Βούλα Χουρδάκη
Πρόλογος Γιάννης Πανούσης
... ΚΑΠΟΥ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΚΑΠΝΙΣΜΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΣΤΑΥΡΟΛΕΞΑ Ο ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ-ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ ΣΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ISBN 978-960-08-0746-2 Πρώτη έκδοση: Δεκέμβριος 2016 Copyright © Βούλα Χουρδάκη Copyright © Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891 Κεντρική διάθεση: Σόλωνος 116, 106 81 Αθήνα Τ: 210 3833434, F: 210 3832294 E: contact@isideris.gr, S: www.isideris.gr Επιμέλεια κειμένου: Ελπινίκη Νικολουδάκη Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: Ραδάμανθυς Χουρδάκης
Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλλον.
Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.
Το πόνημα της Βούλας Χουρδάκη αποτελεί ένα πλούσιο Πανόραμα γνώσεων που εκτείνονται από την εσωτερική λειτουργία των ΜΜΕ και τη δεοντολογία του δημοσιογραφικού επαγγέλματος μέχρι την εγκληματολογική/ανακριτική προσέγγιση του αστυνομικού μυθιστορήματος [να σκεφτείτε ότι αναφέρεται στη ζωή και τη δράση του Vidocq, τον οποίο αρκετοί εγκληματολόγοι αγνοούν]. Ιστορικά στοιχεία για τους πρωτοπόρους συγγραφείς και τους δημοφιλείς ήρωες αλλά και για τις φάσεις εξέλιξης της αστυνομικής λογοτεχνίας [σε Βορά και Νότο] συνδέονται αρμονικά με την ερευνητική δημοσιογραφία κι αποκαλύπτουν τα κρυφά λαϊκά κλισέ και τις κοινωνικές αναπαραστάσεις για τον ρεπόρτερντετέκτιβ [μοναχικός, μανιώδης καπνιστής, ολίγον αλκοολικός, ακατάστατος, εν γένει παράξενος τύπος]. Η Β. Χουρδάκη διευρύνει την έρευνά της στον ευρωπαϊκό χώρο και προβληματίζεται για τις σχέσεις Αστυνομικής έρευνας και δημοσιογραφικής πληροφορίας, για τα όρια της διεισδυτικής δημοσιογραφίας, για την είδηση και την αλήθεια, για τον πομπό, το κοινό και το μήνυμα. Εξαιρετικά πρωτότυπη είναι η παρουσίαση των διηγημάτων της Gillian Flynn, του Christopher Brookmyre, του Πέτρου Μαρτινίδη και του Φίλιππα Φιλίππου με αναφορά στο κοινωνικό/εργασιακό πορτραίτο του/της δημοσιογράφου-ντετέκτιβ. Επειδή η αξία ενός έργου κρίνεται κι από τους αναστοχασμούς που ‘προκαλεί’ θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας τις σκέψεις που μου γέννησε το πόνημα της Β. Χουρδάκη.
Από τον Οιδίποδα Τύραννο μέχρι το Έγκλημα και Τιμωρία η ατμόσφαιρα του αστυνομικού μυθιστορήματος μένει η ίδια. Το ερώτημα που τίθεται σήμερα είναι εάν-εν μέσω τεχνολογικών αλλαγών, παγκοσμιοποίησης, οικονομικής κρίσης-το αστυνομικό έχει διατηρήσει τα χαρακτηριστικά του μύθου ή έχει εμπλακεί σε ημι-μυθιστορηματικές πραγματικές περιπέτειες της πολιτικής συγκυρίας. Κατά τη γνώμη μου η λογοτεχνία του Εγκλήματος [απόκρυφο, ληστρικό, κοινωνιοψυχολογικό] δεν πρέπει να παγιδευτεί στο παιχνίδι των stories εξουσίας αλλά να συνεχίσει να περιγράφει τις σκοτεινές πλευρές της πόλης και τη σκοτεινή μοίρα των εγκληματιών/θυμάτων. Τα μυστήρια, οι ενοχές και τα κρυμμένα μυστικά αφορούν ψυχές, πάθη και διαπροσωπικές σχέσεις κι όχι ισορροπίες και ραδιουργίες μηχανισμών. Από την άλλη το αστυνομικό δεν πρέπει να πάρει τη μορφή μιας υπερεπιστημονικής ημι-λογο-τεχνικής περιγραφής [τύπου CSI] διότι τότε θα έχει αναγνώστες μόνο τους ειδικούς και τους μυημένους, θα χάσει δηλαδή τη λαϊκότητά του και την έμμεση αναγωγή του στην αρχαία τραγωδία. Ως γνωστόν τόσο ο συγγραφέας όσο και ο ερευνητής του αστυνομικού διηγήματος δεν ψάχνουν μόνο τον ένοχο αλλά προσπαθούν να οριοθετήσουν το Καλό από το Κακό. Δεν πρέπει βέβαια να ξεχνάνε ότι σε αυτή την παρτίδα σκάκι δεν έχει πάντοτε ο ένας τα λευκά [αθώα] πιόνια κι ο άλλος πάντοτε τα μαύρα [ένοχα]. Το γνήσιο αστυνομικό θέτει ερωτήματα στο επίπεδο της ισορροπίας ανάμεσα στο έγκλημα και την τιμωρία [που συχνά παίρνει τη μορφή της Θεοδικίας] κι όχι πολιτικά διλήμματα. Από το πόνημα της Β. Χουρδάκη μαθαίνουμε για το πρώτο διήγημα με δημοσιογράφο-ερευνητή [1890,του Richard Hardin
Davis] αλλά και για τη δημοσιογραφική δραστηριότητα μεγάλων λογοτεχνών όπως o Ροίδης, ο Παπαδιαμάντης, ο Ξενόπουλος κ.ά. Κλείνοντας αυτό το ευχάριστο και διδακτικό ταξίδι στις σελίδες του πονήματος θέλω να υπογραμμίσω ότι συμφωνώ με τη συγγραφέα τόσο στο ότι το αστυνομικό πρέπει να ξαναγυρίσει στις ρίζες του όσο και στο ότι η μεταμοντέρνα αστυνομική μυθοπλασία βρίθει μεταφυσικών στοιχείων. Είμαι βέβαιος ότι οι σκέψεις και οι προτάσεις της θα δώσουν τη βάση για περαιτέρω επιστημονικό διάλογο και ερευνητικές προσεγγίσεις. Καλή συνέχεια. Καθηγητής Εγκληματολογίας Γιάννης Πανούσης
Το βιβλίο αυτό αποτελεί τη διπλωματική εργασία που εκπονήθηκε στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου με την επίβλεψη της κας Βερβεροπούλου την οποία ευχαριστούμε θερμά για το αδιάλειπτο ενδιαφέρον της καθόλη τη διάρκεια εκπόνησης της εργασίας αυτής. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται επίσης στον καθηγητή Εγκληματολογίας Γιάννη Πανούση ο οποίος ευχαρίστως έγραψε την εισαγωγή για τη μελέτη αυτή. Στην εργασία αυτή προσεγγίζεται η εικόνα του δημοσιογράφου-ερευνητή, έτσι όπως αυτή σκιαγραφείται στο ελληνικό και αγγλόφωνο αστυνομικό μυθιστόρημα του 21ου αιώνα. Λαμβάνοντας υπόψη την υψηλή δημοφιλία της αστυνομικής λογοτεχνίας στις μέρες μας, τόσο διεθνώς όσο και στην Ελλάδα, εξετάζουμε σε ποιο βαθμό και για ποιους λόγους η φιγούρα του δημοσιογράφου συχνά αντικαθιστά εκείνην του αστυνομικού ή του ιδιωτικού ντετέκτιβ, καθώς και αν αυτή αντικατοπτρίζει ρεαλιστικές επαγγελματικές πρακτικές, στάσεις και ρόλους. Με βάση τέσσερα δημοφιλή αστυνομικά μυθιστορήματα των τελευταίων ετών (δύο ελληνικά και δύο αγγλόφωνα), διερευνούμε τη λογοτεχνική φιγούρα του δημοσιογράφου-ρεπόρτερ ως υπερασπιστή της αλήθειας, την έννοια της δημοσιογραφικής ευθύνης, τη σχέση του με την ενημέρωση, την ελευθερία της έκφρασης, την άσκηση εξουσίας και το ρόλο της αστυνομίας, τα ΜΜΕ, τα σκάνδαλα και την κυρίαρχη ηθική, συγκρίνοντας εντέλει τη λογοτεχνική του εικόνα με την πραγματική. Τα μυθιστο-
ρήματα που απαρτίζουν το corpus της μελέτης μας είναι τα εξής: Sharp Objects της Gillian Flynn, Quite Ugly One Morning του Christopher Brookmyre, Ο θεός φυλάει τους άθεους του Πέτρου Μαρτινίδη και Αντίο, Θεσσαλονίκη του Φίλιππου Φιλίππου. Τέλος, προσπαθούμε να εντοπίσουμε κατά πόσο η πρωταγωνιστική παρουσία της δημοσιογραφικής φιγούρας ορίζει κάποιο ξεχωριστό υπο-είδος αστυνομικής λογοτεχνίας και ποια εικόνα των σύγχρονων κοινωνιών εκπροσωπείται σε αυτό. Το πρώτο μέρος της μελέτης μας αποτελείται από δύο κεφάλαια που αναλύουν αντίστοιχα α) το αστυνομικό μυθιστόρημα και β) την ερευνητική δημοσιογραφία. Εκκινώντας αρχικά από τη θεωρία του αστυνομικού μυθιστορήματος, ως ξεχωριστού λογοτεχνικού είδους, συνεξετάζουμε, στη συνέχεια, δεδομένα από τον χώρο των δημοσιογραφικών σπουδών, αλλά και επιπλέον στοιχεία από κοινωνιολογικές προσεγγίσεις του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, καθώς και αναπαραστάσεις του που προέρχονται από τη δημοφιλή κουλτούρα (κινηματογράφος, κόμικς). Στο δεύτερο μέρος, το οποίο αποτελείται επίσης από δύο κεφάλαια, που εστιάζουν αντίστοιχα στο αγγλόφωνο και στο ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα, εφαρμόζουμε τα θεωρητικά δεδομένα μας σε μια συστηματική κειμενική ανάλυση, που συνδυάζεται με συγκριτική λογοτεχνική οπτική, προκειμένου να καταλήξουμε σε αξιόπιστα συμπεράσματα. Στο μέρος αυτό, που συνιστά και το κύριο ερευνητικό κομμάτι της εργασίας μας, διερευνούμε την παρουσία του δημοσιογράφου στα τέσσερα μυθιστορήματα που επιλέξαμε, τη σχέση δημοσιογραφικής πληροφόρησης και αστυνομικής έρευνας, την επιχειρούμενη αντικατάσταση του ντετέκτιβ από τον δημοσιογράφο στη σύγχρονη αστυνομική λογοτεχνία και ποιες συνέπειες έχει η αλλαγή αυτή
στη δρομολόγηση και την ανάπτυξη της πλοκής, ενώ απαντούμε και σε ερωτήματα όπως ποιες δημοσιογραφικές τεχνικές χρησιμοποιούν οι ήρωες των εξεταζόμενων μυθιστορημάτων, αν έχει εξελιχθεί ο δημοσιογράφος ως μυθοπλαστικός ήρωας, σε σχέση με το παλαιότερο αστυνομικό μυθιστόρημα, και κατά πόσο εντέλει το αστυνομικό μυθιστόρημα αναπαράγει μια στερεοτυπική εικόνα του δημοσιογράφου. Η εργασία μας ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα, τα οποία συνοψίζουν τις ερευνητικές μας παρατηρήσεις, και με τη βιβλιογραφία που χρησιμοποιήσαμε για την τεκμηρίωσή της. Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι, κατά την ανάλυση των δύο αγγλόφωνων αστυνομικών μυθιστορημάτων, επιλέξαμε συνειδητά να αφήσουμε αμετάφραστα1 όλα τα αποσπάσματα των βιβλίων που χρησιμοποιήθηκαν και παρουσιάζουν λογοτεχνικό ενδιαφέρον, έτσι ώστε να φανούν η γλωσσική/υφολογική ιδιαιτερότητα του κάθε συγγραφέα και το χαρακτηριστικό γλωσσικό ιδίωμα των ηρώων-δημοσιογράφων.
1
Αντίθετα, τα ξενόγλωσσα θεωρητικά παραθέματα μεταφράστηκαν στην ελληνική γλώσσα και οι μεταφράσεις είναι δικές μου. Όπου χρησιμοποιήθηκε διαφορετική μετάφραση αυτό αναφέρεται.
Ορισμός – χαρακτηριστικά Σύμφωνα με τον Αποστολίδη2 και το Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (2007: 208), το αστυνομικό μυθιστόρημα είναι ένα ιδιαίτερο είδος λογοτεχνικής αφήγησης με συγκεκριμένες αρχές (κανόνες) γραφής, που το διαφοροποιούν από τα άλλα είδη της λογοτεχνίας. Τα θέματά του είναι συνήθως α) μυστήρια ή γρίφοι που δημιουργούν σασπένς και σχετίζονται με την παραβίαση των νόμων και β) η έρευνα για την εξιχνίαση ή τη λύση τους (έγκλημα – τιμωρία - κάθαρση). Το βασικό του ζητούμενο
2
Στο https://crimefictionclubgr.wordpress.com/defining-crime-fiction/
είναι ο διαχωρισμός του καλού από το κακό, του αθώου από τον ένοχο. Ένα από τα ιστορικά χαρακτηριστικά του λογοτεχνικού αυτού είδους είναι ότι ξεκίνησε ως «παραλογοτεχνική» τάση, η οποία συνδέθηκε διεθνώς με δημοσιεύματα σε εκλαϊκευμένα περιοδικά και έντυπα, έως ότου καταλήξει σε μια διακριτή αφηγηματική φόρμα. Άλλωστε, σύμφωνα με τους μελετητές του είδους, αποτελεί συνέχεια των δημοφιλών αναγνωσμάτων των προηγούμενων από την εμφάνισή του δεκαετιών και, ειδικά στην Αμερική, μια ενσάρκωση της «μαζικής κουλτούρας» και παραφιλολογίας, που γέννησε το hard-boiled και thriller αστυνομικό μυθιστόρημα τη δεκαετία του ‘20, είδη που στην ελληνική γλώσσα αποδίδονται με τους όρους «σκληρό» αστυνομικό μυθιστόρημα και «θρίλερ». Ως λαϊκό είδος, συνδέεται με αλλαγές στον τρόπο ζωής, με την αστικοποίηση της κοινωνίας, τη βιομηχανική επανάσταση και την τεχνολογική πρόοδο. Σύμφωνα με τον Auden (2009: 170), τα συστατικά του στοιχεία είναι: η κοινωνία (ξεδιπλώνεται σταδιακά ο μικρόκοσμός της), ο χρόνος (σε συνάρτηση με την αγωνία του αναγνώστη να συνδέσει τα κομμάτια ενός παζλ μυστηρίου), ο εγκληματίας (παντοδύναμος μέχρι την ώρα της αποκάλυψής του), οι ύποπτοι (γύρω από τους οποίους διαπλέκεται ένα πέπλο μυστηρίου, ένα δίκτυο κινήτρων, φανερών ή κρυμμένων, που στο παιχνίδι της πλασματικής αθωότητας του ενόχου και στη διαλεκτική αντίστιξη αθωότητας και ενοχής παίζουν ιδιαίτερο ρόλο), οι ντετέκτιβ (αναγνωρίσιμες περσόνες, ενίοτε αμέτοχοι στην όλη υπόθεση και συχνά γραφικοί, με ιδιοτροπίες ή και αδυναμίες) και, βεβαίως, το θύμα. Το θύμα αποτελεί εξάλλου «το σήμα κατατεθέν» του αστυνομικού μυθιστορήματος και συγκεκριμένα το νεκρό σώμα ένας άντρα ή μιας γυναίκας. Κινητήριος μοχλός της
...η συνέ
! ο ί λ β ι β χεια στο