5.2. Kontekst historyczny

5.2. Kontekst historyczny

O nie-tylko-ludzkiej historii terenów Zwierzyńca, oraz współcześnie wytyczonej działki nad Wieprzem wiadomo tyle, w ostatniej fazie czwartorzędu, rozpoczętej około 10 tysięcy lat temu, kiedy to ostatecznie z ziem polskich ustąpiły lodowce utrwalił się obecny kształt wzgórz i rzek oraz ukształtowała się współczesna flora i fauna. Obserwując dziś krajobraz doliny zwierzynieckiej, trudno wyobrazić sobie, że był to kiedyś teren szumiących mórz, strefa bujnej roślinności tropikalnej, czy wymarła kraina lądolodu. Dawny Wieprz rozlewał się tu szeroko, w licznych pętlach i zakolach tworząc bagienny krajobraz. Teren opracowania pokrywały w tamtym okresie nadwieprzańskie łąki pełne traw i ziół, obecnie prawie w całości zajęte przez domy Nowego Osiedla, pracownicze ogródki działkowe oraz pola uprawne.

Rzeka, otaczające ją stawy i jeziora stanowiły wodopoje, do których schodziły się liczne zwierzęta. Wkrótce pojawili się także pierwsi ludzie, którzy cenili bezpieczne schronienia na suchych wydmach wśród bagien i rzecznych rozlewisk. Przybysze zakładali niewielkie pola początkowo w zaroślach nadrzecznych i leśnych polanach, a następnie na wykarczowanych i wypalanych skrajach lasu. Siali pszenicę, jęczmień, owies i len, sadzili groch i soczewicę. Zakładanie osad blisko źródeł wody sprzyjało również hodowli Bydła, Owiec, Kóz i Świń.

Oficjalnie Zwierzyniec powstał wiele wieków później, około 1597 roku jako wiejska rezydencja kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego. Sławny założyciel leżącego niedaleko Zamościa, ze względu na walory krajobrazowe puszczy szczebrzeszyńskiej, postanowił założyć w niej renesansową willę

18

19

18. Dolina Wieprza – w dawnych czasach występowały tu praslowiańskie osady. Fot. W. Lipiec. Żródło: Matławska H. (1991) Zwierzyniec.

19. Zwierzyniec – założenie z końca XVIII wieku. 1. drewniany pałac, 2. murowane oficyny, 3. podjazd, 4. kościół na wodzie, 5. pomnik psa na wyspie, 6. młyn, 7. mostek, 8. altana parkowa, 9. łaźnia, 10. most; Żródło: Matławska H. (1991) Zwierzyniec.

– miejsce odpoczynku wśród lasów. Upatrzona lokalizacja znajdowała się nad Wieprzem, między Wywłoczką, a Obroczą w sąsiedztwie istniejącej już Rudy. Stoki wzgórz porośnięte jodłowo-bukowym drzewostanem oraz trudno dostępne rozlewiska rzeki i towarzyszącego jej strumienia posiadały niezwykłe walory krajobrazowe, a także obronne. Dla kanclerza zbudowano reprezentacyjny modrzewiowy dom. Po jego wschodniej stronie zlokalizowano aleję lipową, a wokół niego ogród włoski, który splatał się z otaczającymi rezydencję puszczami tworząc nierozerwalną całość. W drewnianych oficynach, ulokowano dworską kuchnię, piekarnię, spiżarnię i łaźnię, a pod lasem stajnie. Znaczną część puszczy ogrodzono wysokim płotem z żerdzi, 30kilometrowym obwodem obejmując właściwy zwierzyniec – czyli rezerwat ze zwierzętami łownymi. Łowiectwo odbywało się tu na specjalne okazje. Na co dzień Zwierzyniec pełnił rolę bardziej ogrodu zoologicznego, gdzie zwierzęta były obserwowane i podziwiane. Otoczono opieką miejscowe Jelenie, Sarny i Dziki, oraz pomniejsze: Zające, Wydry, Borsuki, Kuny, a także sprowadzone Łosie, Żubry i Daniele. Jak twierdzą źródła, można było się tu oddać rozmyślaniom, toczyć uczone dysputy i czytać umiłowane księgi. Wiele lat później miasto to w dalszym ciągu przyciągało uczonych, takich jak Stanisław Staszic, który podczas wielogodzinnych spacerów i wędrówek przez zwierzynieckie lasy, znajdował w spokój w ładzie panującym w przyrodzie:

„Jak tu dobrze! W tej dzikiej kniei w borów środku, jaka spokojność w moim czuciu i myśleniu! Zda mi się, żem tu więcej zbliżon do natury. Trafiłem moim życiem na nieszczęsne czasy, w których spokojne tylko te dzicze bezludne.” („Zwierzyniec Matławska H.)

20

21

22

20. Granice „Parkanu” u schyłku XIX wieku. Żródło: Matławska H. (1991) Zwierzyniec.

21. Stara zagroda we wsi Turzyniec. Źródło: Matławska H. (1991) Zwierzyniec.

22. Domy przy ordynackiej stolarni. Źródło.: Matławska H. (1991) Zwierzyniec.

23

24

25

23. Czarne bociany na wodach stawów Echo Żródło: Matławska H. (1991) Zwierzyniec.

24. Kościół na wodzie z I poł. XVIII w. Żródło: Matławska H. (1991) Zwierzyniec.

25. Oberża - szpital powstańczy w 1863 r. Żródło: Matławska H. (1991) Zwierzyniec.

Spostrzeżenia Staszica wydają się zaskakująco aktualne, przypominając, że we współczesnych czasach, zmagamy się z bezprecedensowymi wyzwaniami, których geneza jest nierozerwalnie związana ze stosunkiem ludzi do pozaludzkiej przyrody. Zmianę podejścia do natury widać także w historii Zwierzyńca, do którego w czasach XII zarządcy Ordynacji Zamojskiej, który urzeczony postępem technologicznym na Zachodzie, dążył do uprzemysłowienia dóbr i podniesienia wydajności rolnictwa. Za jego czasów Zwierzyniec, zmienił swój charakter. Po wyprowadzce ordynata do Pałacu Błękitnego w Warszawie, miasto stało się uprzemysłowioną osadą urzędniczą z siedzibą Zarządu Głównego Ordynacji Zamojskiej w nowych klasycystycznych oficynach pałacowych. Stary drewniany dwór niszczał i ok. 1833 roku został rozebrany. Odwiedzający Zwierzyniec ordynaci, mieszkali od tej pory w drewnianym domu na wzgórzu po drugiej stronie stawu, z czterema wyspami i charakterystycznym kościołem św. Jana Nepomucena na jednej z nich. Wolna przestrzeń ogrodów i łąk w miejscu dworu otwierała widok na staw i zieloną okolicę. Pozwalała też spojrzeć na pobliski browar, zespół budynków administracyjnych, tartak, młyn, nową oberżę i gospodarstwo folwarczne na zachodnim wzgórzu. Do zabudowań dołączyła także ważna fabryka wyrobów drzewnych. Późniejsze losy Zwierzyńca wiązały się z burzliwymi zmaganiami Powstania Styczniowego, i obydwu Wojen Światowych i przyniosły wiele strat jego ludzkim i nie-ludzkim mieszkańcom. Najnowsza historia jest nierozerwalnie związana z ochroną wartości kulturowych miasta i piękna otaczających go lasów. W 1974 r. w Zwierzyńcu swoją siedzibę znalazł nowo założony Roztoczański Park Narodowy.