Waddeneilanden 2020

Duikexpeditie rond de Waddeneilanden

De 'Clean up' moest dit jaar helemaal anders, of we nu wilden of niet. We konden hier ook met Stichting 'Duik de Noordzee Schoon' (DDNZS) niet omheen.

Samen met Erik Bronsveld heb ik uren besteed aan de twee expedities die we in de planning hadden staan voor 2020. Na de containerramp, die plaatsvond tijdens de stormnacht van 1 op 2 januari 2019, ging het goed mis in de Noordzee (zie Hippo 277 – jan./feb. 2020). De 395 meter lange MSC Zoë raakte in de ondiepe zuidelijke vaarroute meerdere malen de bodem. Door de schokgolven braken de sjorringen en vielen er 342 zeecontainers met in totaal 3,2 miljoen kilo (3.200 ton) aan goederen overboord. De volgende dag spoelde een tsunami van afval over de stranden van onze mooie Waddeneilanden. Een ongelooflijke milieuramp, waarvan we nog jarenlang de gevolgen zullen ondervinden. Natuurlijk gaan we hier met Stichting 'Duik de Noordzee Schoon' helpen om de rommel op te ruimen. Er zijn nog 38 containers niet geborgen en er ligt nog 800.000 kilo afval op de bodem en deels in de scheepswrakken. Tijd voor actie!

Het vaarwater tussen de zuidelijke vaarroute en de Waddeneilanden ligt bezaaid met scheepswrakken. Sommige uit lang vervlogen tijden, maar ook recentelijk zijn er veel schepen vergaan. Vooral wrakken uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog, onderzeeboten, vrachtschepen van 40 tot 130 meter lengte, vissersschepen en pleziervaartuigen. In totaal meer dan 400 en dan reken ik de honderden houten wrakken rondom Texel niet mee.

samenwerking met een voormalige sloper

Om gericht actie te kunnen ondernemen met onze duikers was een vooronderzoek noodzakelijk. We deden in augustus 2020 met drie duikers een voorverkenning met de Friendship van Walter Bakker. Hij is onbetwist een vakman met zijn bergingsschip en een kenner van het gebied boven de Waddeneilanden. Jaren geleden heb ik flink met hem in de clinch gelegen. Hij haalde met een grote poliepknijper koperen en bronzen onderdelen van de wrakken. Hierbij waren ook wrakken waar sportduikers naartoe gingen om te genieten van de artificiële riffen vol met leven. Het was een akelig gezicht als je dan de vernielingen zag. Op die manier vallen de wrakken nog sneller uit elkaar. Dit moesten we stoppen: "Stop de sloop". Er

Mondmaskers dragen en controle van de lichaamstemperatuur voor vertrek.

Foto: Joost van Uffelen.

kwam een groot artikel in de zaterdageditie van de Telegraaf en ook het bondsblad Hippocampus besteedde er aandacht aan. Toen hij werd uitgemaakt voor grafrover stopte hij ermee. Hij zet zich nu in voor legale bergingen, meestal in diep water.

We scanden drie dagen lang een groot aantal wrakken en maakten opnames met de onderwatercamera die bevestigd is in het midden van de knijper. We haalden er met ons kleine clubje twee 'big bags' boordevol afval uit en Peter van Rodijnen maakte mooie opnames die we gebruiken voor bewustwording van het publiek.

Voor de eigenlijke duikexpeditie gaan in overleg met twee duikschepen in Scheveningen, de Bernicia en de Aquila. Zij zijn bereid om ons te helpen het probleem aan te pakken. We maken een mooie deal en de schippers verplaatsen hun schepen naar de haven van Lauwersoog. Dat blijkt een geweldige haven te zijn met alleen maar aardige en meewerkende autoriteiten. Vermits we vanwege het coronavirus niet met de duikers aan boord kunnen overnachten, verblijven we in een woonboerderij in het dorp verderop. Omdat we iedere dag uitvaren, kunnen er ook nieuwe DDNZS-duikers mee voor hun vuurdoop in ons project. Alles samen kunnen 30 duikers deelnemen. Dat blijkt een schot in de roos. We krijgen er 9 gemotiveerde en hardwerkende vrijwilligers bij, waarvan we hopen dat het blijvers zijn.

Op zondag 20 september 2020 varen de Bernicia en de Aquila achter elkaar de haven van Lauwersoog uit. We gaan vandaag een gezamenlijke duikactie ondernemen op het wrak van de SS ARA. De zon is al even op en het belooft een mooie dag te worden. De Noordzee heeft de afgelopen week weer laten zien wie er de baas is, schoonmaakactie of niet. De eerste dagen was ze strak als een biljart, maar ik ben inmiddels door schade en schande wijs geworden. Ik weet dat deze dame erg grillig kan zijn. Na de eerste duikdag vielen er twee duikdagen uit. We konden een dag weer door met het project en vervolgens was er weer een uitvaldag. De rustdagen werden door de expeditieleden besteed aan het schoonmaken van de omgeving van Lauwersoog en een deel van het strand van Schiermonnikoog. Aan boord van de Bernicia zijn er acht duikers en aan boord van de Aquila varen we met tien duikers de hobbelige Waddenzee op. We zien de Bernicia voor ons uit dansen als een wild paard. Later hoorden we dat de zee die dag een overweldigend aanbod aan voedsel heeft gekregen. Het ontbijt kwam er bij diverse duikers aan de verkeerde kant uit. Maar, opgeven? Dat nooit als je aan een mooi project als Duik de Noordzee Schoon meewerkt. Stoere meiden en jongens bestaan nog. De Noordzee laat zich door niemand temmen. De SS ARA is een vrachtschip van ongeveer 130 meter lang. Of dit haar echte naam is weten we (nog) niet. Vroeger liep de vaarroute op de plaats waar dit schip haar laatste rustplaats heeft gevonden. De duikdiepte is slechts 23 meter, zodat we duiken met 35% nitrox in onze dubbel 12 duikflessen. We kunnen meer dan 60 minuten duiken tot de nultijd. Op de sonar zien we al snel het grote wrak opdoemen. De vlakke bodemlijn verandert in een schuine oplopende streep die blijft stijgen, er lijkt geen einde aan te komen. Het is na het zinken een prachtig rif geworden vol van leven, ik ben benieuwd wat we gaan aantreffen. De afgelopen twee dagen hebben de duikers vanaf de Bernicia hier erg veel MSC ZOE-afval geborgen. Nu is het de beurt aan de Aquila om hier ook een kijkje te nemen. Eerst is het onze taak om de hefballonnen, met daaronder de volle postzakken, aan boord te halen. Vijftig minuten later springen Wouter Mennen en ikzelf als eersten overboord. Wij gaan de duikploeg van de Bernicia onder water aflossen en de reels en overige materialen ophalen. Het is voor Wouter een grote wens om voorop te duiken en ik ben blij dat we er zo'n goede en gemotiveerde duikers bij hebben. Als we afdalen langs de boeilijn zien we het grijze silhouet van het wrak al opdoemen. Aan de lijn hangen de duikers van de Bernicia die vandaag voorop duiken. Dit gaat een bergingsduik worden, er hangen inmiddels een groot aantal postzakken aan de lijn. Onze teamgenoten hebben goed hun best gedaan de afgelopen dagen en veel MSC ZOE-afval boven water gehaald. Het ankertouw zit vast aan het wrak, zodat we direct de gidslijn kunnen volgen. Bij deze oude stoomschepen blijven de grote ketels en machines met condensors het langste intact. Doordat dit vaak het hoogste deel van het ingezakte wrak is, kan je hier het

Foto: Joost van Uffelen.

Enkele vondsten.

Foto: Joost van Uffelen.

Duikexpeditie rond de Waddeneilanden.

meeste afval en netten vinden. We volgen de gidslijn naar de achterzijde van het wrak tussen grote scholen steenbolken door. Nieuwsgierig komen ze kijken naar wat er allemaal gebeurt, maar ze draaien zich op het laatste moment om. Het lijkt wel of we in een grote ketel met vissoep zijn beland. De glimmende steenbolken, met hun mooie goudkleurige pyjama's, blijven maar om ons heen draaien. Dan zien we Betty aankomen met de 'reel'. We nemen de 'reel' over en gaan op zoek naar de plaatsen waar het meeste afval ligt. We zien campingstoeltjes, dekens, wasrekjes, tv-onderdelen, bloempotten en heel veel ander afval dat duidelijk van de MSC ZOE afkomstig is. Dit wrak is niet, zoals de andere wrakken, begroeid met anemonen in alle mogelijke pasteltinten. Ook dodemansduim, Nederlands enige koudwaterkoraal ontbreekt. De tegenwoordig zeldzame kabeljauwen zijn voorzichtig geworden, misschien doordat ze in aantal afnemen? Tien jaar geleden zag je op alle wrakken grote scholen van deze prachtige vissen, soms van meer dan 120 cm lang. Helaas is de hebzucht van de mens de oorzaak van het verdwijnen of sterk afnemen van veel diersoorten. Hopelijk gaat onze volgende generatie hier iets beter over nadenken. Daar steekt een wasrek uit het zand en met flink wat ruk- en trekwerk proppen

we dit afval in de postzak. Dan volgt een campingstoeltje, een kunststof bloempot, en een deken waar een grote tijgerkop op blijkt te staan. Goed om een mooie foto van te maken. Joost van Uffelen, onze hoffotograaf, maakt er een mooie compositie van. Verder zijn er veel afgescheurde netten die nog decennialang hun dodelijke werk blijven doen. Inmiddels zijn de andere duikers gevolgd en aan de stofwolken te zien, leven zij zich aardig uit met het vullen van de postzakken met afval en netten. Dat ruimt lekker op. Vergis ik me of zie ik de grote rood-blauwe kreeften tevreden kijken dat deze giftige troep wordt opgeruimd? Met hun indrukwekkende scharen zien ze er dreigend uit en boezemen ze ontzag in. Hier boven de Waddeneilanden zien we er op ieder wrak tientallen rondscharrelen, voor de kust van Zuid-Holland zijn er slechts een paar kreeften per wrak. Ook de noordzeekrabben hebben hier een overvloed aan voedsel, gezien hun enorme afmetingen en aantallen. We hebben inmiddels twee postzakken tot de rand toe gevuld en brengen die met enige inspanning terug naar de opstijglijn, waar we ze met karabijnhaken vastklikken. Een blik op de duikcomputer en manometer laat ons weten dat we nog wat duiktijd overhebben. Tijdens de afdaling probeer ik altijd de lijn mee te trekken, zodat ik zo snel mogelijk op de bodem aankom. Zodoende heb ik de bodem rondom het wrak al gezien. Vaak een interessante plaats voor ontdekkingen. We hebben nu tijd om daar een kijkje te gaan nemen, want ik had iets bijzonders gezien, dacht ik. We zwemmen weg van de andere duikers en na 30 meter zien we de grote ketels opdoemen met daarachter een enor-

me machine. We volgen de grote schroefas totdat hij eindigt in het niets. De schroefas lijkt doorgesneden te zijn om de kostbare bronzen schroef te bergen. Wouter geeft aan dat de duik ten einde is. Helaas moeten we de opstijglijn opzoeken en 10 minuten later steken we ons hoofd boven water in een onrustige zee. We ademen de zilte lucht in en kijken elkaar tevreden aan. We zijn weer een prachtige bergingsduik rijker. De Aquila komt langszij, wij laten de boeien los en klimmen aan boord om ons klaar te maken om de andere duikers op te pikken. Omdat we inmiddels al ver in september zijn, is de herfst in aantocht met onvoorspelbare weer. De ene dag hebben we een spiegelgladde zee en de volgende twee dagen kunnen we niet uitvaren door te hoge golven.

MS Tender

We hadden voor het project op de Borkumse Stenen een schip met een decompressietank, grote stand-byboot en compressor met zuurstofbuffers nodig. Die pasten niet op de Bernica of Aquila, zodat ik hiervoor een ander schip moest inhuren. De MS Tender leek mij bijzonder geschikt en heeft als thuishaven Lauwersoog. De bijzonder vriendelijke eigenaar wilde wel met mij in zee en daarna kon ik de andere zaken inhuren en aan boord laten plaatsen. Dat was logistiek een uitdaging, omdat we moesten schuiven i.v.m. het grillige weer.

Op maandagavond konden we alle materiaal aan boord brengen en met zeven beroepsduikers inschepen. Bij de Borkumse Stenen heeft het WWF Nederland drie jaar

geleden kooien laten plaatsen met daarin platte oesters. In het kleine beschermde projectgebied staan vier kooien en een aantal 3D-geprinte rifstructuren. Het doel is hetzelfde als de voorgaande jaren, het vastleggen van de status met foto- en filmbeelden alsook door wetenschappelijk onderzoek. Het is dinsdagochtend stralend weer,

Een duiker trekt een deken uit de bodem.

Verzamelen van het afval. Een school steenbolken.

We hebben onder andere gedoken op de volgende wrakken:

• Positie Gustav Nachtigal wraknummer 418 53.35.720 N – 006.10.310 O: Duits transportschip van 114 meter lengte gezonken door een torpedo afgeworpen door de RAF. • Positie Onbekend wrak wraknummer 1086 53.37.862 N – 006.03.077 O: vrachtschip van 125 meter veel vissen, krabben en kreeften. Mooie ketels en machine. • Positie SS ARA wraknummer 1113 53.38.736 N – 00607.016 O: vrachtschip van 130 meter lengte veel afval van de MSC ZOE en veel netten. Het minst mooie wrak. • Positie Amerskerk wraknummer 470 53.35.250 N – 006.10.150 O: vrachtschip van 143 meter lengte met veel afval van de MSC ZOE, een mooi wrak. • Positie Sperrbrecher Condor wraknummer 416 53.35.730 N – 006. 11.230 O: voorpostenboot nog redelijk intact, bevat munitie. Bevat niet veel MCS ZOE-afval, wel netten. • Positie Pampas wraknummer 60 53.42.380 N-006.18.142 O: gebroken vrachtschip van 77 meter met veel leven, afval en netten bij de Borkumse Stenen.

wat goed uitkomt, omdat we drie duiken in de planning hebben staan. Het is mijn taak om zo snel mogelijk een aantal kooien onder water op te sporen en er een lijn naartoe te leggen. Natuurlijk vol in de stroming, zodat de foto- en filmploeg precies op de kentering zijn werk kan doen. Als ik op de bodem aankom, blijkt het zicht met ongeveer 6 meter goed te zijn. Omdat hier niet gevist mag worden met bodem beroerend vistuig, kan je zien hoe een zeebodem er in zijn natuurlijke staat uitziet. Er staan veel kokerwormen, er liggen heel veel schelpen en op het harde substraat proberen anemo-

nen zich te vestigen. Al vrij snel vind ik de eerste rifstructuur. Inmiddels helemaal begroeid en bewoond door een aantal krabben en honderden garnalen en anemonen. Het is duidelijk dat dit artificiële rifje haar werk doet. Ik zwem door en na 15 meter zie ik de grijze schaduw van een kooi opdoemen. In deze kooi zitten niet alleen de oesters, maar ook een mooie grote kreeft heeft hier een veilig plekje gevonden. Omdat ik in totaal drie kooien moet terugvinden, zwem ik snel door. Nadat ik de eerste 'reel' heb verlengd vind ik de tweede kooi en daarna kooi nummer drie. Ik moet nu zo snel mogelijk terug, zodat ik mijn taak als reserve-/veiligheidsduiker kan opnemen. Zodra ik mijn hoofd boven water steek, springt de foto- en filmploeg het water in. Ik klim aan boord van ons grote duikschip en geef de bijzonderheden door aan het biologenteam. Zij gaan kijken naar de status van de oesters en een paar rekken uit de kooi mee naar boven ne-

men. Zodra deze rekken aan boord zijn barst er veel activiteit los. De oesters worden uit hun rekken gehaald en op grootte gesorteerd en genummerd, gefotografeerd, gewogen en schoon geschrobd. Dan wordt er natuurlijk gekeken hoe gezond ze zijn en of er nazaten zijn geboren. Aan de blije gezichten te zien is dit programma een succes aan het worden. Als deze oesters voldoende nakomelingen gaan produceren, zouden er op de Noordzeebodem weer oesterbanken kunnen groeien zoals in het verleden. De belangrijkste voorwaarde is het volledig stoppen met de alles vernietigende boomkorvisserij. Na 60 jaar slepen met zware wekkerkettingen over de zeebodem is alles wat ooit boven het zand uitstak platgewalst en verdwenen. Op zee is de vangstmethode (nog) toegestaan, maar wat als je deze jachtmethode op de Veluwe zou toepassen? Weer de hebzucht van de mens die ervoor zorgt dat vele soorten uitsterven of sterk in aantal afnemen. Tijdens de tweede duik zoek ik de laatste kooi op en halen we nog wat rekjes uit de andere kooien. Bureau Waardenburg heeft deze klus aangenomen en ik zorg met Get Wet Maritiem voor de gehele logistiek eromheen. Door onze ervaring loopt het als een trein en bij de nachtduik kunnen we alle rekken terugzetten en genieten we nog even van alle activiteit die 's nachts plaatsvindt. Jagende botervissen en mulletjes, vechtende noordzeekrabben, sepiola's, platvissen en natuurlijk de grote rood-blauwe kreeften op zoek naar een prooi.

Meerdere dekens werden opgedoken. Pampas

Inmiddels is het dinsdag 23 september 2020 en dus herfst. De Noordzee begint onrustig

te worden als voorbode op de storm die in aantocht is. De golfhoogte is opgelopen tot 120 cm en even slaat de twijfel toe of we nog verantwoord kunnen duiken? We hebben voor de ochtend een duik op de Pampas op het programma staan aan de rand van de Borkumse Stenen. Als we op de locatie aankomen, zien we een 77 meter lang wrak op

Afval op het wrak.

de sonar verschijnen met een aantal hoge punten. Aangezien dit wrak direct tegen de vaarroute aanligt, is het een potentiële kanshebber voor veel afval. Vandaag duik ik samen met Klaudie, omdat zij direct wil filmen wat ik als eerste duiker altijd aantref. Tijdens het afdalen moeten we flink werken om beneden te komen en ook op het wrak staat nog een flinke stroming. De storm komt snel dichterbij. Nadat we het anker hebben vastgezet en de 'reels' zijn bevestigd, gaan we op zoek naar afval. We zien één donsjas, een tweede en daarna nog veel meer donsjassen. Dekens, tv-onderdelen, een koffer, pannen en een grote groene bureaustoel. Als ik aan de stoel trek om hem uit het wrak te halen, kijkt een grote noordzeekreeft mij verwijtend aan. Inmiddels had hij deze stoel in gebruik als zijn zachte schuilplaats en zelfs na flink schudden was hij niet bereid zich zomaar gewonnen te geven. “Wat leuk”, denk je in eerste instantie, een kreeft op een bureaustoel. Maar deze geplastificeerde gifgroene stoel zal in de nabije toekomst giftig worden voor de hele omgeving. Gedurende tientallen jaren zal hij langzaam uit elkaar vallen in giftige deeltjes die deel gaan uitmaken van de bittere plasticsoep waar we mee zullen moeten leven.

Omdat we slechts met een paar duikers zijn en de zee boven ons steeds grilliger begint te worden, laten we deze grote zware stoel nog even staan. Wij proppen de donsjassen in de speciaal daarvoor meegenomen postzak en zullen de stoel en andere rommel tijdens de volgende expeditie ophalen.

Als alle duikers veilig aan boord staan, is de golfhoogte opgelopen tot 180 cm en moeten wij terugkeren naar de veilige haven. Onze expeditie voor 2020 zit er helaas op. We komen volgend jaar terug, want er is nog ruim voldoende werk voor stichting DDNZS. 

Resultaat Waddenexpeditie 2020

• Van de dertien geplande duikdagen zijn er zeven door slecht duikweer niet doorgegaan. We hebben dertien wrakken bezocht en (gedeeltelijk) schoongemaakt.

We hebben met twee duikschepen en achttien duikers in totaal meer dan 250 duiken gemaakt. • We hebben 2,5 big bags boordevol netten en 2 big bags afval van de MSC ZOE op de kant gezet. In totaal bijna 3.000 kilo. We hebben onder andere het volgende

MSC ZOE afval gevonden: wasrekjes, schoenen, pannen, voetenbadjes, badjassen, donsjassen, kunststof bloempotten, tv-onderdelen en grote kleden met een tijgerkop erop afgebeeld en veel ander afval. • Het MSC ZOE-afval wordt het komende jaar gebruikt op een tentoonstelling bij

Happy Seal in Pieterburen. De bezoekers krijgen dan een indruk van de hoeveelheid goederen die door onze koopdrift dagelijks in containers wordt aangevoerd.

Hebben we deze goederen eigenlijk wel nodig? Gaan wij het afval opruimen of laten wij het liggen voor de volgende generatie? • Wij hopen de komende drie jaar samen met de Waddenvereniging een project te starten om het resterende afval en de netten op te ruimen. • Ook tijdens deze expeditie hebben de vrijwilligers van stichting DDNZS de Noordzee weer een stukje schoner achtergelaten. Ook interesse om mee te doen? Ben je een ervaren Noordzeeduiker of zou je dat willen worden? Neem dan een kijkje op www.duikdenoordzeeschoon.nl voor meer info.

BEN STIEFELHAGEN

Foto's (5) : Joost van Uffelen.