Ni guashi gramática nanu ukambaru nawi inzhina dzua zhʉnki zhimashekura zhiguiyʉnkura

Page 1

¿Ni guashi gramática nanu? Ukambaru nawi inzhina dzua zhʉnki zhimashekura zhiguiyʉnkura.


¿Ni guashi gramática nanu? Ukambaru nawi inzhina dzua zhʉnki zhimashekura zhiguiyʉnkura. ¿Quién significa la gramática? Mejor preferimos hablar cómo funciona nuestra lengua cotidianamente.

©2016


¿Ni guashi gramática nanu? Ukambaru nawi inzhina dzua zhʉnki zhimashekura zhiguiyʉnkura. ¿Quién significa la gramática? Mejor preferimos hablar cómo funciona nuestra lengua cotidianamente. Buye: Taller Gramática funcional (A1 Funciones), Laboratorio de Lengua zhanekuashka, Noviembre 2016. Nekʉtuankandzina: Carolina Rodríguez, Ismael Conchacala, Julian Malo. Nenendzina nukuanka: Martin Montero Gil –Rongoy zhana Bernardo Coronado Sauna –Rongoy zhana Bacilio Chimusquero Pinto –Tezhumke zhana Bacilio Chimusquero Sauna –Tezhumke zhana Pedro Alberto Mojica –Saratshui zhana Ismael Conchacala Gil–Magdalena zhana Ana Santiaga Coronado –Rongoy zhana María Patricia Coronado Sauna –Rongoy zhana Laboratoiro de Lengua Dʉmʉna Atanquez, Cesar. 2016


¿Ni guashi gramática nanu?

Iwamke

shka

nekʉnzhʉngangua

zhinzhoma

gawʉmpana

awʉnkureru,

dugandzinaga “gramatica” guakangua zhiguiyakuaga nekʉnzhaneka uka. Nazhiru colegiumba, dugandzinanzhe “gramatica” negaguiya awananka nʉnkangua nawinzherga ʉguana awega negʉntunun nʉnka. Inguigaru dugandzinanzhemba inzhina

gramatica

kakʉshenga

nanuwenru

nawinzhembangua

memengui

nekʉshenazhinga ʉgaguʉnga. Meme ugaguʉnga nashka, nawinzhe gʉgianru, suzu, azhi, azhi abundzinaga gʉwayengui, nawinzheru azhi amenuka, agʉni uma anuka, shi agʉni zhinuka, nʉnkamba kima nawigaru azhi “gramatica” wiwa nekʉshenakuaga. Ingui

guakuwanru

ashekuramba

mʉndzi,

ʉnkekuramba

mʉndzi,

ningui

shishkuramba mʉndzi, kima gramatica wiwa jintsha awazhingura. Meme ne, gramatica dʉmʉnamba inzhina nanazhinga mekatunun nanuwenru kʉminsha zhiguanun mʉnanʉnkua. Ima zhinzhomaga akingui uma mekipeshʉmpanʉnka, ni guashi gramática. Agʉni kinkiru zhinzhoma zʉdua go awega nawa neka nashka, akingui

ashe

ukurambaru,

mimimʉndzingui

kima

sakʉmpana

ashayamaru suzuye inzhina bunanka sakʉmpana awʉnkura.

nawinzhe


FUNCIONES-inzhina bungingʉma nekʉndunga 1. Ni negashizha awanshka guaka, kua negʉtshikun nanuwenru shizha nekura/Ofrecer y buscar información. 2. Neka kua nemka guaka awʉnkurashka/Expresar y descubrir actitudes 3. Meme

guakuwanye

kaya,

kua

anzhengui

we

akutshega

bime

ashekura/Persuadir o convencer. 4. Dzuizhʉnki, adendzina, abundzina, dugandzina nʉn zha unkekura, ni nekura/Vida social. 5. Inzhina ʉgʉnguakura, kua inzhina ashekura/Estructura del discurso 6. Zidua ashayega bime shangawakuaga/Corrección de la comunicación

1. Ni negashizha awanshka guaka, kua negʉtshikun nanuwenru shizha nekura/OFRECER Y BUSCAR INFORMACIÓN

1.1 TUAKUAGAMBA (IDENTIFICAR)

 Kawa (para dirigirse a un par) Kawa, zha mʉnuku [Amigo o hermano, ¿cómo está?]

 Abu (para dirigirse a una mujer mayor) Abu, kute mʉnushi [Madre, ¿estás sentada?]

 Ade (para dirigirse a un hombre mayor) Ade, zhan mʉnuku [Padre, ¿estás comiendo?]


Ingui zhimashayama

Ima

inzhina

zhimashekura

zʉdua

tuakuaga

nekʉnzhʉnga.

Nawi

iwina

zhanuwanshka dugandzinaga neshizha; ¿inzhina buenos días mʉnguakua nʉnka? Awenru

nawiga,

zhimashayunukura

“zungui dzui

mituna”

nanuwanshkangua

ʉnkekura guakʉnkurashka,

meme

guakura.

Dugandzina

meme kima

zhimashe uka: bukue “buenos días”, shetazhi “buenas tarde”, sheku “buenas noches”. Nawiru shkuanguazi; Ade, abu, asi, noma, kawa. Akʉ ʉnkanyʉnkura nanuwenru, “Ade she nenguguwa uye”, “Aden nayʉn mʉnushi”, “abu kute mʉnushi”. Adenzhina nanuwenru makaminshangui; abu, ade, guiya amashe nekakuaga.

Adendzinanzhe guamamba ninguamʉka, mʉnzhaginugaye kua kawa zhaginugaye, kayun nanakuaga, kua gunamba da zhimashayunkura, bungingʉma kima agʉma anzhʉnga nʉnayengui ashe nekura. Teruandzina dumbura zha awanka nanuwenru ayu zhindzingeka, menandzinaru ni dzinanuwenru anzhemekin zhigamashe. Awanka iwandzuaru, iyangua nekiskubi kima, kuimanguaziru gunamba da, kua ubʉrata tena sunkʉna zhima, kua guna mei, nawingua nekura.

 Ʉnkekura… (Pronombre personal…) (Ra) Tezhumke zhana naruga [(Yo) soy de Tezhumke] (Ma) iba mʉneka [(Usted) trabaja] (Na) terga neka [(Él) va a la parcela]


(Nawi) zhamekura [(Nosotros) cantamos] (Mawi) sʉzu mʉngokua [(Ustedes) tejen] (ekʉna) gegʉrgamdzi dziyunga [(Ellos) bajan de los nevados] Nawiga aweru ima ʉnkekura nekʉnʉnka, dugandzinagaru pronombres personales guaka.

Pronombre

guʉgashkʉru,

nenzhaginuka

guakun

nanegaru,

ima

mezhinguan iba ʉguiya ukura. Meme nekima nawinguazi zhinguiru, shka zhaginugaye guakun nanega ima mezhinguʉn agʉni iba ʉguigura:

¿Manzhe ade bin nuku? [¿Dónde está tu padre?] ¿Ranzasi nakʉn, tun mʉnazhi? [¿No viste a mi hermana venir?] ¿Ima duga ekʉnanzhe ki nanu? [¿Este niño es hijo de ellos?]

 Pronombre posesivo + sustantivo Ranzhe zhinzhoma tshukuega [Mi cuaderno es grande] Manzhe suzʉ zukuiya ni [Su mochila es bonita] Nanzhe mʉkʉsala ʉmbʉnshi ni [Su ropa es blanca] Mawinzhe zhigawiga kamkeka nuka warun [Sus animales están en la sabana] Nawinzhe kangʉma shukuega kimʉna [Nuestra tierra es grande] (ij)1 ekʉnanzhabu zhigʉtshkuaga [Su madre es sabia]

1

Inguindzinagaru ima bungingʉma “ijkʉna” dzinguaka. Nawiga kʉngui bugingʉma aspiración kʉnʉnka “j” nanuwenru gaununkura, memaru p, k, t, imandzina wanamba nayuwanshka, burta atunshka name gaungua negʉntsha bimi meme ika; ʉjtshigua (utshigua) ijkagua (ikagua).


Zhatushishakuaga/Demostrativos Nenenzhe ima zhinzhomaki nanu [¿De quién es este libro?] Nenenzhe yama uraga [¿De quién es esa casa?] Nenenzhe ima kʉnsidzina [¿De quién son estos perros?] Nenenzhe yama kʉnoguadzina [¿De quién son esas sillas?]

Awanka

ingui

ningui

zhakiteshkura

(sustantivo)

ya

sufijo

“dzina”

indzia

awʉnkurashka kima bʉgui ningui guaka, ni nandu:

Kawandzina [hermanos] Kʉnsindzina [perros] Uragandzina [casas] Kʉndzina [árboles]

1.2 NINGUAZI

NAWANEKɄNEKUWANSHKA

SHIZHAKUAGA

INFORMACIÓN]

Persona Nene nanu [¿Quién es?] Abu nene yama kawa nanu [Madre, ¿quién es ese hermano?] Nenendzina nanu [¿Quiénes son?] Zha mʉnzhaginuka nanu [¿Cómo se llama usted?]

[PEDIR


Imamba inguingʉma nekʉshenakuaga. Bigu kinkuma, awʉnkurashka ninguazi nawa nekʉneka awanshka shizha nekura; “¿ade yuku kute nukaru nene ki nanu?”, “¿bin zhana kawa tukueme?”, “bigu saga kuaga nanume?” kua “¿kawa bin zhana ki mʉnanu?”.

Cosa Ni nanu [¿Qué es esto?]

Ima “ni” ika zhinguiru zhashishka, mema nʉn gogumuwanshka kima, ningui (cosas) shizha ukura. Nawi alfabeto she ʉnkangawi zhiguazhiru, inguindzinagaru “ñi” dzingoga.

Meme dzingawʉmpanegaru nawinzhe gʉgiamba bimangua

bungingʉma dugandzinanzheba iyaye “ni” nekʉnanun; na, ne, no, nu, nʉ, nekʉnʉn nashka, “ni” ika nekʉnanunka. Ime nashka ¿inzhue nawiga “ni” gokura ki nanu? Nawiga ni go awegaru nawiga tuʉn nushi. Inguindzina alfabeturu “i” nʉn nekunwanshka, ʉnguazi azhi zhisameguma neka, “ni”, “ñi” zhisameguma, awamekima nawinzhe “ni”ru “ñi” ye ika. Meyengui dugandzinanzheye “di” ima ika nekʉnanun, ingui tunwanru “dzi” zhisameguma awanka tuakuaga. Nawiga ima “ni” bugui zhiguiyakuaga nekʉnzhʉnga, aweningua imbuamkembaru “~” ima kima “ni” iyaye iyʉnka shandzingo awanka. Nanshka nawigaru anduga “ni” mekin gokura.

Ni nazhi [¿qué paso?] Ni dzinguashi [¿Qué dijeron?] Ni neka [¿Qué hace?] Ni uka [¿para qué sirve?]


Lugar Ade bigu mʉnkuaga [Padre, ¿dónde vives?] Bin abu nuka [Madre, ¿dónde está?]

Nacionalidad Bin zhana [¿De dónde eres?] Ade bin mʉneka [Padre, ¿a dónde vas?]

Mawiga ima zhinzhoma asheshisha mukuaga ¿bugingʉma “bigu”, “bin” nʉn, ni guashi, kua nimba azhi kʉnzhʉnga ki mʉntukui?

Bion/Cantidad Bion kawa minkuagaki nanu [¿Cuántos hermanos tienes?]

Zhaneka/Hora Bion zhanu [¿Qué hora es?] Bion zhanuwanshka zhankura [¿A qué hora comeremos?] Bion kʉgimba mʉnakʉnka [¿En cuantos años vuelves?]

Inzhue/Razón o causa Inzhue sheku mʉnakʉnka [¿Por qué vas a venir en la noche?] Inzhue ja mimsi [¿por qué estas enojado?] Inzhue nakuni muye [¿por qué no vino?]


Inguimba kua shkua/Opciones, alternativas Mʉnakawʉnka kua nakon mʉnanʉnka [¿Me vas a dar o no?] Mʉnamashayʉnka kua namashayun mʉnanʉnka [¿Me vas hablar o no?] Makawʉnka kua akon mʉnanʉnka [¿le vas a dar o no?]

1.3 NENTSHISHIZHA AWANSHKA GUAKAKUAGAMBA/DAR INFORMACIÓN

Zhʉnga [Lugar] Umbamʉndzi arguʉnga [Voy a subir desde aquí] Zhinzhoma yunku nuka nʉkʉna ushi [Dame el libro que está allá] Kangaga [el filo de la motaña] Katena [el lado costado de la montaña] Katama [la parte inclinada de la montaña, implica subida o bajada] Karua [cima] Kamke [valle, meseta] Kamena [descripción de una vista desde la cima, abajo] Kaskiya [abismo, final de una meseta] Kawana [pie de la montaña, falda] kʉguru [Quebradas]

Zhaneka [Hora, tiempo] Bukuengui zhapeshʉnga [Voy a barrer en la mañana] Abu dzuituzhi zhinʉnguiga [Madre se levanta de madrugada]


Profesora dzui we colegiumba nakʉnka [La profesora llega al colegio a las ocho] Dzuimpʉkʉna zhauga [Como al medio día] Shetazhi zhinzhoma gauga [Escribo en la tarde] Sheku zhimashayʉn zhiwinkumʉn nukura [Nos estamos reunimos en la noche] Ade shempʉkʉna naka [Papá vino a la media noche] Bukue nayʉnga [Iré en la mañana] Iwa abu nakʉnka [Hoy viene mamá]

Zudua kakʉshenuwanye shango/Corregir información previa Ima ranzhe uraga nanunka [Esta casa no es mía] Ranzhe kʉnsi ni [Es mi perro] Tezhumke ade ʉnkʉtuʉn nayʉnga [Voy a Tezhumke ver a mi padre] Bacilio Magdalenaka kuagaki nanu [¿Bacilio vive en Magdalena?] Bacilio men zhana nanunka ni [Bacilio no es de allá] ¿Pedro kogiki nanu? [¿Pedro es kogi?] Pedro nanunka ni [No es predro]

Sʉgʉzhintshisha awanshka Kawa(B)(J) -

Bin mʉndzi mʉnaku? (B) [¿de dónde vienes?]


-

Santa Marta zhana (J) [de Santa Marta]

-

Maru bigu zhana (J) [y tu ¿de dónde eres?]

-

Raru imamke zhana (B) [soy de estos lados]

-

Nʉntuʉn nakʉn nukuga (J) [vengo a consulta]

-

Wa (B) [bueno]












Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.