NOWA EGIPSKA MODERNIZACJA Agnieszka Piotrowska
Pomimo pandemii ostatnie kilkanaście miesięcy to dla Egiptu czas niezwykle dynamiczy w dziedzinie rozwoju i modernizacji infrastruktury i kultury. Obserwowane niedawno na całym świecie uroczyste przetransportowanie 22 mumii królewskich z Muzeum Egipskiego na placu AtTahrir do Narodowego Muzeum Cywilizacji Egipskiej to zaledwie niewielka część tych inwestycji. Można je jednak potraktować jako symbliczną cezurę określającą kształt przemian zachodzących w Egipcie, które niezależnie od swojego rozmachu i otwartego charakteru, akcentują – inaczej niż na Zachodzie – tożsamość lokalną i odrębność kulturową kraju.
Kultura i świadomość
Już rok 2020 został okrzyknięty „Rokiem Kultury i Świadomości”. Rozpoczęto wówczas realizację wielu projektów budowy, rozbudowy i odrestaurowywania zabytków, obiektów muzealnych, pomników i miejsc związanych z historią i kulturą Egiptu z różnych okresów i o różnym pochodzeniu. Prace nad niektórymi trwały już od dłuższego czasu, inne są w dalszym ciągu w trakcie renowacji. Najważniejsze udostępnione obiekty to m.in. najstarsza piramida egipska – piramida Dżesera w Sakkarze (oddalonej o ok. 35 km od Kairu) i znajdujący się w tym samym miejscu grobowiec kapłana Wahtiego sprzed 4400 lat, Katakumby Kaum asz-Szukafa (jeden z „siedmiu cudów średniowiecza”) i Synagoga Elijahu ha-Navi w Aleksandrii, najstarsze kościoły chrześcijańskie w Starym Kairze, meczet Al-Azhar czy Muzeum Sztuki Islamskiej (zniszczone w ataku terrorystycznym w 2014 roku).
Obecnie największą popularnością, obok Muzeum Egipskiego, cieszy się Narodowe Muzeum Cywilizacji Egipskiej w dzielnicy Al-Fustat. Placówka działa już od 2017 roku, ale dopiero teraz zakończono wyposażanie pierwszego piętra (kolejne dwa czekają na otwarcie). Ekspozycja robi ogromne wrażenie. Obejmuje wszystkie epoki i kultury w historii Egiptu od neolitu do współczesności i zdecydowanie wpisuje się w wizję różnorodności składającej się na odrębną „cywilizację egipską”. Mumie władców faraońskich umieszczone są w hali głównej pod podłogą. Są szczegółowo opisane i efektownie wyeksponowane. Ich zwiedzanie odbywa się teraz w dostojniejszej atmosferze, ciemny korytarz prowadzący do kolejnych pomieszczeń sprzyja zadumie. Na poziomie – 1 odbywają się cykliczne wystawy. Zrewitalizowana okolica ma dużo uroku, budynek główny otacza zieleń i woda. Na uwagę zasługuje odnowione Muzeum Powozów Królewskich w dzielnicy Bulak, niedaleko placu At-Tahrir, gdzie w oryginalnej powozowni chedywa Ismaila (1863-79) można obejrzeć pojazdy królewskie należące do dynastii Muhammada Alego (1805-48) – założyciela nowoczesnego Egiptu. Zbiory obejmują ponadto akcesoria jeździeckie, wyposażenie asysty królewskiej i pamiątki związane z monarszym rodem. Zrewitalizowano także sam plac At-Tahrir, gdzie oprócz 19-metrowego obelisku Ramzesa II zainstalowano sfinksy z Luksoru. Po 10 latach otwarto wyremontowane Muzeum Muhammada Mahmuda Chalila, czyli „egipski Luwr” gromadzący jedną z największych na Bliskim Wschodzie kolekcji sztuki europejskiej. Kolekcja znajdująca się na 3 kondygnacjach pałacu w dzielnicy Ad-Dukki (niedaleko śródmieścia) zawiera dzieła sztandarowych twórców okresu XIX i początku XX wieku, m.in. Gaugina, Rodina, Moneta, Renoira i wielu innych – jedyne dzieło Van Gogha zaginęło na rok przed rewolucją w 2011 roku (sprawa do dziś nie została wyjaśniona). Mahmud Chalil był politykiem z rodziny paszów-obszarników, kolekcję założył z inspiracji swojej żony Francuzki. Pałac z widokiem na Nil został wybudowany na początku XX wieku przez przedsiębiorcę żydowskiego, Chalil nabył go w latach 40. Po lewej stronie znajduje się willa AsSadatów połączona z pałacem podziemnym korytarzem, aktualnie opasana żałobną wstęgą (w lipcu zmarła żona prezydenta, literaturoznawczyni i wykładowczyni akademicka).
Kolejną atrakcją na kulturalnej mapie Kairu jest otwarte w 2020 roku muzeum jedynego egipskiego i arabskiego noblisty w dziedzinie literatury, Kairczyka Nadżiba Mahfuza, mieszczące się w pobliżu bazaru Chan al-Chalili i miejsca narodzin pisarza (trzeba kierować się do kompleksu Abu az-Zahab wąską uliczką w prawo przed meczetem Al-Azhar). Muzeum gromadzi bibliotekę, przedmioty osobiste, odznaki, korespondencję itp. i umożliwia zapoznanie się z najważniejszymi wątkami w życiorysie twórcy. Projekt modernizacyjny jest niezwykle ambitny również dlatego, że przywraca miastu cenne budowle, które od dekad znajdowały się w stanie upadku. Przykładem jest przypominający indyjską świątynię Pałac Barona Empaina znajdujący się w dzielnicy Heliopolis założonej przez zamożnego Belga na początku XX wieku w miejscu starożytnego ośrodka kultu boga Re. W środku można obejrzeć zajmującą ekspozycję na temat historii powstania dzielnicy i rozmaitych inwestycji właściciela m.in. budowy kairskich linii tramwajowych. Pałac został odnowiony z wyjątkową dbałością o szczegóły, które odpowiadają oryginalnemu projektowi, łącznie z ogrodem i znajdującymi się w nim cennym artefaktami. Inne godne polecenia zabytki będące nadal w remoncie to: Muzeum Rolnictwa – jedno z największych muzeów historii naturalnej na świecie – które wraz z Muzeum Dziedzictwa Dynastii Muhammada Alego znajduje się w kompleksie pałacowym księżniczki Fatimy Ismail w dzielnicy Ad-Dukki (już na finiszu), Muzeum Ceramiki Islamskiej w pałacu księcia Amru Ibrahima w AzZamalik, Pałac Sułtana Husajna Kamala w Heliopolis (przyszłe Centrum Komunikacji Elektronicznej dla Młodzieży). W maju ogłoszono odnalezienie „złotego miasta” na terenie Teb Zachodnich. Trwa również odtwarzanie Szlaku Świętej Rodziny, nowe publikacje na ten temat można znaleźć w ofercie lokalnych wydawnictw. Ale największe emocje budzi w tej chwili inauguracja Wielkiego Muzeum Egipskiego (GEM) w Gizie zaplanowana na koniec 2021 (ma podobno trwać 12 dni). Ten kosztowny projekt (795 mln dolarów) ma stanowić jeden z największych i najnowocześniejszych obiektów muzealnych na świecie. „Czasami mam wrażenie, że budujemy tutaj czwartą piramidę” – powiedział dyrektor muzeum Tarik Taufik.
Projekt irlandzkiego biura Heneghan Peng Architects wyłoniono w 2003 roku spośród 1557 propozycji zgłoszonych z 82 krajów. Nowoczesny gmach muzeum jest zlokalizowany w niewielkiej odległości od piramid i nawiązuje do nich charakterem poprzez swoją czystą formę i wykorzystanie trójkąta jako głównego elementu kompozycji w oparciu o model polskiego matematyka tzw. „Trójkąt Sierpińskiego”. Do muzem trafiły już m.in. dwie łodzie faraona Chufu, posąg Ramzesa II, kolekcja z grobowca Tutanchamona (w większości) i liczne eksponaty, które od lat nie mieściły się w Muzeum Egipskim. Dla osób lubiących podróżowanie z mapą zwiedzanie tych miejsc nie powinno stanowić problemu. Ceny biletów są stosunkowo niskie (do 20 PLN, zwykle niższe), z wyjątkiem Narodowego Muzeum Cywilizacji Egipskiej (równowartość 40 PLN). Opisy są dostępne w języku angielskim, niekiedy w cenie biletu zawiera się anglojęzyczny przewodnik (Muzeum Nadżiba Mahfuza) lub można go wynająć za dodatkową opłatą. Do Kairu można łatwo dotrzeć autobusem lub samolotem z większości kurortów. Można też wynająć pokój hotelowy lub mieszkanie na kilka dni pobytu (szeroki wachlarz cenowy). Wycieczki fakultatywne z kurortów obejmują zwykle najpopularniejsze atrakcje, ale warto próbować uzgodniać program z organizatorami.
„Tożsamość” egipska
Osnowę ideową projektu modernizacyjnego, a zarazem realizowanej przez Egipt polityki historycznej, dobrze oddaje zainaugurowana w 2020 roku seria wydawnicza„Tożsamość” jednej z najważniejszych państwowych instytucji kulturalnych – Głównej Organizacji Pałaców Kultury, w ramach której ukazały się dotąd 23 wznowione publikacje. Ich autorami są uznani historycy i intelektualiści, których utwory są poświęcone kolejnym epokom w historii Egiptu: staroegipskiej, grecko-rzymskiej, bizantyńsko-koptyjskiej, muzułmańskiej i epoce odrodzenia i uniezależniania się państwa egipskiego od imperium osmańskiego zapoczątkowanej przez Muhammada Alego – dynastia panowała w Egipcie do czasu wybuchu rewolucji Wolnych Oficerów w 1952 roku i utworzenia republiki (z przerwą na okupację brytyjską).
Serię rozpoczyna klasyczne opracowanie historyka i założyciela amerykańskiej egiptologii Jamesa Breasteda z 1934 r. The Dawn of Conscience (Świt sumienia), który w swoim słynnym dziele dowodził, że moralność narodziła się przed 5000 lat w Egipcie i że to właśnie ona była źródłem odniesienia dla późniejszych idei religijnych Hebrajczyków a poprzez nich Europejczyków. „Książka pokazuje Egipt jako kolebkę cywilizacji, miejsce, w którym człowiek po raz pierwszy usłyszał głos sumienia. Tutaj ono powstało i formowało się” – pisał we wstępie do książki jej tłumacz, znany egiptolog egipski, dr Salim Hasan. Wiele mówi również inna pozycja z tej serii pt. Jedność historii Egiptu (Wahdat tarich Misr) z 1972 roku. Jej autor wymienia „3 rodzaje ekstremizmów, które należy koniecznie odrzucić: regionalizmu opartego na historycznym i etnicznym dzieleniu Egipcjan, ekstremizmu uczuć religijnych, które stoją w sprzeczności z historią i narodem oraz idei arabskiej, ponieważ zaprzecza ona egipskiemu charakterowi i odziera go z jego historycznej i cywilizacyjnej specyfiki”. Seria cieszy się dużym zainteresowaniem czytelników i wpisuje się w cały szereg ciekawych inicjatyw wydawniczych podejmowanych w ostatnich latach przez wydawnictwa rządowe przywracających spuściznę literacką popularnych pisarzy i pionierów egipskiej modernizacji. „Seria „Tożsamość” osiągnęła najwyższą sprzedaż zarówno w tym roku, jak i w ubiegłym, a zapotrzebowanie na nią egipskiego czytelnika potwierdza tylko, że zasługuje on na to, co najlepsze i że „świt sumienia” już nastąpił” – napisał kierownik wydawniczy serii Girgis Szukri.
Godne życie dla każdego
Obok projektu modernizacji zabytków rząd Egiptu prowadzi cały szereg innych programów rozwojowych, jak na przykład Światowe Forum Młodzieży (platforma komunikacji i budowy inicjatyw dla młodych ludzi), narodowy program do walki z wirusowym zapaleniem wątroby typu C realizowany od kilku lat z dużym powodzeniem (bardzo niskie ceny leków), budowa elektrowni atomowej w Ad-Daba, program rozwoju sektora rolniczego („1,5 Miliona
Feddanów Ziemi”) czy usprawnienie usług publicznych poprzez wdrażanie Narodowej Strategii Antykorupcyjnej. Strefa Ekonomiczna Kanału Sueskiego przyciąga partnerów z całego świata, w tym również z Polski – w czerwcu strona polska odbyła w związku z tym oficjalną wizytę w Egipcie, na przyszły rok zaplanowana jest wizyta prezydenta RP. Przełomowym wydarzeniem na tym tle jest inicjatywa „Godne życie”, którą już teraz uważa się za największy projekt rozwojowy w historii współczesnego Egiptu. Pierwsza konferencja w tej sprawie miała miejsce w lipcu z udziałem prezydenta Abd al-Fattaha as-Sisiego i szerokiej publiczności. Celem inicjatywy jest podniesienie jakości życia najsłabszych grup społecznych w całym kraju poprzez poprawę usług publicznych świadczonych mieszkańcom wsi i tzw. aszwa’ijjat (obszary nieformalnej zabudowy). Ma ona zapewnić mieszkańcom podstawową infrastrukturę m.in. wykończone mieszkania, kanalizację, przyłącza gazowe i elektryczne, szkoły, żłobki domowe, usługi i sprzęt medyczny, możliwości zatrudnienia w ramach mikroprzedsiębiorstw i spółdzielni, opiekę nad osobami najbardziej potrzebującymi (ludźmi starszymi, sierotami, rozwiedzionymi kobietami i młodzieżą) itp. Inicjatywa jest częścią agendy Egypt Vision 2030 uruchomionej w 2016 roku, która dąży m.in. do poprawy poziomu życia wszystkich grup obywateli, rozbudowy gospodarki i edukacji, troski o klimat czy zwalczania terroryzmu. Nad jej realizacją państwo ma współpracować z sektorem prywatnych przedsiębiorców, organizacjami społeczeństwa obywatelskiego i społecznościami lokalnymi. Plan obejmuje rozwój 4,584 wsi, czyli 58 % populacji Egiptu, a jego początkowy koszt ma wynieść ok. 44,6 mld dolarów. Pierwsza faza programu koncentruje się na wsiach, które są najbardziej narażone na ekstremizm i „intelektualny terroryzm” i których wskaźnik ubóstwa jest najwyższy (na podstawie wyliczeń Centralnej Agencji Mobilizacji Publicznej i Statystyk).
Nowy Egipt
Ale projekt nowej egipskiej modernizacji opiera się nie tylko na polityce historycznej i programach rozwojowych. Wpisują się w to także realizowane z wielkim rozmachem gigantyczne projekty architektoniczno-cywilizacyjne, choćby Nowy Kair – nowe miasto aglomeracji kairskiej, którego częścią jest znana dzielnica At-Tagammu al-Chamis. Oprócz apartamentowców i osiedli willowych znajduje się tu wiele centrów handlowych, biurowców, obiektów sportowych, nowy kampus Uniwersytetu Amerykańskiego i Cairo Festival City, które jest siedzibą najważniejszych imprez targowych, w tym roku już po raz trzeci odbyły się tu Międzynarodowe Targi Książki. Osobnym projektem jest Nowa Stolica Administracyjna, której budowę zainicjowano w marcu 2015 roku w odległości 45 km od centrum miasta. Zgodnie z planem powstaje w niej ponad 40 dzielnic z pełną infrastrukturą, lotniskiem, centrum biznesowym z drapaczami chmur, m.in. najwyższym na świecie 1000-metrowym Oblisco Capitale i najwyższym wieżowcem w Afryce tzw. Kultową Wieżą (konstrukcja jest już wzniesiona), aleją ministerialną nawiązującą do architektury faraońskiej (w stadium zaawansowanym), instytucjami edukacyjnymi, świątyniami – wybudowano tu drugi największy meczet na świecie i największą katedrę na Bliskim Wschodzie, wszystko okolonyce parkami, terenami zielonymi i sztucznymi jeziorami. Miasto zostało zaprojektowane jako tzw. „miasto inteligentne” wykorzystujące technologie internetowo-komunikacyjne do monitorowania infrastruktury i bezpieczeństwa. Ma w nim zamieszkać ponad 5 mln ludzi. Połączenie z Kairem i dzielnicą 6. Października mają zapewnić 2 linie szybkiej kolei jednoszynowej (54 km i 42 km). W 2018 roku oczyszczono z min powierzchnię 1454 km2 w miejscu decydującej dla kampanii północnoafrykańskiej bitwy pod Al-Alamajn. Wypadki na tym tle były przyczyną śmierci kilkuset Egipcjan. Dziś powstaje tam kolejny projekt: Nowe Al-Alamajn, które ma się finalnie przerodzić w centrum turystyki, edukacji i administracji rządowej (w porze letniej). To jedno z 14 nowych miast wznoszonych w ostatnich latach w Egipcie. W założeniu w przyszłości wchłoną one rozrośniętą populację Kairu, przełamią centralizację, a w konsekwencji doprowadzą do przekształcenia gospodarki, polityki i mapy kulturalnej kraju.
„Trudno sobie wyobrazić, jak uda się powstrzymać niepokoje, jeśli kolejna represyjna elita polityczna ponownie zawiedzie oczekiwania ludzi” – prorokował brytyjski autor i korespondent „The Guardian” Jack Schenker po ogłoszeniu przez Egipt projektów rozwojowych w 2015 roku („Sharm el-Sheikh rumbles with grand promises of the international elite”). W przeciwieństwie jednak do przewidywań europejskich mediów wszystko wskazuje na to, że zakrojona na szeroką skalę wizja modernizacyjna Egiptu jest realizowana i na razie cieszy się poparciem społeczeństwa.