Tot straks…

Tot straks‌ Uit de geschiedenis van de brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen

Met een tijdlijn van 1362 tot 2000

Door K. Oosterkamp

Tot straks‌

Uit de geschiedenis van de brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen gebeurtenissen en verhalen

1362 - 2000

In opdracht van ... en de Vrijwillige Brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen, op initiatief en met ondersteuning van de begeleidingscommissie bestaande uit A. den Besten, J. Borneman, M. Cuperus, E. Hultink, J. Veneman en Th. van Weert.

De illustraties zijn met toestemming van betrokkenen gekozen uit collecties van M. Biemans, J. Borneman, F. Meerholz, H. Meter, E. Rijstenberg, M. van Saltbommel, F. Uilenbroek en H. Winters. Daarnaast kon en mocht geput worden uit de collecties van het Hardenbergs Archief, het fotoarchief van de Historische Vereniging van Hardenberg en omstreken, en het archief van de Brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen.

De begeleidingsgroep heeft alles in het werk gesteld om eventuele rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal te achterhalen om toetsemming voor publicatie te vragen. Mocht uw naam niet vermeld staan in deze colofon verzoeken wij u contact op te nemen via info@brandweerboek.nl.

Colofon Auteur

K. Oosterkamp

Vormgeving

J. Ekkelenkamp

Druk

1e druk, 2013

Copyright

Š2013, K. Oosterkamp

Tot straks‌

Tot straks‌ Uit de geschiedenis van de brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen

Met een tijdlijn van 1362 tot 2000

De brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen.

5

Brandweerlieden in actie, in de jaren ’90.

6

Tot straks‌

De brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen

BIJ WIJZE VAN INLEIDING Een jongensdroom was het… brand-

weerman worden. Het lokkend ideaal moest de brandweer in een bepaalde leeftijdsperiode delen met piloot en soms ook vuilnisman. De laatste mocht immers al die dingen waarmee nog van alles gedaan kon worden, ‘zomaar’ meenemen. Brandweerman scoorde echter hoog en misschien had dat wel iets te maken met een zekere fascinatie voor het vuur: vuurtje stoken was een heel bijzondere bezigheid. De brandweerman zou zich daarentegen inzetten om het vuur te doven en onderscheidde zich daarmee in positieve zin van een pyromaan. Toch zal het vuur niet het enige zijn geweest dat de vrijwilliger deed besluiten om bij de brandweer te gaan. Het was ook spannend werk, soms avontuurlijk, en vaak onder bijzondere en extreme omstandigheden waarbij teamgeest en onderling vertrouwen absolute voorwaarden waren. Het was werk dat menigmaal het verschil maakte: het verschil tussen ramp en redding, tussen behoud en verlies, en soms tussen leven en dood. De voldoening was groot als een brand in de kiem kon worden gesmoord, als iemand net op tijd uit een vuurzee gered kon worden, als een slachtoffer bij een ongeval bevrijd kon worden en op tijd in het ziekenhuis kon worden behandeld. Groot was daarentegen de teleurstelling als een waardevol pand met allerlei persoonlijke dingen in vlammen opging en als mensen en dieren niet gered konden worden en moesten worden geborgen. De confrontatie met leed en dood was vaak indringend, des te De brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen.

meer als er kinderen bij waren betrokken. Het thuisfront en de onderlinge kameraadschap zorgden voor opvang, voor vangnet en uitlaatklep, lang voordat hierin op professionele wijze werd voorzien. Ook toen de brandweerman gezelschap kreeg van de brandweervrouw zou er nauwelijks iets veranderen, zij het dat soms het machoharnas wat meer zwakke plekken zou gaan tonen.

Het enthousiasme en de motivatie van de brandweermensen, mede gevoed door de jeugddroom, is tot dusver de kurk geweest waarop de brandweer werd georganiseerd. Zonder deze inzet zou de werkelijkheid er anders hebben uitgezien, de rampen groter zijn geweest, de gevolgen van brand en ongeval ernstiger. Burgemeesters hebben in hun functie van opperbevelhebber van de brandweer niet opgehouden deze inzet van de vrijwilligers te noemen en te roemen, bij iedere gelegenheid die zich voordeed. In diverse verhalen zullen we over die inzet kunnen lezen. Daarnaast is er veel aandacht voor de branden en ongevallen. Ook de materiële omstandigheden als gebouwen, voertuigen en blusmiddelen komen aan de orde. En natuurlijk het bestuurlijk en organisatorisch kader waarbinnen de brandweer mocht en moest opereren. Om daarmee maar te beginnen…

Tijdens de openbare vergadering van de Raad der gemeente Hardenberg op 26 juli 1955 werd gelet op artikel 1 van de Brandweerwet een ‘Verordening betreffende de organisatie en het beheer der gemeentelijke brandweer’ vastgesteld. In artikel 1 van deze verordening werd de taak van de brandweer omschreven: ‘Er is een gemeentelijke vrijwillige brandweer, welke tot taak heeft het voorkomen, beperken en bestrijden van brand, het beperken van brandgevaar, alsmede het voorkomen en beperken van ongevallen bij brand en ook overigens alles te doen wat nodig is voor de verwezenlijking van de zorg, aan Burgemeester en Wethouders bij artikel 209, sub n, der gemeentewet opgedragen, benevens het verrichten van die

7

werkzaamheden, waarmede zij door of namens Burgemeester en Wethouders wordt belast en voor de uitvoering waarvan de brandweer een geschikt orgaan kan worden geacht.’

De verordening van 1955 zou zeker niet het begin markeren van de brandweer in Hardenberg. Zij betekende eerder een voortzetting ervan binnen een kader dat in de loop der tijden aan veranderingen onderhevig was. De brandpreventie en -bestrijding waren eeuwenlang een burgerplicht waarbij schout (en schepenen) eindverantwoordelijkheid droegen, een rol die in de Gemeentewet van 1851 werd herbevestigd en aan de burgemeester werd toebedeeld. De burgemeester werd opperbevelhebber van de brandweer en de gemeenteraad diende toezicht te houden op de organisatie, de middelen en het personeelsbeleid.

In zekere zin kunnen we van een georganiseerde brandweer in Hardenberg spreken op het moment dat er een brandspuit werd aangeschaft: deze moest gestald, onderhouden en bediend worden en dat vergde enige organisatie. Voor Hardenberg ligt in dit opzicht het begin van de brandweer in 1760.

In de jaren ’20 van de vorige eeuw werd een vereniging opgericht waarvan de leden als brandweermensen optraden. Het materieel voor de brandbestrijding werd bekostigd uit de gemeentekas.

Enkele emblemen door de brandweer gebruikt

Na de Tweede Wereldoorlog werd de brandweer een gemeentelijke dienst met vrijwilligers die voor hun inspanningen een vergoeding zouden ontvangen van de gemeente. Toen er beroepskrachten werden aangesteld, kwamen deze ook voor op de gemeentelijke loonlijsten.

In 1952 was in Nederland de Dienst Bescherming Bevolking (BB) opgericht om de burgers te beschermen tegen oorlogsgevaar: de Koude Oorlog was begonnen. In 1955 werden de taken

8

van de BB uitgebreid tot in vredestijd met de nadruk op het optreden tijdens grote rampen en calamiteiten. De brandweer werd geacht onder deze paraplu werkzaam en beschikbaar te zijn. Toen na dertig jaar de BB formeel werd opgeheven, werden de rampenbestrijdingstaken in de Brandweerwet van 1985 toegevoegd aan de brandweer. Dit zou voor de brandweerlieden leiden tot aanzienlijke vergroting en verzwaring van hun taken, hetgeen ook zijn weerslag had op zaken als opleiding, functie-eisen, uitrusting en materieel.

Op basis van de Brandweerwet van 1985 besloot de gemeenteraad op 13 januari 1987 een verordening betreffende de organisatie en het beheer van de gemeentelijke brandweer vast te stellen.

‘1. Burgemeester en Wethouders beschikken over een gemeentelijke brandweer ter uitvoering van de taken, die voortvloeien uit de aan hen ingevolge artikel 1, vierde lid, van de Brandweerwet 1985 opgedragen zorg voor: a. het voorkomen, beperken en bestrijden van brand, het beperken van brandgevaar, het voorkomen en beperken van ongevallen bij brand en al hetgeen daarmee verband houdt; b. het beperken en bestrijden van gevaar voor mensen en dieren bij ongevallen anders dan bij brand.’

ALGEMEEN De naoorlogse gemeente Hardenberg werd gevormd door de oude gemeenten Stad Hardenberg en Ambt Hardenberg.

Voor de brandbestrijding werd de gemeente ingedeeld in drie verzorgingsgebieden.

In 1972 - en hierin zou nauwelijks verandering optreden - bestonden de sectoren uit: a. Brandweergroep Slagharen (Noord): gebied ten noorden van de Dedemvaartseweg/Anerweg: de dorpen De Belt, De Krim, Keiendorp, Lutten, Lutterveld, Oud Lutten, Schuinesloot en Slagharen; b. Brandweergroep Bergentheim (Zuid): gebied ten zuiden van de Vecht, Bruchterbeekweg, Broekdijk en Verlengde BroekTot straks…

dijk: de dorpen Bergentheim, Bruchterveld, Kloosterhaar, Mariënberg, Oud Bergentheim en Sibculo; c. Brandweergroep Hardenberg (Midden): het gebied liggend tussen de twee genoemde. De dorpen Baalder, Brucht, Collendoorn, Diffelen, Ebbenbroek, Heemse, Heemserveen, Hoogenweg, Radewijk, Rheeze, Rheezerveen, Venebrugge en Hardenberg Centrum.

in de hoofdplaats Hardenberg-Heemse van belang. De vestiging van complexe woon- en onderwijsvoorzieningen in het centrum, de komst van diverse diensten en industrieën met elk hun eigen veiligheidsrisico’s en de daarmee samenhangende toenemende verkeersintensiteit deden een steeds groter wordend beroep op de brandweer wat betreft de organisatie, repressie en hulpverlening.

BLUSWATERVOORZIENING Vanouds was open water het belang-

Plattegrond van Stad Hardenberg anno 1932.

Van de in totaal 18.417 hectare grote gemeente werd en wordt het grootste deel - ruim 17.000 hectare - aangemerkt als landelijk gebied waaronder bijna 1800 hectare bos en heide.

Vooral in droge periodes vereisten de bos- en heidegebieden al vanouds grote waakzaamheid. De overige ruimte is woon- en industriegebied. Vanuit het perspectief van de brandweer is de uitbreiding van het woongebied in de kernen, maar vooral De brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen.

rijkste bluswater. Menige brand werd in het verleden bestreden met emmers Vecht-, beek- en slootwater. Ook na de oorlog bleef het open water van de Vecht en de in haar uitmondende beken en watergangen, evenals het Overijssels Kanaal een belangrijk reservoir van bluswater. Vanzelfsprekend een geruststellende gedachte voor de aanwonenden, maar menig gebouw stond zover af van dit reservoir dat er geen gebruik van gemaakt kon worden. Als bovendien in droge zomers menige sloot of watergang droog of nagenoeg droog kwam te liggen, was het voordeel van aanwonendheid eveneens opgedroogd.

In de verordening betreffende de organisatie en het beheer der gemeentelijke brandweer uit 1955 stond de opdracht kort en duidelijk omschreven: ‘De bluswatervoorziening moet zodanig zijn, dat de brandbestrijding te allen tijde zoveel mogelijk verzekerd is.’

Vergelijkbare formuleringen - eerder met de status van opdracht dan van constatering - treffen we ook later aan in nieuwe of bijgestelde verordeningen zoals in 1987: ‘Burgemeester en Wethouders dragen zorg voor zodanige bluswatervoorziening en de bereikbaarheid daarvan, dat de brandbestrijding te allen tijde zoveel mogelijk gewaarborgd is.’

Een brandkraan

In gebieden met een waterleidingnet konden brandkranen worden aangelegd. In 1972 kon men al beschikken over een kleine duizend brandkranen, vooral aanwezig in de relatief dichtbevolkte kernen. De uitgestrektheid van de gemeente maakte het aanleggen van - veel - meer brandkranen niet

9

De doorbraak kwam in 1990 en had een ludieke aanleiding. In november werd namelijk het afscheid gevierd van hoofdbrandmeester Hoving. Om hem op passende wijze zijn woning in het Mulderijcomplex te laten verlaten, had men een ladderwagen geleend van de firma Spijkstaal uit Hoogeveen. Dit was de kat op het spek binden: het brandweerkorps wilde heel graag een ladderwagen en nu was er een in Hardenberg. De wagen bevond zich in goede staat, de prijs was aantrekkelijk en de hoogbouw nam alleen maar toe en daarmee de urgentie. In november 1990 werd bij raadsbesluit de ladderwagen aangeschaft voor een bedrag van 12.000 gulden. De meeste raadsleden hadden zich laten overtuigen van deze noodzakelijke consequentie van het stedelijk karakter van Hardenberg, maar enkele leden van de raad voelden zich door de brandweeractie voor het blok gezet en stemden tegen. De brandweer van Hardenberg had eindelijk zijn ladderwagen: een autoladder Maginus Deutz met een ladderlengte van 30 meter en gebouwd in 1966. Na controle en revisie zou het voertuig tenminste nog vijf jaar meekunnen - het zouden er zeven worden.

Een brandweerman uitgerust met persluchtapparatuur

Een belangrijke technologische hulpmiddel was de aanwending van persluchtapparatuur. Begin jaren ’70 was er een brandweerman die de vereiste opleiding en training had gevolgd om met perslucht om te gaan. Men moest niet alleen leren omgaan met de fysieke belasting van de apparatuur, maar vooral de ademcontrole was belangrijk. Aan het eind van dit decennium was het gehele korps daarin getraind en behoorde perslucht tot de standaarduitrusting van de Hardenbergse brandweerman/-vrouw. De specifieke training werd een vast onderdeel van de opleiding.

DE HUISVESTING VAN DE BRANDWEER Voor de oorlog werd

een deel van de oude openbare school aan de Wilhelminastraat, nadat de onderwijsfunctie in 1913 was opgeheven, ingericht en tot 1970 gebruikt als onderkomen van het materieel van de brandweer van Hardenberg.

In 1941 werden de gemeente Stad en Ambt Hardenberg samengevoegd, een situatie die na de oorlog bestendigd werd. Als gemeentehuis van de nieuwe gemeente werd het oude gemeentehuis van Ambt Hardenberg aan de Hessenweg gebruikt, tot 1963 toen het nieuwe gemeentehuis aan het Stephanusplein kon worden betrokken.

Het oude stadhuis aan de Voorstraat bood na de oorlog onderdak aan diverse diensten: belastingdienst, gemeentewerken, IJsselcentrale, Arbeidsbureau en VVV. De ruimte aan de achterzijde werd in 1971 vergroot en ingericht als brandweerkazerne.

Aan de achterzijde van het oude stadhuis werd in 1971 een brandweergarage gerealiseerd.

Hoewel de ruimte aan de Wilhelminastraat zeer centraal gelegen was, was het wel lastig manoeuvreren in de smalle straatjes. Het was dan ook niet verwonderlijk dat er gedacht werd aan de bouw van een nieuwe garage op een locatie met

14

Tot straks…

De oude school aan de Wilhelminastraat werd gebruikt als brandweergarage.

wat meer armslag. Begin jaren ’60 waren daartoe plannen ontwikkeld om dat te realiseren aan de haven in Hardenberg: eveneens centraal gelegen. Op 20 mei 1964 stelde het College van B&W voor daarop terug te komen. Er waren inmiddels ideeÍn ontwikkeld om de haven te dempen en de aanwezigheid van een nieuwe brandweergarage zou de planologische herinrichting van het terrein mogelijk kunnen gaan bemoeilijDe brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen.

ken. Er werd voorgesteld om de brandweergarage te realiseren bij de werkplaats van gemeentewerken aan de Vechtstraat op het industrieterrein. Als belangrijk voordeel werd gewezen op de veel betere uitvalswegen met snelle verbindingen op het interlokale wegennet. Een week later, op 26 mei, ging de raad akkoord. De brandweerlieden echter niet. Zij richtten op 10 juli een verzoekschrift aan het College van B&W om de hui-

15

–vrouw. Een beroep dat steeds zwaardere eisen zou gaan stellen.

Het was dan ook niet verwonderlijk dat in de Verordening van 1955 een medische keuring werd vereist bij indiensttreding.

Deze keuring moest periodiek worden herhaald. Vanaf 1972 was er sprake van driejaarlijkse keuringen, terwijl persluchtdragers jaarlijks werden gekeurd. In 1991 werd het besluit brandweerpersoneel van kracht en werden de keuringen nader gedifferentieerd en gespecificeerd: tot 40 jaar elke vier jaar, tussen 40 en 50 jaar elke twee jaar en boven de 50 jaar elk jaar.

Als er tussentijds aanleiding toe ontstond en bij twijfel vond er eveneens een medische keuring plaats.

→ WEDSTRIJDEN EN DEMONSTRATIES

Elk jaar werden er wedstrijden gehouden per provincie, per district en landelijk.

Een brandweergroep kon zich daarvoor opgeven en moest ter plekke een proeve van bekwaamheid afleggen. Een deskundige jury beoordeelde de kwaliteit van de geleverde prestatie. De animo om aan deze wedstrijden mee te doen verschilde nogal per groep. In de gemeente Hardenberg was het vooral groep Bergentheim die zich wist te onderscheiden in wedstrijdverband.

1972 | In 1972 werden wedstrijden gehouden in klasse II en in klasse III. Groep Hardenberg kwam uit op 27 mei in Enschede,

Grote oefening hulpverlening in 1995.

24

Een medaille gewonnen door Groep Bergentheim tijdens een wedstrijd in Hardenberg.

Tot straks…

Een prijsuitreiking na een wedstrijd.

groep Bergentheim op 10 juni in Zwolle en Slagharen op 6 mei in Olst. Voor alle groepen gold de jurywaardering: ruim voldoende.

Op 9 september werden door de brandweergroepen van de gemeente samen met de bedrijfsbrandweer van Wavin demonstraties gegeven in het kader van de Nationale Brandweerdag.

Het doel van deze activiteit was om de burger nader bij de brandweerwerkzaamheden te betrekken.

Op 16 september bestond de brandweer van Veldhausen BRD 40 jaar, ter gelegenheid waarvan er ter plaatse brandweerwedstrijden waren georganiseerd. Een brandweergroep die was samengesteld uit de gemeentelijke groepen en die van Wavin gaven een demonstratie van de werkwijze van de Nederlandse brandweer, welke veel succes oogstte bij het Duitse publiek.

Het optreden was tevens een voorbeeld van grensoverschrijdende samenwerking.

→ BELONING 1950 | Er werden regelmatig wedstrijden gehouden.

De brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen.

In 1950 was er sprake van de volgende vergoedingen per jaar: commandant ƒ 250,-; brandmeester 1e klas (plv.commandant) ƒ 175,-; brandmeester (groepscomman-

25

Uitslaande brand in De Bonte Wever.

30

Tot straks‌

de groepen Bergentheim en Slagharen activiteiten voor de eigen leden, terwijl in Hardenberg daarvoor een personeelsvereniging was opgericht. De brandweerlieden gingen fietsen, vissen, klootschieten, een reisje maken, sinterklaasvieren met de kinderen en het oudejaar met een borrel uitdrinken.

Misschien dat er na een activiteit met dezelfde groet afscheid werd genomen als de veel gebruikte na een uitruk: ‘tot straks’, waarmee met enige ironie bevestigd werd dat men 24 uur per dag paraat en alert diende te zijn.

Tot begin jaren ’70 kon de brandweer gebruik maken van een oude en ervaren kern van vrijwilligers. Tegen de tijd dat dezen de pensioengerechtigde leeftijd naderden, moesten er nieuwe brandweerlieden komen. De brandweer zou er in slagen om ook in de volgende decennia voldoende aantrekkingskracht uit te oefenen om nieuwe leden te werven. De jeugdgroep die in Bergentheim was gestart, zou functioneren als mogelijke kweekvijver. De brandweer moest echter wel steeds meer moeite doen om nieuwe krachten te werven. De animo van (sommige) werkgevers om hun werknemers toe te staan om vrijwilliger bij de brandweer te worden, nam af. Met enige regelmaat werd als voorwaarde voor aanstelling gesteld: geen lid van de brandweer. In de loop van de jaren ’90 werd opgemerkt dat het steeds moeilijker zou worden: de mobiliteit nam toe, wonen en werken gebeurde steeds vaker in verschillende plaatsen en het goed vervullen van diverse functies maakten het lastig om bij de brandweer te gaan. Eind 1998 werden alle inwoners van Hardenberg tussen de 23 en 35 jaar uitgenodigd om het lidmaatschap bij de brandweer te overwegen.

De vrees dat de brandweer zijn aantrekkelijkheid zou verliezen, speelde ook op de achtergrond mee bij de besprekingen en besluiten wat betreft de regionalisatie van de brandweer.

In de jaren ’70 was er al een goede samenwerking tussen de brandweren van de gemeenten Avereest, Gramsbergen en Hardenberg. Het leek erop dat op het niveau van de brandweer De brandweer van Hardenberg, Bergentheim en Slagharen.

Gezellig personeelscontact bij Potgiesser.

er al een voorschot werd genomen op de latere gemeentelijk herindeling. In 1976 werd deze samenwerking uitgebreid in de regiovorming Reest en Vecht met de gemeenten van ZuidoostDrenthe. Hoogeveen zou daarin de centrale functie krijgen die in 1982 operationeel werd wat betreft melding, alarmering en communicatie.

1985 | In 1985 maakten de Provinciale Staten van Overijssel bekend dat de regionale samenwerking tussen de brandweerkorpsen zich zou moeten richten op Overijssel. De Hardenbergse brandweer zou per 1 januari 1988 gaan functioneren binnen de regio IJsseldelta met als centrum Zwolle.

Regelmatig werd tijdens deze processen van regionalisatie de vraag gesteld of er wel voldoende rekening gehouden werd met de vrijwilligers. De motivatie om bij de brandweer te gaan en te blijven had vaak een lokale component: vrijwilliger zijn bij

31

Tijdlijn van 1362 tot 2000 met grepen uit de geschiedenis van brand en brandbestrijding in Stad en Ambt Hardenberg

41

Brandpreventie was een burgerplicht

1362

In 1362 werden de stadsrechten van Nijenstede verlegd naar Hardenberg. Behalve rechten kregen de burgers van deze nieuwe stad ook een aantal plichten.

Zo moesten zij helpen het land en de stad te beschermen tegen de vijand, en een zeer gevreesde vijand was brand.

In de eeuwen daarna zou er aan deze burgerplicht in principe niet veel veranderen. Er werden verschillende voorschriften opgesteld om brand te voorkomen. Dat was ook wel nodig, want de houten huizen stonden dicht opeen en waren bedekt met stro of riet. De binnenmuren waren eigenlijk wanden: gevlochten wilgentenen en dichtgesmeerd met klei, leem of soms zelfs mest. Bovendien lagen in de huizen voorraden hooi, vlas, wol en linnen opgeslagen. Voor verlichting, voedselbereiding en verwarming was men aangewezen op open vuur. Er werden speciale vuurwetten uitgevaardigd om een brand te voorkomen. Open vuur moest zeer gecontroleerd worden gebruikt en was ’s nachts strikt verboden. Ook mocht men ’s nachts geen vlas bewerken, geen kaarsen gieten en geen kaars laten branden zonder afgeschermd te zijn door een lantaarn. Ieder huisgezin moest een leren emmer hebben om in geval van brand te kunnen helpen blussen. Ook een goede ijshaak behoorde tot de verplichte inventaris om in geval van strenge vorst het water te kunnen bereiken.

Een fragment uit de stadsrechten van 1362

42

Nog later, maar dan zijn we al in de 18de eeuw, werd brandpreventie verder geïnstitutionaliseerd: er werden vuurheren aangesteld die op de naleving van de voorschriften moesten toezien. Op overtreding of in gebreke blijven stonden stevige boetes. De drie vuurheren hadden voor de uitoefening van hun functie een eed moeten afleggen: ‘Wij gekorene vuurheeren loven en sweren dat wij volgens de cedulen, aan ons wordende Tot straks…

gegeven, sonder aansien van personen, ons opgedragen ampt neerstelijk en getrouwlijk willen waarnemen. Soo moet ons God helpen’.

Het werd in later tijden nodig geacht de vuurwetten steeds weer te bekrachtigen, te vernieuwen en aan te scherpen, want als het enige tijd goed was gegaan, verslapte de waakzaamheid.

Opnieuw een brand

1536

Vermoedelijk heeft rond 1536 opnieuw een brand gewoed in de stad Hardenberg. In 1551 werd iemand uit Radewijk verhoord tijdens een rechtszaak. In diens getuigenis vertelde hij over een voorval dat veertien jaar geleden had plaatsgevonden,

De grote brand van 1497

1497

Op de derde zondag voor Pasen brak een grote brand uit. De oorzaak was waarschijnlijk blikseminslag, want de grote klok, die in juni 1943 naar Duitsland werd weggevoerd, droeg het jaartal 1506 met onder meer de vermelding ‘Het weder heeft ons doen verbarnen’. Er zijn van deze brand verder geen bijzonderheden betreffend omvang, schade en slachtoffers bewaard gebleven.

De eerste nachtwachten

1561

Op 3 februari 1561 werd het jaarcontract van Hermen de Wachter door het stadsbestuur verlengd. Deze Hermen is tot nu toe de eerste nachtwacht van wie de naam bekend is gebleven. Zijn taak was om ’s nachts in de stad te patrouilleren en bij onraad of brand te alarmeren.

Als bewijs van zijn aanwezigheid moest hij regelmatig van zich laten horen door op zijn hoorn te blazen. Hij mocht twee keer per jaar langs de huizen gaan om een stuiver te incasseren.

Daarnaast had hij enige inkomsten met het verzorgen van de afrastering, het hagen vreden. Ook de naam van zijn opvolger is bekend: Johan Horstman. Hij was eveneens nachtwacht en blies de volle uren tegen hetzelfde honorarium. Naast zijn baan als nachtwaker was hij veehoeder.

Van kapel tot school tot brandspuithuis

1653

…op de rand van de klok

Tijdlijn 1362 - 1945

In 1653 werd de kapel te Nijenstede afgebroken. Van het materiaal werd een school(tje) gebouwd op de Eiermarkt. Het gebouw heeft tot 1850 dienst gedaan als schoolgebouw, waarna het onderdak bood aan de gemeentelijke brandspuiten.

1362 Ieder huisgezin moest een leren emmer hebben om in geval van brand te kunnen helpen blussen.

Ook een goede ijshaak behoorde tot de verplichte inventaris…

1497 Op de derde zondag voor Pasen brak een grote brand uit.

1536 Vermoedelijk heeft rond 1536 opnieuw een brand gewoed in en om Hardenberg.

1561 Het jaarcontract van Hermen de Wachter werd door het stadsbestuur verlengd.

43

Het verhaal van Hendrik Grootoonk in het gedicht van de gemeentearbeider

Hendrik Grootoonk (Hardenberg 1903-1993) kreeg bij zijn afscheid van de gemeente Hardenberg een fraaie zilveren beker met daarin gegraveerd het stadswapen met de heilige Stephanus en de data 1-1-’37 en 1-2-’69.

Op laatstgenoemde datum was Hendrik net 65 jaar geworden en daarmee was het moment gekomen om met pensioen te gaan. Hendrik was toen ruim 32 jaar in dienst van de gemeente en de brandweer geweest.

Vooral het afscheid van de brandweer viel hem zwaar: de brandweer was voor hem een hobby geworden.

Hendrik Grootoonk (1903-1993)

48

Jarenlang heeft Hendrik met zijn gezin het huisje bewoond aan de Ganzenstraat nummer 1. De brandweergarage in de oude school was hem bijna een buurman. Op het dak van het oude stadhuis was de sirene geïnstalleerd en Hendrik had de sleutels...

Wanneer er bij de commandant een melding was binnengekomen, kwam deze zo snel als mogelijk per fiets naar de garage en riep Hendrik op om de sirene in werking te stellen.

Hendrik was in dienst bij de gemeente en werkte bij de stadsreiniging onder andere door de straten en de markt schoon te houden. Daarnaast was hij koster in de hervormde kerk aan de Voorstraat, ook bijna een buurman van Hendrik. Wanneer onder kerktijd, voor Hendrik werktijd, zijn vrouw vanwege een brandmelding de sirene liet loeien, verliet Hendrik de dienst waarbij zijn gezicht deed vermoeden dat hij dat helemaal niet zo erg vond.

Een van de predikanten die Hendrik als koster meemaakte, was ds. W. Barnard die van 1946 tot 1950 in Hardenberg ‘stond’. Van de gedichten die hij onder het pseudoniem Guillaume van der Graft schreef, wijdde hij één aan Hendrik Grootoonk onder de titel De Gemeentearbeider(1950)*: Tot straks…

Sirene en bezemsteel zijn instrument in zijn hand, hij loeit water naar de brand en de straat wordt door hem bespeeld: Hij werkt op zijn eigen wijs en zo zit er muziek in zijn vak, een slepende wals overdag met iets van een kyrieleis als hij het plaveisel strijkt; het rooster van het riool verleent aan de straatviool een diepere innigheid.

En ’s zondags, dan speelt hij voor in de kerk, waar het rooster naar de andere zijde staart: omhoog uit het koor.

En het orgel veegt alles opzij en de kerk is ’t riool waar God het water des hemels door stort en de koster knikt erbij want hij heeft de klok geluid voor het vuur dat niet mag geweerd, dat brandt, maar dat niet verteert, geen wateren blussen het uit.

In de eerste regel maken we kennis met de beide attributen, de sirene en de bezemsteel, die deze gemeentearbeider, Hendrik Grootoonk, in zijn functies begeleiden: hij is zowel brandweerman die de sirene moet bedienen waarmee in geval van brand zijn collega’s moeten worden gealarmeerd, als werkzaam bij de gemeentereiniging. Daarnaast is hij ’s zondags koster in de kerk Hendrik Grootoonk

en luidt daar de klok, de kerkelijke sirene. Hij was dus gemeentearbeider in dubbele betekenis. Voor het verrichten van al deze werkzaamheden gebruikt de dichter een muzikale vergelijking: de gemeentearbeider hanteert, bespeelt, zijn gereedschap als muziekinstrumenten. In zijn leven en werk zit muziek, waarin het kyrieleis, het Heer ontferm U, weerklinkt. In regel 3 is sprake van een bijzonder beeld: het loeien van de sirene heeft tot gevolg gehad dat er water naar de brand gebracht wordt. Ook het rioolrooster in de straatgoot krijgt door zijn arbeid een muzikale functie: het wordt een viool van de straat waarmee het alledaagse een zekere - en letterlijke - diepgang krijgt. ’s Zondags is de blik anders gericht: niet naar het straatrooster met een doorkijk naar het onderaardse, maar juist door het rooster in het dak van de kerk omhoog, naar de hemel. Dit rooster is symbolisch bedoeld: feitelijk bevatte het dak geen rooster, voor dit gedicht heeft de dichter het erin gemaakt in de hoop dat het gezang niet tegen het dak zou stuiten, maar zou doordringen naar ‘Boven’.

De muziek van het orgel vult de ruimte van de kerk, terwijl het water van de doop het kerkriool reinigt. De koster, de brandweerman, knikt instemmend. Nadat het water zijn reinigende taak heeft verricht, kan het vuur gaan branden. Dit vuur moet niet worden geweerd of bestreden: het is het vuur van de brandende braambos uit Exodus, dat brandt maar niet verteert. Het is hetzelfde vuur als van het pinksterfeest waarin de Heilige Geest aanwezig is. Dit vuur kan en mag de brandweerman niet blussen. Ook de wateren, beeld van de chaos en de machten die tegen God ingaan, zullen dit heilige vuur niet blussen.

Door dit gedicht werd Hendrik Grootoonk een van de bekendste Hardenbergse brandweermensen. Het gedicht werd regelmatig opgenomen in diverse bloemlezingen en in menige middelbare schoolklas werd het tijdens de les Nederlands aan de orde gesteld en besproken. * (uit: Van der Graft: Mythologisch. Uitgeverij de Prom, Baarn 1977)

49

Over het onderhoud van de stadspompen en het gebruik van de oude school

1853

Op 22 januari 1853 kwamen in de raadsvergadering van Stad Hardenberg enkele onderwerpen ter sprake die verband hielden met de brandweer. De voorzitter verzocht de heren Van ’t Holt en Bromet om een waakzaam oog te houden op het onderhoud van de stadspompen. Koperslager Sierink had het onderhoud aangenomen voor drie jaar voor de som van 92 gulden. De aanwezige pompen waren nog steeds belangrijk voor de brandweer die van de put gebruikt maakte voor bluswater. Het kwam voor dat deze putten door vuilnis verstopt waren geraakt.

Er waren enkele verzoeken binnengekomen om de oude school aan de Eiermarkt voor bewoning beschikbaar te stellen. De raad wees deze verzoeken af, omdat het oude schoolgebouw dienst deed als onderkomen voor de gemeentelijke brandspuiten. De heer Venebrugge kon tijdelijk van het gebouw gebruik maken, omdat hij door de noodlottige brand van 1849 van zijn woning was beroofd.

De brandblusmiddelen in de beste orde...

1856

Stadspomp in de Voorstraat

62

Op 27 februari 1856 hadden Burgemeesters en Wethouders van Hardenberg de eer te berichten aan Gedeputeerde Staten dat de alhier aanwezige brandbluschmiddelen bestaande in twee slang brandspuiten (...) en alle daarbij benodigde gereedschappen zich steeds in de beste orde bevinden en dat deze reglementaire bepalingen omtrent het brandwezen stipt worden gehandhaafd.

Een molenbrand bij het Jaaghuis

1859

Op 26 september 1859 meldde de Nieuwe Rotterdamsche Courant een molenbrand aan de

Dedemsvaart:

Men meldt uit Ambt Hardenberg, d.d. 22 september. Nauwelijks was de molen van den molenaar Schreurer, bij het Jaaghuis (Jachthuis) aan de Dedemsvaart in deze gemeente hersteld van de schade door het inslaan van het onweder op den 3 junij jl. veroorzaakt, of heden namiddag omstreeks 3 uur trof dat gebouw een veel grooter onheil. Onder eene hevige bui raakte de molen in brand en was hij in weinig tijds geheel eene prooi der vlammen.

Brand in de Voorstraat

1859

Burgemeester J. van Delden meldde op 18 oktober 1859 aan de Commissaris des Konings:

Ik heb de eer u mede te deelen dat gisteren avond omstreeks 10.45 ure brand is ontstaan in de woning van den timmerman Jan Hofstede in de Voorstraat alhier, welke brand zich onmiddellijk mededeelde aan de onder hetzelfde dak gelegen woning van den veldwachter Gerard van Laar (eigendom van den grofsmid Hindrik Meijerink alhier). Door de goede werking der beide brandspuiten, begunstigd door windstilte en lichte maan, heeft men den brand tot die beide woningen kunnen beperken.

De inboedel is voor een gedeelte gered. Beide woningen waren tegen brandschade verzekerd.

Tot straks‌

Een droevig onheil...

1859

Hardenberg, 21 februari. Terwijl H.N. (Hendrik Nijsink) alhier voor omstreeks vier weken eenige treden van zijne woning een emmer water ging halen, vond hij bij zijne terugkomst zijne vrouw (Gijsbertje de Mildt) in lichtelaaije vlam staan, ten gevolge waarvan zij zoodanige hevige brandwonden bekwam, dat zij, na een allerjammerlijkst lijden, gisteren nacht is bezweken. De oorzaak van dit droevige onheil is niet met zekerheid bekend, doch men vermoed, dat de kleederen der ongelukkige, of aan den haard of op de stoof hebben vuur gevat. (uit Schager Courant)

Opnieuw brand bij bakker en winkelier Meijerink

1861

Op 9 november 1861 berichtte de Nieuwe Rotterdamsche Courant:

Hardenberg, 7 november. Heden ochtend, omstreeks vier ure, ontstond alhier brand in de woning van den bakker en winkelier H. Meijerink. De brand was zoo hevig dat men, door alle krachtsinspanning, wel de belendende huizen heeft behouden, doch in ca. 2 uren was het huis, de gehele inboedel, winkelgoederen, benevens hooi en stro en andere voorraad een prooi der vlammen. Alleen het vee heeft men kunnen redden. Huis en inboedel waren tegen brandschade verzekerd. Oorzaak onbekend.

Brand in Diffelen

1863

Ambt Hardenberg 14 augustus 1863. Maandagmorgen jl. meende de landbouwer Boerman in de buurtschap Diffelen hooi van den zolder te doen, toen hij

Tijdlijn 1362 - 1945

met schrik zag dat het dak zijner woning in vlam stond. IJlings naar beneden gesprongen, had hij nog even tijd zijne vrouw en schoonmoeder te wekken en uit het huis te brengen, maar zijne twee koeijen en beide varkens werden eene prooi der vlammen. Door het uitschieten van den wind deelde het vuur zich aan muur en hooiberg van zijn buurman mede, die beide in asch werden gelegd. Het huis en den inboedel waren verzekerd. (uit Deventer Courant)

Een hartroerend voorval...

1863

In de Amersfoortsche Courant van 12 april 1863 verscheen een bericht over een aangrijpend voorval in Stad Hardenberg:

Men meldt uit Hardenberg: Een hartroerend voorval heeft hier plaats gegrepen dat thans aller tongen in beweging brengt, en waarvan wij hopen, dat het diepe indrukken nalate en velen tot meene beslissende keuze leide. De huisvrouw (Henderica Meijerink) van zekeren H.S. (Hendrik Schoemaker), die eene herberg houdt, is verbrand. Algemeen was het bekend, dat gemelde vrouw herhaaldelijk aan het misbruik van sterken drank zich overgaf, en in ’t bijzonder gedurende de laatste dagen daaraan schuldig stond. Ernstige vertragingen, dringende waarschuwingen werden niet alleen in den wind geslagen, maar zelfs openlijk veracht. ’s Namiddags, omstreeks half 2 ure, begaven zich alle huisgenooten aan hunnen gewonen, landelijken arbeid, en bleef zij geheel alleen in hare woning achter, door niemand anders gezien dan door God. Niet veel tijd was verloopen, toen de bewoners van het aangrenzende perceel eene brandlucht gewaar werden, die hen ontstellen deed, en hen aanspoorde hunne eigene woning naauwkeurig te onderzoeken, ten einde te weten, of de brand zich soms in hun eigen huis bevond. Niets van dien aard ontdekkende, besloot de vrouw des huizes bij hare buren te gaan; naauwelijks echter was zij de deur binnengetreden, of een akelig schouwspel deed een noodkreet van hare lippen opgaan en haar in bezwijming ter neder vallen. De ongelukkige slavin van den drank lag midden in het woonvertrek op de steenen; van boven af tot het middel deerlijk verbrand en smeulende. Het hoofd geleek voor drie-vierde een doodshoofd; het bovengedeelte des ligchaams was geheel zwart en het vel overal gebarsten. De oorzaak van haren ellendigen dood was de drank; de omstandigheden zijn niet bekend met bepaalde zekerheid, omdat niemand er getuige van was; de roepstem, die ook van haar tot ons komt, is niet dan eene herhaling van het woord: God laat zich niet bespotten.

63

Alleen maar brandhaken

1872

Op 24 febr. 1872 schreef de burgemeester van Ambt Hardenberg in een brief aan Gedeputeerde Staten over de beschikbaarheid van brandblusmiddelen:

‌alleen maar een brandhaak

In voldoening aan Uw besluit d.d. 14 mei 1834, prov.blad nr. 53, hebben wij de eer te berigten dat er in deze gemeente geene andere brandbluschmiddelen voorhanden zijn dan brandhaken.

Als vroeger merken wij op dat zoo er werd overgegaan tot het aanschaffen van brandbluschmiddelen men niet zoude weten op welke punten dezer uitgestrekte gemeente die geplaatst zouden moeten worden.

Brand in Lutten

1874

In een brief schreef burgemeester H.N. van Roijen op 4 april 1874 aan de Commissaris des

Konings:

Bij dezen heb ik de eer u mede te delen dat gisteren avond ongeveer ten 8 ure de woning van den landbouwer Gerrit Jan Schottert te Lutten geheel is afgebrand, waarbij het grootste gedeelte van de inboedel door de vlammen werd vernield, en mede een varken omkwam, terwijl het overige vee werd gered.

Huis en inboedel waren tegen brandschade verzekerd. De oorzaak van den brand is niet bekend.

66

Brand in Radewijk

1874

Op 31 augustus 1874 schreef burgemeester J. van Barneveld in een brief aan de Commissaris

des Konings:

Bij deze heb ik de eer U mede te delen dat op zaterdag den 29ste dezer, des middags omstreeks 12 uren, door een onbekende oorzaak brand is ontstaan, ten huize van den landbouwer Albert Leemgraven te Radewijk in deze gemeente, waardoor het woonhuis benevens den gehelen inboedel, de ingeoogste veldproducten, twee varkens en twee schapen de prooi der vlammen werden. Alleen het huis was tegen brandschade verzekerd.

Brand bij bakker en winkelier Ramerman

1876

Op 2 september 1876 berichtte De Koerier over een hevige brand in Hardenberg:

In den nacht van woensdag op donderdag, omstreeks 12 uur, werden de meeste ingezetenen van den Hardenberg uit de slaap gewekt door het luiden der klok en geroep van brand, uitgebroken ten huize van den winkelier en bakker W. Ramerman.

De brand was zoo hevig, dat in weinig tijds huis met inboedel en bakkersgereedschappen in de asch lagen niet alleen, maar ook het belendend perceel van den kleermaker B. stond spoedig in lichte laaije vlam en brandde tot den grond toe af, alleen een gedeelte van diens inboedel is gered. Gelukkig was de wind gunstig, anders ware de ramp veel grooter geworden. De oorzaak van den brand is onbekend. Naar wij vernemen was alles behalve de roerende goederen van R., die met zijn gezin bijna naakt het huis verliet, tegen brandschade geassureerd.

Tot straks‌

en zij waren allebei lid van de brandweer te Lutten. Hun zonen Bé en Benny zouden later wat de brandweer betreft in de voetsporen van hun vaders treden.

Als er brand was rukten Bé en Benny uit met de fietskar. Deze was bevestigd achter een fiets. Als ze echter bij de brand waren aangekomen, was de energie al danig verbruikt en kwam er van blussen niet meer zoveel. De oplossing werd gezocht en gevonden in de aanschaf van een motor waarop een bevestiging voor de fietskar was gemaakt. De uitruk ging nu veel sneller!

De inhoud van de fietskar bestond uit een standpijp, kraansleutel, twee slangen, een straalpijp en diverse materialen en gereedschappen.

1872 Ambt Hardenberg: “…dat er in deze gemeente geene andere brandbluschmiddelen voorhanden zijn dan brandhaken…”

1870 Lutten krijgt de beschikking over een brandspuit.

Korenmolen in Radewijk

Molenbrand in Radewijk

1877

In de zomer van 1877 op 4 juli brandde de korenmolen in Radewijk na blikseminslag tot de grond toe af. De molen stond daar al in 1862. De molen was tegen brand verzekerd en kon worden herbouwd, althans een oude oliemolen in Oosterhesselen werd onttakeld en naar Radewijk gebracht en aldaar weer opgebouwd. In december 1877 kon er weer worden gemalen.

Brandweer in Lutten

1879

In het najaar kreeg Lutten de beschikking over een brandspuit. Ook de kerk onderkende het grote belang van het apparaat en droeg 25 gulden bij. De brandspuit kreeg na 1900 onderdak bij De Baanbreker in Lutten. Arie van de Graaf en Willem Kort waren goede vrienden

Tijdlijn 1362 - 1945

Een brandspuit op een fietskar

67

Een prairiebrand in Bergentheim

1914

Volgens de krant van 22 mei 1914 leek het wel prairiebrand toen op het veld van de veenderij Erven Van Royen ongeveer 40 hectare heide

afbrandde.

Zware rookwolken stegen omhoog, verschrikte hazen vlogen alle kanten uit. De bewoners van de nabijgelegen huizen brachten hun goed al in veiligheid, maar er is gelukkig geen huis verbrand. De wildstand leed ernstige schade.

Brand bij Hemke

1914

Brand in het veen bij Dwarsweg/’t Lijntje in Bruchterveld

76

Hardenberg. In den nacht van Zondag op Maandag brandde door een onbekende oorzaak het huis van den winkelier E. Hemke tot den grond toe af. Van den inboedel kon zoo goed als niets worden gered. Gelukkig bleven de belendende perceelen, door aanwezigheid van de brandspuit gespaard. Huis en inboedel waren slechts laag verzekerd. (uit Salland’s Volksblad van 2 oktober 1914)

Veenbrand in Bruchterveld

1915

Hardenberg. Voor eenige dagen ontstond er brand in de veenderij van den heer J. Roos te Bruchterveld. Door de groote droogte en den fellen wind nam de brand allengs in omvang toe, zoodat thans een groote uitgestrektheid veen door het vuur is aangetast. Ofschoon vele personen onophoudelijk bezig zijn, om door het graven van slooten, als anderszins, het vuur te blusschen, is dit tot op heden nog niet gelukt en vreest men voor nog grootere uitbreiding. (uit Salland’s Volksblad van 18 juni 1915)

De vrees die aan het einde van het bericht werd uitgesproken, werd bewaarheid. Enige weken later berichtte de krant dat het vuur weer in zo’n erge mate was aangewakkerd… …dat er pl.m. 200 roe korte turf verbrand is, benevens een groote hoeveelheid lange turf. De schade wordt op ongeveer f 1000 geraamd.

Onweer te Heemserveen

1915

Heemse. Tijdens een onweder dat zich hier Zaterdag 17 Juli zich ontlastte, sloeg de bliksem in in de boerenwoning van G. J. Hakkers te Heemserveen, die tot den grond toe afbrandde. Een varken kwam in de vlammen om. De woning was laag verzekerd. (uit Salland’s Volksblad 23 juli 1915)

Tot straks…

Een nieuwe brandspuit voor de Veenderij

1917

In 1917 schafte de N.V. Veenderij Erven Mr. I.A. van Royen te Bergentheim een nieuwe brandspuit aan. Het gemeentebestuur van Ambt Hardenberg richtte een verzoek aan de Veenderij om in geval van brand van deze machine gebruik te maken.

De Veenderij reageerde welwillend en stelde de nieuwe brandspuit beschikbaar tegen een vergoeding van tien gulden per keer gebruik vermeerderd met de kosten van arbeidsloon zoals die berekend werden in de Veenderij. Bij afwezigheid van de burgemeester kreeg de Rijksveldwachter G. de Boer te Bergentheim het verzoek om…

Een nieuwe brandspuit voor Bergentheim

Een edelachtbare waarschuwing

…last tot uitrukken te willen geven, doch alleen bij woning- en schuurbrand; niet bij veenbrand.

Onweer boven Bergentheim

1917

Bergentheim. Een hevig onweder ontlastte zich Dinsdag boven onze plaats. Herhaalde malen sloeg de bliksem in. De boerderij van Hofsink aan den Kloosterdijk werd getroffen en ging in vlammen op. De bewoners slaagden er in het vee te redden, behalve een paar varkens. Een kwartier verder werden drie pinken in de weide dodelijk getroffen.

Het grootste ongeluk gebeurde echter in de veenderij Erven van Royen, waar de echtgenoote van den veenarbeider Lunenberg door het hemelvuur op noodlottige wijze werd gedood. De man zelf was ook eerst geheel buiten kennis, maar is nu redelijk wel. Hoe bleek in ons dorp de waarheid van het psalmwoord: ’s Heeren stem is hoogst geducht’. (uit Salland’s Volksblad van 18 mei 1917)

Tijdlijn 1362 - 1945

1917

Burgemeester H. H. Weitkamp van Ambt Hardenberg voelde zich op 23 mei 1917 geroepen om de ingezetenen te verzoeken… …toch vooral zeer voorzichtig met vuur om te gaan bij heerschende droogte, zoals o.a. thans.

Voornamelijk wordt dit verzoek gericht tot hen, die in de veenderijen wonen en de landbouwers die buiten de woning kookpotten stoken.

Hij vestigt tevens de aandacht op art. 158, 159, 428 en 429 van het Wetboek van Strafrecht, waarbij straf bedreigd wordt tegen hem, door wiens schuld brand ontstaat en bij het ontstaan van brand niet poogt den brand te blusschen. (uit Salland’s Volksblad van 25 mei 1917)

1914 Brand bij winkelier Hemke: “Gelukkig bleven de belendende perceelen, door aanwezigheid van de brandspuit gespaard.”

1917 de N.V. Veenderij Erven Mr. I.A. van Royen te Bergentheim schafte een nieuwe brandspuit aan.

77

Oprichting van de Vereeniging Vrijwillig Brandweerkorps te Stad Hardenberg

1923

Uit het reglement blijkt dat het doel der Vereeniging is:

a. het verlenen van hulp bij brand; b. het houden van oefeningen met brandblusch- en reddingsmiddelen; c. het bestudeeren van het brandwezen in het algemeen, ten einde te geraken tot een zooveel mogelijk volmaakte inrichting der brandweer in de Gemeente Stad Hardenberg.

Het bestuur werd gevormd door een voorzitter, een secretaris, een penningmeester en twee leden. De voorzitter had de functie van opperbrandmeester en had zowel bij brand als bij oefening de leiding. De leden van de vereniging waren allen

vrijwillige brandweerlieden en bekleedden de functies van drie brandmeesters, tien slangvoerders, zes spuitgasten en drie laddergasten. Voor de bediening van de motorspuit waren belast een eerste machinist en twee reservemachinisten.

Alle leden stonden bij brand of oefening onder de bevelen van de brandmeesters. Bij alarmering was het gehele personeel verplicht zich te begeven naar de bewaarplaatsen van het materiaal waar bekend werd gemaakt waar de brand was uitgebroken. Afwezigheid zonder geldige reden werd bestraft met een boete: overdag een boete van 10 cent, ’s nachts 15 cent.

De middelen van de vereniging bestonden uit bijdragen van de Gemeente Stad Hardenberg en uit giften van particulieren en verzekeringsmaatschappijen.

De hechte relatie tot de gemeente werd duidelijk door de goedkeuring van de raad der gemeente Stad Hardenberg in een openbare vergadering.

Uit een brief d.d.13 september 1923 van de burgemeester van de gemeente Stad Hardenberg aan de Raad van Arbeid vanwege het niet tijdig inzenden van een loonlijst voor de brandweer blijkt dat met ingang van 1 januari van 1923 de bestaande brandweer was overgegaan in een vrijwillig korps zonder vergoeding.

Brand in de Marechausseekazerne

1924

Fragment uit het regelement

78

Op 12 april had er een brand gewoed in de Marechausseekazerne aan de Gramsbergerweg.

Het optreden van de brandweer had ervoor gezorgd dat de brand zich niet had uitgebreid tot het gehele gebouw. In een brief van de burgemeester aan de Tielsche Brandverzekering Maatschappij waar het gebouw was verzekerd werd verwezen naar het optreden van de vrijwillige brandweer, die zich ‘op voorbeeldige wijze met de blussching had bemoeid’. De brief vervolgde met: Tot straks…

wijze worde voorzien, hetzij door het maken van een of meer brandputten, hetzij door te zorgen, dat de motorspuit op grooteren afstand voldoende water kan leveren.

De klepperman van brandwacht tot boegbeeld

1926 De Marechausseekazerne aan deGRamsbergerweg met de molen van Waaijman/Buitenhuis (zie 1963)

Op grond van vorenstaande neem ik (de burgemeester) dan ook de vrijheid Uwe Mij. beleefd te verzoeken, indien mogelijk een bedrag voor de kas dier vereeniging beschikbaar te willen stellen, om daardoor de energie eener dergelijke vereeniging te steunen en zoo mogelijk op te voeren. (...)

Uit een bewaard gebleven brief van 1 mei 1924 aan den Raad der gemeente Stad-Hardenberg van een aantal (tien) hoofden van gezinnen, wonende aan den Stationsweg alhier blijkt dat niet iedereen tevreden was over de bestrijding van de brand in de kazerne: Overwegende, dat bij den onlangs plaats gehad hebbenden brand in de Marechaussees-kazerne gebleken is, dat de brandbluschmiddelen hier niet in behoorlijke staat verkeeren, om een brand van eenigen omvang te blusschen en dat er bovendien geen voldoende hoeveelheid water is aan den Stationsweg; nemen bij dezen de vrijheid UE Achtb. te wijzen op den onvoldoende toestand van de middelen om een brand te blusschen en spreken den wensch uit, dat daarin spoedig op afdoende Tijdlijn 1362 - 1945

Op 1 januari 1926 werd de functie van klepperman opgeheven. Jan Willem Schutte had vanaf 1918 deze functie bekleed. Hij kreeg wachtgeld en op 1 mei 1933 volgde eervol ontslag. In 1935 mocht de heer Schutte nog een keer optreden als klepperman, maar dan in dienst van de Handelsvereniging. Eind november was er een winkelweek georganiseerd en de klepperman kondigde aan het eind van winkeldag of -avond het uur van sluiting aan. In 1979 werd hierop teruggegrepen door de Handelsvereniging en werd Jans Schutte, de jongste zoon van de laatste klepperman, geïnstalleerd als boegbeeld van Hardenberg-Klepperstad.

In de zomer van 1983 maakte beeldend kunstenaar Jan Oosting een meer dan levensgroot beeld van de klepperman.

Hoewel aanvankelijk als tijdelijk bedoeld, werd het wassen beeld in brons uitgevoerd en op 24 augustus 1985 onthuld door Hendrik Jan Moeken die op dat moment de taak van klepperman vervulde.

1923 De ‘Vereniging Vrijwillig Brandweerkorps te Hardenberg’ werd opgericht.

De leden waren allen vrijwillige brandweerlieden.

1926 Jan Willem Schutte was de laatste klepperman. Op 1 januari werd de functie opgeheven.

Jan Willem Schutte, de laatste Klepperman

79