‘Ptuj Performance Center / ENOTA’ https://www.archdaily.com/431421/ptuj-performance-center-enota εικ. 2: ‘Dominikanski samostan Ptuj’ https://sl.wikipedia.org/wiki/ Dominikanski_samostan_Ptuj εικ. 3, 4, 8, 15, 18: ‘Dominikanski samostan’ εικ. 5: ‘PTUJ PERFORMANCE CENTER’

CHAPELLE CORNEILLE ΗΛ Ε Κ Τ Ρ ΟΝΙΚ Έ Σ Π ΗΓ Έ Σ

‘A brief history of the Chapelle Corneille’ https://www. poemeharmonique.fr/en/la-chapelle-corneille/un-lieu-d-exception/brevehistoire-de-la-chapelle-corneille/ Πρόσβαση: 11/5/2019

‘À Rouen, quel bilan pour la chapelle Corneille ?’ https:// www.paris-normandie.fr/accueil/a-rouen-quel-bilan-pour-la-chapellecorneille-cm8358675 Πρόσβαση: 11/5/2019

‘À Rouen, un auditorium dans la chapelle Corneille’ https:// www.ouest-france.fr/normandie/rouen-un-auditorium-dans-la-chapellecorneille-4020226 Πρόσβαση: 11/5/2019

‘Chapelle Corneille / atelier d’architecture King Kong’ https://www.archdaily.com/791226/chapelle-corneille-atelier-darchitectureking-kong Πρόσβαση: 11/5/2019

275

‘Chapelle Corneille, Rouen’ http://www.kahleacoustics.com/ en/ref/corneille-.html# Πρόσβαση: 11/5/2019

‘La Chapelle Corneille’ https://www.operaderouen.fr/opera-derouen/des-artistes/theatre-des-arts-2/ Πρόσβαση: 11/5/2019

‘La chapelle Corneille, à Rouen, nouvelle salle de concert’ https://actu.fr/normandie/rouen_76540/la-chapelle-corneille-a-rouennouvelle-salle-de-concert_640135.html Πρόσβαση: 11/5/2019

‘Rouen> Corneille Chapel’ http://www.kingkong.fr/fr/projetscategorie-5-details-83.html Πρόσβαση: 11/5/2019 ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1 - 3, 5 - 16, 18, 19, 21, 22: ‘Chapelle Corneille / atelier d’architecture King Kong’ εικ. 4: ‘A brief history of the Chapelle Corneille’ εικ. 17: ‘À Rouen, quel bilan pour la chapelle Corneille ?’ εικ. 20: ‘Chapelle Corneille, Rouen’

276

5.

ΜΕΡΟΣ

Κ ΟΛ Ά Ζ ‘From church to library, Lavapiés (Madrid)’ http://heritagetimes.eu/ escuelas-pias-lavapies-refurbishment-construction/ ‘Ιερός Ναός Αγίου Τίτου ή Παναγίας Κεράς (Γόρτυνα)’ http:// orthodoxcrete.com/el/places/the-early-christian-monuments-of-agios-titosat-gortyna/ ‘Ο θρύλος για τον μοναδικό ναό της Θεσσαλονίκης που γλύτωσε από την πυρκαγιά του 1917.’ https://www.mixanitouxronou.gr/ ‘Auditorium in the Church of Saint Francis’ Convent by David Closes’ https://www.dezeen.com/2012/07/26/convent-de-sant-francesc-bydavid-closes/ ‘Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων: Πάνω Από 10.000 Μνημεία Μεταβιβάζονται Στο Υπερταμείο’ https://www.parapolitikakritis.gr/ syllogos-ellinon-archaiologon-pano/ ‘Damião de Góis Museum, Alenquer, Portugal’ http://thecoolhunter. net/damiao-de-gois-museum-alenquer-portugal/

ΣΎΝΟΛΑ ΠΑΡΑΓΌΝΤΩΝ ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗ

ΠΟΥ

ΕΠΗΡΕΆΖΟΥΝ

ΤΗΝ

ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν πιν 1 - 6: προσωπική επεξεργασία εικ. 1: βλέπε ‘Παναγία του Κάστρου’ εικ. 2: βλέπε ‘Μονή Αγίου Πέτρου’ εικ. 3α, 3β: ‘The Waterdog / Klaarchitectuur’ https://www.archdaily. com/883767/the-waterdog-klaarcitectuur εικ. 4α, 4β: βλέπε ‘Santa Maria del Gesù’ εικ. 5α, 5β, 5γ, 5δ: βλέπε αντίστοιχα παραδείγματα εικ. 6: ‘SANTA MARIA DO BOURO CONVENT / Eduardo Souto de Moura + Humberto Vieira’ https://www.archdaily.com/768833/santamaria-do-bouro-convent-eduardo-souto-de-moura-plus-humberto-vieira εικ. 7: ‘Bookstore Selexyz Dominicanen’ https://www.archiweb.cz/ en/b/knihkupectvi-selexyz-dominicanen εικ. 8: ‘Chapel of living’ https://www.zecc.nl/en/Projects/project/1/ Converted-chapel-Utrecht εικ. 9: ‘Convent Carmen / Francesc Rifé Studio’ https://www. archdaily.com/904495/convent-carmen-francesc-rife-studio εικ. 10: βλέπε ‘Ροτόντα’ εικ. 11: βλέπε ‘Chapelle Corneille’

277 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΊ ΧΕΙΡΙΣΜΟΊ - ΜΟΡΦΉ - ΥΛΙΚΌΤΗΤΑ ΠΗΓ Έ Σ Ε ΙΚ Ό ΝΩ Ν εικ. 1: βλέπε ‘Αρχαιολογικός χώρος Αγίου Πατάπιου’ εικ. 2: βλέπε ‘Monastery of San Juan’ εικ. 3: βλέπε ‘Ροτόντα’ εικ. 4: ‘Παλαιοχριστιανικοί ναοί στην Ελλάδα που λειτουργούν μέχρι σήμερα’ http://www.monastiria.gr/arthografia/paterika-eklisiastika/ palaioxristianikoi-naoi/ εικ. 5: βλέπε ‘Santa Maria de Vilanova de la Barca’ εικ. 6α: https://www.slideshare.net/musicflora/ss-41107726 εικ. 6β: http://gtatm.web.auth.gr/mones/MONH-DAFNIOY.pdf εικ. 6γ: βλέπε ‘Καθολικό Μονής Δαφνίου’ εικ. 7: βλέπε ‘Επισκοπικός Ναός Σισανίου’ εικ. 8: ‘Blackfriars Priory / Feilden Clegg Bradley Studios’ https:// www.archdaily.com/153487/blackfriars-priory-feilden-clegg-bradley-studios εικ. 9: ‘Chapelle Corneille / atelier d’architecture King Kong’ https:// www.archdaily.com/791226/chapelle-corneille-atelier-darchitecture-kingkong/ εικ. 10: βλέπε ‘Μονή Αγίου Πέτρου’ εικ. 11: βλέπε ‘Santa Maria del Gesù’ εικ. 12: βλέπε ‘St. Moritz Church’ εικ. 13: βλέπε ‘Dominican Monastery’

ιερό ~ το [ieró] α. ο ιερότερος χώρος του χριστιανικού ναού, όπου ο ιερέας τελεί ορισμένες πράξεις της λειτουργίας β. ό,τι έχει σχέση με τα ιερά, τα θεία: 1. μιας θρησκείας 2. της (ορθόδοξης) χριστιανικής θρησκείας