DOLNOŚLĄSKI NIEZBĘDNIK OBYWATELSKI
Budżet OBYWATELSKI
jako podstawa rozwoju wspólnot lokalnych w województwie dolnośląskim
Szanowni Państwo, Oddajemy do Waszych rąk „Dolnośląski Niezbędnik Obywatelski”, który zawiera podstawowe informacje o tym, czym jest budżet obywatelski (partycypacyjny). W ostatnich latach dużo mówi się o kryzysie demokracji przedstawicielskiej oraz malejącym zainteresowaniu obywateli sprawami publicznymi. Niski poziom kapitału społecznego przekłada się w Polsce na nieufność ludzi wobec instytucji samorządowych i państwowych. Budżet obywatelski jest jednym ze skutecznych narzędzi zwiększenia obywatelskiej partycypacji w życiu publicznym na poziomie lokalnym. W naszym kraju wzrasta zainteresowanie tą formą aktywizacji mieszkańców i oddolnej demokratyzacji procesów decyzyjnych. Kolejne miasta wprowadzają rozwiązania charakterystyczne dla budżetu obywatelskiego. Kwestią sporną pozostaje, czy wypełniają one w pełni definicję budżetu obywatelskiego, czy też są jedynie bardzo powierzchownymi próbami zwiększenia partycypacji mieszkańców w procesach konsultacyjnych i decyzyjnych. Niniejsze wydawnictwo kierujemy przede wszystkim do aktywistek i aktywistów organizacji pozarządowych zaangażowanych w rozwój środowisk lokalnych i umacnianie obywatelskich wspólnot na Dolnym Śląsku. Mamy nadzieję, że informacje zawarte w tej broszurze staną się inspiracją do upowszechnienia idei budżetu obywatelskiego w gminach i miastach naszego regionu. Jesteśmy bowiem przekonani, że wyzwaniem czasu jest poprawa jakości życia mieszkańców z ich jak najszerszym udziałem w procesach konsultacyjnych i decyzyjnych. Najpełniej postulat ten wypełnia właśnie budżet obywatelski ze swoimi mechanizmami partycypacyjnymi i demokratycznymi. Sprzyja on także lepszej, bardziej efektywnej współpracy mieszkańców z instytucjami samorządowymi, co wzmacnia zaufanie społeczne wobec instytucji lokalnych. Upowszechnianie etosu obywatelskiego zaangażowania w sprawy publiczne to jedno z najważniejszych wyzwań w naszym kraju. Wydawnictwo, które trzymacie Państwo w rękach, jest jedną z prób realizacji tego celu. Michał Syska Rajmund Niwiński Ośrodek Myśli Społecznej im. Ferdynanda Lassalle’a we Wrocławiu ISBN: 978-83-63901-02-8
i i i CO TO JEST PARTYCYPACJA OBYWATELSKA? Partycypacja obywatelska oznacza świadome współdecydowanie mieszkańców o sprawach swojej miejscowości lub okolicy. Uczestnicząc, mieszkańcy mają możliwość przedstawiania swoich racji i wpływania na poprawę jakości życia. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, że podstawowe prawo do państwa opiera się na „współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot”. Art. 4 Konstytucji stanowi również, iż „Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”, co jednoznacznie gwarantuje mieszkańcom możliwość bezpośredniego udziału w podejmowaniu decyzji w sprawach ważnych dla danej wspólnoty lub kraju. Kwestia konsultowania ważnych decyzji z mieszkańcami została poruszona również w ustawie o samorządzie gminnym, w której zostało zapisane, że w sprawach ważnych dla gminy mogą być przeprowadzane na jej terytorium konsultacje z mieszkańcami gminy. Konsultacje powinny być również prowadzone, w określonej formie, w toku opracowywania planu zagospodarowania przestrzennego, a także w przypadku inwestycji ingerujących w środowisko. Ustawa o samorządzie gminnym, w art. 5a, określa również, iż zasady i tryb przeprowadzania konsultacji z mieszkańcami określać może uchwała rady gminy. Gminy mogą więc uchwalić prawo lokalne, które precyzuje na jakich zasadach prowadzony jest dialog z mieszkańcami. Konsultacje nie muszą jednak oznaczać partycypacji obywatelskiej. Umożliwiają one wyrażenie opinii przez mieszkańców w danej kwestii, która wcale nie jest wiążąca dla lokalnych władz. Sposobem na pełną partycypację jest budżet obywatelski (partycypacyjny), za pomocą którego mieszkańcy zgłaszają projekty, konsultują je i podejmują wiążące dla władz lokalnych decyzje.
i i i CO TO JEST BUDŻET OBYWATELSKI? Budżet obywatelski (nazywany inaczej budżetem partycypacyjnym) to proces decyzyjny, w ramach którego mieszkańcy decydują o podziale części środków w miejskim budżecie. W sposób demokratyczny każda mieszkanka i każdy mieszkaniec może wziąć udział w otwartej dyskusji i w podejmowaniu decyzji, na co wydać część publicznych środków z budżetu miasta.
SKĄD SIĘ WZIĄŁ BUDŻET OBYWATELSKI? Pierwszy pełny proces tworzenia budżetu obywatelskiego (partycypacyjnego) rozpoczął się w brazylijskim mieście Porto Alegre w roku 1989 z inicjatywy lewicowej Partii Robotników. To coroczny proces dyskusji i podejmowania decyzji, w którym tysiące mieszkańców miasta decyduje, jak wydawać część tamtejszego budżetu miejskiego. W procesie sąsiedzkich, regionalnych i ogólnomiejskich zgromadzeń otwartych dla wszystkich, obywatele i wybrani delegaci budżetowi głosują nad tym, jakie priorytetowe potrzeby dofinansować i na jakim poziomie. „Na pierwszym etapie sąsiedzi wybierają delegatów dzielnicowych i tematycznych, którzy decydują następnie na nieoficjalnych spotkaniach o priorytetowych inwestycjach, przyznając im określoną liczbę punktów – im więcej, tym ważniejsza inwestycja.” W drugiej rundzie obradują wspólnie zebrania dzielnicowe i tematyczne, które wybierają radnych do Rady Budżetu Partycypacyjnego. Dziś budżet obywatelski jest stosowany w ponad 1500 miast na 6 kontynentach (w tym w 200 miastach europejskich).
KIEDY MAMY DO CZYNIENIA Z BUDŻETEM OBYWATELSKIM? Nie każdą formę uczestnictwa obywateli w procesie podejmowania decyzji o przeznaczeniu części środków z miejskiego budżetu możemy nazwać budżetem obywatelskim. Na miano budżetu obywatelskiego zasługuje proces, który spełnia następujące kryteria: • Proces decyzyjny jest poprzedzony otwartą dyskusją między mieszkańcami podczas spotkań, forów społecznych itp. • Ś rodki finansowe przeznaczone na budżet obywatelski muszą być precyzyjnie określone. • P roces decyzyjny przynajmniej na jednym etapie musi mieć charakter ogólnomiejski – wszyscy mieszkańcy uczestniczą w podejmowaniu decyzji dotyczącej środków z budżetu miasta. • D ecyzje podjęte w ramach procedury budżetu obywatelskiego muszą być wiążące dla władz miasta. • B udżet obywatelski musi mieć charakter cykliczny, a nie jednorazowy.
i i i JAK REALIZOWANY JEST BUDŻET OBYWATELSKI? Budżet obywatelski (partycypacyjny) to proces składający się z kilku etapów. Etap I • Ustalenie reguł, według których będzie przebiegał proces decyzyjny w ramach budżetu obywatelskiego. • Rozpoznanie i wskazanie potrzeb inwestycyjnych, których realizacja byłaby potrzebna w mieście. • Rozpoznanie i wskazanie liderów inicjatywy i ich szkolenie. Etap II • Stworzenie projektów dotyczących inwestycji na podstawie wcześniej określonych potrzeb. • Określenie priorytetów i ich hierarchizacja. Etap III • Wstępna ewaluacja procesu. • Proces selekcji oraz hierarchizacji ważności poszczególnych projektów i ich prezentacja. Etap IV • Włączenie wybranych projektów do budżetu miasta. • Realizacja tych projektów. • Ewaluacja końcowa.
Skuteczne przeprowadzenie procesu decyzyjnego w ramach budżetu obywatelskiego (partycypacyjnego) wymaga podjęcia szeregu działań. Oto one: 1.
Rozpoznanie lokalnych zasobów, czyli ustalenie, kto jest zainteresowany budżetem obywatelskim (partie, ruchy społeczne, grupy mieszkańców itp.), a kto jest przeciw takiej inicjatywie; jakie są motywacje wszystkich stron.
2. Mobilizacja jak najszerszych grup społecznych do działań w ramach budżetu obywatelskiego: jego wprowadzenia w życie, opracowania zasad, procesu decyzyjnego, realizacji i oceny. 3. Powołanie zespołu koordynującego utworzenie i przeprowadzenie budżetu obywatelskiego z udziałem przedstawicieli urzędu miasta, rady miejskiej, organizacji pozarządowych, naukowców i samych mieszkańców. 4. Przygotowanie metodologii budżetu obywatelskiego, a więc określenie jego reguł i procedur oraz stworzenie warunków do dialogu społecznego. 5. Ciągły monitoring realizacji budżetu obywatelskiego, czyli ocena jego przebiegu oraz skutków czyniona w dialogu z mieszkańcami. Wnioski z monitoringu powinny służyć korektom i ulepszeniom budżetu obywatelskiego w kolejnych latach.
i i i CO STANOWI O JAKOŚCI BUDŻETU OBYWATELSKIEGO? W ciągu ostatnich trzech lat ponad 20 polskich miast zdecydowało się wprowadzić budżet obywatelski: ilość ta nie idzie jednak w parze z jakością. W określeniu jakości budżetu obywatelskiego, i jednocześnie w opracowaniu optymalnego modelu tej inicjatywy dla danego miasta, pomocne są tzw. warunki brzegowe. Ich spełnienie, w oparciu o lokalne zasoby i potrzeby, pozwala budżetowi obywatelskiemu uzyskać wysoką jakość, by stać się częścią szeroko rozumianej reformy polityki miejskiej. Cele i motywacje Budżet obywatelski: • w jak największym stopniu wykorzystuje doświadczenia i tradycje aktywizmu społecznego oraz wcześniejszych mechanizmów partycypacyjnych, • jest efektem ciągłej współpracy jak najszerszego grona uczestników, • jest częścią reformy administracyjnej, • łączą się w nim cele zarówno oddolne, jak i odgórne. Przebieg / proces Budżet obywatelski: • ma charakter inkluzywny – włącza mieszkańców do debaty publicznej, • wykorzystuje atrakcyjne formy budowania przestrzeni do dyskusji o polityce miejskiej, • dąży nie tylko do deliberacji i konsensusu pomiędzy uczestnikami, ale też pozwala na wyrażenie konfliktu – odmiennych wizji miasta,
• to proces wielopoziomowy – pozwala mieszkańcom współdecydować nie tylko o konkretnych projektach, ale też o ogólnych priorytetach inwestycyjnych, • ma charakter edukacyjny – pozwala nie tylko współdecydować, ale też uczyć się, jak funkcjonuje miasto, • jego uczestnicy są traktowani jak równorzędni partnerzy – żaden z nich nie jest uprzywilejowany. Podział na„mieszkańców” i „urzędników” jest zniwelowany poprzez nadanie im wspólnej roli „uczestników procesu”, • łączy elementy demokracji bezpośredniej i reprezentatywnej – jego uczestnicy nie tylko rozmawiają o mieście, ale też stają się za nie współodpowiedzialni, • jego uczestnicy są zarazem współorganizatorami – współdecydują m.in. o jego zasadach, tematyce i kryteriach oceny składanych propozycji inwestycyjnych, • kieruje się zasadą tzw. inwersji priorytetów. Skutki • B udżet obywatelski ma charakter wiążący i przynosi widoczne efekty. • Część inwestycji powinna być zrealizowana jeszcze przed rozpoczęciem kolejnej rundy. • Mieszkańcy monitorują proces realizowania inwestycji wybranych w ramach budżetu obywatelskiego. • Mieszkańcy mają możliwość corocznej (lub częstszej) oceny, a tym samym zmiany procedur budżetu obywatelskiego. • Budżet obywatelski odbywa się cyklicznie przez lata – nie jest inicjatywą jednorazową.
i i i DLACZEGO WARTO STOSOWAĆ BUDŻET OBYWATELSKI? Budżet obywatelski (partycypacyjny) to: • Lepsze gospodarowanie miejskim budżetem – inwestycje ukierunkowane są na najpilniejsze potrzeby społeczności lokalnej. Władze samorządowe, dzięki lepszemu rozpoznaniu potrzeb mieszkańców, mogą podejmować lepsze decyzje. • Przejrzystość – otwarty proces podejmowania decyzji zapewnia transparentność finansów publicznych. Dzięki aktywnej obywatelskiej kontroli wydatków spada ryzyko korupcji, klientelizmu i innych negatywnych zjawisk. • Integracja społeczności lokalnej – współdecydowanie o przeznaczeniu publicznych pieniędzy zbliża do siebie ludzi, pozwala im poznać nawzajem swoje potrzeby i motywuje do wspólnego działania. Budżet partycypacyjny buduje świadomość obywatelską i kapitał społeczny gminy. • Większa identyfikacja mieszkańców z miejscem zamieszkania – dzięki możliwości wywierania wpływu na zmiany w swoim mieście, mieszkańcy czują się z nim bardziej związani. Wzrasta również poczucie odpowiedzialności za wspólną przestrzeń. • Edukacja mieszkańców – udział w tworzeniu budżetu daje im wgląd w proces zarządzania gminą. Wzrasta świadomość obywatelska i wiedza na temat możliwości i ograniczeń władz samorządowych. W rezultacie zmniejsza się bariera na linii mieszkańcy-władze gminy i wzrasta wzajemne zaufanie.
[Opracowano na podstawie: Wojciech Kębłowski, Budżet partycypacyjny. Krótka instrukcja obsługi, Warszawa 2013; Łukasz Prykowski, Głos łodzian się liczy – czyli doświadczenia z budżetem obywatelskim w radach osiedli, Łódź 2012]
PRZYDATNE LINKI Partycypacja Obywatelska www.partycypacjaobywatelska.pl Participation Compass www.participationcompass.org „Decydujmy razem” www.decydujmyrazem.pl „Wiem jak jest” www.wiemjakjest.pl Sieć obywatelska www.siecobywatelska.pl Towarzystwo Upiększania Miasta Wrocławia www.tumw.pl Sopocka Inicjatywa Rozwojowa www.sopockainicjatywa.org „My obywatele” www.myobywatele.org Magazyn Miasta www.publica/magazynmiasta Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji www.mac.gov.pl „Krytyka Polityczna” www.krytykapolityczna.pl Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego www.umwd.pl Ośrodek Myśli Społecznej im. F. Lassalle’a www.lassalle.org.pl
Ośrodek Myśli Społecznej im. Ferdynanda Lassalle’a został założony w 2005 r. we Wrocławiu jako niezależne stowarzyszenie, którego celem jest upowszechnianie idei sprawiedliwości społecznej, pokoju, praw człowieka i zrównoważonego rozwoju. Patronem stowarzyszenia jest Ferdynand Lassalle (1825–1864), twórca pierwszej partii robotniczej w Niemczech, który urodził się we Wrocławiu i w tym mieście został pochowany. Ośrodek realizuje swoje cele poprzez organizację konferencji, seminariów, szkoleń i warsztatów, działalność badawczą, wydawniczą i publicystyczną oraz kampanie społeczne. Dzięki współpracy z instytucjami oraz organizacjami pozarządowymi z innych krajów OMS im. F. Lassalle’a bierze także udział w międzynarodowych projektach badawczych. www.lassalle.org.pl
Projekt współfinansowany z budżetu Województwa Dolnośląskiego
ISBN: 978-83-63901-02-8