Gombrowicz festiwal

Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski International Gombrowicz Festival

Światowe debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza

Światowe debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza Worldwide stage debuts of Witold Gombrowicz I

2

I

Poniższe uwagi dotyczą światowych prapremier sztuk Witolda

These are some comments on world premieres of Witold Gombrowicz’s

Gombrowicza: Iwony, księżniczki Burgunda, Ślubu, Operetki

plays: Yvonne, Princess of Burgundy, The Wedding, Operetta, and History

i Historii w teatrach zawodowych, natomiast nie obejmują bardzo licznych

in repertory theatres without considering the very many adaptations

adaptacji utworów prozaicznych, które pojawiły się na scenach później

of fiction, which were produced later than dramas and constitute

niż utwory dramatyczne i stanowią wielki dział scenicznego dorobku

an extensive chapter in the writer’s theatrical output. It must be remem-

pisarza. Pamiętać należy, że utwory Gombrowicza były i są wystawiane

bered that Gombrowicz’s works have been and continue to be produced,

w całości i fragmentach nie tylko przez teatry, lecz (…) mają swe wersje

in whole or in parts, not only by theatres but also … in their television,

telewizyjne, radiowe, muzyczne, filmowe, a nawet baletowe. Związki

radio, musical, film, and even ballet versions. Links between

prozy Gombrowicza z teatrem i muzyką są naturalne i wykraczają daleko

Gombrowicz’s fiction and theatre and music are natural and go well

poza jego dramatopisarstwo, bowiem jest on poetą i pisarzem Formy.

beyond his dramatic creation as he is a poet and writer of the Form.

Właśnie dlatego próbowano przenieść na scenę niemal wszystkie jego

This is the reason why nearly all of his short stories, novels, and discur-

opowiadania, powieści i teksty dyskursywne, oczywiście z różnym

sive texts have been produced for the stage, with varying degrees of

wynikiem artystycznym. Pod koniec XX wieku Gombrowicz stał się naj-

success to be sure. In late 20th century Gombrowicz became the best

bardziej znanym w świecie pisarzem polskim, lecz nie pojawiła się dotąd

known Polish author in the world yet a monograph analysis of his pres-

monografia analizująca obecność Gombrowicza w teatrze.

ence in the theatre has failed to materialize as yet. This is just a handful

Dorzucamy na tym miejscu garść przypomnień, niezbędnych w rozumie-

of reminders and signposts towards understanding of Gombrowicz’s

niu drogi Gombrowicza do międzynarodowej sławy.

road to international fame.

Pisarz teatr uznawał za sztukę nie elitarną, lecz popularną i dostępną,

The writer believed the theatre to be not an elite but popular and acces-

o dużej mocy oddziaływania i o dużej sugestii. Sam nieczęsto bywał

sible art form of massive impact and power of suggestion. He did not

w teatrze. Swój teatr wyprowadzał z własnej wyobraźni i wewnętrznego

go to the theatre frequently himself. His drama is a product of imagina-

bogactwa swej „teatralnej" natury. Dlatego jego twórczość tak trudno

tion and richly "theatrical" nature. It is therefore very difficult to analyse

analizować i konkretyzować w teatrze bez głębokiej znajomości biografii

and produce his work on the stage without an in-depth knowledge of

rzeczywistej i duchowej pisarza. Gombrowicz, wbrew krytycznemu

the writer’s real and spiritual biography. Gombrowicz, despite a critical

stosunkowi do instytucji teatralnej i praktyki teatrów zawodowych,

attitude towards the institution of theatre and practice of professional

o wystawienie napisanych przez siebie sztuk walczył żarliwie: poszuki-

theatre companies, fought hard to have his plays staged: he found

wał reżyserów, korespondował z nimi, wyjaśniał sens trudnych scen,

directors, wrote letters to them to explain the meaning of difficult

zabiegał o wydanie utworów u protektorów: Jerzego Giedroycia

scenes, solicited publication of his dramas with his sponsors: Jerzy

w Paryżu, Józefa Wittlina w Stanach Zjednoczonych, Artura Sandauera

Giedroyć in Paris, Józef Wittlin in the United States, Artur Sandauer

w Polsce. I o właściwe tłumaczenia u Konstantego A. Jeleńskiego,

in Poland, and of their proper translations with Konstanty A. Jeleński,

rozumnego przyjaciela i opiekuna. Był również głęboko zatroskany

a sensible friend and protector. He was also deeply concerned about

o czytelniczą i teatralną recepcję swojej twórczości, dlatego - myśląc

readers' and theatre audiences' reception of his work, therefore – with

o czytelniku i przyszłym widzu - zamieszczał streszczenia fabuł kolej-

readers and spectators in mind – he summarised plots of his dramas

nych sztuk i objaśniał ich treść. Szczególnie zależało mu na wystawieniu

and explicated their contents. He was particularly anxious for

napisanych sztuk w teatrze ojczystego kraju.

productions of his plays in his native land.

3

Światowe debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza

Worldwide stage debuts of Witold Gombrowicz

Człowiek poprzez człowieka.

Człowiek względem człowieka.

Człowiek stwarzany człowiekiem.

Człowiek spotęgowany człowiekiem.

Czy to moje złudzenie, że widzę w tym utajnioną nową rzeczywistość?

Man through man. Man towards man. Man created with man. Man enhanced with man. Is it an illusion of mine to see a new, secret reality there?

Witold Gombrowicz, Diaries

Witold Gombrowicz, Dzienniki

II Teatr w Polsce dla Gombrowicza, emigranta, współpracownika stacji

II Polish theatre was closed to Gombrowicz, an émigré, contributor to

radiowej Wolna Europa i paryskiej Kultury, a następnie stypendysty

Free Europe radio station and The Culture magazine in Paris, a fellow of

amerykańsko - niemieckiej Fundacji Forda, był zamknięty. Wszelkie próby

German-American Ford Foundation. Any attempts at mentioning the

przypomnienia nazwiska pisarza w prasie spotykały się ze zjadliwymi

writer’s name in the press met with caustic criticism. Polish emigrants,

komentarzami. Niezbyt życzliwa była mu również emigracja polska,

particularly in London, were not too sympathetic either. Yet, despite all

zwłaszcza londyńska. A jednak wbrew wszystkim trudnościom cenzural-

the censorship and political hardships, it was in Poland that Gombrowicz

nym i politycznym Gombrowicz jako pisarz teatralny wyłonił się z nicości

emerged as a playwright. Following the political Thaw of October ‘56, Teatr

właśnie w Polsce. Na fali odwilży politycznej Października ‘56 Teatr Domu

Domu Wojska Polskiego (the Dramatic Theatre) in Warsaw produced Yvon-

Wojska Polskiego (Teatr Dramatyczny) w Warszawie 29 XI 1957 wystawił

ne, Princess of Burgundy, a play written before the war and published in

w reżyserii Haliny Mikołajskiej i scenografii Andrzeja Sadowskiego

Skamander magazine in 1938, directed by Halina Mikołajska, with stage

z muzyką Augustyna Blocha Iwonę, księżniczkę Burgunda, sztukę

settings by Andrzej Sadowski and musical score by Augustyn Bloch.

napisaną przed wojną, ogłoszoną w Skamandrze w 1938 roku.

This was the Polish and world premiere of Yvonne, though not widely

Jest to polska i światowa prapremiera Iwony, o której niewiele niestety

publicised abroad at the time. Barbara Krafftówna played the main

informacji przedostało się poza granice kraju. Rolę główną zagrała

character, Wanda Łuczycka was the Queen, Mieczysław Gajda played

Barbara Krafftówna, Królową Wanda Łuczycka, Filipa Mieczysław Gajda,

Filip, Stanisław Jaworski the King. The production was not politically

Króla Stanisław Jaworski. Przedstawienie nie miało wymowy politycz-

interpreted, its intention was to break away from the Real Socialist verist

nej, wyrosło na glebie zrywania z weryzmem socrealizmu w kształto-

approaches to staging and acting. It combined farce and the absurd,

waniu przestrzeni i grze aktorskiej. Łączyło farsowość i absurdalność,

comicality and horror. Barbara Krafftówna’s Yvonne role became legen-

komizm i grozę. Rola Iwony w kreacji Barbary Krafftówny obrosła

dary, presenting the full gamut of feminine nature: she was a whimsical

legendą. Jej kreacja Iwony oddawała różnorodne strony natury kobiecej:

child and blasé woman, a gracefully warbling child and a mature lady,

była kapryśnym dzieckiem i zblazowaną kobietą, wdzięcznym, szcze-

lonely and alienated from the courtly conventions. She was irritating

biotliwym dziewczątkiem i dojrzałą damą obcą i samotną w świecie

and enchanting, excited anxiety and posed a threat to the court’s cor-

dworskich konwencji. Drażniła i zachwycała, budziła niepokój i zagrażała

ruption. The production was reported to have many poetic and classic

zepsuciu dworu. Przedstawienie miało – jak podkreślano w sprawozda-

farcical elements, not without bitter truths about human interrelations.

niach - wiele z poetyki baśni i klasycznej farsy nie pozbawionej gorzkiej

The play was also published by State Publishing Institute of Warsaw,

prawdy o stosunkach międzyludzkich. Równocześnie z granym przed-

beautifully edited and with drawings by Tadeusz Kantor. Also in 1957,

stawieniem została wydana w Państwowym Instytucie Wydawniczym

Literary Publishing House published the short story collection Bakakaj,

w Warszawie sztuka, pięknie opracowana edytorsko, z rysunkami

and Czytelnik published Trans-Atlantic and The Wedding illustrated

4

5

Światowe debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza

6

Worldwide stage debuts of Witold Gombrowicz

Tadeusza Kantora. W tymże roku 1957 Wydawnictwo Literackie wydało

by Jan Młodożeniec. It seemed that the straight road to Polish readers

zbiór opowiadań Bakakaj, a Czytelnik Trans-Atlantyk i Ślub z ilustracjami

and spectators had opened for Gombrowicz. The Yvonne production,

Jana Młodożeńca. Wydawać się mogło, że przed Gombrowiczem otwo-

which met with lively responses, signalled an extraordinary presence

rzyła się normalna droga do polskiego czytelnika i widza. Przedstawienie

in contemporary culture. The interest in his dramas grew. The National

Iwony, przyjęte bardzo żywo, zasygnalizowało obecność

Theatre of Warsaw, Słowacki Theatre of Cracow, S. Żeromski Theatre of

niezwykłego pisarza we współczesnej kulturze. Wzmogło zaintereso-

Kielce requested official permissions to stage The Wedding, seen by the

wanie jego dramaturgią. Teatry: Narodowy w Warszawie, Teatr im. Sło-

writer as the least political. The culture policies changed as early as 1958,

wackiego w Krakowie, Państwowy Teatr im. S. Żeromskiego w Kielcach

however, and repertory theatres proposing to stage Gombrowicz’s plays

występowały do władz o zgodę na wystawienie przede wszystkim Ślubu,

met with clear "No" of the Ministry and censorship. The ban was absolute

sztuki w rozumieniu pisarza najmniej politycznej.

and extended to the entire theatrical production. Even Tadeusz Kantor

Po zmianie polityki kulturalnej już w roku 1958 teatry zawodowe,

was not allowed to produce Yvonne at Cricot 2 in Cracow. Meanwhile,

zgłaszające propozycje grania utworów Gombrowicza spotykały się

Gombrowicz gained increasing reputation worldwide (France, Germany,

z jednoznaczną odmową ministerstwa i cenzury. Zakaz był nie do

Sweden, Italy, England, the US) thanks to numerous editions of his novels,

przezwyciężenia, nie dotyczył jednego utworu, lecz całej twórczości dra-

especially Ferdydurke, later Pornography, and of The Diaries. The prose

matycznej. Nawet Tadeuszowi Kantorowi nie zezwolono na wystawienie

works opened the way to international fame. In Poland, the memory of

Iwony w Cricot 2 w Krakowie. Natomiast w świecie (Francja, Niemcy,

Gombrowicz’s theatre was reawakened by Jerzy Jarocki, a young direc-

Szwecja, Włochy, Anglia, Stany Zjednoczone) Gombrowicz stawał się

tor who studied in Moscow. Without the writer’s knowledge, The Wedding

pisarzem coraz bardziej znanym dzięki licznym wydaniom jego powieści,

had its Polish and global premiere on 4 April 1960 at the Student Theatre

zwłaszcza Ferdydurke, później Pornografii oraz Dziennika. Drogę do

Gliwice (STG), with scenography by Krystyna Zachwatowicz and music

sławy światowej torowała mu proza. W Polsce pamięć o teatrze Gom-

composed by Tadeusz Nowak and Tadeusz Leśniak. The actors were

browicza obudził Jerzy Jarocki, młody reżyser po studiach w Moskwie.

students of the Technical University of Gliwice. The production conjured

Bez wiedzy pisarza 4 IV 1960 w Studenckim Teatrze Gliwice (STG) odbyła

a world of war-ravaged country, the space was full of abandoned military

się pod jego kierunkiem polska i światowa prapremiera Ślubu, ze sceno-

equipment from among which deadly pale figures emerged. A bent and

grafią Krystyny Zachwatowicz, z muzyką Tadeusza Nowaka i Tadeusza

rusting truck cab was the key element of the stage setting. Positioned

Leśniaka. Wykonawcami byli studenci Politechniki Gliwickiej.

up front, it was the king’s and queen’s throne, with its back and a small

W przedstawieniu stworzono świat kraju zniszczonego wojną, prze-

window towards the audience, it became Henry’s bunker in Act III, placed

strzeń wypełnioną porzuconym sprzętem wojskowym, spod którego

with its metal bottom up – it was the necessary parents’ table in Act I.

wyłaniały się trupio blade postaci. Kluczowym elementem dekoracji

The plot was acted out in the graveyard of history, a recently experienced

była pogięta, zardzewiała kabina ciężarówki, tzw. szoferka. Postawiona

history that destroys all values. The censorship banned the production

frontalnie stanowiła tron króla i królowej, postawiona do tyłu, gdzie było

after five performances. Another period of silence fell over Gombrowicz.

tylko małe okienko, bunkrem Henryka w III akcie, a ułożona na płasko,

His final victory in Poland came only in the 1970s, after foreign theatres

blaszanym tyłem do góry – stołem niezbędnym w domu rodziców

had produced Yvonne, The Wedding, and Operetta many times.

w I akcie. Akcja toczyła się na cmentarzysku historii, historii niedawno

Gombrowicz’s absence from repertories of domestic theatres resulted

doświadczonej, niszczącej wszelkie wartości. Przedstawienie zostało

not only from censorial prohibition but also - after Gombrowicz’s

zdjęte z afisza przez cenzurę po pięciu prezentacjach. W kraju nastąpiła

death – lack of his widow’s permission to stage the plays until a full,

nowa faza ciszy wokół Gombrowicza. Ostateczne jego zwycięstwo

uncensored text of The Diaries came out. The government was not

w Polsce dokonało się dopiero w latach siedemdziesiątych, kiedy zagra-

willing to comply, regarding The Diaries as counter-state. It was only

niczne teatry wystawiły już wielokrotnie Iwonę, Ślub i Operetkę.

The Wedding, staged by Jerzy Jarocki on 4 December 1972 at Zurich’s

Nieobecność Gombrowicza w repertuarze teatrów krajowych była

Schauspielhaus, with scenography and costumes by Krystyna Zach-

następstwem nie tylko działania cenzury, lecz również - po śmierci

watowicz, score by Stanisław Radwan, and with collaboration of Andreas

Gombrowicza - braku zgody żony pisarza na wystawienia sztuk w kraju

Wirth, transferring to the Dramatic Theatre of Warsaw on 5 April 1974 –

przed wydaniem jego Dziennika bez cenzorskich skreśleń. Tego warunku

after long-drawn negotiations of its then director, Gustaw Holoubek, with

władze spełnić nie chciały, uznając Dziennik za dzieło antypaństwowe.

censors and Rita Gombrowicz – that introduced the play to the Polish

Dopiero Ślub w inscenizacji Jerzego Jarockiego w Schauspielhaus

professional stage. The production finally overcame the widow’s resist-

w Zurychu 4 XII 1972 ze scenografią i kostiumami Krystyny Zachwa-

ance to having Gombrowicz’s plays staged in Poland and the official

towicz, muzyką Stanisława Radwana i współpracą Andreasa Wirtha,

barriers to theatrical productions in Polish theatres. This does not mean

przeniesiony 5 IV 1974 do Teatru Dramatycznego w Warszawie, po

that the censorship stood idly by – it oversaw each and every

długich negocjacjach ówczesnego dyrektora teatru Gustawa Holoubka

performance until 1990.

7

Światowe debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza

Dzisiejszy polski teatr podszyty jest Gombrowiczem, od Jurka Grotowskiego poczynając (bez Gombrowicza nie byłoby „Apocalypsis cum figuris”), a na Grzegorzu Jarzynie kończąc. Atakując, demaskując nasze polskie kompleksy, w jakimś sensie nas od nich odczarował, zeuropeizował.

Worldwide stage debuts of Witold Gombrowicz

Contemporary Polish theatre is rife with Gombrowicz, starting from Jurek Grotowski (without Gombrowicz there would have been no "Apocalypsis cum figuris"), and ending with Grzegorz Jarzyna. By attacking and uncovering our Polish complexes, he kind of exorcised them and made us European.

Jerzy Jarocki

Jerzy Jarocki

These productions introduced a moving world of dying old and emerging

z cenzurą i Ritą Gombrowicz, stał się polską prapremierą tej sztuki na

w przyswojeniu teatru Gombrowicza w Polsce ma jednak Jerzy Jarocki.

scenie zawodowej. Przedstawienie to przełamało ostatecznie opór żony

Wielokrotnie powracał do lektury Ślubu (dał sześć pełnych realizacji

new values, a kind of portrait of contemporary civilisation projecting

pisarza przed udzielaniem zgody na wystawianie sztuk Gombrowicza

sztuki: Gliwice 4 IV 1960, Zurych 4 XII 1972, Warszawa 5 IV 1974, Nowy

a vision of catastrophe and victory of youth. It was Jerzy Jarocki who has

w Polsce, zniosło również bariery stawiane przez władze polityczne

Sad 24 X 1980, Berlin w Hochschule der Künste 1990, Kraków 20 IV 1991

made the greatest contribution to introducing Gombrowicz’s theatre

wobec teatrów, projektujących ich realizację. Nie znaczy to, że cenzura

oraz realizacje wybranych aktów w szkołach teatralnych), wnikał - jak

to Poland, though. He kept returning to The Wedding (six full-fledged

pozostawała bierna. Kontrolowała każde przedsięwzięcie do roku 1990.

nikt z polskich inscenizatorów, a było ich wielu - w tkankę formalną

productions: Gliwice 4 April 1960, Zurich 4 December 1972, Warsaw

Od lat siedemdziesiątych pojawiały się utwory Gombrowicza na wielu

i treściową utworu, doszukując się w dramacie Gombrowicza odpowiedzi

5 April 1974,Novi Sad 24 October 1980, Berlin at Hochschule der Künste

scenach polskich w inscenizacji różnych pokoleń reżyserów. Przy-

na podstawowe pytania o tożsamość jednostki we współczesnym

1990, Cracow 20 April 1991, and selected acts at drama schools).

pomnijmy najważniejszych. Kazimierz Dejmek 13 IV 1975 dał polską

Since the 1970s, Gombrowicz’s work has been produced in a range of

świecie, o granice wolności, los jednostki i zbiorowości. Swymi insceni-

He could penetrate – like no other of the many Polish stage producers

prapremierę Operetki w Teatrze Nowym w Łodzi ze scenografią Andrzeja

theatres by directors of various generations. Let me mention some ma-

zacjami w kraju i za granicą zaproponował interpretację wielowarstwo-

- the form and contents of the plays, seeking in Gombrowicz’s writing an-

Majewskiego, muzyką Tomasza Kisewettera, choreografią Józefa Ma-

jor productions. On 13 April 1975, Kazimierz Dejmek produced the Polish

wych sensów sztuki, uznając ją za tragedię. Zafascynowany teatrem

tuszewskiego, pastiszowo przywołującą klasyczną operetkę wiedeńską,

premiere of Operetta at the New Theatre of Łódź, with stage settings

Gombrowicza, jego osobowością i wyobraźnią, odsłaniał pokłady

swers to fundamental questions of individual identity in the modern world, limits of freedom, individual and collective history. His Polish and interna-

stworzył glebę do następnych wersji scenicznych, które pojawiały się

by Andrzej Majewski, music by Tomasz Kisewetter, choreographed by

nowoczesnego myślenia o Polsce, ojczyźnie i wolności. Miarą tej

tional productions proposed interpretations of multilayer meanings of this

w Polsce niemal każdego roku, w coraz innym ujęciu i interpretacji.

Józef Matuszewski; this pastiche of classic Viennese operetta provided

fascynacji była pierwsza próba stworzenia wielokrotnego portretu

play seen as a tragedy. Fascinated with Gombrowicz’s theatre, personality,

Dejmek swymi prezentacjami Operetki za granicą (Belgrad na festiwalu

the background for the subsequent stagings, to appear in Poland nearly

pisarza z różnych fragmentów utworów w przedstawieniu Błądzenie

and imagination, Jarocki upstaged the author’s modern thinking about

BITEF we wrześniu 1978) ożywił znajomość teatru Gombrowicza

every year, in a variety of takes on and interpretations of the play. Dejmek

w Teatrze Narodowym 29 V 2004, a w roku następnym (16 X) w tymże

Poland, native country, and freedom. This fascination resulted in a

w krajach obozu socjalistycznego. Z kolei Jerzy Grzegorzewski 6 I 1976

presented Operetta abroad (Belgrade at BITEF festival, September 1978)

teatrze prezentacja adaptacji powieści Kosmos, w scenografii

first-ever attempt at creating a many-sided portrait of the writer using a

w Teatrze Polskim we Wrocławiu, wystawił w swojej reżyserii i scenogra-

and brought Gombrowicz’s theatre alive in the Socialist bloc countries.

Jerzego Juk-Kowarskiego, z muzyką Stanisława Radwana.

variety of his fragments in the performance of Wanderings at the National

fii Ślub, którym zachwycił publiczność i rozbudził intelektualnie polską

In turn, Jerzy Grzegorzewski, with his direction and scenography of The

Nastąpił czas równoległego ze sztukami panowania na scenach pol-

Theatre on 29 May 2004, and an adaptation of Cosmos for the same

krytykę. Nową wersję dał w Teatrze Narodowym - Scena przy Wierzbo-

Wedding at the Polish Theatre of Wrocław of 6 January 1976, enchanted

skich i zagranicznych licznych adaptacji Gombrowiczowskiej prozy.

stage in the following year (16 October) with a scenography by Jerzy Juk-

wej 27 III 1998, a następnie wystawił Operetkę 25 VI 2000 w scenografii

the public and gave an intellectual stimulus to Polish critics. A new

Nie sposób nie wspomnieć, że dla upowszechnienia teatru Gom-

Kowarski and score by Stanisław Radwan. This is a time of the numerous,

Barbary Hanickiej i z muzyką Stanisława Radwana (emisja telewizyjna

version of the production was presented at the National Theatre – Wierz-

browicza w Polsce wielką rolę odegrały Międzynarodowe Festiwale

Polish and foreign adaptations of Gombrowicz’s fiction. One also needs

9 XII 2001). Inscenizacjami tymi stworzył przejmujący świat ginących

bowa Stage on 27 March 1998, and on 25 June 2000, with stage settings

Gombrowiczowskie w Radomiu, odbywające się od 1992 roku co dwa

to mention the role of the International Gombrowicz Festival in Radom,

wartości i pojawiających się nowych, swoisty portret współczesnej

by Barbara Hanicka and music by Stanisław Radwan (TV broadcast on

lata i rok 2004 - ogłoszony Rokiem Witolda Gombrowicza. Zasługują

held every second year since 1992, and announcement of 2004 as Witold

cywilizacji z wizją zagłady i zwycięstwa młodości. Największy udział

9 December 2001).

na samodzielne omówienie.

Gombrowicz Year, in propagation of the author’s work.

8

9

Światowe debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza

Recepcja Gombrowiczowskich przedstawień w Polsce to w rzeczy-

They certainly deserve a separate discussion. Reception of Gombrowicz

wistości zawiła historia polskiego teatru, uwikłana w pęta cenzury,

productions in Poland is in fact an involved history of Polish theatre, bound

poddana rytmowi odwilży oraz powracających zakazów. Na przykła-

in censorship, subject to recurrent cycles of political thaws and restric-

dzie polskich inscenizacji Ślubu, Iwony, księżniczki Burgunda i Operetki

tions. Polish productions of Yvonne, Princess of Burgundy, The Wedding,

odczytać można zasady interpretacji i rozumienia teatru Gombro-

and Operetta illustrate principles of interpretation and understanding of

wicza: od niemal barokowej poetyki nagromadzonych efektów for-

Gombrowicz’s theatre: from quasi Baroque mounting of formal effects

malnych do prostoty przestrzeni międzyludzkiej, w której przeplata

to simplicity of interpersonal space, where the comic and tragic, the

się tragiczne i komiczne, wzniosłe i trywialne, oniryczne i sakralne.

sublime and trivial, the onirical and sacral interweave. A detailed analysis

Szczegółowa analiza zjawiska wymaga obszernego studium. W tym

would require a dedicated study. Let’s follow Gombrowicz’s plays on the

miejscu podążmy drogą sztuk Gombrowicza na sceny światowe.

international stage.

Worldwide stage debuts of Witold Gombrowicz

Dzieło Gombrowicza nie może być mierzone upływem kilku Gombrowicz’s work cannot dziesięcioleci. Jest pomnikiem prozy polskiej... be measured in the scale of several decades It is a monument of Polish prose …

Czesław Miłosz

Czesław Miłosz

III

III

Europejską tradycję scenicznej interpretacji dramatycznych utworów

French theatre begins the European tradition of stage interpretations of

na język francuski Coucou Chanska [Jadwiga Kukułczanka]

composed by Diego Masson. 14 June 1963 was the first official

Gombrowicza zapoczątkował teatr francuski. O ile Francja kojarzy się

Gombrowicz’s dramatic output whereas Sweden is another country that

z Georges’em Sidre’m, dekoracje i kostiumy opracowała Krystyna Za-

performance of The Wedding starring: Henry – Oliver Lebeaut, Władzio-

z początkami zdobywania europejskich scen przez utwory Gombrowicza,

richly contributed to propagation of his theatre. Introduction of

chwatowicz, muzykę - Diego Masson. 14 VI 1963 odbył się pierwszy ofi-

François Mirante, Father – Alexis Nitzer, Mother – Juliette Brac, Mańka-

to Szwecja jest drugim krajem, który przyczynił się do rozsławienia jego

Gombrowicz’s work into contemporary culture focused around The

cjalny pokaz Ślubu z obsadą: Henryk – Oliver Lebeaut, Władzio – François

Claudine Raffalli, The Drunk –Fernand Berset. Jorge Lavelli, a talented Argentinian, attended the University of the Theatre of the Nations, had

teatru. Walka o wprowadzenie teatru Gombrowicza w obieg współcze-

Wedding, published in Paris in 1953 by the Literary Institute in a single

Mirante, Ojciec – Alexis Nitzer, Matka – Juliette Brac, Mańka – Claudine

snej kultury zogniskowała się wokół Ślubu, ogłoszonego wraz

first volume of the Culture Library together with Trans-Atlantic. Albert

Raffalli, Pijak – Fernand Berset. Jorge Lavelli, utalentowany Argentyń-

produced Chekhov and Brecht in Buenos Aires, Ionesco, Tardieu and Vi-

z Trans-Atlantykiem w Paryżu 1953 roku przez Instytut Literacki w pierw-

Camus found the play worthy of staging. Gombrowicz himself confessed

czyk, był uczestnikiem Uniwersytetu Teatru Narodów, miał w swym

ana, authors of the French 1950s avant-garde, in France. He worked with enthusiastic young actors who were not paid. He was drawn to the poet-

szym tomie Biblioteki Kultury. Na sztukę tę jako godną wystawienia

in The Diary that "The Wedding out of theatre is like fish out of water

dorobku wystawienia sztuk Czechowa i Brechta w Buenos Aires, a we

zwrócił uwagę Albert Camus. Sam Gombrowicz był przekonany, że - jak

since it is not merely a play written for the theatre but, in its intent, the

Francji - sztukę Ionesco, Tardieu i Viana, czyli autorów francuskiej awan-

ics of dream and unconventional work in search of new stage expression.

wyznał w Dzienniku - „Ślub bez teatru jest jak ryba bez wody, bo to

self-liberating theatricality of existence." He was therefore concerned

gardy lat pięćdziesiątych. Pracował z młodymi aktorami pełnymi zapału

He therefore chose antinomies as the organising principle to express

nie tylko dramat pisany dla teatru, ale w zamierzeniu swoim, to sama

that no one but himself would be able to direct a play of such a compli-

i oddania, bez honorarium. Bliska mu była poetyka snu i twórczość

Gombrowicz theatre. In the stage realisation, real images moved into im-

wyzwalająca się teatralność istnienia." Z niepokojem więc sądził, że

cated content and form. He was anxious about would-be productions.

niekonwencjonalna, poszukująca nowego wyrazu scenicznego. Wybrał

agination, sleep into waking, dream into the reality of events. The world

nikt oprócz niego nie zdoła tak złożonej treściowo i formalnie sztuki

He kept a long-lasting correspondence with Jorge Lavelli, a director who

więc zasadę antynomii jako podstawę wyrażenia Gombrowiczowskiej

on the stage was dominated by artifice and apparent chaos, out of which

wyreżyserować. Z lękiem myślał o przyszłej realizacji. Starał się jednak

prepared The Wedding for a Young Groups Competition in Paris in 1963.

gry. W konkretyzacji scenicznej obrazy rzeczywiste przechodziły w obra-

an ambiguous, funny, and tragic reality emerged. The scenography, costumes, and music played a major part. The stage space was littered

o jej wystawienie. Długo trwała wymiana listów między pisarzem

The text was translated into French by Coucou Chanska

zy wyobrażone, sen – w jawę, marzenie – w prawdę zdarzenia. W świecie

a Jorge’m Lavellim, reżyserem przygotowywanej w 1963 na Konkurs

[Jadwiga Kukułczanka] and Georges Sidre, stage decorations and

przedstawionym dominowała sztuczność i pozorny chaos, z których

with destroyed, broken objects, dented car chassis brought from a car

Młodych Zespołów w Paryżu inscenizacji Ślubu. Sztukę przetłumaczyła

costumes were designed by Krystyna Zachwatowicz, the music

wyłaniała się rzeczywistość wieloznaczna, śmieszna i tragiczna.

scrapyard. Zachwatowicz used the experience of working with Jarocki

10

11

Światowe debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza III

Worldwide stage debuts of Witold Gombrowicz III

Akademie der Künste as part of Modernes Theater auf Kleinen Bühnen.

Ważną rolę odegrała scenografia, kostiumy i muzyka.Przestrzeń sceny została zarzucona przedmiotami zniszczonymi, pogiętymi blachami

It was filmed by Berlin TV station and spawned productions of The

samochodów, przywiezionymi z cmentarzyska aut. Zachwatowicz

Wedding in other countries. The production was seen as an illustration of

wykorzystała gliwickie doświadczenie ze współpracy z Jarockim.

modern European history with its successive revolutions, a chronicle of

Brzydota i zagracenie sceny stanowiły trwały element wizji świata.

social upheavals in post-1917 Russia and Eastern Europe countries after

I w tej przestrzeni działali aktorzy z twarzami pokrytymi blado trupim

1945 (L. Goldmann), a text about father – son conflict, an offshoot of

makijażem (jedynie twarz Henryka pozostawała naturalna). Tworzyli

Freud’s theory, a play of cruelty, ugliness, and rage. The production was

postaci z koszmarnego snu. Ten wyraz wzmacniały kostiumy z włosia,

a turning point in Gombrowicz’s stage career. Regardless of criticism

poplamione i pomięte. Aktorzy wypowiadali zdania „muzycznie": partie

of the staging itself, the worldwide knowledge of the Polish author grew,

chóralne rapsodycznie jak w tragedii greckiej, głosy pijaków chrapliwo -

he shocked and attracted directors. Yvonne, Princess of Burgundy was

bełkotliwie, zgodnie z charakterem użytej w tych miejscach muzyki,

promptly staged in Germany. Its failed German premiere at Schaus-

komponowanej bezpośrednio na scenie. Dziejący się dramat był dra-

pielhaus in Dortmund, directed by Walter Czasche, scenography by

matem nie tyle Henryka, lecz całej ludzkości, podążającej ku zagładzie.

Ekkehard Gruber, and music by Horst Drewniak (17 December 1964) won

Każda postać uzyskała podwójne wcielenie. Henryk śnił koszmarny

little acclaim. Lavelli produced Yvonne, Princess of Burgundy in France

sen i jednocześnie z nim walczył, był postacią rzeczywistą i jednym

(premiered 29 September 1965), in Switzerland (15 November 1967), and

z fantomów, nie odznaczał się indywidualizmem, podobnie jak pozostałe

Argentina (23 June ‘72). These premieres were milestones of interpreta-

główne postacie. Matka była tkliwa i brutalna, prostacka i królewska,

tion for a long time. What underpinned the staging philosophy of the

prosta wieśniaczka i wyobrażona królowa o wykrzywionej twarzy. Mania

French Yvonne? Lavelli reduced the play to an anonymous judgment

podobnie: raz stawała się dziewką uliczną, drugi raz była księżniczką

of Yvonne. He created a closed social circle and analysed it in detail. He

o nienagannych manierach. Plastyczno - ruchowo - przestrzenna

penetrated the subconscious of characters, blighted by evil, corruption,

harmonia spektaklu czyniła zeń świat silnie działający emocjonalnie.

and crime. The plot became a process of revealing clandestine forces and intentions in the human nature. These forces encircled Yvonne and

Obrazy miały wiele z poetyki ekspresjonistycznej. Spektakl był określany

closed the noose of crime. Seen in this light, the play became an analysis

jako „tajemnicza i szalona msza", „misterium teatralne", „groteskowy

in Gliwice. Ugliness and clutter of the stage were constants of the world

kierunek interpretacyjny tego tekstu. Co stanowiło o linii insceniza-

sen współczesności." Spektakl, choć nagrodzony (po raz pierwszy na-

vision. Actors wearing deadly pale make-up moved around this space

cyjnej francuskiej Iwony? Problematykę sztuki Lavelli sprowadził do

of contemporary society, unmasking hypocrisy and individual tragedy.

grodę otrzymał reżyser obcokrajowiec), został przyjęty z wielką rezerwą.

(only Henry’s face remained natural). Figures out of a nightmare were

pokazania anonimowego sądu nad Iwoną. Stworzył zamknięty krąg

The performance – speaking generally – was a hell of buffoonery, hyste-

Dzięki niemu jednak tekstem Gombrowicza zainteresowały się agencje

created. Horse-hair costumes, tousled and stained, reinforced the im-

społeczny i poddał go drobiazgowej analizie. Zgłębiał podświadomość

ria, and cruelty. In effect, the stage turned into a hallucinatory "ballet" of

zagraniczne. To przedstawienie Ślubu przeniesione po kilku miesiącach

pression. Actors pronounced their parts "musically": chorus rhapsodised

postaci, skażonej złem, deprawacją i zbrodnią. Akcja stała się procesem

soulless human mannequins, a grotesque

jako sztuka repertuarowa do Théâtre Récamier w Paryżu (od 8 I do

like in the Greek tragedy, drunk voices were hoarse and mumbling like the

ujawniania ukrytych w naturze ludzkiej tajemnych sił i intencji. Siły te

ceremony of evil. The poetics of Yvonne, Princess of Burgundy continued

29 II 1964), uznawane jest za jego światową prapremierę. Wywołało falę

music that accompanied them, composed immediately on-stage. The

osaczały Iwonę i zarzucały pętlę zbrodni. Tak pojęta sztuka urosła do

the tradition of the theatre of the absurd and cruelty. It was compared

sądów w prasie francuskiej i zagranicznej oraz nowy atak polskiej krytyki

developing drama was a drama not so much of Henry himself but of the

dzieła analizującego współczesne społeczeństwa, zdzierała z nich

to Buňuel’s films. This interpretation of the play was to recur in many

krajowej na osobę pisarza. W styczniu 1965 spektakl był pokazywany na

humanity as a whole, veering towards catastrophe. Each character had

maskę obłudy, wydobywała tragizm jednostki. Spektakl – mówiąc ogól-

European productions to come. Lavelli, now famous, remained loyal

festiwalu w Berlinie w Akademie der Künste w ramach Modernes Theater

its double. Henry was dreaming a nightmare and fighting it, was a real

nie – był piekłem błazeństw, histerii i okrucieństwa. W rezultacie scena

to Gombrowicz: he staged Operetta twice, in Bochum (6 March 1971)

auf Kleinen Bühnen. Został sfilmowany przez telewizję berlińską, stał się

figure and a phantom, he was not individualised, like the other main char-

zamieniła się w halucynacyjny „balet" bezdusznych ludzkich manekinów,

and Paris (14 October 1989). Gombrowicz’s letters to Lavelli are proof

zarzewiem wystawień Ślubu w innych krajach. Przedstawienie odczyty-

acters. Mother was tender and brutal, rough and regal, a simple peasant

w groteskową ceremonię zła. Pod względem poetyki Iwona, księżnicz-

of close artistic bonds and lasting friendship. Lavelli placed Gombro-

wano jako sztukę o współczesnej historii Europy z kolejnymi rewolucjami,

and an imagined and grimacing queen. The same held true for Mania:

ka Burgunda wpisywała się w doświadczenia teatru absurdu i teatru

wicz’s drama in the traditions of Shakespeare and theatre of the absurd.

jako rodzaj kroniki przewrotów społecznych, jakie miały miejsce w Rosji

she alternated between a streetwalker and a princess of immaculate

okrucieństwa. Była porównywana z filmami Buňuela. Takie rozumienie

French discussions around productions of The Wedding and Yvonne

po 1917, a w krajach Europy wschodniej po 1945 (L. Goldmann), jako tekst

manners. The graphic – motion - spatial harmony of the show produced

sztuki powtarzać się będzie w wielu późniejszych jej inscenizacjach

found their reverberations in other countries. Gombrowicz’s drama was

o konflikcie syna z ojcem, czyli z perspektywy teorii Freuda, jako sztukę

a powerfully affecting world. The images were strongly Expressionist.

na europejskich scenach. Lavelli, zdobywszy sławę, pozostał wierny

ultimately canonised by a production of Yvonne, Princess of Burgundy

okrucieństwa, brzydoty i wrzasku. Ten spektakl odegrał rolę decydującą

The performance was described as "a mysterious and crazy mass",

Gombrowiczowi: wystawił dwukrotnie Operetkę w Bochum (6 III 1971)

by Alf Sjöberg, an outstanding Swedish film and theatre director, at the

i w Paryżu (prem. 14 X 1989). Listy Gombrowicza do Lavellego świadczą

Stockholm Royal Theatre on 20 November 1965, with stage settings by

nia w świecie rosła wiedza o polskim pisarzu, który szokował i przyciągał

ction, though awarded (a foreign director received a prize for the first

o dużej więzi artystycznej między nimi oraz o trwałej przyjaźni. Lavelli

Sven Erik Skavonius, score by Ulf Björlin, choreography by Donay Feuer;

uwagę reżyserów. Szybko sięgnięto po Iwonę, księżniczkę Burgunda

time ever), was received with great reservations. However, international

sztuki Gombrowicza wpisywał w tradycję szekspirowską i w doświadcze-

the Swedish premiere of The Wedding on 18 December 1966 at the same

w Niemczech. Nieudana jej prapremiera niemiecka w Dortmundzie

agencies became interested in Gombrowicz’s text as a result. This produc-

nia teatru absurdu.

theatre, with the same cast of artist bar scenography by Acke Oldenberg,

w Schauspielhaus w reżyserii Waltera Czasche, scenografii Ekkeharda

tion of The Wedding, moving several months later to the repertory of the

Dyskusje krytyki francuskiej wokół przedstawień Ślubu i Iwony

translation from German by Göran O. Eriksson. Swedish critics consid-

Grubera, z muzyką Horsta Drewniaka 17 XII 1964 nie znalazła szer-

Parisian Théâtre Récamier (between January 8 and February 29, 1964), is

oddziałały na inne kraje. Ostatecznej nobilitacji twórczości dramatycz-

ered the productions a model of intelligence and staging beauty.

szego oddźwięku. Lavelli przygotował inscenizację Iwony, księżniczki

regarded as the world premiere. It triggered a wave of reviews in French

nej Gombrowicza dokonał Alf Sjöberg, wybitny szwedzki reżyser filmowy

They abounded in novel ideas, most of them introduced by Acke Olden-

Burgunda (prem. 29 IX 1965) we Francji, w Szwajcarii (prem. 15 XI 1967)

and international press, and renewed attacks of Polish critics against the

i teatralny, realizując na deskach Teatru Królewskiego w Sztokholmie

burg. These productions were placed in the Brechtian staging tradition

i Argentynie (prem. 23 VI 72). Prapremiery te na długo wyznaczały

writer. In January 1965, the production was shown at the Berlin festival at

Iwonę, księżniczkę Burgunda i Ślub: szwedzką prapremierę Iwony

and Shakespearian poetics. The existential human drama was seen in

dla kariery scenicznej Gombrowicza. Niezależnie od krytyki przedstawie-

"a theatrical mystery play", "grotesque dream of modernity". The produ-

12

13

Światowe debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza

Worldwide stage debuts of Witold Gombrowicz

20 XI 1965 ze scenografią Svena Erika Skavoniusa, muzyką Ulfa Björlina, choreografią Donaya Feuer, szwedzką prapremierę Ślubu 18 XII 1966 w tymże samym teatrze ze scenografią Acke Oldenberga i twórcami poprzedniego przedstawienia, w tłumaczeniu z niemieckiego Göran O. Eriksson. Krytyka szwedzka uznała przedstawienia za wzory inteligencji i scenicznego piękna. Były to przedstawienia o ogromnej obfitości pomysłów inscenizacyjnych, które wprowadził do scenografii przede wszystkim Acke Oldenburg. Przedstawienia te zostały usytuowane w tradycji inscenizacyjnej Brechta i poetyki utworów Szekspira.

Egzystencjalny dramat człowieka był widziany w kategoriach samotności i gry zdeterminowanego społecznie losu. Ze względów ideologicznych

terms of loneliness and socially determined destiny. Sjöberg refused

Sjöberg odmówił reżyserii Operetki.

to stage Operetta for ideological reasons. Ingmar Bergman made an

W procesie nobilitacji teatru Gombrowicza ważną rolę odegrał również

important contribution to recognition of Gombrowicz’s theatre. He pro-

Ingmar Bergman. Inscenizował Iwonę dwukrotnie: w roku 1980 (10 V)

duced Yvonne twice: at Bayerische Stadtschauerspiel in Munich in 1980

w Monachium w Bayerische Stadtschauerspiel i w 1995 (24 XI) w Teatrze

(10 May) and at the Stockholm Royal Theatre in 1995 (24 November) – on

Królewskim w Sztokholmie – z okazji swojego pożegnania z teatrem.

the occasion of his farewell to theatre. He brought his philosophy of the

Do interpretacji Iwony wniósł swą filozofię nieuleczalnej samotności

irredeemable loneliness of human life and irreversible silence of God to

losu człowieka i nieodwracalne milczenie Boga. Porażał sceną końcową

the interpretation of Yvonne. The scene, with references to Leonardo

nawiązującą do Ostatniej Wieczerzy Leonarda da Vinci: po jednej stronie

da Vinci’s Last Supper, was shocking: white-costumed courtiers sitting

długiego stołu siedzieli dworzanie w białych kostiumach, po drugiej sa-

along one side, and Yvonne alone on the other side of a long table.

motna Iwona. Kiedy zadławiła się ością, padła rozkrzyżowana do tyłu,

After choking on the fishbone, she fell back spreading her arms like

przypominając Chrystusa na Krzyżu. Los Iwony uosabiał los ludzkości.

Christ on the Cross. Yvonne’s fate mirrored that of humankind. Critics

Krytyka dostrzegła zmianę w rozumieniu sztuki, a w poetyce przedsta-

noted changes in the interpretation of the play and post-Expressionist

wienia tradycję postekspresjonistyczną i doświadczenia surrealizmu.

and surrealist elements in poetics of the production. After a failed

Po nieudanej prapremierze Iwony w Dortmundzie na scenę niemiec-

premiere of Yvonne in Dortmund, Gombrowicz soon entered German

ką wszedł wkrótce Gombrowicz w pełnym blasku. Ernst Schröder,

theatres in full glory. The excellent director Ernst Schröder produced

wyśmienity reżyser wystawił w Schiller-Theater w Berlinie Zachodnim

three plays nearly one after another: The Wedding (premiering

niemal jedną po drugiej trzy jego sztuki: Ślub (prem. 9 I 1968), Iwonę

9 January 1968), Yvonne (26 February 1970), and Operetta

(prem. 26 II 1970) i Operetkę (prem. 28 I 1972). Wszystkie przedsta-

(28 January 1972) at Schiller-Theater of West Berlin. All the produc-

wienia przyjęto jako nowe propozycje teatralne, zarówno w sensie

tions were received as novel in terms of both content and form. Go-

treściowym jak i formalnym. Lavellego, Schrödera i Alfa Sjöberga

mbrowicz regarded Lavelli, Schröder, and Alf Sjöberg as the theatre

Gombrowicz uznawał za duchowo najbliższych sobie twórców teatru.

artists spiritually most akin to himself. He owed his international

Im zawdzięczał międzynarodowe miejsce w kulturze, rozgłos i obec-

recognition, reputation, and presence on European and global stages

ność na scenach europejskich i światowych. Każdy z nich odsłaniał inną

to them. Each exposed another layer of thought and theatre in

warstwę myślową i teatralną sztuk, zgodną z własną wrażliwością

harmony with their own sensitivity and intellectual capability. These

i zdolnością intelektualną. Przedstawienia te godne są studiów kompa-

productions deserve comparative studies, awaiting a sensitive and

ratystycznych. Czekają na wrażliwego i inteligentnego historyka.

intelligent historian.

14

15

Światowe debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza

Worldwide stage debuts of Witold Gombrowicz

„Cały świat składa się wyłącznie z min.”

Od tego zdania La Rochefoucaulda zaczyna się Gombrowicz, a przede wszystkim jego teatr.

Jan Kott, Gęba i gęba

"All the worlD is made of countenances entirely."

This sentence of La Rochefoucauld begins Gombrowicz, and his theatre in particular.

Jan Kott, Mugs and Mugs

IV

IV

Operetka po polsku opublikowana w 1967, po włosku i szwedzku w 1968,

Operetta, published in 1967 in Polish, in 1968 in Swedish and Italian, in

serbsko-chorwacki z wersji francuskiej przez I. Markowić, w reżyserii

scenography and costumes by V. Lalicki, score by V. Kostić; and the

po francusku w 1969 weszła na scenę już w atmosferze dużego zaintere-

1969 in French, began its life on the stage in an atmosphere of signifi-

B. Ierkowić, ze scenografią i kostiumami V. Lalickiego, muzyką V. Kostić

Norwegian premiere (14 November) at Det Norske Teatret in Oslo

sowania twórczością Gombrowicza w świecie. Jej włoska i światowa

cant global interest in Gombrowicz’s output. Its Italian and worldwide

oraz norweska (14 XI) w Oslo w Det Norske Teatret (tłumaczenie z niemiec-

(translated from German and English by Halldis Moren Vessas) were

prapremiera miała miejsce 17 XI 1969 w Teatro Stabile dell Aquvila

premiere took place at Teatro Stabile dell Aquvila on 17 November 1969,

kiego i angielskiego Halldis Moren Vessas), rok później fińska (3 III) w Helsin-

held. A year later, Operetta premiered in Finland (3 March) at Suomen

w tłumaczeniu Jole i Gian Renzo Morteo, w reżyserii Antonia Calenda, ze

translated by Jole and Gian Renzo Morteo, directed by Antonio Calendo,

kach w Suomen Kansallisteatteri, (5 III) szwedzka w Malmö na Dużej Sce-

Kansallisteatteri in Helsinki, in Sweden (5 March) at Stadteatern’s large

scenografią i kostiumami Franca Nonnis, muzyką Fiorenza Carpi i Luigi

scenography and costumes by Franco Nonnis, music by Fiorenzo Carpi

nie Stadteatern, niemiecka (17 III) w Schauspielhaus w Bochum w reżyserii

stage in Malmö; in Germany (17 March) at Schauspielhaus in Bochum,

Proiettiego. W styczniu 1970 przedstawienie grane było w Teatro Lirico

and Luigi Proietti. In January 1970, the production was shown at Teatro

Jorge’a Lavell’ego, w scenografii Maxa Bignensa, z muzyką Hansa Martina

directed by Jorge Lavelli, scenography by Max Bignens, music by Hans

w Mediolanie. Otrzymało przyznaną przez dziennikarzy nagrodę Premio

Lirico in Milan. The director received the journalists’ award Premio Saint

Majewsky’ego, szwajcarska (6 VI) w Bazylei w Schauspielhaus, w reżyserii

Martin Majewsky; in Switzerland (6 June) at Schauspielhaus in Basel,

Saint Vincent za reżyserię. Stosunkowo mało wiemy o poetyce prapre-

Vincent. Relatively little is known about poetics of that premiere per-

Hansa Holmana, scenografii Thomasa Richter-Forgach, muzyką Petera

directed by Hans Holman, scenography by Thomas Richter-Forgach,

mierowego przedstawienia. Pisano o dużych trudnościach interpretacyj-

formance. Major interpretative difficulties with caricaturing characters,

Fischera. W roku 1973 uwagę krytyki przyciągało wystawienie Operetki

score by Peter Fischer. In 1973, critics praised the Operetta production

nych w przedstawianiu postaci w krzywym zwierciadle, o grze konwen-

play with conventions, Albertine and her unnaturally flaming cheeks

w Schiller-Theater w Berlinie Zachodnim (28 I) w reżyserii Ernsta Schrödera,

at Schiller-Theater in West Berlin (28 January) under the direction of

cjami, o Albertynce i jej sztucznie rozpalonych policzkach, otoczonych

surrounded with red-goldish hair, and her small alabaster breasts were

scenografii Josepha Svobody, z kostiumami Jana Skalickiego, z muzyką

Ernst Schröder, scenography by Joseph Svoboda, costumes by Jan

rudo-złotymi włoskami i o jej małych alabastrowych piersiach. Nagość

mentioned. Nudity was covered and uncovered by means of light.

Hansa Martina Majewsky'ego, choreografią Dicka Price’a.

Skalicki, music by Hans Martin Majewsky, choreography by Dick Price.

zakrywano i odsłaniano światłem. W III akcie w momencie dziejowej

In Act III, at the moment of great civilisational catastrophe, a large

Przypomniane, tytułem ilustracji, wystawienia Operetki z pierwszych lat

These stage adaptations of Operetta, listed by way of illustration,

katastrofy cywilizacji wielki kir falujący, wiszący nad sceną opadł

waving pall above the stage fell and drowned everybody in greyness.

siedemdziesiątych jasno dowodzą, że sztuki Gombrowicza zdobyły swoje

clearly demonstrate that Gombrowicz’s plays had won their place in

i zatopił wszystkich w szarości. Tylko głowy postaci wystawały,

Only the heads protruded, like in a Beckettian play. It can be therefore

miejsce w europejskim teatrze współczesnym. W niedługim czasie Gom-

the contemporary European theatre. Gombrowicz quickly became

przypominając obraz ze sztuki Becketta. Można więc sądzić, że i ta

concluded that this production used experiences of the theatre of the

browicz stał się znanym pisarzem i nierzadko był traktowany już nie tyle

famous and began to be treated not as an avant-garde artist but a

inscenizacja czerpała wiele z doświadczeń teatru absurdu. Po Operetkę

absurd as well. Other directors promptly followed suit to stage Operet-

jako pisarz awangardowy, lecz jako klasyk. Nie znaczy to, że publiczność

classic. It does not mean that audiences and critics everywhere were

szybko sięgnęli inni reżyserzy. 20 I 1970 roku miała miejsce francuska

ta. 20 January 1970 saw the French premiere at the National Theatre

i krytyka wszędzie przyjmowały przedstawienia z aplauzem. Reakcje były

enthusiastic about the productions. The responses were divided: from

prapremiera na deskach Narodowego Teatru Chaillot w Paryżu w insce-

Chaillot in Paris, produced by Jacques Rosner, an eminent disciple of

dwubiegunowe: od entuzjastycznej akceptacji do zupełnego niezrozu-

enthusiastic acceptance to utter miscomprehension. One thing is cer-

nizacji Jacquesa Rosnera, jednego z najzdolniejszych uczniów Rogera

Roger Planchon, with scenography by Max Schoendorff, music by Karel

mienia. Jedno jest niepodważalne: w latach 70-tych i 80-tych Gombrowi-

tain: Gombrowicz’s plays were staged nearly everywhere in Europe

Planchona, w scenografii Maxa Schoendorffa, z muzyką Karela Trowa,

Trow, choreography by Barbara Pearce. In the same year, the Yugoslav

czowskie sztuki weszły na afisze niemal wszystkich krajów europejskich.

in the 70s and 80s. Yvonne, Princess of Burgundy and The Wedding

choreografią Barbary Pearce. W tymże roku odbyły się prapremiery: jugo-

premiere (22 February) at the Belgrade Atelje, translated from French

Najczęściej sięgano po Iwonę, księżniczkę Burgunda i Ślub. Sztuki

were the most common. Gombrowicz’s work relatively quickly

słowiańska (22 II) w belgradzkim Atelje w tłumaczeniu dokonanym na język

into Serbo-Croatian by I. Marković, directed by B. Ierković,

Gombrowicza stosunkowo szybko znalazły zainteresowanie w Jugosławii

became popular in Yugoslavia and Hungary (Operetta premiered at

16

17

Światowe debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza

Worldwide stage debuts of Witold Gombrowicz

i na Węgrzech (prapremiera Operetki odbyła się w 1978 w budapeszteń-

Budapest’s Vigszinhaz in 1978), were very much alive in student and

pojawiały się długo w inscenizacjach sztuk Gombrowicza, przysłaniając

These extraordinary ideas were long a staple of Gombrowicz

skim Vigszinhaz), żywo funkcjonowały w studiach i teatrach studenckich

amateur workshops and theatres, most often read as political crea-

ich filozoficzną refleksję nad światem i człowiekiem. Gombrowicz przestał

adaptations, concealing the philosophical reflections on the world

i amatorskich, najczęściej odczytywane jako utwory polityczne.

tions. Operetta premiered in Czechoslovakia at Hanacke Divadlo

być traktowany jako twórca niezrozumiały, trudny, jeden z wielu z kręgu

and man. Gombrowicz ceased to be treated as difficult, incompre-

W Czechosłowacji prapremiera Operetki odbyła się 18 IV 1980 (Lehka

in Prostějovo on 18 April 1980 (Lehka muza. Opereta pro pokročile),

teatru absurdu. Stał się pisarzem uniwersalnym. Jego utwory dotarły

hensible, one of the many of this kind of creators associated with

muza. Opereta pro pokročile), reż. S. Vala, scen. J. Benda w Hanackem

dir. S. Vala, scen. J. Benda, to disappear from theatre repertoire for

do Indii (Ślub), krajów Ameryki Południowej, Meksyku, Stanów Zjedno-

the theatre of the absurd. He became a universal writer. His texts

Divadle w Prostějovie, po czym zniknęła z repertuaru teatrów na długie

years to come. In the Soviet Union, Operetta was the only play to

czonych Ameryki Północnej. Teatr Gombrowicza, obejmujący sztuki

reached India ( The Wedding), South America, Mexico, the United

lata. W Związku Radzieckim jedyną wystawioną sztuką była Operetka

come to the stage (premiering on 26 April 1989) at the

i adaptacje prozy na scenę, obronił się przed łatwymi zakwalifikowaniami.

States. Gombrowicz’s theatre, including plays and stage adapta-

(prem. 26 IV 1989) w tłumaczeniu Romana Gnadyszyna w Akademickim

T. Shevchenko Academic Ukrainian Theatre in Kharkov, translated

Pisarz doskonale znał wartość swej twórczości. Odpierając liczne epitety,

tions of fiction, has resisted easy qualifications. The writer was per-

Ukraińskim Teatrze Dramatycznym im. T. Szewczenki w Charkowie w

by Roman Gnadishin, directed by Grzegorz Mrówczyński, with

jednoznacznie stwierdził: „Otóż ja jestem pisarzem dialektycznym, poza

fectly aware of the value of his output. Dismissing any descriptions,

reżyserii Grzegorza Mrówczyńskiego ze scenografią Ewy i Wiesława

scenography by Ewa and Wiesław Strebejko, music by Zygmunt

wszelkimi kategoriami, zarazem konserwatystą i rewolucjonistą."

he stated clearly: ”The fact is, I’m a dialectical writer, beyond any

Strebejko, muzyką Zygmunta Karneckiego, choreografią Leszka Czarnoty.

Karnecki, choreographed by Leszek Czarnota. The performance

To wyznanie Gombrowicza winno się stać ideą przewodnią wszystkich

categories, both a conservative and a revolutionary.” This confes-

Spektakl został nagrodzony i stanowił zapowiedź polsko-ukraińskiej

was awarded and foreshadowed Polish-Ukrainian cultural contacts.

interpretatorów teatru Gombrowicza.

sion should be the guiding light to all interpreters

współpracy kulturalnej. Nawet pisana w 1951 roku Historia, odnaleziona

Even History, written in 1957, discovered after its author’s death and

po śmierci pisarza i opublikowana dopiero w 1977, miała w tymże roku (5 IV)

published only in 1977, had its world premiere in the same year

prof. dr hab. Eleonora Udalska

prof. dr hab. Eleonora Udalska

swoją światową prapremierę w Monachium w Marstalltheater. Niedokoń-

(5 April) at Marstalltheater in Munich. This unfinished play, intended

Autorka jest wybitnym teatrologiem, założycielką Zakładu Wiedzy o Teatrze na

The author is an eminent theorist of the theatre, founder of the De-

czoną sztukę, w zamyśle autora mającą być muzyczną komedią auto-

as an autobiography-cum-history and a musical comedy, was

Uniwersytecie Śląskim w Katowicach. Ma w dorobku naukowym szereg

partment of Theatre Studies at the Silesian University of Katowice.

biograficzno-historyczną, reżyserował Andras Fricksay, ze scenografią

directed by Andras Fricksay, with scenography by Wolf Münzer, and

znaczących publikacji, m.in. Teatrologia w Polsce w latach 1918-1939,

Her significant publications include, inter alia, Theatrology in Poland

Wolfa Münzera, muzyką Petera Vogla. Uczynił z krótkiego tekstu „szalony

score by Peter Vogel. The short text became ”a mad spectacle full

Teatr polski końca XX wieku, Polska krytyka teatralna XIX w.,

in 1918-1939, Polish Theatre of the Late 20th Century, Polish Theatre

spektakl z niesamowitymi pomysłami". Owe niesamowite pomysły

of extraordinary ideas”.

O dramacie. Od Arystotelesa do Goethego.

Criticism in the 19th Century, On Drama. From Aristotle to Goethe.

18

of Gombrowicz’s theatre.

19

Gombrowicz pozostał pisarzem i człowiekiem - który za żadną cenę nie chciał poddać samego siebie... poddać własnej wyobraźni i oryginalności... obojętnie jakim ludziom, bóstwom, społeczeństwom czy doktrynom.

Można i należy dodać: nie chciał także poddać własnej kultury, zgodzić się na drugorzędność gruntu, z którego wyrósł.

Gombrowicz remained a writer – and a man – who would at no price surrender himself... surrender his own imagination and originality... to any people, gods, societies or doctrines. It can and should be added: he would not surrender his own culture, accept inferiority of the soil that nurtured him either.

Jan Błoński, O Gombrowiczu w: Gombrowicz i krytycy

Jan Błoński, On Gombrowicz [in]: Gombrowicz and Critics

21

Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

International Gombrowicz Festival

Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski International Gombrowicz Festival Teatr Powszechny im. J. Kochanowskiego w Radomiu od 1993 r. jest organizatorem Międzynarodowego Festiwalu Gombrowiczowskiego jednego z najważniejszych polskich festiwali teatralnych.

MFG to impreza, która od początku swojego istnienia ma charakter interdyscyplinarny, łączący teatr, naukę, krytykę, sztuki plastyczne, muzykę, film. Jest to z założenia festiwal, który pełni rolę forum wymiany myśli, doświadczeń, interpretacji. Na nowo stawia także problem czytania i odczytania dzieła Gombrowicza w zmieniającej się rzeczywistości. Od pierwszych edycji imprezie patronuje i życzliwie wspiera ją swoimi rekomendacjami Pani Rita Gombrowicz, wdowa po zmarłym pisarzu.

Począwszy od VIII edycji MFG ma formę konkursu, w którym spektakle ocenia jury złożone z ludzi teatru - krytyków, reżyserów, teatrologów. Impreza, zrealizowana dzięki finansowemu wsparciu Urzędu Miasta Radomia oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, objęta patronatem medialnym m.in. przez TVP Kultura, cieszy się sporym zainteresowaniem publiczności i krytyków.

Wybór miejsca, w którym co dwa lata odbywa się festiwal poświęcony twórczości Witolda Gombrowicza, jest nieprzypadkowy. Okolice Radomia to rodzinne tereny pisarza. W nieodległych Małoszycach mieścił się majątek Gombrowiczów, w którym Witold przyszedł na świat; w pałacyku w podradomskiej Wsoli, gdzie dziś ma swoją siedzibę Muzeum Gombrowicza, w latach 1924-1939 mieszkał jego brat Jerzy, u którego autor Ferdydurke spędzał po kilka tygodni niemal każdego lata. Tutaj rodziły się pierwsze literackie pomysły. Szereg miejscowości położonych w pobliżu Radomia zostało uwiecznionych na kartach jego powieści. Na tych ziemiach spoczywa niemal cała jego najbliższa rodzina.

22

23

Since 1993, J. Kochanowski Popular Theatre of Radom has organised the International Gombrowicz Festival - a major theatre festival in Poland.

IGF has always been an interdisciplinary event, combining theatre, science, criticism, arts, music, film. The festival is to provide a forum for sharing ideas, experiences, interpretations. It keeps posing the question of reading and interpreting Gombrowicz in an everchanging reality. Rita Gombrowicz, the writer’s widow, has always sponsored and supported the festival with her warm recommendations.

Beginning with the 8th edition, IGF has been a contest where productions are evaluated by a jury comprising theatre specialists – critics, directors, theorists. The event is co-financed by the City Hall in Radom and Ministry of Culture and National Heritage, media coverage is provided by, among others, TVP Kultura. It enjoys significant popularity with the public and critics.

The location of this biannual festival is no accident. The region of Radom is the writer’s family area. The Gombrowiczes had their estate in the nearby Małoszyce, where Witold was born; his brother Jerzy lived in a mansion at Wsola near Radom (now housing the Gombrowicz Museum) in 1924-1939, and the author of Ferdydurke came to spend a few weeks there nearly every summer. The first literary ideas emerged here. A number of towns in the vicinity of Radom have been immortalised on the pages of his novels. Nearly all of his close relatives were buried in the local area.

I MFG

2 – 6 CZERWCA 1993

I Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

dyrektor Wojciech Kępczyński

spektakle Zbrodnia z premedytacją, Teatr Powszechny, Radom, reżyseria: Zbigniew Brzoza Dziennik, Emmanuéle Riva, Paryż Ferdydurke, Actuel Acteurs Free Théâtre, Paryż, reżyseria: Jacques Marienne W comme Gombrowicz, Claude Bernhard, Paryż, reżyseria: Jean Gillibert Ślub, Teatr Polski, Warszawa, reżyseria: Tadeusz Minc Tancerz mecenasa Kraykowskiego, Jörg Schnass, Paryż, konsultacja artystyczna: Jerzy Jarocki

Wypowiedzi gości:

Cząber z Gombra, Teatr Nowy, Warszawa, reżyseria: Adam Hanuszkiewicz

Rita Gombrowicz:

Operetka, R.S.9. Stúdiószinház, Budapest, reżyseria: Katalin Laban, Dezsö Dobay

Festiwal zorganizowano z niemiecką dokładnością i polskim polotem.

Trans - Atlantyk, Teatr Śląski, Katowice, reżyseria: Mikołaj Grabowski

Francesco M. Cataluccio:

wystawy

Bardzo udana impreza, która zmieściła i teatr, i sesję. Kiedy się gada i gada, od rana do wieczora, jest nudno.

Prace scenograficzne i malarskie Acke Oldenburga

A tu - nie.

Rozmowy z Gombrowiczem, Muzeum Literatury w Warszawie

Miejsca..., fotogramy

Jan Błoński: Festiwal to święto dla miasta. Dziś Radom jest wielkim miastem, a ludzie są bardzo mobilni. Różnice między

filmy

wielkomiejską a średniomiejską publicznością się zatarły. Teraz często na prowincji spotyka się większe zainte-

Léon Morin, pretre, reżyseria: Jean Paul Melville

resowanie sztuką niż w Warszawie.

Gombrowicz w Vence, reżyseria: Andrzej Wolski

Janusz Majcherek:

seminarium naukowe

Kępczyński miał rację. Jego festiwal, poza wszystkimi zaletami organizacyjnymi i artystycznymi, okazał się honorowy patronat - prof. Jan Błoński

ważny przede wszystkim z jednego powodu: Radom na kilka dni stał się rzeczywiście międzynarodowym,

sekretarz naukowy - Janusz Majcherek

wielokulturowym i interdyscyplinarnym forum wymiany myśli, doświadczeń, interpretacji.

uczestnicy - Zofia Chądzyńska, Małgorzata Czermińska, Jadwiga Kukułczanka, Elżbieta Morawiec, Joanna Siedlecka, Małgorzata Smorąg, Anders Bodegärd, Jan Błoński, Francesco M. Cataluccio, Michał Głowiński,

Anders Bodegärd:

Andrzej Grabowski, Adam Hanuszkiewicz, Piotr Kłoczowski, Allen Kuharski, Janusz Majcherek, Zbigniew

Z tego, co obejrzeliśmy na scenie, wiele jest godne zapamiętania: Emmanuele Riva czytająca swój wybór

Majchrowski, Andrzej Pawłowski, Jean Pierre Salgas, Jacek Zembrzuski

z Dziennika, Teatr Polski z Warszawy, który zagrał Ślub w reżyserii Tadeusza Minca, z doskonałymi rolami Jana Englerta jako Henryka i Zbigniewa Zapasiewicza jako Ojca - było to wystawienie Gombrowicza jako nowocze-

imprezy towarzyszące

snego klasyka. Wielką niespodzianką stała się trudna do zagrania Operetka, sztuka odziewa i rozdziewa nasze

M’ bout M R. Szeremety, Studio Eksperymentalne Polskiego Radia, Warszawa

stulecie. Grupa z Budapesztu sprowadziła tę parodię operetki do rytmicznej choreografii masek w kameralnym

Ptacy i ludzie E. Rudnika, Studio Eksperymentalne Polskiego Radia, Warszawa

formacie przypominającej nieco Tadeusza Kantora i Pinę Bausch. Końcówka jest szokująca: zamiast nagiej

Biesiada w Muzeum Wsi Radomskiej

Albertynki, o której mówi tekst sztuki, zobaczyliśmy pobitą i zgwałconą dziewczynę wstającą z trumny przy

Wycieczka do Wsoli, Małoszyc i Bartodziejów

wtórze rozdzierającego płaczu.

24

25

I IGF I International Gombrowicz Festival

2 – 6 JUNE 1993 director Wojciech Kępczyński

performances A Premeditated Crime, Popular Theatre, Radom, directed by: Zbigniew Brzoza The Diary, Emmanuéle Riva, Paris Ferdydurke, Actuel Acteurs Free Théâtre, Paris, directed by: Jacques Marienne W comme Gombrowicz, Claude Bernhard, Paris, directed by: Jean Gillibert The Wedding, Polish Theatre, Warsaw, directed by: Tadeusz Minc Counsel Kraykowski’s Dancer by W. Gombrowicz, Jörg Schnass, Paris, artistic consultant: Jerzy Jarocki

guests’ comments

Gombro Cucumber, The New Theatre, Warsaw, directed by: Adam Hanuszkiewicz Operetta, R.S.9. Stúdiószinház, Budapest, directed by: Katalin Laban, Dezsö Dobay

Rita Gombrowicz:

Trans - Atlantic, The Silesian Theatre, Katowice, directed by: Mikołaj Grabowski

A festival organised with German accuracy and Polish flair.

Francesco M. Cataluccio:

exhibitions

A very successful event, fitting both theatre and discussions. When you talk on and on, from morning till the

Stage settings and paintings by Acke Oldenburg

night, it’s boring. This was different.

Conversations with Gombrowicz, Museum of Literature in Warsaw

Places..., photograms

Jan Błoński: A festive occasion for the city. Radom today is a great city, people here are very mobile. Differences between

films

big-city and medium-size-city audiences have evaporated. One often meets greater interest in the arts in the

Léon Morin, pretre, directed by: Jean Paul Melville

regions than in Warsaw.

Gombrowicz w Vence, directed by: Andrzej Wolski

Janusz Majcherek:

seminar

Kępczyński was right. The festival, beside the many organisational and artistic benefits, proved important for

honorary patron - Professor Jan Błoński

one reason above all others: Radom became, for a few days, a truly international, multicultural, and interdisci-

scientific secretary - Janusz Majcherek

plinary forum for sharing ideas, experiences, interpretations.

with the participation of - Zofia Chądzyńska, Małgorzata Czermińska, Jadwiga Kukułczanka, Elżbieta Morawiec, Joanna Siedlecka, Małgorzata Smorąg, Anders Bodegärd, Jan Błoński, Francesco M. Cataluccio,

Anders Bodegärd:

Michał Głowiński, Andrzej Grabowski, Adam Hanuszkiewicz, Piotr Kłoczowski, Allen Kuharski, Janusz

There are many memorable things out of what we watched on the stage: Emmanuele Riva reading her excerpts

Majcherek, Zbigniew Majchrowski, Andrzej Pawłowski, Jean Pierre Salgas, Jacek Zembrzuski

from The Diary, the Polish theatre of Warsaw playing The Wedding directed by: Tadeusz Minc, with excellent parts of Jan Englert as Henry and Zbigniew Zapasiewicz as the Father – it was presentation of Gombrowicz as

events

a modern classic. Operetta, always difficult to produce, turned out to be a great surprise: the play clothes and

M’ bout M by R. Szeremeta, Experimental Studio of the Polish Radio, Warsaw

unclothes our century. The Budapest group brought this parody of the operetta down to a rhythmic choreogra-

Fowl and Men by E. Rudnik, Experimental Studio of the Polish Radio, Warsaw

phy of masks whose chamber format was somewhat reminiscent of Tadeusz Kantor and Pina Bausch.

Feast at Radom Regional Rural Museum

The ending is shocking: instead of a nude Albertine described in the play, we saw a battered and raped girl rising

Trip to Wsola, Małoszyce, and Bartodzieje

from a coffin to the accompaniment of wailing cries.

26

27

II MFG

7 – 11 CZERWCA 1995

II Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

dyrektor Wojciech Kępczyński

imprezy towarzyszące

spektakle Kosmos, Teatr Powszechny, Radom, reżyseria: Waldemar Śmigasiewicz

Kwartet smyczkowy op. 18 nr 3 L.van Beethovena, Kwartet Wilanowski, Warszawa

Iwona, księżniczka Burgunda, Divadlo Andreja Bagara, Nitra, reżyseria: Emil Horváth

Kwartet smyczkowy op. 56 K. Szymanowskiego, Kwartet Wilanowski, Warszawa

Ferdydurke, Teatr Powszechny, Warszawa, reżyseria: Waldemar Śmigasiewicz

Jeździec, Teatr DEREVO, Greve, Włochy, reżyseria: Anton Adasinski

Dziennik, Andrzej Seweryn

Gombrowicz - impresje rysunkowe, wystawa

Grzebanie wg S.I. Witkiewicza, PWST, Kraków, reżyseria: Jerzy Jarocki

Biesiada w Muzeum Wsi Radomskiej

Republika marzeń wg B. Schulza, Teatr Snów, Gdańsk, reżyseria: Zdzisław Górski

Wycieczka do Wsoli, Małoszyc i Bartodziejów

W małym dworku S.I. Witkiewicza, Studio Wokalno - Aktorskie przy Teatrze Muzycznym, Gdynia, reżyseria: Grzegorz Chrapkiewicz

wypowiedzi gości

Projekt wg Pornografii W. Gombrowicza, Teatr Jarmarczny - Kraków, Teatr Daska - Sisak, reżyseria: Jasmin Novljaković

Roman Pawłowski:

Iwona, księżniczka Burgunda, Teatr im. S. Jaracza, Łódź, reżyseria: Ewa Mirowska

Festiwal Gombrowiczowski wyprowadza Radom z prowincji w świat wielkiej literatury i teatru. Tak jak

Ślub, Stary Teatr, Kraków, reżyseria: Jerzy Jarocki

Gombrowicz wyprowadza z prowincji Polskę. (...) Wielkie wrażenie na festiwalu robiły świadectwa osobiste: Rity Gombrowicz i Alejandro Rússovicha - spotkanie z nim było wydarzeniem sesji. „Gombrowicz

warsztaty

ma zapewnioną egzystencję" - mówił po Ślubie Jerzy Jarocki. Razem z Gombrowiczem egzystencję ma

Ślub, Le Sorano Théâtre National de Toulouse, reżyseria: Jacques Rosner

zapewnioną również ten oryginalny festiwal.

Ślub, Kungliga Dramatiska Teatern, Stockholm, reżyseria: Karl Dunér

Jerzy Jarzębski:

wystawy

Festiwal to wydarzenie, które nie ma nic wspólnego z akademią ku czci: skupia gości ze świata, dla których Witkacy w Teatrze Zakopiańskim. Teatr Witkacego w Zakopanem

ten pisarz jest żywym, osobistym problemem, a przy tym twórcą symbolicznego języka, którym można

Jan Lebenstein, Babyliony i inne gwasze i rysunki

się porozumiewać.

Gombrowiczowe dziedzictwo. Wystawa biograficzna poświęcona rodom Gombrowiczów i Pruszaków Elżbieta Morawiec: W tym festiwalu Polacy odegrali pierwszoplanową rolę. Zacząć należy od Ślubu w reżyserii Jerzego

filmy

Jarockiego. Wyraźnie zaznaczyły się także przedstawienia Waldemara Śmigasiewicza: Kosmos

Ferdydurke, reżyseria: Jerzy Skolimowski

i Ferdydurke. (...) Ekspozycja grafik, gwaszów i obrazów Jana Lebensteina - to było po Ślubie Jarockiego

Pożegnanie jesieni, reżyseria: Mariusz Treliński

największe wydarzenie radomskiego festiwalu.

Sanatorium pod Klepsydrą, reżyseria: Wojciech J. Has

seminarium naukowe honorowy patronat - prof. Jan Błoński, sekretarz naukowy - dr hab. Jerzy Jarzębski uczestnicy - Joanna Chojka, Małgorzata Smorąg, Lillian Vallee, Anders Bodegärd, Włodzimierz Bolecki, Kazimierz Braun, Francesco M. Cataluccio, Aleksander Fiut, Jerzy Jarzębski, Piotr Kłoczowski, Allen Kuharski, Olaf Kühl, Jan Maciejowski, Jacques Rosner, Alejandro Rússovich, Krzysztof Stala, Waldemar Śmigasiewicz

28

II IGF II International Gombrowicz Festival

II Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

7 – 11 JUNE 1995 director Wojciech Kępczyński

events

performances Cosmos, Popular Theatre, Radom, directed by: Waldemar Śmigasiewicz

String Quartet op. 18 No. 3 by L.van Beethoven, Wilanów Quartet, Warsaw

Yvonne, Princess of Burgundy, Divadlo Andreja Bagara, Nitra, directed by: Emil Horváth

String Quartet op. 56 by K. Szymanowski, Wilanów Quartet, Warsaw

Ferdydurke, Popular Theatre, Warsaw, directed by: Waldemar Śmigasiewicz

The Rider, DEREVO Theatre, Greve, Italy, directed by: Anton Adasinski

The Diary, Andrzej Seweryn

Gombrowicz – drawing impressions, an exhibition

Burying after S.I. Witkiewicz, PWST School of Drama, Cracow, directed by: Jerzy Jarocki

Feast at Radom Regional Rural Museum

Republic of Dreams after B. Schulz, Dream Theatre, Gdansk, directed by: Zdzisław Górski

guests’ comments

In A Little Mansion by S.I. Witkiewicz, Singing and Acting Studio with the Musical Theatre, Gdynia, directed by: Grzegorz Chrapkiewicz Project after Pornography by W. Gombrowicz, Open Fair Theatre - Cracow, Daska - Sisak Theatre, directed by: Jasmin Novljaković

Roman Pawłowski:

Yvonne, Princess of Burgundy, S. Jaracz Theatre, Łódź, directed by: Ewa Mirowska

Gombrowicz Festival brings Radom out of a backwater to the world of great literature and theatre, just like Gombrowicz brings Poland out of backwoods. Personal testimonies of Rita Gombrowicz and

The Wedding, The Old Theatre, Cracow, directed by: Jerzy Jarocki

Alejandro Rússovich were impressive – highlights of the session. ”Gombrowicz is sure to be very much alive”, said Jerzy Jarocki after The Wedding. This original festival is set to continue living along

workshops

with Gombrowicz.

The Wedding, Le Sorano Théâtre National de Toulouse, directed by: Jacques Rosner The Wedding , Kungliga Dramatiska Teatern, Stockholm, directed by: Karl Dunér

Jerzy Jarzębski: The festival has nothing in common with an official commemoration: it brings together guests from all over the world to whom this writer is a living, personal problem, as well as a creator of a symbolic

exhibitions

language that can be used for communication.

Witkacy at Zakopane Theatre. Witkacy Theatre at Zakopane Jan Lebenstein, Babylions, other gouaches and drawings

Elżbieta Morawiec:

Gombrowicz heritage. A biographical exhibition dedicated to the families of Gombrowicz and Pruszak

Poles played the star roles at this festival, beginning with The Wedding directed by Jerzy Jarocki. Cosmos and Ferdydurke by Waldemar Śmigasiewicz were also

films

noteworthy. An exhibition of Jan Lebenstein’s drawings, gouaches and paintings was the second

Ferdydurke, directed by: Jerzy Skolimowski

major event of the Radom festival, beside Jarocki’s The Wedding.

Farewell to Autumn, directed by: Mariusz Treliński The Hour-Glass Sanatorium, directed by: Wojciech J. Has

seminar honorary patron - Professor Jan Błoński scientific secretary - dr hab. Jerzy Jarzębskiwith the participation of - Joanna Chojka, Małgorzata Smorąg, Lillian Vallee, Anders Bodegärd, Włodzimierz Bolecki, Kazimierz Braun, Francesco M. Cataluccio, Aleksander Fiut, Jerzy Jarzębski, Piotr Kłoczowski, Allen Kuharski, Olaf Kühl, Jan Maciejowski, Jacques Rosner, Alejandro Rússovich, Krzysztof Stala, Waldemar Śmigasiewicz

30

31

III MFG

11 – 15 CZERWCA 1997

III Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

dyrektor Wojciech Kępczyński

spektakle Transss..., Polski Teatr Tańca - Balet Poznański, choreografia: Stanisław Wiśniewski, Őrjan Andersson, Ewa Wycichowska Tancerz mecenasa Kraykowskiego, Teatr Powszechny, Radom, reżyseria: Krzysztof Warlikowski Biesiada u hrabiny Kotłubaj, The Center for Theater Research and Performance of the UCLA School of Theater, Film and Television, Los Angeles, reżyseria: Michael Hackett

Na jakim tle powstało u mnie to niewolnictwo niedokształtowania, to zapamiętanie w zieleni - czy dlatego, żem pochodził z kraju szczególnie obfitującego w istoty niewyrobione, poślednie, przejściowe ?

A może dlatego, iż żyłem w epoce, która co pięć minut zdobywa się na nowe hasła i grymasy i konwulsyjnie wykrzywia oblicze swe, jak tylko może — w epoce przejściowej?... Ach, stworzyć formę własną! Przerzucić się na zewnątrz! Wyrazić się!

Operetka, Kolozsvári Magyar Színház, Cluj, reżyseria: Gábor Tompa Trans - Atlantyk akcja wg W. Gombrowicza, Stowarzyszenie Mandala, reżyseria: Katarzyna Deszcz, Andrzej Sadowski Iwona, księżniczka Burgunda, Teatr Współczesny, Szczecin, reżyseria: Anna Augustynowicz Jak by Operetka wg W. Gombrowicza, Teatr Replica, Stockholm, reżyseria: Jerzy Sawka Zabawa S. Mrożka, Teatr Powszechny - Montownia, Warszawa, reżyseria: Agnieszka Warchulska, Piotr Ziniewicz Miłość na Krymie S. Mrożka, Thália Színház, Budapest, reżyseria: János Taub Na pełnym morzu S. Mrożka, Teatr im. A. Węgierki, Białystok, reżyseria: Andrzej Jakimiec Iwona, księżniczka Burgunda, Deutsches Schauspielhaus, Hamburg, reżyseria: Karin Beier

wystawy Vladimiro Elvieri, prace inspirowane twórczością W. Gombrowicza

filmy Michel Polac - spotkanie i prezentacja jego filmu o Gombrowiczu

seminarium naukowe sekretarz naukowy - Janusz Majcherek uczestnicy - Anders Bodegärd, Francesco M. Cataluccio, Aleksander Fiut, Andrzej Horubała, Piotr Kłoczowski, Jacek Kopciński, Zygmunt Krauze, Anna Krajewska - Wieczorek, Allen Kuharski, Olaf Kühl, Janusz Majcherek, Zbigniew Majchrowski, Elżbieta Morawiec, Leonard Neuger, Alejandro Rússovich, Jan Stolpe, Małgorzata Szpakowska

imprezy towarzyszące Biesiada w Muzeum Wsi Radomskiej

Iwona, księżniczka Burgunda, Teatr RAFFO, Radom Pamiętnik z bankietu, Teatr Kreatury, Gorzów Wielkopolski

Witold Gombrowicz, Ferdydurke

32

33

III IGF

11 – 15 JUNE 1997

III International Gombrowicz Festival

director Wojciech Kępczyński

performances Transss... Polish Dance Theatre – Poznań Ballet, choreography by: Stanisław Wiśniewski, Őrjan Andersson, Ewa Wycichowska Counsel Kraykowski’s Dancer, Popular Theatre, Radom, directed by: Krzysztof Warlikowski

Why did this slavery of underformation, this passion for greenery come about in me – was it because I come from a country especially rich in creatures particularly malformed, handicapped, transitory …? Or perhaps it was because I'm living in an era that, every five minutes, strives to show new slogans and grimaces, and convulses its face every which way it can — in an era of transition?... Oh, to create an own form!

To jump outside! To express oneself!

The Feast at Countess Kotłubay’s, The Center for Theater Research and Performance of the UCLA School of Theater, Film and Television, Los Angeles, directed by: Michael Hackett Operetta, Kolozsvári Magyar Színház, Cluj, directed by: Gábor Tompa Trans - Atlantic performance after W. Gombrowicz, Mandala Association, directed by: Katarzyna Deszcz, Andrzej Sadowski Yvonne, Princess of Burgundy, Contemporary Theatre, Szczecin, directed by: Anna Augustynowicz As If An Operetta after W. Gombrowicz, Replica Theatre , Stockholm, directed by: Jerzy Sawka Play by S. Mrożek, Popular Theatre - Montownia, Warsaw, directed by: Agnieszka Warchulska, Piotr Ziniewicz Love in the Crimea by S. Mrożek, Thália Színház, Budapest, directed by: János Taub Large At Sea by S. Mrożek, A. Węgierka Theatre, Białystok, directed by: Andrzej Jakimiec Yvonne, Princess of Burgundy, Deutsches Schauspielhaus, Hamburg, directed by: Karin Beier

exhibitions Vladimiro Elvieri, works inspired by W. Gombrowicz’s creation

films Michel Polac - meeting and presentation of his film about Gombrowicz

seminar scientific secretary - Janusz Majcherek with the participation of - Anders Bodegärd, Francesco M. Cataluccio, Aleksander Fiut, Andrzej Horubała, Piotr Kłoczowski, Jacek Kopciński, Zygmunt Krauze, Anna Krajewska - Wieczorek, Allen Kuharski, Olaf Kühl, Janusz Majcherek, Zbigniew Majchrowski, Elżbieta Morawiec, Leonard Neuger, Alejandro Rússovich, Jan Stolpe, Małgorzata Szpakowska

events Feast at Radom Regional Rural Museum

Yvonne, Princess of Burgundy, RAFFO Theatre, Radom Witold Gombrowicz, Ferdydurke

A Memoir of the Banquet, Kreatury Theatre, Gorzów Wielkopolski

34

35

IV MFG

19– 26 WRZEŚNIA 1999

IV Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

dyrektor Linas Marijus Zaikauskas

spektakle Princess Sharon wg Iwony, księżniczki Burgunda W. Gombrowicza, The Scarlet Theatre, Londyn, reżyseria: Katarzyna Deszcz Ferdydurke, Teatr Provisorium, Kompania Teatr, Lublin, reżyseria: Janusz Opryński, Witold Mazurkiewicz Kosmos, Teatr Bagatela, Kraków, reżyseria: Waldemar Śmigasiewicz Iwona, księżniczka Burgunda, Akademicki Państwowy Dramatyczny Teatr Krasnyj Fakieł, Nowosybirsk, reżyseria: Oleg Rybkin Ślub, Diphtong Cie, Marsylia, reżyseria: Hubert Colas Ślub, Teatr im. W. Bogusławskiego, Kalisz, reżyseria: Waldemar Śmigasiewicz

salon TV moderator - Janusz Majcherek

Ślub, reżyseria: J. Jarocki Historia, reżyseria: H. Leszczuk Zbrodnia z premedytacją, reżyseria: W. Adamczyk Kosmos, reżyseria: E. Korin Trans - Atlantyk, reżyseria: M. Grabowski Iwona, księżniczka Burgunda, reżyseria: J. Stuhr

seminarium naukowe Konferencja Gombrowicz i eschatologia moderator - prof. Jerzy Jarzębski uczestnicy - Joanna Chojka, Klementyna Suchanow, Aleksander Fiut, Hendrik Lindepuu, Janusz Morgański, Józef Olejniczak Dyskusja panelowa Nie ruszać Gombrowicza moderatorzy - Łukasz Drewniak, Paweł Głowacki uczestnicy - Łukasz Czuj, Marcin Perkuć, Adam Sroka, Marcin Świetlicki, Grzegorz Wiśniewski, Bartłomiej Wyszomirski

imprezy towarzyszące W małym dworku S.I. Witkiewicza, Teatr Powszechny, Radom, reżyseria: L.M. Zaikauskas Ogień, La Salamandre, Doubs (spektakt plenerowy) Gęby , Włodek Kinior - Sky (widowisko muzyczne)

36

37

IV IGF

19– 26 SEPTEMBER 1999

IV International Gombrowicz Festival

director Linas Marijus Zaikauskas

performances Princess Sharon after Yvonne, Princess of Burgundy by W. Gombrowicz The Scarlet Theatre, London, directed by: Katarzyna Deszcz Ferdydurke, Provisorium Theatre, Theatre Company, Lublin, directed by: Janusz Opryński, Witold Mazurkiewicz Cosmos, Bagatela Theatre, Cracow, directed by: Waldemar Śmigasiewicz Yvonne, Princess of Burgundy, Academic State Dramatic Theatre Krasnyj Fakieł, Novosibirsk, directed by: Oleg Rybkin The Wedding, Diphtong Cie, Marseilles, directed by: Hubert Colas The Wedding, W. Bogusławski Theatre, Kalisz, directed by: Waldemar Śmigasiewicz

TV parlour moderator - Janusz Majcherek

The Wedding, directed by: J. Jarocki History, directed by: H. Leszczuk A Premeditated Crime, directed by: W. Adamczyk Cosmos, directed by: E. Korin Trans - Atlantic, directed by: M. Grabowski Yvonne, Princess of Burgundy, directed by: J. Stuhr

seminar Conference Gombrowicz and eschatology moderator – Professor Jerzy Jarzębski with the participation of - Joanna Chojka, Klementyna Suchanow, Aleksander Fiut, Hendrik Lindepuu, Janusz Morgański, Józef Olejniczak Panel discussion Don’t Touch Gombrowicz moderators - Łukasz Drewniak, Paweł Głowacki with the participation of - Łukasz Czuj, Marcin Perkuć, Adam Sroka, Marcin Świetlicki, Grzegorz Wiśniewski, Bartłomiej Wyszomirski

events In A Little Mansion by S.I. Witkiewicz, Popular Theatre, Radom, directed by: L.M. Zaikauskas Fire, La Salamandre, Doubs Mugs, Włodek Kinior - Sky (A Musical Performance)

38

39

V MFG

23– 26 PAŹDZIERNIKA 2002

V Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

T R A N S - AT L A N T Y K

dyrektor Adam Sroka

rada programowa

GART Berg, reżyseria: Jerzy Połoński

Inka Dowlasz, Małgorzata Jurecka, Małgorzata Semil, Jerzy Kalina, Michał Kasperowicz, Mariusz Knorowski,

Układanie zestawów Gombrowiczowskich - warsztaty pod kierunkiem Mariusza Knorowskiego

Janusz Majcherek, Janusz Pulnar, Paweł Sala, Krzysztof Szwajgier, Jarosław Tochowicz

Jaki pomnik dla Gombrowicza - warsztaty pod kierunkiem Mariusza Knorowskiego Niepokoje performera - seans 2: Paweł Kwaśniewski

dzień 1

Happening multimedialny pt. Portrety z pamięci - Mariusz Sieniewicz, Antoni Grzybek

WYJĄTKOWO NA LĄDZIE - LWÓW W RADOMIU

Instalacja plastyczna pt. Pomiędzy

Iwona, księżniczka Burgunda, Ukraiński Dramatyczny Teatr Narodowy im. M. Zinkowieckiej, Lwów, Ukraina,

Obiad z kapitanem: zupa kapitańska

reżyseria: Wiesław Rudzki

Trans-Atlantyk. Projekt wg W. Gombrowicza, Teatr Powszechny, Radom reżyseria: Krzysztof Galos (premiera) Tango Gombrowicz, próba - spektakl, Narodowy Stary Teatr im. H. Modrzejewskiej, Kraków,

dzień 2

reżyseria: Mikołaj Grabowski

WIELKIE ENTREE: Happening przed Teatrem Zwiedzanie Statku - symultaniczne zdarzenia artystyczne i akcje:

BURZA! EWAKUACJA!

Wystawa projektów z konkursu na plakat Festiwalu (laureatką została Joanna Remus)

Noc w Muzeum im. Jacka Malczewskiego:

Ogłoszenie wyników konkursu na pracę magisterską o Gombrowiczu (laureatką została Marta Niedbał)

Wystawa pt. Podszepty z Trans-Atlantyku autorstwa Janusza Pulnara i Jerzego Kaliny

Wystawa rzeźb Sylwestra Ambroziaka pt. Ludzie w maszynowni

Trans-Atlantyk. Projekt wg W. Gombrowicza, Teatr Powszechny, Radom, reżyseria: Krzysztof Galos

Nieustający happening multimedialny pt. Portrety z pamięci

Dla niedobitków i szczurów okrętowych:

Nieustające pokazy tanga

Ślub - akt podróżny wg W. Gombrowicza, Teatr Powszechny, Radom, reżyseria: Adam Sroka

Śmiech przez Gombrowicza - warsztaty dla młodzieży pod kierunkiem Inki Dowlasz

dzień 4

Niepokoje performera - seans 1: Władysław Kaźmierczak Zwiedzanie kuchni kapitańskiej - gotowanie zupy

PRZED BALEM I BAL NA TRANSATLANTYKU

Krzysztof Szwajgier Krzesełka lorda Blotton na proscenium - koncert Chóru ze Statku pod dyrekcją

Nagła wycieczka ze Statku do Nieznanej Kawiarni Argentyńskiej na rowerach, hulajnogach etc.,

ks. Wojciecha Szarego, opieka reżyserska: Małgorzata Bogajewska

Muzeum Wsi Radomskiej

Iwona, księżniczka Burgunda, Spisskie Divadlo, Spiska Nova Ves, Słowacja, reżyseria: Andrzej Rozhin

Dzienniki, próba - spektakl, Teatr Nowy, Warszawa, reżyseria: Adam Hanuszkiewicz

Bardzo groźna księżniczka wg W. Gombrowicza, Dartington College of Arts, Londyn, Wielka Brytania,

Niepokoje performera - seans 3: Janusz Bałdyga Tango z Lady M., Polski Teatr Tańca - Balet Poznański, choreografia: Ewa Wycichowska

reżyseria: Klaudyna Rozhin

BAL NA TRANSATLANTYKU

dzień 3

Bal Wysoki - bal kostiumowy z orkiestrą

PODRÓŻ TRANSATLANTYKIEM - GRY W GOMBROWICZA

Bal Pomiędzy - Kawiarnia Artystyczna dla klasy średniej

Maraton gapowiczów - przegląd spektakli z konkursu Ferdydurkizm:

Bal dla gapowiczów, raperów i różnych obieżyświatów

TO-NIE-TĘ-DY na podstawie Łysej śpiewaczki E. Ionesco, Teatr MIMEZIS, Zielona Góra,

W trakcie rejsu odbyły się międzynarodowe warsztaty tłumaczy pod kierunkiem Olafa Kühla (z udziałem

reżyseria: Paweł Walczak

Heleny Stachovej, Andrija Bondara, Osmana Firata Basa) i ciągłe rozmowy o Gombrowiczu pod kierunkiem

Iwona wg Iwony, księżniczki Burgunda W. Gombrowicza, Teatr Frugo, Łódź,

Janusza Majcherka (z udziałem Klementyny Czernickiej, Joanny Siedleckiej, Agnieszki Stawiarskiej,

reżyseria: Anna Ciszowska - Polaszczyk

Aleksandra Fiuta, Jerzego Jarzębskiego, Józefa Olejniczaka).

40

41

V IGF

23– 26 OCTOBER 2002

V International Gombrowicz Festival

T R A N S - AT L A N T I C

director Adam Sroka

programming board Inka Dowlasz, Małgorzata Jurecka, Małgorzata Semil, Jerzy Kalina, Michał Kasperowicz, Mariusz Knorowski, Janusz Majcherek, Janusz Pulnar, Paweł Sala, Krzysztof Szwajgier, Jarosław Tochowicz

Building of Gombrowicz sets – workshops run by Mariusz Knorowski What monument to Gombrowicz - workshops run by Mariusz Knorowski Anxieties of a Performer - session 2: Paweł Kwaśniewski

day 1 EXCEPTIONALLY OVERLAND - LVOV IN RADOM

Multimedia happening Portraits From Memory - Mariusz Sieniewicz, Antoni Grzybek

Yvonne, Princess of Burgundy, M. Zinkowiecka Ukrainian Dramatic National Theatre, Lvov, Ukraine,

Arts installation Between Dining with the captain – captain’s soup

directed by: Wiesław Rudzki

Trans-Atlantic. Project after W. Gombrowicz, Popular Theatre, Radom, directed by: Krzysztof Galos (premiere) Tango Gombrowicz, rehearsal - performance, H. Modrzejewska National Old Theatre, Cracow,

day 2

directed by: Mikołaj Grabowski

GREAT ENTREE: Happening in front of the Theatre Tour of the Ship - simultaneous artistic happenings and actions:

STORM! ALL A BOARD!

Exhibition of posters submitted for the Festival poster competition (won by Joanna Remus)

Night at Jacek Malczewski Museum

Results of a competition for the best thesis on Gombrowicz are announced (the winner is Marta Niedbał)

Exhibition Promptings from the Trans-Atlantic by Janusz Pulnar and Jerzy Kalina

Exhibition of sculptures by Sylwester Ambroziak People in the Engine Room

Trans-Atlantic. Project after W. Gombrowicz, Popular Theatre, Radom, directed by: Krzysztof Galos

Neverending multimedia happening Portraits From Memory

For survivors and shiplubbers:

Neverending tango performances

The Wedding – A Travelling Act after W. Gombrowicz, Popular Theatre, Radom, directed by: Adam Sroka

Laughing Through Gombrowicz – youth workshops run by Inka Dowlasz Anxieties of a Performer - session 1: Władysław Kaźmierczak

day 4

Tour of the captain’s kitchen – cooking the soup

BEFORE AND DURING THE BALL ON BOARD THE TRANSATLANTIC

Krzysztof Szwajgier Lord Blotton’s Little Chairs on the Proscenium – concert of the Ship Choir conducted by

A Sudden Sally from the Ship to an Unknown Argentinian Cafe by bike, scooter, etc.,

Rev. Wojciech Szary and direction of Małgorzata Bogajewska

Radom Regional Rural Museum

Yvonne, Princess of Burgundy, Spisskie Divadlo, Spiska Nova Ves, Slovakia, directed by: Andrzej Rozhin

The Diaries, rehearsal - performance, the New Theatre, Warsaw, directed by: Adam Hanuszkiewicz

A Very Dangerous Princess after W. Gombrowicz, Dartington College of Arts, London, the United Kingdom,

Anxieties of a Performer - session 3: Janusz Bałdyga

directed by: Klaudyna Rozhin

Tango With Lady M., Polish Dance Theatre – Poznań Ballet, choreography by: Ewa Wycichowska

TRAVELLING BY TRANSATLANTIC – PLAYING AT GOMBROWICZ

Haut Ball – fancy dress ball to band music

A Stowaway Marathon – review of productions submitted for the competition Ferdydurkizm:

In-Between Ball – Art Cafe for the middle class

NOT-THIS-WAY based on E. Ionesco’s Bald Opera Singer, MIMESIS Theatre, Zielona Góra,

Ball for stowaways, rappers, and other vagabonds

day 3

BALL ON BOARD THE TRANSATLANTIC

directed by: Paweł Walczak

During the cruise, an international translation workshop was held, run by Olaf Kühl ( with the participation

Yvonne after Yvonne, Princess of Burgundy by W. Gombrowicz, Frugo Theatre, Łódź,

of Helena Stachova, Andrij Bondar, Osman Firat Bas), and continuing dialogue about Gombrowicz arranged

directed by: Anna Ciszowska - Polaszczyk

by Janusz Majcherek (with the participation of Klementyna Czernicka, Joanna Siedlecka,

GART Berg, directed by: Jerzy Połoński

Agnieszka Stawiarska, Aleksander Fiut, Jerzy Jarzębski, Józef Olejniczak).

42

43

VI MFG

14– 17 PAŹDZIERNIKA 2004

VI Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

KU OPERETCE

dyrektor Adam Sroka

rada programowa Janusz Bałdyga, Mariusz Sieniewicz, Krzysztof Szwajgier, Bartosz Szydłowski, Jarosław Tochowicz, Zbigniew Tyczyński, Tadeusz Wielecki 11 - 12 października 2004

Zestawy Gombrowiczowskie – prowadzenie Mariusz Knorowski

Warsztaty Reduta-Berlin Schauspielschule

ku Operetce – akt I, zdarzenie Kilka błyskotliwych spostrzeżeń (à la Gombrowicz), Teatr Dada von Bzdülöw, Gdańsk, reżyseria: Leszek Bzdyl

13 października 2004

Mieszczanin szlachcicem wg Moliera, Teatr Powszechny, Radom

reżyseria: Krzysztof Galos

Grupa Revirado gra argetyńskie tanga Trans-Atlantyk. Projekt, Teatr Powszechny, Radom, reżyseria: Krzysztof Galos

dzień 3

dzień 1

Warsztaty tłumaczy i sympozjum Gombrowiczologów

Warsztaty Compagne La Machine, Reduta-Berlin Schauspielschule

Warsztaty Compagne La Machine, Reduta-Berlin Schauspielschule

Otwarcie wystawy Ja – Gombrowicz, scenariusz: Jolanta Pol

Z tamtej strony ulicy pisarze o Gombrowiczu

Prezentacja prac z konkursu plastycznego i fotograficznego pt. Nowy dać wygląd człowiekowi

Trans-Atlantyk, Teatr Montownia, Warszawa, adaptacja i reżyseria: Waldemar Śmigasiewicz

Biesiada z premedytacją, Teatr Korez, Katowice, adaptacja i reżyseria: Piotr Warszawski Uroczyste otwarcie Festiwalu

ku Operetce – akt II, zdarzenie

Aria z Operetki Witolda Gombrowicza

Rodzina Siemianuków, Licedei the Clown Theatre, Rosja, reżyseria: Valery Mineev

Krzesełka lorda Blotton, Chór Miasta Radomia Sancti Casimiri Cantores Radomiensis

Improwizacje na temat Gombrowicza, Kwartet A2 Krzysztofa Majchrzaka, Warszawa

pod dyrekcją ks. Wojciecha Szarego

Aria performera – Janusz Bałdyga

Prezentacja książki multimedialnej Iwona ... Agaty Borowej

Compagne La Machine – pokaz efektów warsztatów

Wodzirej Multimedialny – VJ Antoni Grzybek

Noc Festiwalowa

Gala operetkowa, Teatr Muzyczny, Łódź, reżyseria i inscenizacja: Henryk Rutkowski

Ślub – akt podróżny, Teatr Powszechny, Radom, reżyseria: Adam Sroka

Opowieści Argentyńskie, Teatr Polski, Poznań, scenariusz i reżyseria: Paweł Kamza

Reduta - Berlin Schauspielschule – pokaz efektów warsztatów

Noc Festiwalowa Gala koncertowa Buch - Bachem, Krzysztof Szwajgier z zespołem – w programie muzyka pańska,

dzień 4

gminna i cechowa

Wycieczka autokarowa Śladami Gombrowicza wraz z prezentacją książki Gęba stąd – prowadzenie Zbigniew Tyczyński

dzień 2

Iwona, księżniczka Burgunda, Compagne La Machine, Francja, reżyseria: Sylvain Courret

Warsztaty tłumaczy i sympozjum Gombrowiczologów

Prezentacja efektów warsztatów tłumaczy – Słownik multimedialny Gombrowicza

Warsztaty Compagne La Machine, Reduta-Berlin Schauspielschule

Prezentacja projektu Sąda

Prezentacja filmu Krzysztofa Miklaszewskiego o Gombrowiczu

Wodzirej Multimedialny – VJ Antoni Grzybek

Prezentacja książki Distancia, Witoldo! Krzysztofa Miklaszewskiego z udziałem autora i reżysera Biesiada u hrabiny Kotłubaj, Teatr Studio, Warszawa, adaptacja, reżyseria i wykonanie: Irena Jun

ku Operetce – akt III, finał

Cztery etiudy animowane z cyklu Ja – człowiek, VJ Antoni Grzybek

Gala Koncertowa Zdzisława Piernika

Meditations on Virginity, Teatr UCLA, USA, reżyseria, scenariusz i opracowanie muzyczne: Michael Hackett

Sąda – Joanna Wilengowska

44

45

VI IGF

14– 17 OCTOBER 2004

VI International Gombrowicz Festival

T O WA R D S O P E R E T TA

director Adam Sroka

Four animated etudes from the cycle I - Man, VJ Antoni Grzybek

programming board Janusz Bałdyga, Mariusz Sieniewicz, Krzysztof Szwajgier, Bartosz Szydłowski, Jarosław Tochowicz, Zbigniew

Meditations on Virginity, UCLA Theatre, USA, directed, scripted and set to

Tyczyński, Tadeusz Wielecki

music by: Michael Hackett

11-12 October 2004

Towards Operetta – Act I, happening

Gombrowicz sets – run by Mariusz Knorowski

A few Brilliant Observations (à la Gombrowicz), Dada von Bzdülöw Theatre, Gdańsk, directed by: Leszek Bzdyl

Workshop Redoubt -Berlin Schauspielschule

Revirado band plays Argentinian tangos

13 October 2004

The Bourgeois Nobleman after Moliere, Popular Theatre, Radom

directed by: Krzysztof Galos

Trans-Atlantic. Project, Popular Theatre, Radom, directed by: Krzysztof Galos

day 3 Translator workshop and symposium of Gombrowicz experts

day 1

Workshops: Compagne La Machine, Redoubt-Berlin Schauspielschule

Workshops: Compagne La Machine, Redoubt-Berlin Schauspielschule

From the Other Side of the Street - writers on Gombrowicz

Opening of I – Gombrowicz exhibition, script by Jolanta Pol

Trans-Atlantic, Montownia Theatre, Warsaw, adapted and directed by: Waldemar Śmigasiewicz

Presentation of submissions to a graphic and photographic competition To Give Man a New Appearance A Premeditated Feast, Korez Theatre, Katowice, adapted and directed by: Piotr Warszawski

Towards Operetta – Act II, happening

Opening ceremony of the Festival

Syemyanuk Family, Licedei the Clown Theatre, Russia, directed by: Valery Mineev

Aria from Operetta by Witold Gombrowicz

Improvisations On Gombrowicz, A2 Quartet of Krzysztof Majchrzak, Warsaw

Lord Blotton’s Little Chairs, Sancti Casimiri Cantores Radomiensis Radom Choir

Performer’s Aria – Janusz Bałdyga

conducted by: Rev. Wojciech Szary

Compagne La Machine – show of stage effects

Presentation of a multimedia book Yvonne... by Agata Borowa

Festival Night

Multimedia Master of Ceremonies – VJ Antoni Grzybek

The Wedding – A Travelling Act, directed by: Adam Sroka, Popular Theatre, Radom

Operetta Gala, the Musical Theatre, Łódź, directed and produced by: Henryk Rutkowski

Redoubt Berlin Schauspielschule – show of stage effects

Argentinian Tales, The Polish Theatre, Poznań, scripted and directed by: Paweł Kamza Festival Night

day 4

Musical Gala Whammy-Jammy, Krzysztof Szwajgier and his band playing music

Coach trip In the Footsteps of Gombrowicz and presentation of the book

for the court, folks, and labourers

A Local Mug – run by Zbigniew Tyczyński Yvonne, Princess of Burgundy, Compagne La Machine, France, directed by: Sylvain Courret

day 2

Presentation of results of the Translator Worksop – Gombrowicz multimedia dictionary

Translator workshop and symposium of Gombrowicz experts

Presentation of Sąda project

Workshops: Compagne La Machine, Redoubt-Berlin Schauspielschule

Multimedia Master of Ceremonies – VJ Antoni Grzybek

Screening of Krzysztof Miklaszewski’s film on Gombrowicz

Towards Operetta – Act III, Finale

Presentation of the book Distancia, Witoldo! by Krzysztof Miklaszewski with the participation of the author and director

Concert Gala by Zdzisław Piernik

Feast at Countess Kotlubay’s, Studio Theatre, Warsaw, adapted, directed and acted by: Irena Jun

Sąda – Joanna Wilengowska

46

47

VII MFG

12–16 PAŹDZIERNIKA 2006

VII Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

O d Ś lu b u do W esela

dyrektor Adam Sroka

akcje multimedialne

dzień 1 Trans – Atlantyk, Teatr Provisorium, Lublin, reżyseria: Janusz Opryński, Witold Mazurkiewicz

video art sióstr Borowych pt. THE TIME OF MY LIFE

Ślub, Teatr im. W. Horzycy, Toruń, reżyseria: Elmo Nüganen

Wesele S. Wyspiańskiego w reżyserii Adama Sroki – zapis video przedstawienia Teatru Ludowego w Krakowie przygotowanego w ramach Europejskiego Miesiąca Kultury w 2001 roku Loża Ferdydurkistów – działania multimedialne

dzień 2 Ogólnopolski konkurs na monodram Gombrowiczowski – występ laureatów Dziewictwo - monodram w wykonaniu Aliny Czyżewskiej, reżyseria: Przemysław Wiśniewski Gombrotypy - monodram w wykonaniu Przemysława Gąsiorowicza, reżyseria: Przemysław Gąsiorowicz Ferdydurke, Teatr im. T. Szewczenki, Czerkasy, Ukraina, reżyseria: Serhij Proskurnia

dzień 3 Tajemnica, Teatr Porywacze Ciał, Poznań, reżyseria: Maciej Adamczyk i Kasia Pawłowska Trans – Atlantyk, Teatr A. Fredry, Gniezno, reżyseria: Lech Raczak

dzień 4 Gombrowicz niezniszczalny, Teatr Powszechny, Radom, reżyseria: Krzysztof Galos (premiera) Wesele S. Wyspiańskiego, Krakowski Teatr Scena STU, reżyseria: Michał Zadara

dzień 5 Wyzwolenie S. Wyspiańskiego, Narodowy Stary Teatr im. H. Modrzejewskiej, Kraków, reżyseria: Mikołaj Grabowski

imprezy towarzyszące Mojra wg Ch. Skrzyposzka, reżyseria: Adam Sroka,

Goście - Gombrowiczolodzy oraz tłumacze: Olaf Kühl z Niemiec, Hendrik Lindepuu z Estonii, Jerzy Jarzębski, Aleksander Fiut, Józef Olejniczak Wystawa o Gombrowiczu ze zbiorów Muzeum z Bodzechowa (foyer Teatru)

warsztaty Warsztaty dziennikarskie dla młodych dziennikarzy (studentów i licealistów) prowadzone przez Jarosława Basaja – Gazeta Festiwalowa Warsztaty teatralne, w oparciu o Dzienniki W. Gombrowicza, prowadzone przez reżysera Krzysztofa Galosa Warsztaty tłumaczy Gombrowicza Po każdym spektaklu - spotkanie z reżyserem i aktorami w Klubie Festiwalowym.

48

49

VII IGF

12–16 OCTOBER 2006

VII International Gombrowicz Festival

director Adam Sroka

F rom T he W edding to T he W edding Party multimedia actions

day 1 Trans – Atlantic, Provisorium Theatre, Lublin, directed by: Janusz Opryński, Witold Mazurkiewicz

video art of Borowy sisters: THE TIME OF MY LIFE

The Wedding, W. Horzyca Theatre, Toruń, directed by: Elmo Nüganen

The Wedding Party by S. Wyspiański, directed by: Adam Sroka – a video recording of a performance at the Folk Theatre in Cracow, prepared as part of the European Month of Culture in 2001 Loge of Ferdydurke Buffs – multimedia projects

day 2 A national competition of Gombrowicz monodrama – winning shows Virginity – a monodrama by Alina Czyżewska, directed by: Przemysław Wiśniewski Gombrotypes – a monodrama by Przemysław Gąsiorowicz, directed by: Przemysław Gąsiorowicz Ferdydurke, T. Shevchenko Theatre, Czerkasy, Ukraine, directed by: Serhij Proskurnia

day 3 Mystery, Body Snatchers Theatre, Poznań, directed by: Maciej Adamczyk and Kasia Pawłowska Trans – Atlantic, A. Fredro Theatre, Gniezno, directed by: Lech Raczak

day 4 The Indestructible Gombrowicz, Popular Theatre, Radom, directed by: Krzysztof Galos ( premiere) The Wedding Party by S. Wyspiański, Cracow STU Stage Theatre, directed by: Michał Zadara

day 5 Liberation by S. Wyspiański, H. Modrzejewska Old National Theatre, Cracow, directed by: Mikołaj Grabowski

events Moira after Ch. Skrzyposzek, directed by: Adam Sroka

Guests – Gombrowicz experts and translators: Olaf Kühl of Germany, Hendrik Lindepuu of Estonia, Jerzy Jarzębski, Aleksander Fiut, Józef Olejniczak A Gombrowicz exhibition from the collection of Bodzechów Museum (foyer of the Theatre)

workshops For young journalists (secondary school and university students) run by Jarosław Basaj, The Festival Gazette Theatre workshop based on Witold Gombrowicz’s Diaries, run by Krzysztof Galos, a director For Gombrowicz translators After each performance - a meeting with the director and actors at the Festival Club.

50

51

VIII MFG

Równorzędne wyróżnienia aktorskie w wysokości 1000 zł Michał Kowalczyk za rolę Miętusa w spektaklu Ferdydurke w reżyserii Bartłomieja Wyszomirskiego

23–31 PAŹDZIERNIKA 2008

w Teatrze Powszechnym im. J. Kochanowskiego w Radomiu

VIII Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski

Małgorzata Łakomska za tytułową rolę w przedstawieniu Iwona, księżniczka Burgunda w reżyserii Artura Tyszkiewicza w Teatrze Dramatycznym im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu dyrektor Zbigniew Rybka

Dariusz Maj za rolę Króla Ignacego w spektaklu Iwona, księżniczka Burgunda w reżyserii Artura Tyszkiewicza w Teatrze Dramatycznym im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu Marcin Kalisz za rolę Gombrowicza w spektaklu Trans-Atlantyk w reżyserii Mikołaja Grabowskiego w Narodowym Starym Teatrze im. H. Modrzejewskiej w Krakowie

spektakle konkursowe Ferdydurke, Teatr Powszechny, Radom, reżyseria: Bartłomiej Wyszomirski

impreza towarzysząca

Trans-Atlantyk, Teatr im. S. Żeromskiego, Kielce, reżyseria: Piotr Sieklucki

Wykład prof. Eleonory Udalskiej Europejskie debiuty sceniczne Witolda Gombrowicza

We save no lives, Van Dijck, Turbiasz & Dehollander, Bruksela, Belgia, reżyseria: Van Dijck, Turbiasz, Dehollander Ferdydurke, Teatr im. W. Bogusławskiego, Kalisz, reżyseria: Wojciech Kościelniak Iwona, księżniczka Burgunda, State Youth Theatre, Wilno, Litwa, reżyseria: Jonas Vaitkus Iwona, księżniczka Burgunda, Teatr im. J. Szaniawskiego, Wałbrzych, reżyseria: Artur Tyszkiewicz Ślub, Teatr im. S. Jaracza, Łódź, reżyseria: Waldemar Zawodziński Pornografia, Teatr Powszechny, Warszawa, reżyseria: Waldemar Śmigasiewicz Trans-Atlantyk, Narodowy Stary Teatr, Kraków, reżyseria: Mikołaj Grabowski

jury Jacek Wakar – przewodniczący, Hanna Baltyn, Janusz R. Kowalczyk, Janusz Opryński, Jacek Orłowski, Anna Kulpa – sekretarz jury

nagrody GRAND PRIX Nagroda Prezydenta Miasta Radomia w formie rzeźby dłuta prof. Krzysztofa Nitscha dla Teatru Dramatycznego im. J. Szaniawskiego w Wałbrzychu za spektakl Iwona, księżniczka Burgunda w reżyserii Artura Tyszkiewicza

Nagrody w wysokości 3000 zł Mikołaj Grabowski za adaptację tekstu i reżyserię spektaklu Trans-Atlantyk w Narodowym Starym Teatrze im. H. Modrzejewskiej w Krakowie Waldemar Zawodziński za reżyserię przedstawienia Ślub w Teatrze im. S. Jaracza w Łodzi

Równorzędne nagrody aktorskie w wysokości 2000 zł Andrzej Wichrowski za rolę Ojca w przedstawieniu Ślub w reżyserii Waldemara Zawodzińskiego w Teatrze im. S. Jaracza w Łodzi Tadeusz Huk za rolę Ministra Kosiubidzkiego w spektaklu Trans-Atlantyk w reżyserii Mikołaja Grabowskiego w Narodowym Starym Teatrze im. H. Modrzejewskiej w Krakowie Jerzy Grałek za rolę Ojca w spektaklu Trans-Atlantyk w reżyserii Mikołaja Grabowskiego w Narodowym Starym Teatrze im. H. Modrzejewskiej w Krakowie Dirk Van Dijck za rolę w spektaklu We save no lives w reżyserii zbiorowej, zrealizowanym przez grupę Van Dijck, Turbiasz & Dehollander z Brukseli

52

53

VIII IGF

23–31 OCTOBER 2008

Prizes of PLN 1000 to

VIII International Gombrowicz Festival

Michał Kowalczyk for the role of Miętus in Ferdydurke, directed by: Bartłomiej Wyszomirski at J. Kochanowski Popular Theatre, Radom director Zbigniew Rybka

Małgorzata Łakomska for the title role in Yvonne, Princess of Burgundy, directed by: Artur Tyszkiewicz at J. Szaniawski Theatre, Wałbrzych Dariusz Maj for the role of King Ignatius in Yvonne, Princess of Burgundy, directed by: Artur Tyszkiewicz

competing performances

at J. Szaniawski Theatre, Wałbrzych Ferdydurke, Popular Theatre, Radom, directed by: Bartłomiej Wyszomirski

Marcin Kalisz for the role of Gombrowicz in Trans-Atlantic, directed by: Mikołaj Grabowski

Trans-Atlantic, S. Żeromski Theatre, Kielce, directed by: Piotr Sieklucki

at H. Modrzejewska National Old Theatre, Cracow

We save no lives, Van Dijck, Turbiasz & Dehollander, Brussels, Belgium, directed by: Van Dijck,

events

Turbiasz, Dehollander Ferdydurke, W. Bogusławski Theatre, Kalisz, directed by: Wojciech Kościelniak

A lecture given by Professor Eleonora Udalska European stage debuts of Witold Gombrowicz

Yvonne, Princess of Burgundy, State Youth Theatre, Vilnius, Lithuania, directed by: Jonas Vaitkus Yvonne, Princess of Burgundy, J. Szaniawski Theatre, Wałbrzych, directed by: Artur Tyszkiewicz The Wedding, S. Jaracz Theatre, Łódź, directed by: Waldemar Zawodziński Pornography, Popular Theatre, Warsaw, directed by: Waldemar Śmigasiewicz Trans-Atlantic, the National Old Theatre, Cracow, directed by: Mikołaj Grabowski

jury Jacek Wakar – chairman, Hanna Baltyn, Janusz R. Kowalczyk, Janusz Opryński, Jacek Orłowski, Anna Kulpa – secretary

prizes GRAND PRIX President of Radom’s prize, a sculpture by Professor Krzysztof Nitsch for J. Szaniawski Dramatic Theatre of Wałbrzych for Yvonne, Princess of Burgundy directed by: Artur Tyszkiewicz

Prizes of PLN 3000 to Mikołaj Grabowski for text adaptation and directing of Trans-Atlantic at the National Old Theatre, Cracow Waldemar Zawodziński for direction of The Wedding at S. Jaracz Theatre, Łódź

Prizes of PLN 2000 to Andrzej Wichrowski for the Father’s role in The Wedding, directed by: Waldemar Zawodziński at S. Jaracz Theatre, Łódź Tadeusz Huk for the role of Minister Kosiubidzki in Trans-Atlantic, directed by: Mikołaj Grabowski at H. Modrzejewska National Old Theatre, Cracow Jerzy Grałek for the Father’s role in Trans-Atlantic, directed by: Mikołaj Grabowski at H. Modrzejewska National Old Theatre, Cracow Dirk Van Dijck for his role in We save no lives, directed by: Group at Van Dijck Turbiasz & Dehollander, Brussels

54

55

Witold Gombrowicz

Witold Gombrowicz

Urodzony 4 VIII 1904 w Małoszycach pod Opatowem (Polska), zmarł w nocy z 24 na 25 VII 1969 w Vence (Francja). Powieściopisarz, dramaturg, eseista.

Pochodził z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Ukończył studia na wydziale prawa Uniwersytetu Warszawskiego i podjął pracę w sądownictwie, jednak w 1933 r., po debiucie tomem groteskowych opowiadań pt.

Pamiętnik z okresu dojrzewania poświęcił się pisarstwu.

Rozgłos przyniosła mu dowcipna, pełna zaskakujących zwrotów akcji, nie pozbawiona filozoficznego przesłania, powieść Ferdydurke (1937), której bohater, dorosły mężczyzna zostaje siłą wcielony do szkoły, skąd trafia do domu nowoczesnego inteligenta, a stamtąd do ziemiańskiego dworku. W każdym z tych miejsc boryka się ze skostniałymi konwencjami społecznymi. W Ferdydurke pojawiają się w pełni wątki kontynuowane przez autora w późniejszych utworach problem młodości, niedojrzałości; „gęby", maski przybieranej przez człowieka wobec innych; refleksje na temat społeczeństwa i kultury.

Powieść spotkała się z ostrymi reakcjami krytyki i natychmiast podzieliła czytelników na zwolenników i wrogów. Książkę docenił m.in.

Bruno Schulz, który w swojej recenzji pisał: „od dawna odwykliśmy w naszej literaturze od zjawisk tak wstrząsających, od wyładowań tej miary, co powieść Witolda Gombrowicza Ferdydurke. Mamy tu do czynienia z niezwykłą manifestacją talentu pisarskiego, z nową i rewolucyjną formą i metodą powieści i w końcu z fundamentalnym odkryciem, z aneksją nowej dziedziny zjawisk duchowych, dziedziny bezpańskiej i niczyjej, na której dotychczas hulał tylko nieodpowiedzialny żart, kalambur i nonsens.”

W 1938 roku ukazał się pierwszy tekst dramatyczny Gombrowicza Iwona, księżniczka Burgunda, poruszający temat rozrastającej się formy i obyczaju, krępującego indywiduum, które nie umie i nie może się z nich oswobodzić. Tekst przeszedł jednak bez echa.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej, w sierpniu 1939 Gombrowicz

59

Born 4 August 1904 at Małoszyce near Opatów (Poland), died on the night of 24 and 25 July 1969 at Vence (France). A novelist, playwright, essayist.

He came from a wealthy landed family. He studied law at the Warsaw University and began to work in courts, yet took up writing full-time after publication of his debut, a grotesque short story collection A Memoir of Adolescence in 1933.

He became recognised owing to the witty novel Ferdydurke (1937), full of surprising turns of the plot yet containing a kind of philosophical message, a novel whose main character, a man, is forced to go to school, then he finds himself in the home of a progressive intelligentsia family and, finally, in a country house. He comes up against fossilised social conventions in each of these places. Ferdydurke plainly introduced a motif that the writer was to explore in his later work – the problem of youth, immaturity; "mug", a mask worn by man in relation to others; reflections on society and culture. The novel met with violent critical response and instantly divided its audience into enthusiasts and enemies. The book was appreciated by, among others, Bruno Schulz, who wrote in his review, ”we have long not witnessed, in our literature, such shocking phenomena, explosions on a scale comparable to Witold Gombrowicz’s novel Ferdydurke.

This is an extraordinary manifestation of writerly talent, a new and revolutionary form and method of novel-writing, finally, a fundamental discovery, annexation of a new domain of spiritual phenomena, a no-man’s land where only irresponsible wit, pun, and nonsense have reigned supreme before."

1938 saw publication of Gombrowicz’s first dramatic text, Yvonne, Princess of Burgundy, an affecting treatment of hypertrophying form and custom which cramp the individual, unable to break free. The text passed virtually unnoticed, however.Just before the outbreak of the Second World War, in August 1939, Gombrowicz

Witold Gombrowicz

Witold Gombrowicz

Generally, there is something in Gombrowicz’s writing that either inspires enthusiastic acceptance or leaves the reader cold and any explanations or introductions useless. But those won and convinced by Gombrowicz begin to see the world differently.

Jerzy Jarzębski

wybrał się w podróż do Argentyny, gdzie przebywał do 1963. Przez pierwsze lata emigracji doświadczał dotkliwej biedy. Dopiero w 1947 dostał skromną posadę w Banco Polaco, która pozwalała mu na utrzymanie i poświęcenie się pracy pisarskiej. „Gombrowicz przez wiele lat, niemal do końca argentyńskiej emigracji, żył na granicy ubóstwa. Miał swój własny stolik w jakiejś podrzędnej kawiarni w Buenos Aires, grał tam w szachy z młodymi przyjaciółmi, z których żaden wtedy jeszcze nie był pisarzem. Od wyjazdu do Argentyny żadna z jego książek nie ukazała się w Polsce. Iwona... nie została nigdy zagrana. Minęło wiele lat, zanim jego nazwisko zaczęło być głośne na świecie.” (J. Kott) Dopiero w połowie lat 50-tych ukazało się polskie wznowienie pierwszej powieści Gombrowicza, pojawiło się wydanie napisanego w Argentynie w 1946 r. dramatu Ślub oraz jego francuska edycja.

W 1951 r. nawiązał współpracę z emigracyjnym miesięcznikiem Kultura, wydawanym w Paryżu. W dwa lata później na łamach tego czasopisma zaczął prowadzić swój Dziennik, który kontynuował do końca życia, publikując sukcesywnie w formie książkowej kolejne tomy. Tematyka Dziennika jest bardzo rozległa i różnorodna, od opisów codziennego życia począwszy, na polemikach z marksizmem, egzystencjalizmem czy katolicyzmem skończywszy. Dzienniki uznawane są za kluczowe dzieło w twórczości pisarza.

travelled to Argentina to remain there until 1963. He suffered from extreme penury in the initial period of the emigration. It was only in 1947 that he secured a modest job at Banco Polaco, which helped him to get by and devote his time to writing. ”Gombrowicz lived on the verge of poverty for years, almost till the end of the Argentinian emigration. He had a table to himself in a rundown cafe in Buenos Aires, played chess with his young friends there, none of whom were writers as yet. Since leaving for Argentina, none of his books had come out in Poland. Yvonne had not been staged once. It was years before his name began to be recognised worldwide.” (J. Kott) It was only in mid-1950s that Gombrowicz’s first novel was published in Poland again; Polish and French editions of The Wedding, a drama written in Argentina in 1946, appeared.

In 1951, he came in contact with the émigré monthly Culture, published in Paris. Two years later, he began publishing his diary on the pages of that magazine, which he kept to the end of his life, printing the successive volumes in book form. The Diary covers a very extensive and varied range of issues, from everyday life to disputes with Marxism, existentialism or Catholicism. The Diaries are regarded as the writer’s key work. As time went on, Gombrowicz’s presence on the Polish and – a little later - international literary scene became

60

Z biegiem czasu obecność Gombrowicza na polskiej i - nieco później międzynarodowej arenie literackiej stawała się coraz bardziej widoczna. W pierwszej połowie lat 50-tych ogłosił dramat Ślub (1953), będący transpozycją jego filozofii człowieka na całkowicie nowy język dramatyczny, oraz satyryczną, stylizowaną na staropolską gawędę, powieść Trans-Atlantyk (1953), w której dokonał obrazoburczej rozprawy z najświętszymi stereotypami patriotycznymi i - po raz pierwszy - otwarcie wprowadził tematykę homoseksualną. W następnej powieści, Pornografii (1960), rozgrywającej się w scenerii okupowanej przez nazistów Polski, odsłonił sekretne, erotyczne i dewiacyjne motywacje kierujące niepodległościowymi konspiratorami.

W 1963 na zaproszenie Fundacji Forda wyjechał na roczny pobyt do Berlina. Tu nawiązał kontakt z niemieckimi pisarzami (m.in. z Günterem Grassem). Literackim echem doświadczeń z tego okresu stały się głośne Berliner Notizen (1965). Wkrótce potem przeniósł się do Francji i osiadł na stałe w Vence, koło Nicei. Związał się z młodą kanadyjską romanistką, Ritą Labrosse (ślub zawarli w 1968). W tym czasie ukazał się Kosmos (1965), utwór nawiązujący do powieści detektywistycznej. W rok później opublikował Operetkę (1966) - sztukę, nad którą pracował przez wiele lat. Jest to ubrana w formę libretta operetkowego szydercza wizja XX-wiecznej historii i nadciągającej rewolucji.

61

increasingly marked. He published The Wedding (1953), transferring his philosophy of man into a completely new dramatic language, and the satirical Trans-Atlantic (1953), written in the style of Old Polish oral tales, a novel in which he demolished the most sacred patriotic stereotypes and – for the first time ever – openly introduced homosexual issues. The following novel, Pornography (1960), set in the Nazi-occupied Poland, exposed secret, erotic and deviant motivations of the underground independence fighters.

In 1963, he was invited by the Ford Foundation to come to Berlin for a year. He met German writers here (including Günter Grass).

The famous Berliner Notizen (1965) became a literary record of that time. Soon after he moved to France and settled at Vence near Nice. He came into a relationship with a young Canadian Romance linguist Rita Labrosse (they married in 1968). Cosmos (1965), a work set in the conventions of a detective story, was published in that period. Operetta appeared a year later (1966) – a play he had worked on for years. It is a mocking vision of 20th century history and the imminent revolution in the form of an operettist libretto.

Gombrowicz was already famous in the 1960s – his work had been translated into a dozen languages (including Japanese) and staged worldwide. Conversations with Gombrowicz by Dominique de Roux, apparently written by their hero, were published in 1968. After the

W pisarstwie Gombrowicza jest ogólnie coś takiego, że albo budzi entuzjastyczną akceptację, albo pozostawia czytelnika obojętnym i wtedy żadne tłumaczenia i wprowadzenia nie pomogą. Ale ci, których Gombrowicz uwiódł i przekonał, zaczynają widzieć świat inaczej.

Jerzy Jarzębski

W latach 60-tych Gombrowicz był już sławny - jego utwory przetłumaczono na kilkanaście języków (łącznie z japońskim), grano na scenach całego świata. W 1968 r. wyszły drukiem Rozmowy z Gombrowiczem Dominika de Roux, książka napisana właściwie przez samego bohatera rozmów. Po śmierci pisarza Rita Gombrowicz stała się propagatorką jego twórczości, opublikowała m.in. dwie dokumentalne książki: Gombrowicz w Argentynie (1984) oraz Gombrowicz w Europie (1988).

Gombrowicz należy do pisarzy wyjątkowych w dziejach literatury choćby ze względu na swą filozofię, sposób konstruowania tekstów i siłę swego języka. Niestrudzenie wadził się z polską tradycją, historią, spór ten był jednak zaledwie punktem wyjścia do tworzenia tekstów w owej tradycji i historii zakorzenionych i uniwersalnych zarazem. „Był jednym z tych pisarzy środkowoeuropejskich, którzy sytuację zacofania cywilizacyjnego własnego kraju umieli wykorzystać dla krytycznego spojrzenia na nowoczesną myśl i sztukę swoich czasów.

Stworzył dzieła wybiegające w daleką przyszłość - pomógł przenieść się swoim czytelnikom ze świata modernizmu do świata postmodernizmu. W Polsce wywarł niezmierny wpływ na literaturę, ale jeszcze płodniejszą okazała się jego inspiracja w teatrze - bez niego nie mielibyśmy ani Tadeusza Kantora, ani Jerzego Grotowskiego. We Francji w jego twórczości odnajdywali się kolejno egzystencjaliści, strukturaliści i dekonstrukcjoniści. Chociaż jego utwory zaspokajają gusta najwybredniejszych intelektualistów, pozostał autorem „do czytania”, autorem książek atrakcyjnych już w swojej warstwie zewnętrznej, dzięki sensacyjnej fabule, groteskowym postaciom, czarnemu humorowi, wreszcie niezwykłej elastyczności języka, obejmującego wszystkie rejestry stylistyczne.” (Z. Łapiński)

writer’s death Rita Gombrowicz promoted his work, inter alia, by publishing two documentary books: Gombrowicz in Argentina (1984) and Gombrowicz in Europe (1988).

Gombrowicz is exceptional in the history of literature, due for one thing to his philosophy, the way he built his texts, and to the power of his language. He was tireless in arguing against Polish tradition, history, yet the dispute was but a starting point for texts both rooted in the very same tradition and history and universal. ”He belonged among those Central European writers who were able to take advantage of the civilisational backwardness of his own country to have a critical perspective on the contemporary ideas and art of his time. He created works looking very far forward – he helped his readers move from a world of modernism to one of postmodernism.

His influence on Polish literature was enormous, yet his theatrical inspiration proved even more fertile – without him, there would be no Tadeusz Kantor or Jerzy Grotowski. French existentialists, structuralists, and deconstructionists were in turn sympathetic with his output. Though his texts fit the tastes of the most refined intellectuals, he remained a ”readable” author of books attractive even at first sight thanks to sensational plots, grotesque characters, black humour, and this extraordinary flexibility of language, encompassing all registers.” (Z. Łapiński)

62

63

Witold Gombrowicz o Ferdydurke // Witold Gombrowicz on Ferdydurke

Witold Gombrowicz o Ferdydurke Witold Gombrowicz on Ferdydurke (…) Głównym problemem Ferdydurke jest problem formy. Żyjemy w epoce gwałtownych przemian, przyspieszonego rozwoju, w której dotychczas ustalone formy pękają pod naporem życia. Człowiek jest dziś bardziej niż kiedykolwiek zagrożony sferą niższą, sferą ciemnych i nieposkromionych instynktów, zarówno własnych, jak i obcych. Własnych – ponieważ nieustannie odczuwać musi swą niedostateczność wobec przerastającej go epoki, ponieważ wzrosły – introspekcja i autokrytycyzm, ponieważ w dobie rewolucyjnej czuje o krok od siebie anarchię (…). Tak więc zakłócenie dotychczasowej hierarchii w jednostce i w społeczeństwie sprawia, że ten ciemny ocean treści niedojrzałych, dzikich napiera na nas coraz mocniej, wtrącając nas jak gdyby w powtórny „okres dojrzewania", zniewalając do gwałtownej rewizji całego naszego sposobu bycia.

Potrzeba znalezienia formy na to co w człowieku jest jeszcze niedojrzałe, nieskrystalizowane i niedorozwinięte oraz jęk z powodu beznadziejności tego postulatu – oto naczelna emocja mojej ksiązki.

Pragnę wykazać, że kultura nasza jest jeszcze niepełna, niecałkowita, że jest to wątła budowa nad żywiołem anarchii, który raz po raz rozsadza układ konwencji kulturalnych.

Wiadomości Literackie 1937 nr 47

The issue of the form is the principal problem of Ferdydurke. We’re living in an era of violent transformations, accelerated development, when the established forms burst under pressure of life. Man is more than ever under threat from the lower domain, a domain of dark and uncontrollable instincts, both one’s own and of the others. One’s own because one must continually sense one’s own insufficiency in the face of the overwhelming times, because introspection and selfcriticism have been in the ascendance, because one feels anarchy just a step away in these revolutionary times ... Thus, the disruption of the earlier hierarchy in the individual and society makes this dark ocean of immature, wild content press ever stronger against ourselves, kind of pushing us back again into another "time of adolescence", enforcing a dramatic revision of our whole way of being. The need to find a form for what is immature, non-crystallised and under-developed in man, a moan at the sheer hopelessness of such a postulate – this is the principal emotion of my book. I wish to demonstrate that our culture is still incomplete, unfulfilled, that it is a fragile structure over the elemental anarchy that keeps bursting open the system of cultural conventions.

Literary News magazine, issue 47 of 1937

64

Gombrowicz spostrzegał świat – świat ludzki – jako w najwyższym stopniu niegotowy. Jako miejsce, gdzie miliony ludzi budują kształt i sens, narzucając innym – za sprawą form – własne rozumienie zjawisk i poddając się rozumieniu (odczuwaniu) zjawisk przez partnerów...

Jan Błoński, Forma, śmiech i rzeczy ostateczne

obsada //dramatis personae

adaptacja Zbigniew Rybka

premiera 23 października 2008 r. – Duża Scena

reżyseria Bartłomiej Wyszomirski scenografia Iza Toroniewicz

inauguracja VIII Międzynarodowego Festiwalu Gombrowiczowskiego

adapted by Zbigniew Rybka

Gombrowicz perceived the world – the human world – as unfinished to the greatest extent. As a place where millions of people construct a shape and meaning, imposing – by means of form – their understanding of phenomena on others and subjecting themselves to understanding (feeling) of phenomena by their partners...

Jan Błoński, Form, Laughter, and the Ultimate Things

premiered 23 October 2008 – Large Stage

directed by Bartłomiej Wyszomirski

inaugurating the 8th International Gombrowicz Festival

scenography by Iza Toroniewicz

obsada // dramatis personae: Józio // Joe Norbert Kaczorowski (gościnnie //guest appearance) Miętus // Miętus Maciej Zacharzewski Pimko/ Wuj Kocio // Pimko / Uncle Kocio

Paweł Wiśniewski

Dyr. Piórkowski / Młodziak // Headmaster Piórkowski / Mr. Młodziak

Jarosław Rabenda

Bladaczka // Bladaczka Krzysztof Prałat Syfon // Syfon Wojciech Wachuda Kopyrda / Walek // Kopyrda / Walek Michał Górski Zuta / Zosia // Zoey / Sophie Ewa Trochim Młodziakowa / Ciotka Hurlecka // Ms. Młodziak / Aunt Hurlecka Gałkiewicz // Gałkiewicz

Izabela Brejtkop-Frączek

Adam Młynarczyk

Hopek // Hopek Adam Konowalski Myzdral // Myzdral Grzegorz Pacanowski (gościnnie //guest appearance)

67

Redakcja // Edited by Anna Kulpa, Zbigniew Rybka Projekt graficzny // Art design Imagine, Krzysztof Iwański Zdjęcia // Photography Kamil Strudziński Tłumaczenie // Translation Jacek Spólny Wydawca // Published by Teatr Powszechny im. J. Kochanowskiego w Radomiu Współpraca wydawnicza// Publishing assistance Instytut Technologii i Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy w Radomiu Institute for Sustainable Technologies - National Research Institute in Radom

Wydawnictwo zrealizowane dzięki finansowemu wsparciu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Promocja kultury polskiej za granicą This publication is made possible by financial support of the Minister of Culture and National Heritage as part of the programme Promoting Polish Culture Abroad

Teatr Powszechny im. J. Kochanowskiego jest instytucją kultury Miasta Radomia.

J. Kochanowski Popular Theatre in Radom is a cultural institution in the City of Radom.

Wszystkie zdjęcia wykorzystane w publikacji pochodzą ze spektaklu Ferdydurke, wyreżyserowanego przez Bartłomieja Wyszomirskiego w Teatrze Powszechnym im. J. Kochanowskiego w Radomiu premiera 23.10.2008 All the photos in this poublication were taken during a performance of Ferdydurke, directed by Bartłomiej Wyszomirski, produced at J. Kochanowski Popular Theatre in Radom premiering on 23.10.2008

ISBN 978-83-7204-837-0