Монголын 1911 оны үндэсний хувьсгалын зүтгэлтнүүд by Janibek Manahmet

Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ Óõààíû Àêàäåìè Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýí Óëààíáààòàð äýýä ñóðãóóëü

ÁÎÐÆÈÃÎÍ-ÒÀÂÒ ÆÈÃÆÈÄÈÉÍ ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ÌÎÍÃÎËÛÍ 1911 ÎÍÛ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ Ç¯ÒÃÝËÒÍ¯¯Ä Õÿíàí íÿãòàëñàí: Ñ.×óëóóí

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ ÕÎÒ 2011

DDC 951.7`090 41 Á-547

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí 100 æèëèéí îéä çîðèóëàâ.

Ýíýõ¿¿ íîìûã 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí 100 æèëèéí îéã òýìäýãëýõ ¿íäýñíèé õîðîîíû äýìæëýãýýð õýâëýâ.

ÌÎÍÃÎËÛÍ 1911 ÎÍÛ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ Ç¯ÒÃÝËÒÍ¯¯Ä Áîðæèãîí-Òàâò Æèãæèäèéí Áîëäáààòàð Õÿíàí íÿãòàëñàí: Ñ.×óëóóí

Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Ä.Áàòöýíãýë, Ä.Îòãîí÷èìýã Õýâëýëèéí õóóäàñ: 43 Öààñíû õýìæýý: Â5 Õýâëýëòýíä: 2011.07.30

ISBN: 978-99962-0-493-7

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ÃÀÐ×ÈÃ Áàãøèéíõàà òóõàé ºã¿¿ëýõýä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Îðøèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 I á¿ëýã. Ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ò¿¿õýí õýâ øèíæèéã òîäîðõîéëîõ îíîë-àðãà ç¿éí çàðèì àñóóäàë 1. Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ò¿¿õýí õýâ øèíæ, ¿å÷ëýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 2. ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷èä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 3. Ìîíãîëûí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààã íýýí õàðóóëàõàä ñóðâàëæ ñóäëàëûí à÷ õîëáîãäîë. . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Ýøëýë, ç¿¿ëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66 II á¿ëýã. VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààí 1. Õóòàãòûí áàãà, çàëóó íàñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 2. ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûã îðîéëîí ìàíëàéëñàí íü (1900-1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82 3. Ìîíãîë óëñûí øàøèí, òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ õýìæýýã¿é ýðõò õààí (1911-1919) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 5. Ìîíãîë óëñûí õýìæýýò öààçàò Áîãä õààí (1921-1924) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 Ýøëýë ç¿¿ëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 III. Á¿ëýã. Ýðäýíý äàé÷èí õîøîé ÷èí âàí Ìèíæèääîðæèéí Õàíääîðæ 1. Óãñàà ãàðâàë, óäàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 2. Çàñàã õîøîé ÷èí âàí çàëãàìæèëñàí íü. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 3. Àíäãàé òàíãàðàã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155 4. ×èí âàí Õàíääîðæèéí õîøóóíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàéäàë 170 5. ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí óäèðäàã÷. . . . . . . . . . . . . . . .179 6. Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû àíõíû ñàéä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197 7. Òºð ýðõýìñýã îðøèõóéí ó÷èðà … . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222 8. Á¿òýýí áàéãóóëàõ ¿éëñýä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .230 9. Ýðõýìñýã ÿçãóóðòàé ÷ ýãýë íýãýí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241 10. Õàí õîðâîîãîîñ õàëüñàí íü. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .251 Ýøëýë, ç¿¿ëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261 IV á¿ëýã. Äà ëàì Ãîìáûí Öýðýí÷èìýä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267 1. Öîîõîð õýìýýõ Ãîìáûí èõ õºâã¿¿í. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267 2. Äà ëàìòàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .270 3. Òóóðãà òóñãààð Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõûí òºëºº . . . . . . . . . . . . . .275 3

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

4. 5. 6. 7.

Øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í . . . . . . . . . .282 Äà ëàì áà 1912 îíû Ìîíãîë, Îðîñûí õýëýëöýýð . . . . . . . . . . . . . .290 Øèíýòãýí ººð÷ëºõ ¿éëñýä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .295 Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõèéí òºëºº . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297 8. Ñýæèãòýé òîìèëîëò, õàðàìñàëòàé ¿õýë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .305 Ýøëýë, ç¿¿ëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312 V á¿ëýã. ×èí ç¿òãýëò ã¿í Áàÿíòºìºðèéí Õàéñàí 1. Ýð ºñ÷, ýñãèé ñóíàâ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .317 2. Õàëõ÷óóäòàé íèéëæ, á¿õ ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí õýðãèéã ñýäýæ ýõýëñýí íü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320 3. Ìîíãîëûí òóëãàð òºðèéí àëáàíàà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .327 4. Àëäàð õ¿íä, àòàà õîðñîë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .335 5. Èõ õýðãýýñ íÿöààã¿é ÷, ñýòãýë ýðãýñýí íü. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .347 Ýøëýë, ç¿¿ëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .355 Vi á¿ëýã. ¯íäýñíèé õóâüñãàëûí áóñàä ç¿òãýëòí¿¿ä 1. Òºãñ-Î÷èðûí Íàìíàíñ¿ðýí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .357 2. Öýäýíñîäíîìûí Äàìäèíáàçàð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .367 3. Ãàäèíáàëûí ×àãäàðæàâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .374 4. Ãàëñàíöýãìèäèéí Ãîìáîñ¿ðýí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .383 5. Ìèæèääîðæèéí Íàìñðàé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .389 6. Ñàíäàãäîðæèéí Ìàãñàðæàâ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .394 7. Æàìñðàíãèéí Äàìäèíñ¿ðýí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .403 8. Ãýìïèëäîðæèéí Öýäýíñîíîì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .410 9. Öýðýíäîðæèéí Øèðíýíäàìäèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .413 Ýøëýë, ç¿¿ëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .419 Ä¿ãíýëò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .423 Íýðèéí õýëõýý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .425

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ÁÀÃØÈÉÍÕÀÀ ÒÓÕÀÉ ªÃ¯¯ËÝÕÝÄ Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí, ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð, àêàäåìè÷ Æ.Áîëäáààòàð áàãø 60 ãàðóé íàñëàõäàà ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû àðâèí èõ á¿òýýë òóóðâèæýý. Ýä¿ãýý ò¿¿íèé ãîë ãîë á¿òýýëèéã äº÷èéí òîîãîîð õóðààíãóéëàí ä¿ãíýæ áîëîõîîð áàéíà. Òóõàéëáàë: -“Ìîíãîë Óëñûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí óëàìæëàë”, “×èíãèñ õààí”, “Ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí Õàíääîðæ”, “Ìîíãîë÷óóä äýëõèé äàõèíû ò¿¿õíýý”, “Ìîíãîëûí áóðõàí øàøíû ëàì õóâðàã” çýðýã 40 ãàðóé íýãýí ñýäýâò çîõèîë, íîì, òîâõèìîë òóóðâèñàí, -“Ìîíãîë Óëñûí Ò¿¿õ”-èéí 5 áîòü çîõèîëûí V áîòü, “Ìîíãîë Óëñûí Ò¿¿õ” (Ò¿¿õ îíîë-àðãà ç¿éí àñóóäàë), “Äýëõèé äàõèíû ò¿¿õ” I, II áîòü, “Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí ò¿¿õ”-èéí 9 áîòü çýðýã 40 ãàðóé õàìòûí á¿òýýëä îðîëöîæ, óäèðäàæ õèéëãýñýí, -“×èí âàí Õàíääîðæ”, “Õàðüøã¿é õ¿÷èò” óðàí ñàéõíû áîëîí ò¿¿õýí áàðèìòàò êèíî çîõèîë 40 îð÷ìûã áè÷ñýí çýðãèéã äóðüäàæ áîëîõ þì. Ò¿¿í÷ëýí Áîëäáààòàð áàãøèéí 40 øàõàì øàâü íü òºð çàñãààñ Ìîíãîë Óëñûí Õºäºëìºðèéí áààòàð, Àðäûí áîëîí ãàâüÿàò öîë õ¿ðòæýý. Ìºí 40 æèë èõ, äýýä ñóðãóóëüä áàãøèëñàí áàéíà. Õ¿íèé óõàìñàðò, á¿òýýë÷ àìüäðàë 20 íàñíààñ ýõýëäýã ãýæ òîîöâîë æèë á¿ð íýã íîì òóóðâèæ, íýã õàìòûí á¿òýýëä îðîëöîí, íýã áàðèìòàò êèíî á¿òýýæ, íýã øàâü íü àëäðûí òèòýì õ¿ðòýæ áàéñàí ãýñýí òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Õàðèí Áîëäáààòàð áàãøèéí ñóäàëãààíû 120 ãàðóé, ñóðòàë÷èëãààíû 120 ãàðóé ºã¿¿ëýë áè÷èæ, 120 øàõàì íîì ðåäàêòîðëàñíûã òîîöâîë íýã æèëä 10 ñóäàëãààíû, 10 ñóðòàë÷èëãààíû ºã¿¿ëýë áè÷èæ, 10 îð÷èì íîì ðåäàêòîðëàæ èðæýý. Áàãø ìààíü 40 æèë áàãøëàõûí çýðýãöýý ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëèéí îí æèë¿¿ä áîëîõ ñ¿¿ëèéí 20 æèëä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Íàìûí äýä äàðãà, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, ÓÈÕ äàõü ÌÀÕÍ-ûí á¿ëãèéí äàðãà, ¯íäñýí õóóëèéí öýöèéí ãèø¿¿í õýìýýõ íàì òºðèéí äýýä àëáàíä õ¿÷èí ç¿òãýæ èðýâ. Áàãøààñ: - Õýäèé çàâàíäàà èéì èõ ç¿éëèéã àìæóóëàâ àà ãýæ àñóóõàä: Çàâûã õ¿í ººðºº ë ãàðãàäàã. Ñýòãýë, õ¿ñýë, òýì¿¿ëýë áàéâàë çàâ àÿíäàà ãàðíà. Öàã, ìº÷, õîðîì á¿ðèéã àøèãëàæ ÷àääàã áàéõ íü á¿òýýæ òóóðâèõûí 5

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

¿íäýñ áîëäîã ãýæ õàðèóëñàí þì. Àêàäåìè÷ Æ.Áîëäáààòàð áàãøèéí ñóäàëãààíû ãîë ÷èãëýë íü Ìîíãîë Óëñûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õ, ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ò¿¿õ, óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí íàìòðûí ñóäàëãàà þì. Åð íü Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí á¿õèé ë ¿åýð ñóäàëãàà õèéñýí ýðäýìòýí. Òýðáýýð ò¿¿õèéã ýø áàðèìòòàé, óðàí ÷àäìàã, óíøóóðòàé áè÷äýã. Áàãøààñ: -Òà ò¿¿õèéí îëîí ¿å, ÷èãëýëýýð áè÷èõ þì àà ãýõýä: -“Íàì” ÷ áè÷íý, “ëàì” ÷ áè÷íý, “áºõ” ÷ áè÷íý õýìýýí õîøèãíîîä, ºìíºõ ¿åèéí íîìûí ìýðãýä - Àëàøàãèéí Àãâààíäàíäàð ëõàðàìáà, Äàé÷èí âàíãèéí Øàäàâäàíäàð àãðàìáà ãýõ çýðýã ýðäýìòýí, èõ áè÷ãèéí õ¿ì¿¿ñ áóääûí èõ, áàãà òàâàí óõààíä íýâòýð÷ áàðàã á¿õ ÷èãëýëýýð, òýð ÷ áàéòóãàé àíàãààõ óõààí – ýìèéí äºðâºí ¿íäñýýð íîì áè÷èæ áàéñàí ø¿¿ äýý. Íàäàä òýð èõ ìýðãýäèéíõ øèã óõààí ÷àäàë öºãëºñºíã¿é. Ãýõäýý ÿäàæ ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíûõàà ¿íäñýí áîëîí ñàëáàð á¿ðýýð æèæèã ÷ áîëîâ ñóäàëãàà ¿ëäýýõ þìñàí ãýæ áîäîæ, ç¿òãýæ áàéíà äàà ãýæ õàðèóëñàí þì. Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí 100 æèëèéí îéä çîðèóëàí ýíý óäààä òîëèëóóëàí áóé “Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä” õýìýýõ á¿òýýë íü áàãøèéí ìààíü îëîí æèëèéí íºð èõ õºäºëìºðèéí ¿ð øèì á¿ëãýý. Çîõèîëûí ýõíèé õýñýãò Ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ò¿¿õýí õýâ øèíæèéã òîäîðõîéëîõ àðãà ç¿éí çàðèì àñóóäàë õºíäñºí íü çàëóó, èäýð ñóäëàà÷äàä íýí ÷óõàë, ñàíàà àâóóøòàé ç¿éë þì. Äàðàà äàðààãèéí á¿ëã¿¿äýä VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà, ÷èí âàí Õàíääîðæ, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ã¿í Õàéñàí íàðûí òóõàé òóñãàé á¿ëýã áîëãîí ºã¿¿ëýýä, ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí áóñàä åñºí ç¿òãýëòíèé àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé õóðààíãóéëàí ä¿ãíýñýí íü îí÷òîé óíøóóð ñàéòàé áîëñîí áàéíà. Áàãøèéí ìèíü îëîí æèëèéí ýíý íºð èõ õºäºëìºðèéí ¿ð ä¿íä áè÷èãäñýí óã á¿òýýëèéã õýâë¿¿ëæ áóé 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí 100 æèëèéí îéã òýìäýãëýõ ¿íäýñíèé õîðîîíä ã¿í òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã ýðõýì óíøèã÷ Òà ø¿¿í òóíãààæ, õÿíàí òîëèëîõ áóé çàà. Áàãøäàà ýíõ òóíõ, îí ìýíä áàéæ, óëàì èë¿¿ èõèéã á¿òýýõèéí ºëçèéò åðººëèéã ºðãºí äýâø¿¿ëüå. Ìîíãîë Óëñûí ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, äîêòîð, äýä ïðîôåññîð Ñ.×óëóóí

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ÎÐØÈË Àãóó èõ õ¿í áîë áóñäààñ èë¿¿ àëñûã õàðäàã, èë¿¿ õ¿÷òýé ó÷ðààñ ýõë¿¿ëýã÷ þì. Æàì ¸ñíû ÿâöûã çîãñîîæ, ººð÷èëæ ÷àääàã ãýñýí óòãààð áèø, ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãàà íü ýíýõ¿¿ çàéëøã¿é, óõàìñðààñ àíãèä ¿éë ÿâäëûí ÷ºëººòýé óõàìñàðòàé èëýðõèéëýã÷ íü ìºí ãýäýã óòãààð áîë áààòàð þì. Îðîñûí èõ ñýòãýã÷ Ã.Â.Ïëåõàíîâ

Ýä¿ãýý Ìîíãîë Óëñ Àçèéí öýýæíýý îðøèæ, àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí çàìààð õýëáýðýëòã¿é çàìíàæ, óðàãøèëæ áàéíà. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë Óëñ õ¿í òºðºëõòíèé èõ ãýð á¿ëä áàãòàí, òóóðãà òóñãààð áàéæ, õºãæëèéí æàì ¸ñíû ãîëüäðîëîîð çàìíàæ áóé íü öààíàäàæ ¿ëýìæ èõ ×èíãèñ õààíû áàéãóóëæ, XIII-XIV çóóíûã äàìíàí äýëõèéã ìàëãàéë÷èëñàí Èõ Ìîíãîë Óëñ, Ýçýíò ã¿ðíýýñ ò¿¿õýí óëáààòàé, íààíàäàæ XX çóóíû ýõýíä Ìàíæèéí ýðõøýýëýýñ ãàð÷, òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýñýíòýé õàðèëöàí ø¿òýëöýý õîëáîîòîé á¿ëãýý. Ýíý îíä Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ò¿¿õò 100 æèëèéí îé òîõèîæ áàéíà. 2011 îíûã Ìîíãîë óäìûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí èõ ÷óóëãàíààñ ò¿¿õèéí æèë áîëãîí çàðëàñàí. Òóõàéëæ õýëáýë, õ¿í àðäûí ò¿¿õýí ìýäðýìæ, óõàìñðûã ñýðãýýí ºäººæ, ¿íäýñíèé îìîãøèë, áàõàðõëûã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýõ æèë þì. Ýíýõ¿¿ ò¿¿õò îéä çîðèóëàí “Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä” õýìýýõ íýãýí ñýäýâò çîõèîëîî ýðõýì óíøèã÷ Òàíû öýãíýí òóíãààõ áèëãèéí ìýëìèéä çóë áîëãîí ºðãºí áàðüæ áàéíà. Ìîëõè áè÷ýý÷ áè ò¿¿õèéã ò¿¿õýí õ¿í ñóäëàëûí ¿¿äíýýñ áè÷äýã Ôðàíöûí ò¿¿õ÷äèéí àðãà ç¿éã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð Ìîíãîëûí òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòýí 10 ãàðóé õ¿íèé àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé áýñðýã çîõèîë áè÷ñýí àðãà òóðøëàãàäàà òóëãóóðëàí ýíýõ¿¿ çîõèîëûã òýðëýñýí þì. Ýíý çîõèîëä: “Ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí Õàíääîðæ”, “Äà ëàì” 7

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

(Ã.Öýðýí÷èìýäèéí òóõàé), “×èí áèøðýëò Õàéñàí ã¿í” õýìýýõ ºìíº áè÷ñýí áýñðýã òîâõèìîëóóäûã øèíý áàðèìò ñýëòýýð áàÿæóóëæ áèå äààñàí, á¿ëýã áîëãîõûí õàìò “Ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ò¿¿õýí õýâ øèíæèéã òîäîðõîéëîõ îíîë-àðãà ç¿éí çàðèì àñóóäàë”, “VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààí”, “¯íäýñíèé õóâüñãàëûí áóñàä ç¿òãýëòí¿¿ä” õýìýýõ I, II, VI á¿ëãèéã øèíýýð áè÷èæ îðóóëñàí áîëíî. “Ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí Õàíääîðæ” õýìýýõ III á¿ëãèéã òîìîîõîí õýìæýýíä îðóóëñàí íü áóñäààñ ò¿ëõ¿¿ ñóäàëñíû ó÷èð áîëîé. Ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ò¿¿õýí õýâ øèíæèéã òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãî õèéõäýý åðºíõèé îíîë-àðãà ç¿éí ÷èãëýëèéã ãàðãàí òàâüæ, Ìîíãîë íóòàãò òºð ¸ñ òîãòñîí Õ¿íí¿ãèéí ¿åýñ ýõëýæ õýðõýí òºëºâøèæ èðñíèéã ¿å÷ëýí òîâ÷ õóðààíãóéëàí ¿çñýí þì. Õàðèí ¿ëýìæ èõ ×èíãèñ õààíû äýëõèé äàõèíû áîëîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã àðàé äýëãýðýíã¿é ãàðãàõûã õè÷ýýñýí àâàé. Ó÷èð íü ×èíãèñ õààí áîë ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí òºäèéã¿é äýëõèé äàõèíû õýìæýýíèé ò¿¿õò òîìîîõîí õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíû õàìãèéí øèëäýã æèøýý þì. Àóãàà èõ õ¿ì¿¿ñèéã àóãàà èõýýð íýýõ íü ò¿¿õ÷ õ¿íèé ýðõýì ¿¿ðýã áèëýý. Òºðèéí ç¿òãýëòýí õ¿í ñýòãýëãýý, ¿éë àæèëëàãààãààðàà ýåðýã, ñºðºã öýíýãèéí íèéëýã áàéäàã. Ýåðýã òàë íü äàâàìãàéëæ áàéâàë òºðèéí íýð õ¿íäòýé ç¿òãýëòýí áîëîí òîäîð÷ ò¿¿õýíä íýðýý ¿ëäýýäýã. “Ñàéí íü ÷ ìèíèé áàãø, ìóó íü ÷ ìèíèé áàãø” õýìýýõ äîðíî äàõèíû àëäàðòàé ¿ã áèé. Òºðèéí ç¿òãýëòíèé ýåðýã ¿éë àæèëëàãàà íü õîé÷ ¿åä áàõàðõàë, ¿ëãýð äóóðàéëàë áîëæ, ñºðºã òàë íü àëäààíààñ çàéëàõ àðãà óõààí, ñýðýìæ áîëæ ºãäºã. Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ò¿¿õýí ñóäëàë 1921 îíû õóâüñãàëûí æèë¿¿äýä òîäîðõîé õýìæýýãýýð ýõ ñóóðü íü òàâèãäàæ, çàðèì àõèö äýâøèë ãàð÷ èðñýí þì. ¯¿íèéã “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí øàøòèð”-ààñ ýõýëñýí ÷èã ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. 1921 îíä áàéãóóëàãäñàí ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòíóóä 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ãîë ç¿òãýëòí¿¿äèéí òóõàé íàìòðûí ºëãºö, áàðèìò ñýëòèéã ãàðãàí òàâüæ ýõýëæýý. Í.Ìàãñàðæàâ õóðö 1925-1927 îíä òóóðâèñàí “Ìîíãîëûí øèíý ò¿¿õ” á¿òýýëä 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã ºìíºõ ò¿¿õ÷äýýñ èë¿¿ òîäîðõîé ºã¿¿ëñýí áàéíà. Ìºí ò¿¿õ÷ Ë.Äýíäýâèéí “Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ” çîõèîëä ýíý òóõàéä èë¿¿ òîäîðõîé áàðèìòóóä áèé. VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà, ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ò¿øìýë Õàéñàí íàðûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã 8

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õóðààíãóéëàí ä¿ãíýæ, áàðèìò çàíãè àãóóëñàí á¿òýýë áîë “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”èéí íýãýí áîòü çîõèîë (1955 îí) þì. Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ò¿¿õèéã ò¿¿õ÷ Ö.Ïóíöàãíîðîâ íýãýí ñýäýâò çîõèîëûí õ¿ðýýíä àíõ óäàà õóðààíãóéëàí ä¿ãíýæýý. Ýë á¿òýýëä ýë õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí òóõàé ºìíº íü ãàðñàí á¿òýýë¿¿äýýñ èë¿¿ øèíý áàðèìò ñóäàëãààíû ýðãýëò îðóóëæ, èë¿¿ òîäîðõîé ãàðãàëãàà õèéñýí ãýæ áîëíî. Óëìààð öààøèä 1968 îíä õýâëýãäñýí “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ” ãóðâàí áîòü çîõèîëûí II áîòèä ýíý òàëûí ñóäàëãàà íýëýýä ã¿íçãèéð÷ýý. Ò¿¿í÷ëýí äîêòîð (Sc.D) Ø.Ñàíäàã “Ìîíãîë óëñ òºðèéí õàðèëöàà” (1850-1919) I õýìýýõ á¿òýýëäýý 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãàà, õîîðîíäûí çºð÷ëèéí èë¿¿ òîä òîìðóóí ãàðãàñàí áàéíà. 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ õ¿ðòýë Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ, Ìàíëàéáààòàð Äàìäèíñ¿ðýí íàðûíõààñ ººð ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí íàìòàð çîõèîë ãàðààã¿é áàéíà. Ýíý òóõàéä Õ.×îéáàëñàíãèéí “Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ” (ÓÁ, 1942) Á.Øèðýíäýâèéí “Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí íàìòàð” (ÓÁ, 1978), Ø.Íàöàãäîðæ “Ìàíëàéáààòàð Äàìäèíñ¿ðýíãèéí òîâ÷ íàìòàð” (ÓÁ, 1946) õýìýýõ áýñðýã çîõèîëóóä õýâëýãäýæ, “Ìàãñàðæàâûí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä” (ÓÁ, 1980) ýìõòãýë ãàð÷ýý. Õàðèí ºâãºí áè÷ýý÷ Ã.Íàâààííàìæèë àáóãàé 1945 îíä “Ã¿í Õàéñàíãèéí òóõàé” ãýñýí íàìòàð÷èëñàí äóðäàòãàë áè÷ñýí íü ØÓÀ-ûí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàíä õàäãàëàãäàæ áàéíà. Õàðèí 1980 îíû ñ¿¿ë÷ýýð àðä÷èëàë, øèíý÷ëýëòèéí çàìä îðñíîîð òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ñóäàëãàà ýðñ èäýâõèææýý. Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëò ç¿òãýëòí¿¿äèéí òóõàé 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ ñóäàëãààíû ºã¿¿ëë¿¿ä, óëìààð íîì, òîâõèìîë õýâëýãäýõ áîëñîí áàéíà. Ýíý ñàëõèéã àíõ ò¿ð¿¿í õàãàëñàí ýðäýìòíèé íýã áîë Õýðýýä Ëõàìñ¿ðýíãèéí Æàìñðàí þì. Òýðáýýð 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýð 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí òóõàé õýä õýäýí ñóäàëãààíû ºã¿¿ëýë áè÷èí, óëìààð “Ìîíãîëûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí” (1911-1913) (ÓÁ, 1992), “Ìîíãîëûí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí õóâüñãàë” (ÓÁ, 1996) çýðýã á¿òýýë¿¿ääýý: VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà, ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ã¿í Õàéñàí íàðûí òóõàé á¿ëýã ç¿éë îðóóëñàí áàéíà. Áàãøèéíõàà ãàðãàñàí óë ìºðººð ýíýõ¿¿ íîìûã ÷àäàí ÿäàí òýðëýõ áè áýýð 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ãîë ãóðâàí ç¿òãýëòýí ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ºâºðëºã÷ ò¿øìýë Õàéñàí íàðûí òóõàé áýñðýã òîâõèìîë áè÷èæ õýâë¿¿ëñíýý ºìíº íü ºã¿¿ëñýí. 9

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ýäãýýð ç¿òãýëòí¿¿äýýñ ãàäíà ýíýõ¿¿ íîìîíä íýã á¿ëýã áîëîí îðæ áóé Áîãä õààíû òóõàé àõìàä ñóäëàà÷ Ã.Æàìñðàíæàâ “VIII Áîãä õààí” (Õààäûí ñàí. ÓÁ. 1998), äîêòîð (Sc.D) Î.Áàòñàéõàí “Ìîíãîëûí ñ¿¿ë÷èéí ýçýí õààí VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà” (ÓÁ. 2008), àõìàä ñóäëàà÷ À.Äàøíÿì “Õàëõûí ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí” (ÓÁ. 1990), äîêòîð (Ph.D) Í.Ìÿãìàðöîîæ “Ñàéí íî¸í õàí Òºãñ-Î÷èðûí Íàìíàíñ¿ðýí” (ÓÁ. 2003), äîêòîð (Ph.D) Ë.Íÿìñ¿ðýí “Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûí íèéãýì - óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà” (1874-1923) (ÓÁ. 2006), äîêòîð (Ph.D) Ñ.Áààòàð “Òýðã¿¿í ñàéä, Ò¿øýýò ÷èí âàí Ã.×àãäàðæàâ” (ÓÁ. 2006), äîêòîð (Ph.D) Á.Äàâààñ¿ðýí, Ã.Ìÿãìàðñàìáóó íàð “Àðäûí Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ: àìüäðàë, òýìöýë, ¿éë õýðýã” (ÓÁ, 1998), ïðîôåññîð Ë.Æàìñðàí “Æàíæèí ìàíëàéáààòàð Äàìäèíñ¿ðýí, ò¿¿íèé øèíýòãýëèéí áîäðîëóóä” (ÓÁ, 1991), çàëóó ñóäëàà÷ Í.Ìºíõöýöýã “Ýðäýíý æèíîí âàí Ö.Øèðíýíäàìäèí” (ÓÁ. 2002), Æ.Áàÿðñàéõàí “Äàëàé ÷îéíõîð âàí Ã.Öýäýíñîäíîì” (ÓÁ. 2004) çýðýã íàìòàð÷èëñàí áýñðýã çîõèîëóóä òóóðâèæýý. Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ìýíäýëñíèé îéã òýìäýãëýæ ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèé ñàéä, ñàéí íî¸í õàí Ò.Íàìíàíñ¿ðýíãèéí ìýíäýëñíèé 120 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðëûí ýìõòãýë - “Áîãä õààíò Ìîíãîë Óëñûí àíõíû Åðºíõèé ñàéä, ñàéí íî¸í õàí Òºãñ-Î÷èðûí Íàìíàíñ¿ðýí” (ÓÁ. 1998), Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû àíõíû ñàéä, äà ëàì Ã.Öýðýí÷èìýäèéí ìýíäýëñíèé 130 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðëûí ýìõòãýë - “Äà ëàì Öýðýí÷èìýä” (ÓÁ. 2002), Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû àíõíû ñàéä, ÷èí âàí Ìèíæèääîðæèéí Õàíääîðæèéí ìýíäýëñíèé 140 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðëûí ýìõòãýë - “Ýðäýíý äàé÷èí õîøîé ÷èí âàí Ì.Õàíääîðæ” (ÓÁ. 2009), ¯íäýñíèé õóâüñãàëûí 100 æèëèéí îéä çîðèóëæ Ñàíãèéí ÿàìíû àíõíû ñàéä, æ¿í âàí Ã.×àãäàðæàâ òóõàé ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðëûí ýìõòãýë – “Ãàäèíáàëûí ×àãäàðæàâ” (ÓÁ. 2011). Àðäûí õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâûí ìýíäýëñíèé 120 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí ýìõòãýë – “Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ” (ÓÁ. 1999) çýðýã õýâëýãäýí ãàð÷ýý. Ò¿¿í÷ëýí ÌÓÈÑ, Áîãäûí ìóçåéãýýñ ýðõëýí “1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàë áà VIII Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãò” (ÓÁ. 2007), Ìîíãîëûí áóðõàí øàøíû òºâ Ãàíäàíòýã÷èíëèí õèéä, ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ ýðõëýí “Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë, îþóí ñàíààíû èõ óäèðäàã÷ VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà” (ÓÁ. 2009) ñýäýâò ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàë çîõèîí áàéãóóëæ, òýäãýýð íýðýýð íü õóðëûí ýìõòãýë õýâë¿¿ëæýý. 10

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí òàëààð äîêòîð Ò.Òºìºðõ¿ëýã, Ñ.Èäøèííîðîâ, Ç.Ëîíæèä, Ñ.Áààòàð, Í.Õèøèãò, Ã.Î÷èðáàò, Á.Äàâààñ¿ðýí, Ñ.×óëóóí çýðýã ýðäýìòýä ñóäàëãààíû ÷àìáàé ºã¿¿ëë¿¿ä íèéòýëæ èðñýí áèëýý. ßëàíãóÿà äîêòîð Ñ.×óëóóí áýýð Ã.×àãäàðæàâ, áèíò âàí Ãîí÷èãñ¿ðýí, æ¿í âàí Ãîìáîñ¿ðýí íàðûí òàëààð íýëýýä øèíýëýã ñàíàà á¿õèé ºã¿¿ëýë àíõ óäàà íèéòë¿¿ëñýí áàéíà. ¯íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí òóõàé òîéì òºäèé ºã¿¿ëýõýä èéì áàéíà. Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä áîë ÕÕ çóóíû Ìîíãîë Óëñûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ãàðààã ýõë¿¿ëñýí ò¿¿õýí ãàâüÿàò õ¿ì¿¿ñ þì. Ýë íîìûí çîõèîã÷ ìèíèé áèå èéì ìàÿãààð Ìîíãîëûí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýí áîòèëæ ãàðãàõ “èõ ñàíààðõàë” áóé. Õýðõýí ¿ðãýëæëýõ íü ýíý íàñàíä áóðõàí áàãø íàäàä õýä õîíîãèéí òîìèëîëò ºãñíººñ øàëòãààëíà. Ýíýõ¿¿ íîìûã õýâë¿¿ëýõ àæëûã èâýýí òýòãýõýýð øèéäâýðëýñýí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Íèéãìèéí óõààíû áàãà ÷óóëãàíû ãèø¿¿í Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë, äîêòîð Ñ.×óëóóí, ìºí óã ýõèéí àëäàà ìàäãèéã íÿãòàëæ ºãñºí øàâü Ð.Òºðäàëàé íàðòàà68 ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå. Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí, àêàäåìè÷, Áîðæèãîí – Òàâò Æèãæèäèéí Áîëäáààòàð

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

I Á¯ËÝÃ ÌÎÍÃÎË ÒªÐÈÉÍ Ç¯ÒÃÝËÒÍ¯¯ÄÈÉÍ Ò¯¯ÕÝÍ ÕÝÂ ØÈÍÆÈÉÃ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎÕ ÎÍÎË-ÀÐÃÀ Ç¯ÉÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄÀË 1.ÌÎÍÃÎËÛÍ ÓËÑ ÒªÐÈÉÍ Ç¯ÒÃÝËÒÍ¯¯ÄÈÉÍ Ò¯¯ÕÝÍ ÕÝÂ ØÈÍÆ, ¯Å×ËÝË Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààí ¿å÷ëýëã¿éãýýð îðøèí òîãòíîõ àðãàã¿é. Îðîñûí àêàäåìè÷ Å.Ì.Æóêîâ Íèéãìèéí áîëîí óëñ òºðèéí ã¿í óõààíû ¿¿äíýýñ ¿çâýë òºðèéí ç¿òãýëòýí õýìýýõ íü íèéãýì-ò¿¿õèéí ¿éë ÿâöàä îíöãîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áóþó ã¿éöýòãýæ áàéãàà õóâü õ¿í íèéãìèéí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí øàòàëñàí á¿òýö äýõ ºâºðìºö ä¿ð òºðõ á¿õèé íèéãìèéí á¿ëýã þì. Åð íü óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí öºì íü òºðèéí ç¿òãýëòýí áîëîé. Óëñ òºðä ç¿òãýõã¿éãýýð òºðèéí ç¿òãýëòýí áîëîõ íü íýí õîâîð. Ãýõäýý íàìûí óäèðäàõ àæèë õèéñýýð óëñ òºðèéí õ¿ðýýíýýñ õîëäñîí öººí òîõèîëäîë ºìíºõ òîãòîëöîîíä áàéäàã. Òýäíèéã òºðèéí ç¿òãýëòýíä òîîöîõîîñ àðãàã¿é. ßàãààä ãýâýë òºðèéí ýðõ áàðèã÷ íàìûí óäèðäàã÷èä. Òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéã ¿íýëýõ ¿íýëãýýíä ìàðêñèçìä “âîæäåñòâî” (æîëîîäëîãî), “âîæäü”(æîëîîäîã÷), õàðèí îð÷èí ¿åèéí óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíä “ëèäåðñòâî”,”ëèäåð” (õîøóó÷ëàã÷, ìàíëàéëàã÷) õýìýýõ íýð òîìú¸î õýðýãëýæ, òºðèéí ç¿òãýëòíèé ò¿¿õýí õýâ øèíæèéã òîäîðõîéëæ èðæýý. Ýíä ãîëëîí óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàëûí òóõàé ÿðüæ áóé õýðýã. Æîëîîäîã÷èéí õýâ øèíæ áîë áóñäûã ìàíëàéëàí ãàð÷ èðýõ áîëîâ÷ ñ¿¿ëäýý õ¿ñýë çîðèã, ýðõ ìýäýë, ¿çýë ñóðòëûí ¿¿äíýýñ ººðèéíõºº áàéð ñóóðèéã íèéãýìä áýõæ¿¿ëæ ÷àääàã. Òýð íü ÿâààíäàà ººðèéãºº òîéðóóëñàí øàäàðëàãäàãñäûã áèé áîëãîæ, çàõèðàí òóøààõ àðãà áàðèëä àâòàæ, óäàæ àðõàãøñàí òîõèîëäîëä íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ (êóëüò ëè÷íîñòè) çàìä øèëæäýã. Íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë íü óäèðäàã÷ áîëîí îëîí ò¿ìíèé õîîðîíä áèé áîëñîí èõýâ÷ëýí ñýòãýë õºäëºë, õóâèéí õàðèëöààíä ¿íäýñëýãäýæ, óäèðäàã÷äûí õàðèëöàà áà îíöãîé ÷àäâàð, àâúÿàñ áèëýãò èòãýõ èòãýë äýýð òóëãóóðëàäàã. Óäèðäàã÷èéã áèå õ¿íèéõ íü õóâüä õýò áóðõàí÷ëàí ºðãºìæëºõ, 13

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

äàðàíãóéëàõ íýð õ¿íäèéã íü ýðõ ìýäëèéí èíñòèòóòýýð äàìæóóëàí áýõæ¿¿ëäýã àðä÷èëàëä õàðø óëñ òºðèéí îíöãîé ¿éëäýë þì. Óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû õýëýýð èëýðõèéëáýë ýåðýã, ñºðºã îíöãîé ÷àäâàð, åð áóñûí õýìýýí îëîíä èòãýãäñýí èòãýë, áèøðýë äýýð òóëãóóðëàñàí õàðèçìàò õîøóó÷ëàëûí õýòèéäñýí õýëáýð þì. Òóõàéí ç¿òãýëòíèé õ¿íèé õóâèéí çàí àðàíøèí, ñýòãýë ç¿éí áýëòãýë çýðãýýñ áîëæ æîëîîäîã÷ ìàÿãèéí õýâ øèíæ, õîøóó÷ëàã÷ ìàÿãèéí õýâ øèíæòýé äàâõöàõ òîõèîëäîë áàéäàã. Ãýõäýý ýíý íü íýí õîâîð òîõèîëäîë þì. Èõ òºëºâ ýðõøñýí äàäàë óõààíûõàà ñ¿âèéã áèò¿¿ð¿¿ëæ, óäèðäàõ àæèëòíûã ýâääýã íü ¸ñ ìýò. Õàðèí óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàë óòãà àãóóëãà, õýëáýðýýðýý ýðõ ìýäýë, ýðõ ìýäëèéí õàðèëöàí ø¿òýëöëýë, õàðèëöàà áîëîé. Ôðàíöûí óëñ òºð ñóäëàà÷ Æ.Áëîíäåëü: “Õîøóó÷ëàë íü õ¿í òºðºëõòºí ¿¿ññýí ¿åýñ ë áàéñàí ¿çýãäýë áºãººä òîì, æèæèã áàéãóóëëàãà, áèçíåñ, øàøèí, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, áóÿíû áàéãóóëëàãà, ò¿¿í÷ëýí îëîí íèéòèéí æàãñààë, öóãëààí, òýð ÷ áàéòóãàé äýýðýì÷íèé á¿ëýãò ÷ áàéäàã. Õîøóó÷ëàë íü óãòàà çîõèîí áàéãóóëàëòûí ãîë øèíæ ÷àíàð þì. Õîøóó÷ëàã÷ áàéõûí òóëä á¿ëýã çààâàë áàéíà, õààíà á¿ëýã áàéíà òýíä õîøóó÷ëàë áàéíà” (1,185) ãýæ áè÷ñýí áàéíà. Õîøóó÷ëàã÷ íü ÿìàð ÷ øàõàëò, òóëãàëòã¿éãýýð áóñäûã àðààñàà äàãóóëæ, èäýâõòýé, ýð÷èìòýé, çàð÷èì÷ ¿éë àæèëëàãààãààðàà îëîí ò¿ìíèé äýìæëýã, èòãýëèéã õ¿ëýýæ, òóõàéí àíãè, á¿ëãèéí ºìíººñ àñóóäàë øèéäýæ, á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýã÷ ìàíëàéëàã÷ þì. Íýðò óëñ òºð ñóäëàà÷ Ìàêñ Âåáåð: “Óëñ òºðèéí ëèäåð áîë óëñ òºðèéí áîäëîãîòîí ìºí. Óëñ òºðèéí áîäëîãî áîë õàòóó äàâõàðààã ÷èí ñýòãýëýýñýý í¿äíèé áàðèìæàà àëäàõã¿é, òàéâàí áàéäëààð àëãóóðõàí ìºðòëºº õ¿÷òýé õàâàí ãàðàõûí íýð þì. ¯¿íèéã õèéõ ÷àäâàðòàé íü õîøóó÷ëàã÷ áàéõ ¸ñòîé áºãººä ò¿¿ãýýð ¿ë áàðàì ¿ãèéí ýãýë æèðèéí óòãààð áààòàð çîðèãòîí áàéõ ¸ñòîé. ªºðºº ñàíàæ ñýäñýíèéã ã¿éöýëä¿¿ëýõýä õîòîë îëîí äýíä¿¿ ìóéõàð þì óó, ýñâýë äýíä¿¿ àð÷ààã¿é áàéëàà ÷ ãýñýí ºâäºã ÷è÷ðýõã¿é, í¿ä íü äàëüäðàõã¿é áàéæ ÷àäíà õýìýýí èòãýäýã õ¿í, ÿìàð íºõöºë áàéäàëä îðëîî ÷ ãýñýí, õýäèé òèéì áîëîâ÷ …” ãýæ õýëæ ÷àäàõ õ¿í ë óëñ òºðèéí áîäëîãîä “ìýðãýæèõ àâúÿàñòàé “áàéäàã” õýìýýí ä¿ãíýñýí áàéíà. Õîøóó÷ëàã÷ áîëîõ ãýñýí ñýäýë òýì¿¿ëýë, ñîíèðõîë çîõèõ ÷àíàð òóõàéí óëñ òºð÷èä áàéõûí çýðýãöýý õàìãèéí ãîë íü îëîí ò¿ìýí ººðèéã íü îéëãîõã¿é, äýìæèõã¿é áàéãàà ¿åä ÷ ãýñýí òýäíèé òºëºº ººðèéãºº ¿ë õàéõðàí ç¿òãýõ, ººðèéãºº ÿìàð íýã õýìæýýãýýð “çîëèîñëîõ” ñýòãýë çîðèã, òýâ÷ýýð íü õàìãèéí øèéäâýðëýõ øèíæ áîëæ áàéäàã. Òóõàéí óäèðäàõ õ¿í áóñäûã óëñ òºðèéí òàëààð õîøóó÷ëàõ ÿâöäàà 14

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

òºðèéí ç¿òãýëòýí áîëîí òºëºâøäºã. Òºðèéí ç¿òãýëòýí õýìýýõ óõàãäàõóóí íü ýëèòèçìòýé áàñ õîëáîîòîé. Ýëèò íü õàìãèéí ºðãºí óòãààðàà àëü íýãýí ñàëáàðò àìæèëò îëñîí øèëýãäìýë õýñýã þì. Èòàëèéí ñîöèîëîãè÷ Â.Ïàðåòî (1848-1923) “… Áè ýëèò ºðãºí óòãààð ýëèò ãýæ óõààí, çàí àðàíøèí, àâõààëæ ñàìáàà çýðýã ÿíç á¿ðèéí ÷àäâàðëàã áàéäëûã õàìãèéí ºíäºð õýìæýýíä ýçýìøñýí õ¿ì¿¿ñèéã îéëãîæ áàéíà” (2,59-60) ãýæýý. Ýëèò¿¿ä ÿìàð ÷ íèéãýì-óëñ òºðèéí áàéãóóëàëä áàéäàã áºãººä ò¿¿í÷ëýí ìîíãîëûí íèéãìèéí ò¿¿õýí õºãæëèéí ¿å øàò á¿ðèéí óëñ òºðèéí àìüäðàëä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýýð èðæýý. Äàðàíãóéëàã÷ íèéãýìä ÷, àðä÷èëñàí íèéãýìä ÷ ýðõ áàðèã÷ ýëèò¿¿ä òºðèéí ç¿òãýëòýí áîëîí òºëºâøäºã. Ìîíãîëûí ýðòíèé áîëîí äóíäàä çóóíû ò¿¿õ, îéðõè ò¿¿õèéí ýõíèé ¿åä óëñ òºð ñóäëàà÷äûí òîìú¸îëñîí “àðñëàí” ìàÿãèéí ýëèò¿¿ä, ººðººð õýëáýë õàðèçìàò õýâ ìàÿã çîíõèëæ áàéæýý. Õàðèí Ìîíãîëûí íèéãýìä 1980-îíû ñ¿¿ë÷, 1990-ýýä îíîîñ ýõëýí òºëºâøñºí “ýëèò¿¿ä” èõ òºëºâ “¿íýã” ìàÿãèéí ýëèòýä èë¿¿ õàìààðíà. Òýä èë¿¿ ýð÷ õ¿÷òýé, ïðàãìàòèê, øèíýëýã ñýòãýëãýýòýé òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä áîëîí òºëºâøèæ áàéíà. ×èíãýõëýýð æîëîîäîã÷, õîøóó÷ëàã÷, ýëèò õýìýýõ óõàãäàõóóíóóä íü õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé, áèå áèåý íºõöºëä¿¿ëæ, ýöñèéí ýöýñò òºðèéí ç¿òãýëòýí õýìýýõ îéëãîëòîä òºâëºð÷ áàéäàã. Äýýð äóðüäñàí îíîë-àðãà ç¿éí ¿íäýñëýëèéã óäèðäëàãà áîëãîæ, ò¿¿õýíä òóõàéí òºðèéí ç¿òãýëòíèé ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðýã ðîëü, áàéð ñóóðèéã ¿íýëýõäýý äàðààõ øàëãóóðûã áàðèìòàëæ áîëîõ þì. Ýíý íü: - Ñàéõü òºðèéí ç¿òãýëòíèé óäàì ãàðàë, óëñ òºðèéí íàìòàð, - ¯éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéñàí íèéãìèéí îð÷èí, äîòîîä, ãàäààä ò¿¿õýí òîäîðõîé íºõöºë, - Çîðèí òýìöýæ áóé ¿éë õýðãýý àíõ ñàíàà÷èëæ, ò¿¿íèéãýý õýðõýí ãàðòàà àâñàí áàéäàë, - Òýìöëèéí àðãà õýðýãñëèéí ñîíãîëò, øèíæ òºëºâ - Íèéãìèéí àíãè, á¿ëãèéí ýðõ àøãèéã èëýðõèéëýõ õàíäëàãà, - Óëñ òºðèéí òîéðîí õ¿ðýýëýë, - Õóâü õ¿íèé çàí ÷àíàð, íî¸í íóðóó - Îëîí ò¿ìíèé äîòîð îëñîí íýð õ¿íä, - ¯éë àæèëëàãààíû ãîë ¿ð ä¿í, íèéãìèéí õºãæèëä íºëººëñºí ýåðýã, ñºðºã ¿ð äàãàâàð çýðãýýñ á¿ðäâýð áîëæ áàéíà. Ãýõäýý òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéã ¿íýëýõäýý òóõàéí íèéãìèéí îþóíëàãèéí (ìåíòàëüíîñòü) òºâøèíä àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé. ªºðººð õýëáýë, XIII çóóíû ¿åèéí òºðèéí ç¿òãýëòíèéã, 1921 îíû þì óó, ýñâýë 1990-ýýä îíû òºðèéí ç¿òãýëòýíòýé àäèëòãàí ¿çýæ, ýä¿ãýý÷èëñýí øààðäëàãà òàâüæ áîëîõã¿é. Òºðèéí 15

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ç¿òãýëòí¿¿äèéã ò¿¿õýí ç¿õëèéí ¿¿äíýýñ áóñ, ò¿¿õýí óõààðàë, ñóðãàìæèéí ¿¿äíýýñ ¿íýëýõ íü ç¿éä íèéöíý. Äýýð äóðüäñàí øàëãóóð, àðãà ç¿éí çàð÷ìûã óäèðäëàãà áîëãîí ìîíãîëûí òºðèéí ç¿òãýëòíèé ò¿¿õýí õýâ øèíæèéã ñóäëàí òîäîðõîéëîõ íü ò¿¿õ îíîë-¿éëäëýãèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ªìíºõ á¿ëýãò ò¿øìýë ¸ñûã èëðýõ õýëáýð òàëààñ íü àâ÷ ¿çñýíèéã õýëýõ õýðýãòýé þì. Òºð ¸ñíû ò¿¿õýýñ ¿çýõýä, ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòíèé ò¿¿õýí õýâ øèíæ òºëºâøñºí ¿éë ÿâäëûã äàðààõ áàéäëààð àíãèëæ áîëîõ þì. ¯¿íä: Íýã. Òºð òºñòýé èíñòèòóò, òºð ¸ñ á¿ðýëäýõ ÿâöàä ¿¿ññýí íî¸ëîõ ÿçãóóðòíû àíõäàã÷ õýâ øèíæ: Ìîíãîë íóòàãò òºð òºñòýé èíñòèòóò, óëìààð òºð ¿¿ñýí òîãòîõ ¿åä àéìãóóäûí õîëáîîíû óäèðäàã÷äàä øàäàðëàí ç¿òãýæ, ýð ÷àäàë, ýðäýì óõààí, àâõààëæ ñàìáàà, àìüäðàëûí òóðøëàãà çýðãýýðýý òîâîéí ãàðñàí õ¿ì¿¿ñ áóþó öýðãèéí àðä÷èëëûíõàí òºðèéí óäèðäëàãà, òºðèéí àëáàíû àíõíû ýõ ¿¿ñãýâýðèéã òàâüæ, òýä íàð ¿éë àæèëëàãààíûõàà ÿâöàä òºðèéí ò¿øìýë ¸ñíû øèíæ, äýã æóðàì, õýì õýìæýýã àëõàì àëõìààð á¿ðä¿¿ëæýý. ×óõàì ýíý ¿åýñ ë òºðèéí àëáà, ò¿¿íä ç¿òãýãñäèéí ýðõ ÿìáà, ¿¿ðýã õàðèóöëàãûí ¿ð õºâðºë áèé áîëæ, õóóëü÷ëàãäàæ ýõýëñýí íü ëàâòàé. Ýðòíèé óëñóóäûí ¿åä õààíò òºðèéí ò¿øìýë ìàÿãèéí õýâ øèíæ çàðèì òàëààð á¿ðýëäýæ ýõýëñýí áîëîâ÷, òºãñ áóñ, òºëºâøëèéí øàòàíäàà áàéâ. Õàðèí VI-ÕII çóóíû ìîíãîëûí õàíëèã, àéìãóóäàä òºðèéí áàéíãûí àëáà ýõëýëèéí òºäèé áºãººä çºâõºí òàëûí ÿçãóóðòíóóä ýðõ ÿìáà, ñ¿ð õ¿÷, ñóó çàëèàðàà áóñäûã ýðõøýýëäýý îðóóëàí çàõèð÷ áàéëàà. Ýðòíèé óëñóóäàä òºðèéí ò¿øýý íàðûí äýýä õýñýãò (ýëèò) óãñàà çàëãàìæëàõ ¸ñ òîãòîæ, ãîë òºëºâ àõìàä íü çàëóóãàà òºð ¸ñîíä äàãàëäóóëàí ñóðãàõ ìàÿãààð òºðèéí õýðýãò ç¿òãýãñäèéã áýëòãýæ áàéæýý. Òýäíèé äîòðîîñ îíö ãàðàìãàé íü òºðèéí òóëõòàé ç¿òãýëòíèé çèíäààíä õ¿ð÷ òºëºâøèí, Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä áàëàðøã¿é óë ìºðºº ¿ëäýýñýí á¿ëãýý. Íî¸ëîõ ÿçãóóðòíû àíõäàã÷ õýâ øèíæèéã á¿ðä¿¿ëñýí òºðèéí ò¿øýý íàðûí äîòðîîñ Õ¿íí¿ãèéí Ìàîäóíü øàíüþé, Õàìàã Ìîíãîëûí Õàáóë õàí, Òýì¿æèí, Æàìóõà, Õýðýýäèéí Òîîðèë õàí çýðãèéã îíöëîí äóðüäàæ áîëîõ þì. Ìàîäóíü (Ìîäóí) (ÌÝª 234-174) áîë Òºâ áîëîí Äîðíîä Àçèéí ò¿¿õýíä àíõíû òºð óëñûã ýìõëýí áàéãóóëæ, ò¿¿íèé ¿¿òãýñýí ¿éë õýðýã íü 300 îð÷èì æèë Õ¿íí¿ã èõ ã¿ðíèé çèíäààíä õ¿ðòýë îðøèí òîãòíîõîä õ¿ðãýñýí þì. Ìàîäóíü ñàéí õààí ººðèéíõºº ¿åýñ çóó ãàðóé æèëèéí ºìíº ãóðâàí òèâèéã äàìíàñàí óëñóóäûã áàéëäàí äàãóóëñàí Ñóëüõàðíàé (Ìàêåäîíû Àëåêñàíäð)òàé ýí çýðýãöýõ¿éö òîì ã¿ðíèéã áàéãóóëæ, áàðóóí òàëààðàà ò¿¿íèé èõ ã¿ðíèé äîðíîä õÿçãààðòàé õèëýý òóëãàñàí íü ò¿ãæèãäìýë áàéäëààñ ãàðñàí òîì àëõàì 16

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áàéâ. (3.98) Òýðáýýð “Ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ” ãýñýí õàòóó çàð÷ìûã, ìîíãîëûí òºð ¸ñíû ñýòãýëãýýíä îðóóëñàí þì. Ìîäóí øàíüþéãèéí ¿åýñ ìîíãîë÷óóä òºðèéí òýðã¿¿íýý “×ýíëè ãóòó” (Òýíãýðèéí õ¿¿) ãýæ “õààí áîë òºð”, “òºð áîë õààí” õýìýýí òºð ø¿òýõ ¿çýë áèé áîëñîí áàéíà. Òýð öàãààñ óëààí çàëààò ìîíãîë õ¿í “Òºðèéí ìèíü ñ¿ëä ºðøºº” ãýæ íýã àìüñãààíäàà áàãòààí çàëáèð÷, òºðäºº íýã ìýõýñõèéæ, òîòãîíäîî íýã áºõèñõèéæ èðñýí á¿ëãýý. Õàìàã Ìîíãîëûí õàí Õàáóë (1084-?) áîë Áîäîí÷àðûí íàéìäóãààð ¿åèéí à÷ þì. Òýðáýýð Òóìáèíàé ñýöýíèé óóãàí õºâã¿¿í, õàð áàãààñàà Îíîí ìºðíèé óñàíä øóìáàæ ºññºíèé õóâüä á¿òýí õîíèíû ìàõ èäýæ äóóñòàë óñàí äîð áàéæ ÷àääàã áàéñàí ãýíý. Ò¿¿íèé õààí÷ëàëûí ¿åä Õàìàã Ìîíãîë ºìíºä õ¿÷èðõýã õºðø Àëòàí óëñòàéãàà à÷ òà÷ ¿çýëöýæ, ýí çýðýãöýõ¿éö áîëæ èðæýý. Òýðáýýð ñ¿ðëýã òîì áèåòýé, ÷èéðýã óõààëàã, åð áóñûí áààòàðëàã ýð áàéñàí òóõàé ò¿¿õ ñóðâàëæèä òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí áàéíà. Ýä¿ãýýãýýñ 880 øàõàì æèëèéí òýðòýý Õàáóë õàí ÿçãóóðûí ìîíãîë÷óóäûí òºð ¸ñûã äàõèí ñýðãýýñýí íü Òºâ Àçèéí óëñ òºðèéí àìüäðàëä ÷óõàë ¿éë ÿâäàë áîëæ, öààøäàà Õàìàã Ìîíãîëûã òîéðîí áóñàä àéìàã, õàíëèãóóä íýãäýõ ýõ ñóóðèéã òàâüæ ºãñºí þì. Õîæèì Õàìàã Ìîíãîëûí õàíëèã õýñýã ñóëàðñíû äàðàà Òýì¿æèíèé ¿åä äàõèí ñýðãýæ, ÷èôäîì (Chiefdom) áóþó òîëãîéëîã÷èéí ýçýìøëýýñ òºðèéí ÷àìáàé á¿ðäëèéã áèé áîëãîñîí þì. (Òýì¿æèí áóþó ×èíãèñ õààíû òóõàé äàðààãèéí ç¿éëä òóñãàéëàí ¿çýõ áîëíî). Õàìàã Ìîíãîëûí õàíëèã äàõèí ñýðãýõ ¿åä Òýì¿æèíòýé ýí çýðýãöýí ãàð÷ èðñýí òàëûí ÿçãóóðòíû òîìîîõîí òºëººëºã÷ áîë Æàìóõà þì. Òýðáýýð Òýì¿æèíèé òóõàéä áóÿí, õîðëîëûí àëü àëèíûã ¿éëäýæ áàéñàí áºãººä ò¿¿íèé ãîë ºðñºëäºã÷ áàéñàí. Æàìóõà Òýì¿æèíòýé õàð áàãà íàñíààñàà ¿åðõýí íààäàæ, àíä áîëîëöñîí õèéãýýä Áºðòèéã Ìýðãýä¿¿äýä áóëààãäàí çîâæ áàéõàä òýäíèé ãàðààñ ñàëãàæ ºãñºí, ò¿¿í÷ëýí Âàí õàí, Íàéìàíû Òàÿí õàí íàð ëóãàà õ¿÷èð òóëàëäààí õèéõ ìàø õàðèóöëàãàòàé ¿åä, òýäãýýðèéí áàéð ñóóðü, õ¿÷íèé õàðüöàà, áîäëîãî òºëºâëºãººã ìýäýýëæ, Òîîðèë, Òàÿí íàðûí õýíä íü ÷ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýýã¿éãýýð áàðàõã¿é ýãçýãòýé õ¿íä ¿åä òýäíèéã îðõèí îäîõ çýðãýýð Òýì¿æèíã äýìæèæ ÿâæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý Æàìóõà áàñ Òýì¿æèíèé ýñðýã õýä õýäýí ÷ óäàà (1201,1203) ýâñýë õîëáîî áàéãóóëæ, ººðèéãºº Ã¿ð õààí õýìýýí ºðãºìæèëæ, òºðèéí ýðõèéã ãàðòàà àâàõûã ýðìýëçýæ áàéëàà. Òýðáýýð àéìãóóäûí òýðã¿¿í íàðûí äîòðîîñ îâ ìýõ, îâñãîî ñàìáààãààðàà òîâîéí ãàð÷, ñýöýí õýìýýõ àëäðûã õ¿ðòýæ áàéâ. Æàìóõà òóõàéí ýýäðýýòýé öàã ¿åèéí èõýýõýí çºð÷èëòýé ò¿¿õýí áèå õ¿í áàéñàí á¿ëãýý. 17

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Æàìóõà áîë Òýì¿æèíã Èõ Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëàõàä èðëýæ, õóðöàëæ ºãñºí òºðèéí ç¿òãýëòýí þì. Òàëûí ÿçãóóðòíû áàñ íýã òîìîîõîí òºëººëºã÷ áîë Õýðýýäèéí Òîîðèë õàí þì. Òýðáýýð òýð ¿åèéí ìîíãîë àéìàã, õàíëèãóóäûí äîòðîîñ õàìãèéí õ¿÷èðõýã Õýðýýäèéí õàíëèãèéã òîëãîéëæ, 1196 îíä Àëòàí óëñààñ âàí öîë ºðãºìæëºãäñºí áàéíà. Òýð öàãààñ ò¿¿õýíä Âàí õàí ãýæ òýìäýãëýãäýõ áîëñîí. Òîîðèë õàí Õàìàã Ìîíãîëûí õàíëèãèéã äàõèí ñýðãýýõ õýðýãò Òýì¿æèíä íºìºð íººëºã áîëæ, òýð õî¸ð áèå áèåäýý õàðèëöàí òóñàëæ ÿâæýý. Âàí õàí áîë ìîíãîë àéìàã, õàíëèãóóäûã íýãòãýõ õýðýãò çîõèõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí ç¿òãýëòýí áºãººä çàðèì ñóðâàëæèä òýìäýãëýñýí÷ëýí õ¿íèé ÷àíàð, íî¸í íóðóóãààð òºäèéëºí ñàéíã¿é áàéñàí áîëîëòîé. Õî¸ð. Õààíò òºðèéí ò¿øìýë ìàÿãèéí õýâ øèíæ: Ýíý õýâ øèíæ íü Èõ Ìîíãîë óëñ, óëìààð ýçýíò ã¿ðíèé ¿åä á¿ðýí õýëáýðæèí òîãòîæ, 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàë õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýí õýìýýí õýëæ áîëíî. Ò¿¿õèéí ýë òàâèóõàí õóãàöààíû ¿åèéí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä á¿õýëäýý õààíò òºðèéí ò¿øìýë ìàÿãèéí õýâ øèíæèä õàìààðàõ áîëîâ÷, õààí òºðèéí ñ¿ð õ¿÷, áóñäûí ýðõøýýëä á¿ðýí áîëîí õàãàñ îðñîí çýðãýýñ áîëæ, ººð ººðèéí ºâºðìºö òºðõèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéâ. Òóõàéëáàë, Èõ Ìîíãîë óëñ áîëîí ýçýíò ã¿ðíèé ¿åä à). ×èíãèñ õààíû õºâã¿¿ä, à÷ íàð, àõ ä¿¿, òºðºë òºðºãñäººñ á). Òýì¿æèíèé áàãà, çàëóó íàñíààñ íºõºð, òóðõàã áîëîí ç¿òãýãñäýýñ â). Áàéëäàí äàãóóëëûí ¿åä ìîíãîëûí òàëä õ¿÷ óõààíàà ºãñºí õ¿ì¿¿ñýýñ òóñ òóñ òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòí¿¿ä òîäîð÷ áàéëàà. Òýäíèé äîòðîîñ õààí îð çàëãàñàí õ¿ì¿¿ñèéã ¿ë äóðüäàí, ×èíãèñ õààíû àõìàä õºâã¿¿í Ç¿÷è, óäààõ õºâã¿¿ä Öàãààäàé, à÷ õ¿¿ Áàò, ºðãºæ àâñàí ä¿¿ Øèõèõóòóã, èòãýëò íºõºð Ìóõóëàé, Çýâ, ×èíãàé ÷èíñàí, ìîíãîëûí òºðä õ¿÷ýý ºã÷ ç¿òãýñýí êèäàí ãàðàëòàé Åëþé-×óöàé çýðýã îëîí àðâàí ç¿òãýëòýíã íýðëýæ áîëíî. Ýíý ¿åèéí òºðèéí íýðòýé ç¿òãýëòí¿¿äèéí äîòîð ×èíãèñ õààíû õºâã¿¿ä, à÷ íàð òîìîîõîí áàéð ýçýëíý. Òóõàéëáàë, ×èíãèñ õààíû óóãàí õ¿¿ Ç¿÷è (1182-1227) áîë Àëòàí óëñ, Õîðåçì çýðãèéã äàéëàõ õýðýãò öýðãèéí ãàðàìãàé æàíæèí áîëîõîî õàðóóëæ, óëìààð Àëòàí îðäíû óëñûã ¿íäýñëýñýí á¿ëãýý. Ç¿÷è ìýðãýäýä îëçëîãäñîí ¿åä ýõèéíõýý õýâëèéä áàéñàí áºãººä ×èíãèñ õààí ò¿¿íèéã ÿìàãò àõìàä õ¿¿ãèéí ¸ñîîð ¿çýæ, èòãýë ºã÷ áàéñàí áèëýý. Õî¸ð äàõü õºâã¿¿í Öàãààäàé (1183-1242) øóëóóí øóäàðãà, ýðýëõýã çîðèãòîé öýðãèéí æàíæèí áàéñàí áîëîâ÷, õýðöãèé äîãøèí, äóðààðàà ãýæ ò¿¿õýíä òýìäýãëýãäæýý. ×èíãèñ õ¿¿ Öàãààäàéä õóóëü çàðëèãèéã õÿíàí õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã òóñãàéëàí îëãîæ áàéæýý. (4,36) Òýðáýýð Äóíäàä Àçè äàõü Ìîíãîëûí õààíò óëñûã ¿íäýñëýñýí þì. 18

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

×èíãèñ õààíû àõìàä õ¿¿ Ç¿÷èéí õºâã¿¿í Áàò /1208-1256/ áîë öýðýã áîëîí òºð çàñàõ, àðäûã à÷ëàõ ýðäýìä áîëîâñîðñîí òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí áàéæýý. Òýðáýýð öýíõýð Äóíàéãààñ ìîðèî óñëàí, “Ðîìûã ýçýëíý” õýìýýí ñ¿ðä¿¿ëæ áàéñàí õî¸ð äàõü ìîíãîë óäìûí õ¿í þì. Áàò ýöãèéíõýý ¿íäýñëýñýí Àëòàí îðäíû óëñûí õèë õÿçãààðûã ºðãºòãºæ, ºíº óäààí ìàíäàí áàäðàõ ýõ ñóóðèéã òàâüñàí þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà Ã¿þã, Ìºíõ íàðûã õààí øèðýýíä ºðãºìæëºõºä àñàð èõ íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéæýý. Âèëãåëüì Ðóáðóê: “Ýíýõ¿¿ Áàò áîë øóóä çàõèðàãäàõ ýçýí õààíààñ áóñàä òàòàðûí á¿õ íî¸ä òàéæ íàðààñ ¿ëýìæ õ¿÷èðõýã áàéâ” ãýæ òýìäýãëýñýí àæ. Ýë îí öàãèéí õàìààðàëä äóðüäàõã¿é áàéõ àðãàã¿é òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí áîë öýðãèéí íýðò æàíæèí, óëñûí äýýä çàðãà÷, èõ áè÷ãèéí õ¿ì¿¿í, ×èíãèñ õààíû ºðãºæ àâñàí ä¿¿ Øèõèõóòóã (1180-1162) áºëãºº. Øèõèõóòóã 1206 îíä Èõ Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäàõàä óëñûí äýýä çàðãà÷ààð òîìèëîãäæýý. “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîí”-ä “... ×èíãèñ õààí, Øèõèõóòóãò ºã¿¿ëð¿¿í: ”×è ìèíèé çóðãàäóãààð ä¿¿ áèø ¿¿? ªðãºìºë ä¿¿ ÷àìä ººðèéí ä¿¿ íàðûí àäèëààð ºì÷ õóâèéã îëãî¸” ãýæ çàðëèã áîëãîâ. “Ìºíõ òýíãýðèéí èâýýëýýð óëñ ã¿ðíèéã òîõèíóóëæ áàéõàä ÷è, ¿çýõ í¿ä, ñîíñîõ ÷èõ áîëæ ÿâ. Áèäíèé ýõ áà ä¿¿ íàð, õºâã¿¿äýä ýñãèé òóóðãàòíû äîòðîîñ ýçëýõ õóâèéã îëãîæ, õàâòñàí ¿¿äòýíèé äîòðîîñ õàðüÿàëàõ àðäûã õóâààæ ºã. ×èíèé òóøààñàí ¿ãèéã õýí ÷ ººð÷èëæ ¿ë áîëíî” ãýæ çàðëèã áîëãîâ. Áàñ Øèõèõóòóãèéã “Á¿õ óëñûí äîòîðõ õóëãàéã öýýðë¿¿ëæ, õóäëûã ìîõîîæ, ¿õ¿¿ëýõ ¸ñòîéã ¿õ¿¿ëæ, ÿëëàõ ¸ñòîéã ÿëëàæ áàé” ãýæ á¿õ óëñûí äýýä çàðãà÷ (ø¿¿ã÷) áîëãîâ. Áàñ “Íèéò óëñûí ºì÷èéã õóâààæ, çàðãûã øèéòãýæ, ò¿¿íèéãýý õºõ äýâòýðò áè÷èæ äýâòýðëýãò¿í. Íàäòàé çºâëºæ, Øèõèõóòóãèéí øèéòãýýä öàãààí öààñàí äýýð õºõ áè÷èã áè÷èæ äýâòýðëýñíèéã óðãèéí óðàãò õ¿ðòýë ¿¿ðä õýí ÷ á¿¿ ººð÷èëò¿ãýé” ãýæ çàðëèã áîëîâ. Øèõèõóòóã ºã¿¿ëð¿¿í: “Ìèíèé ìýòèéí ºðãºäºë (ºðãºìºë) ä¿¿, õààíû ä¿¿òýé àäèëààð õóâü ºì÷ àâ÷ ÿàæ áîëîõ âý? Õààí ñî¸ðõâîë, áàéøèí ãýðòýé, áàëãàñ õîòûí èðãýäýýñ àâúÿ” ãýæ º÷âºë, “×è ººðºº ýíý õýðãèéã á¿ðòãýæ øèéòãýõ òóë ººðºº ìýäýæ ã¿éöýòãýæ àâ” (5, 167- 168) õýìýýæýý. “Íóóö òîâ÷îî”-íû ýíý ìýäýýíýýñ ¿çâýë, óëñûí äýýä çàðãà÷ Øèõèõóòóã íü: - Õààíä çºâëºí, õààíû íýðèéí ºìíººñ ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãààã ÿâóóëàõ, - Òºðèéí áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí õóóëèàð çºâøººðºãäñºí àøèã ñîíèðõëûã ãýìò õàëäëàãààñ õàìãààëàõ, çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ, - Õààí òºðèéí “¿çýõ í¿ä, ñîíñîõ ÷èõ” áîëæ, óëñ ã¿ðíèéõýý àþóëã¿é áàéäëûã ñàõèí õàìãààëàõ, - Áè÷ìýë õóóëü öààç áîëîâñðóóëæ, õààíààð áàòëóóëàí ìºðäºõ çýðýã ¿¿ðýãòýé áàéæýý. 19

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Óëñûí äýýä çàðãà÷ Øèõèõóòóã Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí äîòîîä, ãàäààä ÷èã áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ, òºð, öààç ýðõýìæèéã áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñýä ÷èí æóðìûã áàðèí ç¿òãýæ, ýçýíò ã¿ðýí äàÿàð áèøðýë õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýæ áàéñàí á¿ëãýý. Èðàíû àëäàðò ò¿¿õ÷ Ðàøèä-Àääèí: “Òýð íàÿí õî¸ð íàñòàéäàà çàðãûã øóäàðãààð ø¿¿æ, ÿëòíóóäàä èõ òóñàëæ ýíýð÷ áàéæýý. Òýð “Àéæ, öîã÷èí õýðýã õ¿ëýýõ õýðýãã¿é” ãýæ íýã áèø óäàà äàâòàí õýëäýã áàéñàí. “Àéëòã¿é ¿íýíýý õýë” ãýæ õýðýãòýí íàðò õýëäýã áàéñàí. Òýð ¿åýñ îäîî õ¿ðòýë Ìîãóëèñòàíä ÷, áóñàä íóòàãò ÷ ò¿¿íèé àðãà, áàðèë, çàð÷ìûã ø¿¿õèéí øèéäâýðèéí ¿íäýñ áîëãîäîã íü çàðãà÷äûí (ø¿¿ã÷äèéí) ìàðãààíààñ òîäîðõîé áàéíà” (6, 61) ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Øèõèõóòóã õóóëèéã äýýäëýí, øóäàðãà, ýíýðýíã¿é çàð÷èì áàðèìòëàæ, ø¿¿í òàñëàõ ¿éë àæèëëàãààíäàà ººðèéí ãýñýí àðãà ìàÿã, äýã ñóðãóóëèéã áèé áîëãîæýý. Ýíý äýã ñóðãóóëèàð Ìîíãîë áîëîí á¿õ îðíû çàðãà÷ /ø¿¿ã÷/ íàð àæèëëàæ áàéæýý. Øèõèõóòóã Ìºíõ õààíû ¿åèéí íýðò ø¿¿ã÷ Ìºíõñàð íî¸í, Õóáèëàé õààíû ¿åèéí ø¿¿ã÷ Áàéæó, ò¿¿í÷ëýí îëîí õÿòàä ò¿øìýäèéã ººðèéí ãàðààð ñóðãàí áýëòãýñýí àæ. Øèõèõóòóã Ìîíãîë òºðèéí õóóëü öààç, ò¿¿õèéí îëîí áàðèìò áè÷ãèéã çîõèîí áîëîâñðóóëñàí èõ áè÷ãèéí õ¿í áàéñàí áîëîëòîé. “Íóóö òîâ÷îîí”-û ìýäýýíýýñ ¿çýõýä, Øèõèõóòóã “Èõ çàñàã” õóóëèéã àíõëàí áîëîâñðóóëàõàä òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí íü ìàðãààíã¿é þì. Ò¿¿íýýñ èë¿¿ ãýõýýñ äóòàõààðã¿é Ìîíãîë òºðèéí òºëºº óõààíàà ø¿¿æ, íàñûã çàðñàí òîì ç¿òãýëòýí áîë Ìóõóëàé /1170-1223/ þì. Òýðáýýð õàð áàãà íàñíààñàà ×èíãèñ õààíòàé íºõºðëºæ, ýðèéí öýýíä õ¿ðýõýä îëíîîñ îíöãîé îþóí òîä, áèå áÿëäàðûí õóâüä àðñëàíãèéí öýýæòýé, çààíû õ¿÷òýé, õàðâàõ íàìíàõäàà ìýðãýí áààòàð çîðèãòîé òºðèéí õàð õ¿í áîëîí ºñ÷ýý. Òýð öàãààñ õîéø Èõ õààíû çàðëèãèéã äàãàí Ìîíãîë óëñûí õèëèéã òýëæ ºðãºæ¿¿ëýõ ¿éëñýä ãàðàìãàé õ¿÷èí ç¿òãýæýý. Ç¿ð÷èäèéí Àëòàí óëñûã ýðõýíäýý îðóóëàõàä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèé òóõàéä Õîéä Õÿòàäûã çàõèðñàí èõ íî¸í áîëñîí. Åð íü òýðáýýð Ãî âàí áóþó óëñûí âàí, ººðººð õýëáýë, õààíû òýðã¿¿í øàäàð ñàéäûí òóøààëä àæèëëàæ áàéñàí þì. Çýâ (?-1255) áîë ×èíãèñ õààí Õ¿éòýí õýìýýõ ãàçàð Òàé÷óóäòàé áàéëäàæ áàéõàä õ¿ç¿¿íèé òóñ ãàçàð øàðõäóóëñàí ñºðãºëäºã÷ òàëûí áààòàð á¿ëãýý. ¯¿íèéãýý Çýâ áóþó Çóðãààäàé íóóëã¿é õýëæ, õààíû äýðãýä çýâ ìýò õàìãààëæ ÿâàõ ºíäºð èòãýë íàéäâàðûã õ¿ëýýæýý. Çýâ áîë ×èíãèñ õààíû ñóó áèëýãò æàíæíóóäûí äîòðîîñ äýýã¿¿ð áàéð ýçëýýä çîãñîõã¿é, ºðíº ç¿ã àÿëñàí Áàò õààíû èõ öýðýã, äîðíî ç¿ãò àÿëñàí ªãýäýé, Ìºíõ õààíû öýðãèéã õîøóó÷ëàí ÿâæ áàéãààä íàñàí ººä áîëñîí þì. 20

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

×èíãàé ÷èíñàí íü ×èíãèñ, ªãýäýé, Ã¿þã ãóðâàí õààíû ¿åä øàäàð ñàéä áàéæ, ìîíãîëûí òºðèéí ¿éë õýðýãò 50 øàõàì æèë õ¿÷èí ç¿òãýæýý. ªãýäýé õààíûã òààëàë òºãññºíèé äàðàà Äºðãºíý õàòàí ò¿¿íèéã àëáàí òóøààëààñ õàëñàí òºäèéã¿é, òºðèéí ýñðýã ãýìò õýðýãòýí áîëãîí öààçëàõûã ñàíààðõàæ áàéâ. Õàðèí Ã¿þã õààí ×èíãàé ÷èíñàíã äàõèí óðüä ºìíºõ àëáàí òóøààëä íü òîìèëñîí ò¿¿õòýé. 1215 îíä Ìîíãîëûí èõ öýðýã Æ¿íä¿ õîòûã ýçëýí àâàõ ¿åýð ×èíãèñ õààí Êèäàí ãàðàëòàé ýðäýìò ò¿øìýë Åëþé-×óöàéòàé òàíèëöñàí áàéíà. Òýðáýýð òýð öàãààñ õîéø ìîíãîë òºðèéí òºëºº íàñàí îãøèòëîî ÷èí ¿íýí÷ýýð õ¿÷èí ç¿òãýæ, “ìîðèí äýýð áàéãóóëñàí óëñ”-ûã ýíý öàãò èëáýí òîõèíóóëàõ õýðýãò ¿ëýìæ ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Åëþé-×óöàé: “òºðèéã Êóíçûí ñóðãààëèàð, ñýòãýëèéã Á¿ääèéí ñóðãààëààð æîëîîäîí çàõèðàõ ¸ñòîé” (7,14) ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ýíý ¿åä íî¸ä ÿçãóóðòíû õ¿¿õäèéã áè÷èã ¿ñýã, òºð çàñàõ ýðäýìä ñóðãàæ áàéæýý. Íºãºº òàëààð îðäíû ñóðãàëòààð óãñàà çàëãàìæëàõ õààí, íî¸ä ÿçãóóðòíû ¿ð õ¿¿õäèéã áàãààñ íü áýëòãýæ áàéâ. Òóõàéëáàë, Èõ õààíû çàðëèãààð òóñãàéëàí ñóðàëöàæ, äîðíî äàõèíû áîëîâñðîëûã èõýä ýçýìøñýí õ¿í áîë Õóáèëàé þì. /Õóáèëàé õààí, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷äûí òàëààð äàðààãèéí ç¿éëä ºã¿¿ëýõ áîëíî/. Ìîíãîëûí Þàí óëñ áóþó Õóáèëàé õààíû ¿åýñ ìîíãîëûí òºð ¸ñíû õºãæèëä õîñ ¸ñ ã¿íçãèé íýâòýðñíèé óëìààñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé ä¿ð òºðõºä òåîêðàò øèíæ äàâàìãàéëàõ ìàÿãòàé áîëæ èðæýý. Ýíý ¿åèéí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä ýðäýì íîìûã ýðõýìëýæ, ìýäýëòýé áàéõûí òóëä ìýäëýãòýé áàéõ ¸ñòîé ãýñýí çàð÷èì áàðèìòëàí ýçýíò òºðäºº ç¿òãýæ áàéâ. Ýíý ¿åä òºð çàñàõ ýðäýìä ñóðãàõ ñóðãàëòûí á¿õýë á¿òýí òîãòîëöîî áèé áîëæýý. Óëñ òºðèéí áóòðàëûí ¿åèéí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí èõ çîíõè íü áèå äààõ, òîëãîé ºíäèéëãºõèéã ñàíààðõàí, óëñ òºðèéí òîäîðõîé á¿ëýãëýë á¿ðä¿¿ëýõèéã ýðìýëçýõ áîëñîí íü óëñ îðíû àþóëã¿é áàéäàë, ¿íäýñíèé ýâ íýãäýëä òààã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëæýý. Ãýõäýý Ìîíãîëûí Èõ õààäûí äîòðîîñ Áàòìºíõ äàÿí õààí /1464-1510/, Ò¿ìýí çàñàãò õààí /1558-1593/, Ç¿¿í ãàðûí õàí øèðýýíä ñóóñàí õ¿ì¿¿ñýýñ Ýðäýíýáààòàð õóíòàéæ, Ãàëäàí áîøãîò /1644-1697/, òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí äîòðîîñ Ìàíäóõàé ñýöýí õàòàí, Àëòàí õàí /1507-1582/, Õóòàãòàé ñýöýí õóí òàéæ, Àáàòàé ñàéí õàí Ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæ, Ñýöýí õàí Øîëîé, ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð /1635-1723/ çýðýã ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ã¿í óë ìºðºº ¿ëäýýñýí ç¿òãýëòýí¿¿ä òºðæ ãàðñàí þì. Áàòìºíõ 1470 îíä Ìîíãîëûí õààí øèðýýíä ñóóæ “àìü íü áàò, òºð íü ìºíõ, ÿâäàë ¸ñîí íü ñàéí äàÿí á¿ãäèéí ýçýí áîëòóãàé” õýìýýí áýëãýäýæ, 21

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Äàÿí õààí öîë ºðãºìæëºãäºæ, èõ õàòàí Ìàíäóõàéí äýìýýð óëñ îðíû òàðõàé áóòàðõàé áàéäëûã òàñëàí çîãñîîæ ÷àäæýý. Ñóðâàëæ áè÷ã¿¿äýä Áàòìºíõ äàÿí õààíû ¿åèéã “ãàð ãàçàð, õºë õºñºð” áàéñàí ¿å ãýæ òýìäýãëýæýý. Òýðáýýð á¿õ ìîíãîëûã 40 îð÷èì æèë íýãòãýí çàõèð÷, òºðèéí òóëõòàé ç¿òãýëòýí áîëîõîî õàðóóëæýý. Äàÿí õààíûã çàëãàìæëàã÷äûí äîòðîîñ Ò¿ìýí /1558-1593/ 30 ãàðóé æèë òºð áàðèõäàà òóñ òóñäàà ñàëàíãèä áàéñàí íî¸äûí ýçýìøëèéí õ¿ðýýã õóìüæ, áàðóóí, ç¿¿í ò¿ìíèéã õàðààíäàà áàéëãàæ áàéâ. Òýðáýýð “Èõ öààç”-ûã ñî¸ðõîí áàòàëæ, á¿õ ò¿ìíèé òºëººëºã÷èä îðîëöñîí íýãäñýí Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëæýý. Èéì ó÷ðààñ ò¿¿õýíä “Ò¿ìýí çàñàãò õààí” õýìýýí àëäàðøæýý. Îéðàäûí Ýðäýíýáààòàð õóíòàéæ ýöýã Õàð Õóë íî¸íû áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààã ÷àäâàðëàã ¿ðãýëæë¿¿ëæ, 1635 îíä Öîðîñûí õààíò óëñûã áàéãóóëñàí áàéíà. Ò¿¿íèé óõààëàã ìýðãýí áîäëîãûí ¿ðýýð Öîðîñûí ãàäààä, äîòîîä óëñ òºðèéí áàéäàë íýëýýä òîãòâîðææýý. Òýðáýýð á¿õ Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã ýðõýìëýæ, 1640 îíû Ìîíãîë-Îéðàäûí ÷óóëãàíûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí á¿ëãýý. Ýðäýíýáààòàð õóíòàéæèéí ¿éë õýðãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýã÷äèéí äîòðîîñ Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä òîìîîõîí áàéð ñóóðü ýçëýõ õ¿í áîë Ãàëäàí áîøãîò õààí /1644-1697/ þì. Òýðáýýð á¿õ Îéðàäûí íóòãèéã ìýäýëäýý îðóóëàí 1676 îíä Ç¿¿í ãàðûí õààíò óëñûã áàéãóóëñàí àæýý. Òýðáýýð Òºâäèéí V Äàëàé ëàìûí äýðãýä íîì ¿çñýí áºãººä ò¿¿íýýñ “áîøãîò” öîë õ¿ðòñýí ãýæ ñóäëàà÷èä ¿çäýã. Ãàëäàí 1640 îíû Ìîíãîë-Îéðàäûí ÷óóëãàíû øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº òóóøòàé òýìöýæ áàéãààä, á¿õ Ìîíãîëûí íýãäëèéã çýâñãèéí õ¿÷ýýð áèé áîëãîíî ãýæ ¿çñýí íü áóðóóãààð ýðãýæ, Õàëõ Ìàíæèä äàãààð îðîõ íýã íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí áèëýý. Õýäèé òèéì áîëîâ÷, Ãàëäàí áîë Ìàíæèéí ò¿ðýìãèéëëèéí ýñðýã óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýæ, Ìîíãîë òºäèéã¿é, Òºâ Àçèéí óëñ òºð, ñî¸ëûí ò¿¿õýíä õóâü íýìðýý îðóóëæ, ººðèéí ã¿íçãèé óë ìºðºº ¿ëäýýñýí ò¿¿õýí õ¿í (8.95) ãýæ ãîëëîõ ñóäëàà÷èä ¿çýæ áàéíà. Àðä îëíû äóíä äîìîã áîëîí ¿ëäñýí òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí ýìýãòýé áîë Ìàíäóõàé ñýöýí õàòàí þì. Òýðáýýð 1470 îíä äîëîîí íàñòàé Áàòìºíõèéã äýìæèí, Ìîíãîëûí õààí øèðýýíä ñóóëãàæ, õóâèéí ýðõ àøãèéã îãîîðîí, ìîíãîë òºðèéí òºëºº ç¿òãýæýý. Òýðáýýð ×èíãèñèéí ø¿òýýí õýìýýõ íàéìàí öàãààí ãýðèéí ºìíº òàíãàðàã ºðãºõäºº: “ªðãºí èõ ¿¿äèéã ÷èíü õºíãºí ãýæ ªíäºð áîñãûã ÷èíü íàðèéí ãýæ 22

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ªíºáàëàä îí (âàí, õºð)-ä ý÷èõ¿ë, Óóðãà ÷èíü óðò Õóéâ ÷èíü àãóó áóé, Íàìàéã óóðãàëæ àâ. ×èíèé ¿ðèéã º÷¿¿õýí ãýæ áàñ÷ àâàõóë ªíºáàëàä îí (âàí, õºð) óóðãàëæ àâ ãýâ. Õàðü á¿ðñýí (ÕÀÒ: á¿ðäñýí õºð) õàí õºâã¿¿í òºðæ Õàí õºâã¿¿í ÷èíü õàëèâ ãýæ Õàð áèåý ìýäýæ ý÷âýýñ Õàà ãóÿà õàíçàëãàñó” (9,260) õýìýýí àíäãàéëæýý. Ìàíäóõàé ñýöýí õàòàí á¿õ Ìîíãîëûí ýâ íýãäëèéã õàíãàõ õýðýãò òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Óëñ òºðèéí áóòðàëûí ¿åä Áàðóóí ò¿ìíèé çîíõèëîã÷ Àëòàí /1502-1582/ ýðñ õ¿÷èðõýãæñýí þì. Òýðáýýð èõ õààíä ¸ñ òºäèé çàõèðàãäàí, ãàçàð íóòãàà òýëýí ºðãºòãºæ, öààç õóóëü ãàðãàí, ºìíºä õºðø Ìèí óëñòàé à÷ òà÷ ¿çýëöýæ, óëìààð Ìîíãîë ò¿ìíèéã áóðõíû øàøèíä îðóóëàõàä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Èéì ó÷ðààñ Ò¿ìýäèéí Àëòàí õàí õýìýýí àëäàðøñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí áàðóóí ò¿ìíèé Õóòóãòàé ñýöýí õóíòàéæ /1540-1586/ òºð çàñàõ, öààç ýðõýìæ áîëîâñðóóëàõ õýðýãò õè÷ýýíã¿éëýí õ¿÷èí ç¿òãýæ áàéñàí þì. Ò¿¿íèéã “ºíãºðñíèéã õººæ, èðýýä¿éã óãòàí ìýäýõ ñýöýí” õýìýýí ò¿¿õýíä òýìäýãëýæýý. Õóòàãòàé ñýöýí õóíòàéæ áàðóóí ò¿ìíèéã ò¿âøèòãýõ õýðýãò öýðýã çàõèðàí îðîëöîæ, Àëòàí õàí, Äàëàé ëàì íàðûí äààëãàâðààð øàøíû öààç çîõèîæýý. Ò¿øýýò õàí Ãîìáîäîðæ, Ñýöýí õàí Øîëîé íàð ªìíºä Ìîíãîë Ìàíæèä ýçëýãäñýíèé äàðàà äèïëîìàò àðãààð òýäíèéã àÿ ýåýð áàðüæ òîãòîîõ äèïëîìàò áîäëîãî ÿâóóëæ áàéâ. Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí íàð òºðèéí áîäëîãûã äîòîðëîñîí, ýåâýðã¿¿ çººëºí, õàøèð ç¿òãýëòí¿¿ä áàéñàí á¿ëãýý. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð áîë øàøèí íîì, óðëàã ñî¸ëûí òºäèéã¿é, óëñ òºðèéí áîäëîãûí äàëä óòãûã ã¿í óõààðäàã, òýð ñàíààãàà áóéëóóëàí òºëæ¿¿ëæ ÷àääàã òîìîîõîí ç¿òãýëòýí áàéëàà. Òýðáýýð òóñ îðîíä áóðõíû øàøíûã íî¸ëîõ øàøèí áîëãîõ çàìààð Õàëõûã ¿çýë ñàíàà, óëñ òºðèéí õóâüä íýãäìýë áàéëãàõàä áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàð áîë 1. Ìîíãîë îðîíä áóðõíû øàøíû øàðûí óðñãàëûã ¿íäýñëýí õºãæººæ, Áàðóóí õ¿ðýý, Èõ õ¿ðýý, Ç¿¿í õ¿ðýý çýðýã ñ¿ì õèéäèéã óäèðäàí áàéãóóëñàí. 23

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

2. Äýëõèéí ñîíãîäîã óðëàãèéí á¿òýýëä ç¿é ¸ñîîð òîîöîãäîõ äàâòàãäàøã¿é íàðèéí óð õèéöòýé Î÷èðäàðà áóðõàí, õîðèí íýãýí Äàðà-Ýõ áóðõàí, ÿçãóóðûí òàâàí áóðõàí çýðãèéã óðëàí á¿òýýñýí. 3. Òóñãààð òîãòíîëûí ã¿í áýëãýäëèéã èëýðõèéëñýí “Ñî¸ìáî” ¿ñýã, ýå ýâ, ã¿í óõààíû áîäðîë, áÿñàëãàëûã àãóóëñàí “Æèíëàâ÷îãçîë”, “Ìààíèéí ä¿âòàâ ñàâìî” çýðýã çîõèîëóóä á¿òýýí òóóðâèñàí. 4. Ìîíãîë çóðãèéí äýã ñóðãóóëèéã ¿íäýñëýñýí. 5. Õàðèéí ò¿ðýìãèéëýë í¿¿ðëýí èðñýí ¿åä øàøèí íîìûí äîð ýåëýëäýí íýãäýæ, íàéðòàé ñàéõàí õàðèëöààòàé áàéõûã íîìëîí, òºðèéí õîñ ¸ñíû óëàìæëàëûã Ìîíãîë õààäûí áîäëîãîä øèíãýýí áóéëóóëàõûã ýðìýëçýí õè÷ýýæ áàéñàí Ìîíãîë äàõü øàøèí ñî¸ëûí ñýðãýí ìàíäëûí ãîë òºëººëºã÷, íýðò ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýã÷ áàéñàí á¿ëãýý. Çàðèì ñóäëàà÷èä ò¿¿íèéã Õàëõûã Ìàíæèä äàãààð îðîõîä òîìîîõîí íºëºº ¿ç¿¿ëñýí õýìýýí çýìëýæ èðýâ. Ýíý òóõàéä äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Õ¿ðýëáààòàð: “... ªíäºð ãýãýýí Ìàíæ ýçíèé òºð, øàøíû ñóíäëàà ìîðèíû ºðººëòýé í¿¿äëèéí õºëººñ óëñ ãýðýýí í¿¿ëãýæ, Òºâä áàãø íàðûíõàà Ìàíæèéí áîäëîãûí “áýðñýíä øàõóóëæ” íýãèéã àâ÷ ¿ëäýõäýý íºãººã õàÿæ ºãñºí í¿¿äëèéã õîæèæ, Ãàëäàíû äàëàéñàí èëäíèé àëäàà îíîîã íîìûí óõààíààð òýãøèëæ, Ìîíãîëûã òºäèéã¿é, Òºâäèéã õàìãààëæ, “ãóðâàí í¿¿äýë õîæèæ” í¿¿ñýí þì. Òèéíõ¿¿ ìàíæ íàð Òºâä, Ìîíãîëûã õàãàñ ¿ìõýæ áàéõ òýð õîéãóóð, ýçëýãäñýí Õÿòàäûí èõ ã¿ðíèé áîäëîãî Ìàíæèéã õýä¿éí àð áºãñíººñ íü á¿ðýí ¿ìõýæ ýõëýýä áàéñíûã òýä ººðñäººí ÷ áàñ ýñ ìýäæýý. Ýíý á¿õýí áîë ªíäºð ãýãýýíèé òóõàéä ºíãºðñºí ò¿¿õèéí ¿íýëãýýã îãò ººðººð ýðãýí õàðæ, ìºøãºí øèíæëýõ áîëîìæ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà” (10,38-39) ãýñýí îí÷òîé ä¿ãíýëò ºãñºí áàéíà. Íèéò Ìîíãîëä Ìàíæ íàð íî¸ðõñîí ýõíèé ¿åä õàðèéí ýðõøýýëýýñ ãàðàõûí òºëºº àìü îãîîðîí òýìöýæ áàéñàí Îéðàäûí Àìàðñàíàà, Õîòãîéäûí ×èíã¿íæàâ íàð áîë óëñ Ìîíãîëîîí ãýñýí óëñ òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòí¿¿ä áàéëàà. 17551758 îíû òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöëèéã îðîéëîí ìàíëàéëñàí Àìàðñàíàà, ×èíã¿íæàâ íàð áîë ìàíàé ¿íäýñíèé áààòðóóä, ýëãýí õàëóóí ýõ îðîí÷èä þì. Ìàíæèéí ýðõøýýëèéí ¿åä Ìîíãîë íî¸ä, ÿçãóóðòíóóä õàðèéí ýçýí õààíò òºðèéí àëáàíä ç¿òãýæ áàéñàí áîëîâ÷, ÿçãóóð Ìîíãîëîîí ãýñýí íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí àëèâàà àñóóäàëä õàíäàæ, ýåâýðã¿¿ çººëºí, óõààëàã àðãààð ¿íäýñ óãñààãàà õàäãàëàõûã îðîëäîæ áàéñàí íü áàñ öººíã¿é. Òýð ¿åä Ìàíæ íàð ìîíãîë÷óóäûã ýðõøýýëäýý áàðüæ áàéõûí òóëä òºðèéí àëáà, ò¿øìýë ¸ñíû íàðèéí òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëæ, ò¿¿íäýý çîõèöñîí åðºíõèé ýðäýì, 24

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

òºðèéí õýðýã õºòëºõ àðãà ä¿é, õÿòàä õýë çààäàã ñóðãàëòûí ºâºðìºö õýëáýðèéã áèé áîëãîñîí áàéíà. ÕIÕ çóóíû ýöýñ ÕÕ çóóíû ýõ áîëîõîä Ìàíæèéí òºðèéí àëáà çàëãóóëæ áàéñàí äýâøèëòýò ¿çýëòýé ìîíãîë íî¸ä ÿçãóóðòíóóäûí ä¿ð òºðõ íèéãýì, óëñ òºðèéí òºëºâøèëòºä òàëûí ÿçãóóðòíû çîðèìîã äàé÷èí áàéäàë, õààí òºðèéí ò¿øìýë ¸ñíû ýðõýìñýã øèíæ õîñëîí èëýð÷, òýä óëñ ¿íäýñíèéõýý òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäëûí òºëºº óõààíàà óóäàëæ, àìü áèåý îãîîðîí ç¿òãýæ áàéñàí þì. Ýíý ¿åèéí ãîë òºëººëºã÷èä íü: ×èí âàí Ì.Õàíääîðæ (1869-1915), Äà ëàì Ã.Öýðýí÷èìýä (1872-1814), Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãò (1870-1924), Ò¿øýý ã¿í Ã.×àãäàðæàâ (1870-1915), Ñàéí íî¸í õàí Ò.Íàìíàíñ¿ðýí (1878-1918) çýðýã ç¿òãýëòí¿¿ä á¿ëãýý. Óëñ ¿íäñýý ÷ºëººëºõ ¿éë õýðýã, ìîíãîë òºðèéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä ÷èí âàí Õàíääîðæ äàé÷èí çîðèìîã áàéäàë, ñýòãýëèéí õàòàìæ, óõààëàã ÷àíàðààðàà òîìîîõîí íºëºº ¿ç¿¿ëæ, íýãýí ãàäíû õ¿íèé áè÷ñýí÷ëýí, òóõàéí ¿åäýý “îëíû äîòîð Ëè Õóí÷æàí øèã îéëãîãäîæ áàéæýý” (11,70). Áîãä õààí Ì.Õàíääîðæèéã øèíý Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä õýðãèéã ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäûí òóøààëä òîõîîí òîìèëæ, õààí ýçíèé õèøèã õ¿ðòýã÷äèéí õàìãèéí ýõýíä áóñäààñ îíöãîé äýýä çýðãèéí øàãíàë ñî¸ðõîë õ¿ðòýýí “Òóëãàð òºð áàéãóóëàõ õýðýãò îíö õ¿÷èí ç¿òãýæ ÿâñíûã” (12,14) îíöëîí òýìäýãëýæýý. ßëàíãóÿà Õàíä ÷èí âàíä õàíû ÿìáà ýäë¿¿ëæ, Õàëõûí äºðâºí õàíû àäèë íîãîîí æóóç õýðýãë¿¿ëýí, äýýð íü äàâõàð ô¿íë¿¿ íýìæ îëãîñîí íü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëä ãîë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèéã ¿íýëýí ºðãºìæèëñºí õýðýã áàéëàà. ¯¿íèé õàðèóä ÷ óëñ Ìîíãîëîîí ãýñýí ÷èí âàí Õàíääîðæ: “øàøèí òºðèéí òóë ç¿òãýõýä õÿëáàðûã ýðýõã¿é, áýðõýýñ çàéëàõã¿é, ýä¿ãýýãèéí áàéãóóëñàí òºðèéí òóë ýíýõ¿¿ áàòëàí òîãòîîñîí òàíãàðàã ñàõèëãûã í¿äíèé öºöãèé, ç¿ðõíèé òîëüò ìýò õè÷ýýíã¿éëýí õàéðëàíà” (13,1) õýìýýí àíäãàéëæ, àìü áèå õàéðã¿é ç¿òãýæ áàéñàí áèëýý. Öààøèä Õàíä ÷èí âàíãèéí òóõàé òóñãàé á¿ëýã áîëãîí ºã¿¿ëýõ áîëíî. Ìºí òèéì íýãýí ç¿òãýëòýí áîë äà ëàì Öýðýí÷èìýä á¿ëãýý. Òýðáýýð ÷èã÷ øóäàðãà, õóðö ñýðãýëýí íýãýí áºãººä óëñ òºðèéí çºí, áèëã¿¿í ÷àíàðààðàà ãîéä òîâîéæ, õàðö ÿçãóóðòàé ìºðòëºº ýçýí õààíû èòãýëèéã îëæ, øèíý òóëãàð òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñýí Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í, Äîòîîä õýðãèéã ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäûí òóøààëä òîõîîí òîìèëîãäîæ áàéñàí þì. Äà ëàì ýíý ¿åèéí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí äîòðîîñ äîòîîä, ãàäààäàä õàìãèéí èõ àíõààðàë òàòàæ ýåðýã, ñºðºã ¿íýëãýýíä îëîíòàà ºðòºæ áàéæýý. ßëàíãóÿà Îðîñûí òàë ò¿¿íèéã ýëäâýýð ãîî÷èëæ áàéñàí áèëýý. Õýäèé òèéì áîëîâ÷, Îðîñûí õýâëýë ìýäýýëëèéíõýí Ã.Öýðýí÷èìýäèéí òóëõ ÷àíàðûã àðãà áóþó õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë, 1913 îíä Îðîñûí “Àëñ äîðíî” ñýòã¿¿ëä: “Õóâèéí 25

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

àìüäðàëûí õóâüä àãëàã äàÿàí÷, áàéãàëèàñ çàÿàñàí òóëõ óõààíòàé, õýíä ÷ óóñàæ õóäàëäàãäàõã¿é, õóâèéí àøèã õîíæîî õàéäàãã¿é, õ¿íä òýð á¿ð èòãýäýãã¿é, õÿíóóð áîëãîîìæòîé... Äà ëàì... îð÷èí ¿åèéí ìîíãîëûí óõààëàã, íýðä ãàðñàí ç¿òãýëòíèé íýã ìºí íü ÷ ãàðöààã¿é” (14,15) õýìýýí áè÷èæ áàéëàà. Ñàéõü ç¿òãýëòíèé òóõàé òóñãàé á¿ëýã áîëãîí ºã¿¿ëýõ áîëíî. Ã.×àãäàðæàâ (1870-ààä îíîîñ 1915 îí) 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé óäèðäàã÷äûí íýã áºãººä 1911 îíû ÕI ñàðä áàéãóóëàãäñàí “Õàëõûí õ¿ðýýíèé á¿ãä õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàð”-ûã òîëãîéëæ áàéâ. ¯íäýñíèé õóâüñãàëûí äàðàà òýðáýýð Ñàíãèéí õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäààð òîìèëîãäîæ, øèíý òóëãàð óëñûíõàà ñàí õºìðºãèéã àðèâæóóëàõ òàëààð õ¿÷èí ç¿òãýæ áàéëàà. ×àãäàðæàâûã ºâãºí áè÷ýý÷ Ã.Íàâààííàìæèë: “...ìîíãîë áè÷èãòýé õàøèð òîìîî á¿õèé áºãººä àðä îëîíä õºíãºí çººëºí çàíòàé” (15,187) õýìýýí, Îðîñûí ýðäýìòýí Å.Ì.Äàðåâñêàÿ: “ýð¿¿ë ñàðóóë óõààíòàé, äýâøèëòòýé” (16,57) ãýæ òóñ òóñ ¿íýëæýý. Ò¿¿íèé òóõàé òóñãàé ç¿éë áîëãîí ÿðèõ áîëíî. Ýíä áàñ VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí òóõàé ºã¿¿ëñ¿. Áîãä ãýãýýí íü ÕÕ çóóíû áîñãûã àëõàõàä çºâõºí øàøèí íîìûí áÿñàëãàã÷ èõ ëàìòàí òºäèé áóñ, õîðâîîãèéí ýðýýí áàðààí àìüäðàëä èõýä õóòãàëäàí, óëñ òºðèéí õýðýã ÿâäëûí íààä öààä íàðèéí ó÷ðûã äîòîðëîñîí øàãã¿é òîì ç¿òãýëòýí áîëñîí áàéâ. Òýðáýýð íýã òàëààñ, ýðòíèé ò¿¿õò ýíý íóòàãò õàð íÿëõààñàà èðæ ñóóðüøèí, õ¿í àðäûí àõóé, çàíøèëä óóñàæ, Ìîíãîëûã ººðèéí òºðºëõ ýõ îðîí ìýò ¿çýõ áîëñîí, íºãºº òàëààñ, øàðûí øàøíû òîëãîéëîã÷èéí õóâüä àðä îëíû îþóí ñàíààã óëàì á¿ð ýçýìäýæ áàéãààãàà ã¿íçãèé ìýäýð÷, ìîíãîëûí íèéãýìä òóõàéí ¿åä áîëîí öààøèä ýçëýõ áàéð ñóóðèà íàðèéí òîîöñîíû ¿íäñýí äýýð ìàíæèéí ýñðýã ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýëä îðîéëîí îðîëöñîí þì. Ìºí Áîãä ãýãýýí áèëýã ýðäýìä áàãààñ ¿ëýìæ áîëîâñîð÷, àëèâààä óóæèì òàëáèó, äààöòàé õàíäàõ áîëñíîîð ìîíãîëûí íºëºº á¿õèé íî¸ä, ÿçãóóðòíû áèøðýë õ¿íäýòãýëèéã õ¿ëýýæ, óëìààð øèíý òóëãàð òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñýí óëñûí ýçýí õààíä ºðãºìæëºãäºõºä õ¿ð÷ýý. Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí òóõàé òóñãàé á¿ëýãò ºã¿¿ëñ¿. Ýíý ¿åèéí òºðèéí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ãîë íèéòëýã øèíæ íü óëñ, ¿íäýñíèéõýý ýðõ àøãèéã óðüòàë áîëãîí, ýë ¿éë õýðãèéí òºëºº áîëîõîîñîî áîëîõã¿éä íü õ¿ðòýë àðãà, óõààí ñèéëæ áàéñàí ÿâäàë þì. ªºðººð õýëáýë, äýýð äóðüäñàí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä õºðø õî¸ð èõ ã¿ðýíòýéãýý óõààëàã, ÷àäâàðëàã “òîãëîñîí”-íû ¿ðýýð òóóðãà òóñãààð áàéäëàà “òîäîðõîé õýìæýý”-ãýýð õàäãàëæ ÷àäñàí þì. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí òýìäýãëýõýä, ºìíºõ ò¿¿õ ñóäëàëä ýíý ¿åèéí ìîíãîëûí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéã Îðîñûí òàëûã áàðèìòëàã÷, ßïîíû òàëûã 26

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áàðèìòëàã÷ ãýõ ìýòýýð ýðñ çààãëàí õóâààæ, ñºðãºëä¿¿ëýõ ÿíçòàé èðñýíèéã ýðãýí õàðàõ öàã áîëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë, ÷èí âàí Õàíääîðæ, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð õîîðîíäîî Îðîñûã äàãàõ óó, ýñâýë ßïîíûã ò¿øèõ ¿¿ ãýäýã àñóóäëààð íîöòîé çºðºëäºæ á¿ëýãëýë áîëîí õóâààãäàæ áàéãààã¿é, õàðèí õàð, øàð á¿ëýã, ÿçãóóð ãàðëûí òóõàéä çºð÷èëäºæ áàéñíûã ñóäàëãàà òîâ òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà. 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íä Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûã òóíõàãëàñíààð òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóäûã òîìèëîõ, äýâø¿¿ëýõ, áóóðóóëàõ øàëãóóðûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîñîí áàéíà. Õóóëü ç¿éëèéí áè÷ãýýñ ¿çýõýä, ò¿øìýäèéã øàëãàõäàà ÷óõàì øàëãàõ (ýðäýì ÷àäàë, ñàõèëãà áàò, àæèë õýðãèéí áàéäàë òºëºâ, íàñ) äºðâºí ç¿éë, ò¿øìýë õ¿íèé ¿ë òýâ÷èõ 8 ç¿éëýýð (õîâäîã, õàðãèñ, çººëºí ¿õýýíö, ÷àäàëã¿é, õè÷ýýíã¿é áóñ, ºâ÷òýé, äîëãèí õàòàí, ýðäýì äîðîé) øàëãàí õýëýëöýæ, äýâø¿¿ëæ áóóðóóëàõ àñóóäëûã øèéäýæ áàéæýý. Ãóðàâ. Õóâüñãàëò àðä÷èëñàí áîëîí ñîöèàëèñò ìàÿãèéí õýâ øèíæ: Èéì øèíæ á¿õèé òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä 1921 îíû õóâüñãàëûí öààøäûí ºðíºëòèéí ÿâöàä õèéñýí ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí áîëîí õóâüñãàëò àðä÷èëñàí ººð÷ëºëò, óëìààð ñîöèàëèñò á¿òýýí áàéãóóëàëòûí æèë¿¿äýä á¿ðýëäýí òºëºâøæýý. 1921 îíîîñ 1980-ààä îí õ¿ðòýëõ Ìîíãîëûí òºðèéí ç¿òãýëòíèé íèéòëýã ä¿ð òºðõ íü óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû õýëýýð á¿õýëäýý æîëîîäîã÷, óäèðäàã÷, õýìýýõ óõàãäàõóóíä èë¿¿òýé õàìààð÷ áàéíà. Òýäíèé íèéãìèéí ä¿ð òºðõ, óëñ òºð, ¸ñ ñóðòàõóóíû áàéäàë íü íýëýýä çºð÷èëòýé áîëîâ÷, õýìæýýã¿é ýðõò õààíò ¸ñíû ¿åèéí ñîíãîäîã æîëîîäîã÷ ìàÿãààñ àðàé çººëºð÷, á¿ð çàðèì òîõèîëäîëä îð÷èí ¿åèéí ëèäåðèéí øèíæèéã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð àãóóëæ áàéñíûã òýìäýãëýí õýëæ áîëìîîð áàéíà. Íèéãìèéí ¿éë ÿâö òóí íàðèéí ýýäðýýòýé áàéñíû óëìààñ ýíý ¿åèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéã äàðààõ õî¸ð äýä õýâ øèíæèä õóâààí ¿çýæ áîëîõ þì. ¯¿íä: à). Øèëæèëòèéí ìàÿãèéí çàðèìäàã õýâ øèíæ: (1921-1952) Ýíý ¿åä íýã òàëààñ, ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýë, óëàìæëàëò ò¿øìýë ¸ñûã ñîöèàëèñò ¿çýë ñàíààíû çàðèì äýâøèëòýò ¿ð õºâðºë, àðãà áàðèëòàé õîñëîõ ãýñýí Ñ.Äàíçàí (1885-1924), Ä.Áîäîî (1885-1922), Ä.Ñ¿õáààòàð (1893-1923), Á.Öýðýíäîðæ (1868-1928), À.Àìàð (1886-1941) çýðýã ç¿òãýëòí¿¿ä, íºãºº òàëààñ Êîìèíòåðí, áîëüøåâèêóóäûí íºëºº, øàõàëòààð õýò òóéëøèðñàí êîììóíèñò (îðòîäîêñ êîììóíèñò) áàéð ñóóðèíä õàëüòàðñàí Õ.×îéáàëñàí (1895-1952), Ä.Ëóâñàíøàðàâ (1900-1941) çýðýã õ¿ì¿¿ñ èõýýõýí çºð÷èë òýìöëèéí äóíä ìºð çýðýãöýí àæèëëàæ áàéâ. 27

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ñ.Äàíçàí 1918 îíä áàéãóóëàãäñàí Êîíñóëûí äýíæ äýõ óëñ òºðèéí á¿ëãèéã ¿íäýñëýã÷, ÌÀÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû àíõíû äàðãà áºãººä àðäûí çàñãèéí ýõíèé æèë¿¿äýä Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä, ÌÀÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äàðãààð àæèëëàæ áàéâ. Òýðáýýð ÇÎÓ-òàé íàéðàìäëûí àíõíû ãýðýýã áàéãóóëàëöñàí. Ò¿¿íèé òóõàéä ã¿éëãýý óõààí, ¿çýë áîäîëäîî òóéëáàðòàé ÷àíàð äàâàìãàéëæ, õ¿ì¿¿í òºðºëõòíèé áîëîí ¿íäýñíèé ¿íýò ç¿éëèéã íÿãò õîñëóóëàí, øèíý õóó÷íûã õîëáîã÷ äóíäàæ çàì áîë õýìæýýò öààçàò õààíò çàñàã õýìýýí èòãýæ, ò¿¿íèéã äýëãýð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº õ¿÷èí ç¿òãýæ áàéæ àìü ýðñäñýí þì. Ä.Áîäîî 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëààñ ºìíº Îðîñ Êîíñóëûí äýðãýäýõ îð÷óóëàã÷èéí ñóðãóóëèéí áàãøààð àæèëëàæ áàéñàí áºãººä 1921 îíû IV ñàðààñ Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí äàðãà, 1921 îíû VII ñàðààñ Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéäààð àæèëëàæ áàéñàí þì. Òýðáýýð òóóøòàé ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýëòýí áºãººä õýìæýýò öààçàò õààíò çàñàã áîë õóó÷íààñ øèíý áàéãóóëàëä øèëæèõ çàâñðûí äàìæëàãà øàò ãýæ óõààð÷ áàéâ. Ä.Áîäîî, Ñ.Äàíçàí íàð õýìæýýò öààçàò õààíò çàñãèéã õî¸óëàà çºâøººð÷ áàéñàí áîëîâ÷, àãóóëãûã íü ººð ººðººð ¿çýæ áàéñíû óëìààñ òýäíèé õîîðîíä çºð÷èë ¿¿ññýí. Ýëáýãäîðæ Ðèí÷èíî ýíý çºð÷ëèéã àøèãëàí, òýäíèé õîîðîíä óëàì óëàì á¿ð ÿñ õàÿæ áàéñàí íü 1922 îíä Ä.Áîäîîã “õóâüñãàëûí ýñýðã¿¿” õýìýýí õèëñ õýðãýýð åã¿¿òãýõýä õ¿ðãýæýý. Òýðáýýð áàñ øèíý öàãèéí óðàí çîõèîëûí øàíã òàòàã÷äûí íýã áºãººä ò¿¿íèé “Óÿíãàò ø¿ëýãëýë”, “¯çýìæèò ºã¿¿ëýë” çýðýã á¿òýýëä äîðíî äàõèí, óëàìæëàëò ìîíãîë óðàí çîõèîë, ÿðóó íàéðãèéí ã¿í áîäðîë, ñýõýýí ñýíõð¿¿ëýõ óòãà, ø¿ëýãëýõ, ÿðóó òàíñàã, îí÷òîé ¿ãýýð ñýòãýëèéí óãààñ øàãëàõ ºâºðìºö àðãà áàðèë íýâò øèíãýñýí áàéäãèéã óíøèã÷èä òýð á¿ð ìýäýõã¿é ÿâæ èðñýí áàéíà. Èõ æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð áîë õóâüñãàëûí ºìíº öýðãèéí áàãà äàðãà, ¿ñýã ºðºã÷ çýðýã àëáûã õàøèæ áàéãààä, ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿éë õýðãèéã îðîéëîí ìàíëàéëàã÷äûí íýã áîëñîí þì. Òýðáýýð Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä, öýðãèéí æàíæèí áàéñàí á¿ëãýý. Ò¿¿íèéã ÿàãààä ÷óõàì ÌÀÍ, àðäûí òºðèéã ¿íäýñëýã÷äèéí íýã õýìýýí ¿çäýã þì áý? ãýâýë: 1. Ñ¿õáààòàð óëñ òºðèéí õî¸ð á¿ëýã íýãäýõ ¿åýñ õàìãèéí íºëºº á¿õèé õ¿íèé íýã áîëæ, ÌÀÍ-ûã æèíõýíý ¸ñîîð áàéãóóëñàí 1921 îíû III ñàðûí 3-íû õóðàëäààíûã äàðãàëæ, Íàìûí ìºðèéí õºòºëáºðèéã áàòëàõ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû ãèø¿¿ä, äàðãûã ñîíãîõ àæëûã øóóä ãàðäàí çîõèîí áàéãóóëñàí. 2. 1921 îíû IV ñàðä ãàðãàñàí “Ìîíãîë Àðäûí Ò¿ð Çàñãèéí Ãàçðûí 28

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

äàãàæ àæèëëàõ ä¿ðýì”-ä: “... Çàñãèéí òýðã¿¿ëýã÷äèéí äàðãà íü ýíãèéí öàãò Áîäîî áºãººä áàéëäààíû öàãò Ñ¿õáààòàðò øèëæ¿¿ëýõ òóë öýðýã, áàéëäààíû õýðãèéã æàíæèí ýðõýëì¿é” /17,26/ õýìýýñýí íü Ä.Ñ¿õáààòàð Çàñãèéí ãàçðûã íýëýýä õóãàöààíä òîëãîéëæ áàéñíûã èëòãýíý. Ò¿¿íèé àìüä ñýð¿¿í, èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéñàí 1921-1923 îí íü èõýíõäýý äàéí ñàìóóíòàé ¿å áàéñíûã ò¿¿õ ãýð÷èëíý. 3. Õàìòðàí ç¿òãýñýí íºõºä íü áàðàã á¿ãä àìüä ñýð¿¿í áàéõ ¿åäýý Ä.Ñ¿õáààòàðûã óäèðäàã÷àà õýìýýí õ¿ëýýí çºâøººðñºí þì. Òóõàéëáàë, 1923 îíû II ñàðä Ä.Ñ¿õáààòàðûã íàñàí ººä áîëîõîä ãàðãàñàí “Çàñãèéí ãàçðûí ýìãýíýëèéí áè÷èãò: “... ãàéõàìøèãò ñ¿ð, ÿðóó àëäàð ÷èíü á¿õ äýëõèéä ò¿ãýýìýë àëäàðøñàí áºãººä íºõºð æàíæèí Ñ¿õáààòàð ÷èíèé áèåèéã Ìîíãîë óëñûí òºðä ºíº óäààí áàãàíà ìýò áýõ áàò ò¿øèã òóëãóóð áîëîõ áèç ýý ãýæ ã¿íýý èòãýìæèëñýí áèëýý. Ãýòýë îäîî ñàíàìñàðã¿éãýýð èéíõ¿¿ íàñíààñ íºãöñºíä îëîí ò¿ìýí àðäóóä ¿íýõýýðèéí òóéëààñ ýìãýíýí ãàøóóäàæ áàðøã¿é” ãýýä “Ñ¿õáààòàð ÷èíèé æîëîîäîí óäèðäñàí ñàéí ìºðººð ñààðàëòã¿é äýâøèí ÿâæ, îäîîãèéí á¿õèé àðäûí çàñàãò óëñ òºðèéã óëìààð áàòàòãàí ¿¿ðä áàòëàí õàìãààëæ ÷àäàõ íü ìàãàä áîëîõ ó÷èð, íºõºð æàíæèí Ñ¿õáààòàð ÷èíèé ãàéõàìøèãò ãàâüÿà ç¿òãýëèéã ò¿ìýí ¿åä õ¿ðòýë ò¿ãýýìýë àëäàðøóóëíà” (18,194) õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. Ä.Ñ¿õáààòàð ¿éë àæèëëàãààíäàà õ¿íëýã ÷àíàð, øóäàðãà ñýòãýë, çàð÷èì÷ òºëºâèéã ýðõýìëýí, óëñ îðíîî “òýãø æóðàìò áàÿí õ¿÷èðõýã” (19,37) óëñ áîëãîõûã çîðüæ áàéëàà. Á.Öýðýíäîðæ 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ¿éë õýðýãò ç¿òãýæ, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýä ñàéä, æèíõýíý ñàéäààð àæèëëàæ áàéâ. 1921 îíû õóâüñãàëûí äàðààãààð ìºí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýä ñàéä, æèíõýíý ñàéä, òóñ óëñûí Åðºíõèé ñàéäààð àæèëëàæ áàéæýý. Òýðáýýð àëèâàà àñóóäëûã óëñ ¿íäýñòíèé ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ ýå ýâýýð óõààëàã øèéääýã ç¿òãýëòýí áàéñàí ó÷ðààñ “õè÷ýýíã¿é ñàéä” õýìýýí àëäàðøæýý. Ýíý á¿õíèé ýø ¿íäýñ íü ò¿¿íèé òºðºëõ öºëõ óõààí, ãàäààä ã¿ðíèé óëñ òºðèéí áîäëîãûí áèò¿¿ óòãûã òàéëæ, äàëä ñàíààã òàíüæ ìýäýõ ÷àäâàð, îëîí óëñûí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí ò¿ãýýìýë ìýäëýã, ãàäààä õýëíèé (ìàíæ, òºâä, õÿòàä, îðîñ) ºðãºí áîëîâñðîë, íýãýí æàðíûã áàðàãäòàë òºðä ç¿òãýñýí àðâèí èõ äàäëàãà òóðøëàãà, óãèéí òºâ òºâøèí, ýãýë ÷àíàðò áàéñàí áèëýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ Äóíäàä èðãýí óëñûí ýðõ áàðèã÷èä, òóõàéëáàë Ñþé Ø¿ æàí õýìýýã÷ ò¿¿íèéã “Àð Ìîíãîëûí õºãøèí ÷îíî...” õýìýýí õîðñîí íýðëýý áóé çàà. 29

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ò¿¿íèé õàìòðàí ç¿òãýã÷, òºð áàðèõ ýðäýì óõààíûã ºâëºí çàëãàìæëàã÷ À.Àìàð áîë ìîíãîë òºðèéí òºëºº óõààí ø¿¿æ, íàñûã çàðñàí, ààëü íîìõîí, ñýòãýë çººëºí, ÷èí çîðèã ãàéõàìøèã, ò¿¿õ ãýãýýí, èä õàâ íýâò, ýðäýì ñî¸ëä õè÷ýýíã¿é íÿãò òóëõòàé ç¿òãýëòýí áàéñàí þì. Òýðáýýð àðäûí çàñãèéí æèë¿¿äýä Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä, Àæ àõóéí ÿàìíû ñàéä, Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä, Áàãà õóðëûí äàðãà çýðýã àëáûã 20-èîä æèë õàøààä óëñ òºðèéí õèëñ õýðýãò õýëìýãäñýí á¿ëãýý. 1941 îíû VII ñàðûí 10-íû ºäðèéí ÇÑÁÍÕÓûí Äýýä ø¿¿õèéí õààëòòàé õóðàëäààí äýýð À.Àìàð: “... Áè õýðýãòýí áèø ýý... ÁÍÌÀÓ õýðýâ òóñãààð òîãòíîñîí óëñ þì áîë Çºâëºëòèéí ø¿¿õ ÿàãààä íàìàéã ø¿¿æ áàéãàà þì áý?... Áè Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíäýý õàéðòàé, áè Îðîñûí àðä ò¿ìýíä ýëýãòýé, õàðèí “óëààíòàí”, òýäíèé çàñàãò äóðã¿é... Õýòýýñýý òîì óëñ ¿íäýñòýí áàãà áóóðàé óëñ ¿íäýñòíèéã ò¿ðýìãèéëýí ýçýëæ, óäèðäàã÷äûã íü áàðüæ õîðüäîã. ßã èéì ìàÿãààð ÇÕÓ Ìîíãîë óëñàä õàíäàæ áàéãàà. Ò¿¿íèé òîä æèøýý íü ìèíèé áèå áóþó” (20) õýìýýí º÷æýý. Ò¿¿íèéã õºíäëºíãººñ õàðñàí õýí á¿õýí àõóé öàãèéí ñàëõèíä òîëãîéãîî áºõèéëãºõã¿é ýðõýìñýã îðøèõóéí æèøýý ãýëòýé. Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûí íºãºº õýñýã íü ýõýí ¿åäýý äýýð äóðüäñàí ç¿òãýëòí¿¿äòýé ñàíàà, çîðèëãî íèéëæ áàéãààä, ÿâààíäàà Êîìèíòåðíèé ÿâóóëãà, òóéëøèðñàí êîììóíèñò ¿çëèéí áàë÷èãò ýðãýëò áóöàëòã¿é õàëüòðàí îðñîí þì. Òèéì ç¿òãýëòí¿¿äèéí ãîë òºëººëºã÷ íü Õ.×îéáàëñàí þì. Òýðáýýð àðäûí õóâüñãàëûã ¿¿ñãýí òýðëýñýí “äîëîî”-ãèéí íýã áºãººä õóâüñãàëûí äàðàà äýä æàíæèí, Óëñûí Áàãà õóðëûí äàðãà, Ìàë, òàðèàëàíãèéí ÿàìíû ñàéä çýðýã àæëûã õèéæ áàéâ. 1930-ààä îíû äóíäóóð Äîòîîä ÿàìíû ñàéä, óëìààð öýðãèéí ÿàìíû ñàéä, á¿õ öýðãèéí æàíæèí, Åðºíõèé ñàéäûí I îðëîã÷ áîëæ, èõýýõýí ýðõ ìýäëèéã ãàðòàà òºâëºð¿¿ëñýí áèëýý. Òýðáýýð 1939 îíä Åðºíõèé ñàéä À.Àìàðò õèëñ õýðýã òóëãàí áàðèâ÷èëñíààð Åðºíõèé ñàéäûí àëáàí òóøààëä òîõîîí òîìèëîãäæýý. Ñòàëèí, Áåðèÿ íàðûí Ìîíãîë äàõü ãàð õºë áîëæ, óëñ òºðèéí àéìøèãò õýëìýãä¿¿ëýëò ÿâóóëàõàä Õ.×îéáàëñàíãèéí õàòóó õàõèð, õàðäàìòãàé çàí àâèð òîìîîõîí íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áîëîâ÷, ýöñèéí ýöýñò Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº í¿ãýë, áóÿíûã äýíñëýõ ò¿¿õýí àìàðã¿é õóâü çàÿà ò¿¿íä îíîãäñîí áèëýý. Ä.Ëóâñàíøàðàâ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû óëñ òºðèéí àñóóäàë ýðõýëñýí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àæèëëàæ áàéõäàà Óëñûí áàãà õóðëûí ãèø¿¿íèé õóâüä 1937 îí Õ ñàðä áàéãóóëàãäñàí “Îíöãîé êîìèññ”-ûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðæýý. Òýðáýýð öºâ¿¿í öàãèéí ýë õýð÷èìä íàì, òºðèéí ºíäºð àëáàíàà äýâøèæ, ýðõ òóøààëäàà ýðýìøèí, õ¿íèé ìºñã¿é, áîë÷èìã¿é àâèðëàæ áàéãààä ýöñèéí ýöýñò ººðºº ò¿¿íäýý ºðòñºí çîëã¿é íýãýí áàéëàà. 30

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ò¿¿í÷ëýí òºðºëõèéí ñýðãýëýí óõààíòàé, óëñ òºðèéí çîðèãòîé ÷ ìýäëýã áîëîâñðîë íèìãýíýýñ öàãèéí àÿñààð èéø òèéø õîëáèð÷ áàéñàí Ï.Ãýíäýí ìýòèéí ç¿òãýëòí¿¿ä áàñ áàéñíûã òýìäýãëýí õýëýõ õýðýãòýé þì. Ï.Ãýíäýí Óëñûí Áàãà Õóðëûí äàðãà, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéäûí àëáûã õàøèæ áàéãààä óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëòýä ºðòæýý. Òýðáýýð òóóðãà òóñãààð Ìîíãîë Óëñûíõàà òºëºº È.Â.Ñòàëèíòàé óëñ òºðèéí çîðèã ãàðãàí çºðºëäºæ áàéñàí ò¿¿õýí õ¿í áàéëàà. Ýöýñòýý îðòîäîêñ êîììóíèñò ÷èãëýëèéíõýí ãàäíû õ¿÷íèé øóóä îðîëöîîòîéãîîð óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëò õèéæ, ºðñºëäºã÷äºº íóõ÷èí äàðñàíààð íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë ãàçàð àâ÷ýý. Ýíý ¿åèéí ç¿òãýëòí¿¿ä ãàäíûí íºëºº, øàõàëòûí óëìààñ óëñ îðíû öààøäûí òºëºâ, óëñ òºðèéí ÷èã øóãàìûí àñóóäëààð çºâøèëöºëä õ¿ð÷ ÷àäàëã¿é çºð÷èëäºí òýìöýëäýæ áàéñàí òóë õýâ øèíæèéí õóâüä ýðýýâýð, õóðààâàð, çàðèìäàã áàéäëûã àãóóëæ áàéíà. á). Àâòîðèòàðè ìàÿãèéí õýâ øèíæ: (1952-1990) ªã¿¿ëæ áóé ¿åèéí ýõýíä Ìîíãîëûí íèéãìèéí àìüäðàëä àðä÷èëñàí óóð àìüñãàë íýâòýð÷ ýõëýí, ÇÕÓÊÍ-ûí ÕÕ èõ õóðëûí /1956 îí) ¿çýë ñàíààíû ¿íäñýí äýýð öààøèä óëàì á¿ð èäýâõæñýí áèëýý. Ãýòýë ýíý áàéäàë Þ.Öýäýíáàë ìýòèéí çàðèì óäèðäàõ ç¿òãýëòíèé òààëàëä òºäèéëºí íèéöýýã¿é þì. Èíãýñíýýð Ìîíãîëûí íàì, òºðèéí óäèðäàã÷äûí õîîðîíä çºð÷èë óëàì õóðöäàæ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû 1959 îíû III á¿ãä õóðëààð ìàðêñèñò-ëåíèíèñò îíîëûí ìýäëýãýýð äóëüõàí, “õîöðîãäñîí” õýìýýí Ä.Äàìáà íàðûã íàìûí óäèðäëàãààñ çàéëóóëæýý. Òýðáýýð ñèñòåìòýé áîëîâñðîëã¿é áîëîâ÷, àæëûí òóí ºâºðìºö àðãà áàðèëòàé, îëîí ò¿ìíèé äóíä íýð õ¿íäòýé, ÿìàð íýãýí “èçì”-ä õ¿÷òýé àâòààã¿é, ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýëòýé, ìîíãîë ñýòãýëãýýòýé óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí áàéñàí áàéíà. Àíãëèéí ò¿¿õ÷ Ð.À.Ãåéñëåð: “Äàìáà òóõàéí ¿åäýý êîììóíèñò óëèã äîìîã áîëñîí íîìíîëûí çàðèì ç¿éëòýé íèéëäýãã¿é áàéñàí õ¿í” ãýæ òýìäýãëýæýý. 1960-ààä îíä çàðèì óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñ ñîöèàëèçìûí àðàé àðä÷èëñàí øèíæ á¿õèé, èë¿¿ ¿íäýñíèé í¿¿ð öàðàéòàé çàãâàðûã ýðýëõèéëñýí ñàíàà áîäîë äýâø¿¿ëñýíèéã Íàìûí Òºâ Õîðîîíû õýä õýäýí á¿ãä õóðëààð “¿íäñýðõýã, ¿ã¿éñãýõ ¿çýëòýí”, “íàìûí ýñðýã á¿ëãèéíõýí” õýìýýí íóõ÷èí äàðñàíààð Ìîíãîë îðîíä ãàíöààð çàõèðàõ õ¿íä ñóðòàëò äýãëýì áàòòàé òîãòæýý. Ýíý ¿åýñ íàìûí íýð õ¿íäýä äóëäóéäñàí óäèðäàã÷àà íÿãò òîéðîí õ¿ðýýëæ, ñòàëèí÷ëàãäñàí ñîöèàëèçìûí ¿çýëä èòãýí áèøèðñýí òºðèéí ç¿òãýëòíèé ºâºðìºö øèíæ á¿ðýëäñýí þì. Ãîë òºëººëºã÷èä íü Þ.Öýäýíáàë, ò¿¿íèé òýðã¿¿ëñýí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîíû ãèø¿¿ä áàéëàà. 31

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Þ.Öýäýíáàë (1916-1991) íàì, òºð, çàñãèéí òýðã¿¿íýýð 40 ãàðóé æèë àæèëëàõäàà óëñ îðíîî õºãæ¿¿ëýõ òàëààð õ¿÷èí ç¿òãýæ áàãàã¿é ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí þì. Ýíý õóãàöààíä òóñ óëñûí íèéãýì-ýäèéí çàñàãò ã¿íçãèé ººð÷ëºëò ãàð÷, õºäºº àæ àõóéã õîðøîîëëîõ, àòàð ãàçàð ýçýìøèõ, ãîâü íóòãèéã óñæóóëàõ, ¿éëäâýðèéí øèíý ðàéîíóóäûã á¿òýýí áàéãóóëàõ, õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàõ, õ¿í àìûí ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ òàëààð òîìîîõîí àìæèëò îëñîí áèëýý. Ãýâ÷ óëñ îðîíä á¿õýëäýý çàõèðàí òóøààõ òîãòîëöîî, õ¿íä ñóðòàëò äýãëýì òîãòîæ, àðä÷èëàë õóìèãäàí, óëñ îðíû õºãæèë ìóõàðäìàë áàéäàëä îðñîí þì. ¯¿íä ãàäààä, äîòîîä îëîí ç¿éë íºëººëñºí áîëîâ÷, ñàéõü óäèðäàã÷ äîðíî äàõèíû òºð ¸ñíû “ººðèéí áèåèéã óõààðõóé”-í çàð÷ìûã ¿ë õàéõàð÷, äîòîîä áÿñàëãàëä íü ¿ë òýâ÷èõ¿éí óóð àìüñãàë äàâàìãàéëæ áàéñíààñ ¿éë ÿâäëûí ºðíºëòºä èõýýõýí ñºðºã ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áîëîëòîé. Ãýõäýý çàõèðàí òóøààõ òîãòîëöîîíûõîî õÿçãààðëàãäìàë îð÷èíä ìîíãîë òºðèéí ÿçãóóð ò¿øìýë óõààí çàðæ áàéñàí Ã.Áóìöýíä, Æ.Ñàìáóó, Æ.Áàòìºíõ, Ä.Ìîëîìæàìö, Ø. Ãóíãààäîðæ, Ä.Ñîäíîì çýðýã áàñ ÷ øàãã¿é òºðèéí áîäëîãîòîí áàéñíûã òýìäýãëýí õýëæ áîëîõ þì. 1921-1990 îíû õîîðîíäîõ ¿åèéí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä èõ òºëºâ Îðîñ, Åâðîïûí áîëîâñðîë ýçýìøñýí ñýõýýòí¿¿äèéí äóíäààñ òºðæ ãàðñàí þì. Ýíý õóãàöààíä íàì, óëñûí óäèðäàõ áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýäýã ñóðãàëòûí òóñãàé òîãòîëöîî (Íàì, óëñûí òºâ ñóðãóóëü, Íàìûí äýýä ñóðãóóëü, Óäèðäàõ àæèëòíû ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ èíñòèòóò) á¿ðýëäýí òîãòæýý. Äºðºâ. Àðä÷èëñàí ìàÿãèéí õýâ øèíæ: Èéì ìàÿãèéí ç¿òãýëòíèé õýâ øèíæ á¿ðýëäýõ ¿éë ÿâö 1990-ýýä îíîîñ ýõýëæ áóé. Ýíý ¿åèéí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äýä ¿íäýñíèé óëàìæëàë, ñîöèàëèçìûí ¿åä á¿ðýëäñýí çàðèì äýâøèëòýò ÷àíàð, ýä¿ãýýãèéí îëîí óëñûí æèøèã á¿õèé àðä÷èëñàí øèíæ¿¿ä ñ¿ëæèëäýí òºëºâøèõ áîëîâ óó ãýìýýð àæèãëàãäàæ áàéíà. Óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû õýëýýð áîë èéì ìàÿãèéí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä õîøóó÷ëàã÷ áóþó ëèäåð õýìýýõ òîìú¸îëîëä áàãòàíà. Ãýõäýý òýä ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëèéí ýõíèé æèë¿¿äýä íàñíû õóâüä çàëóó, àìüäðàëûí òóðøëàãà áàãàòàé, àëü íýã òîäîðõîé óëñ òºðèéí íàì, õ¿÷íèéã òºëººëæ ºíäºð àëáàí òóøààëä äýâøèí ãàð÷, äýëõèéí àëü íýã õ¿÷èðõýã ã¿ðíèé õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûã èë¿¿ áàðèìòëàõ, áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàõ ÿíçòàé áàéâ. Òýäíèé äîòðîîñ Ìîíãîëûí àðä÷èëñàí õºäºëãººíèéã ¿íäýñëýã÷ Ñ.Çîðèã (1962-1998), ýä¿ãýýãèéí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Ö.Ýëáýãäîðæ íàðûã îíöëîí òýìäýãëýæ áîëîõ þì. Ñ.Çîðèã Óëñûí Áàãà Õóðëûí áîëîí Óëñûí Èõ Õóðëûí ãèø¿¿í, áàéíãûí õîðîîíû äàðãà, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í, 32

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

òºðèéí ñàéäûí àëáà õàøèæ áàéâ. Ò¿¿íèé ºðãºí ìýäëýã áîëîâñðîë, øóäàðãà øóëóóí çàí ÷àíàð íü 1990-ýýä îíû àðä÷èëñàí õºäºëãººíèéã îðîéëîí ìàíëàéëàõàä õ¿ðãýñýí á¿ëãýý. Ò¿¿í÷ëýí Ï.Î÷èðáàò, Í.Áàãàáàíäè, Í.Ýíõáàÿð, Ö.Ýëáýãäîðæ, Ð.Ãîí÷èãäîðæ, Ë.Ýíýáèø, Ñ.Òºìºð-Î÷èð, Ö.Íÿìäîðæ, Ä.Ë¿íäýýæàíöàí, Ä.Äýìáýðýë, Ä.Áÿìáàñ¿ðýí, Ï.Æàñðàé, Ì.Ýíõæàðãàë, Æ.Íàðàíöàöðàëò, Ð.Àìàðæàðãàë, Ì.Ýíõáîëä, Ñ.Áàÿð,Ñ¿.Áàòáîëä íàðûí çýðýã óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä ººð÷ëºëò, øèíý÷ëýëèéí æèë¿¿äýä óëñ îðíûõîî óäèðäëàãàä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ èðýâ. Õî¸ð çóóíû çààã äýýð òºðèéí çàõèðãààíû óäèðäàõ àæèëòíóóäûã áýëòãýõ, äàâòàí áýëòãýõäýý äîòîîääîî Óäèðäëàãûí àêàäåìè, Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü çýðýã óëñûí áîëîí õóâèéí èõ, äýýä ñóðãóóëèéí áîëîí îëîí óëñûí òºñëèéí øóãàìààð ÿâóóëæ áóé ñåìèíàð, ñóðãàëòààð äîòîîä, ãàäààäàä áýëòãýæ áàéíà. Õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí øàòàíä ìîíãîë÷óóä àëèâàà õ¿íèéã òºðèéí àëáàíä ç¿òã¿¿ëæ, óëìààð òîìîîõîí àëáàíä äýâø¿¿ëýí, óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé çèíäààíä ºðãºìæëºõäºº íýãýí ãîë òóëõ øèíæèéã øàëãóóð áîëãîæ èðæýý. Òèéì øèíæ áîë òºâ ýðõýìñýã øèíæ þì. Ýë øèíæ ÷àíàð íü ÿâöóó óòãààðàà òºðèéí ç¿òãýëòýí õ¿í äîòîîä åðòºíö, ã¿í áÿñàëãàëàà îëîí ò¿ìýí, õóâü õ¿í, ìºí õàðèéíõàíä èëýðõèéëýõ ãàäààä èëðýë ìºí. ªðãºí óòãààðàà, òºðèéí ç¿òãýëòýíä áóéëàí øèíãýñýí öîãö ìýäëýã, ÷àäâàð, ààëü àâèð íü íèéãýì îëîí ò¿ìýíä ýýëòýé òóñàõ òóñàö, óëñ òºðèéí áîäëîãûí äàâõàð îíüñûã óëñ ¿íäýñòíèéõýý ýðõ àøèãò ýåðýãýýð ìóëòëàõ ÷àäâàð á¿ëãýý. Òîâ÷îîð õýëáýë, òºðèéí ç¿òãýëòíèé ýðõòýé àòëàà áîëãîîìæòîé, íàéðòàé àòëàà õýðñ¿¿ áàéõ ÷àíàð, íàìáàëàã áºãººä ñ¿ðëýã áàéõ ãàäààä èëðýë þì. Òºâ ýðõýìñýã øèíæ õýí á¿õýíä áóðõíààñ çàÿàõã¿é íü ìýäýýæ áºãººä õóâü õ¿íèé òºðºëõ óõààí, áîëîâñðîë ìýäëýãèéí ò¿âøèí, ààø àðàíøèí, õè÷ýýë ç¿òãýë, ºñºí òºëºâøñºí íèéãìèéí îð÷èí çýðãýýñ ÷óõàì øàëòãààëæ áàéâ. Òºðèéí ç¿òãýëòýí õ¿íèé ìºí ÷àíàð, ýåðýã á¿õíèé õóðààíãóé èëýðõèéëýëòºâ ýðõýìñýã øèíæ íü õààí õ¿íèé ãó÷èí òàâàí ýðäýìä òºãñ øèíãýñýí áóé. Èõ ×èíãèñ õààí: Õààí õ¿íèé ãó÷èí òàâàí ýðäìýýð õàìãààñ õàíäàæ Õàñ òºðèéã õóóëü ¸ñîîð õóðö ÷àíãà òýãøèòãýæ Õàìàã óëñûí ¿ð à÷ íàðûã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýí ñóðãàæ Õàíü á¿õ óëñ èðãýíýý àìàð ýíõ áîëãîñóãàé õýìýýí ñóðãàæ áàéâ. 33

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ìîíãîëûí òºð ¸ñíû ò¿¿õýýñ ¿çýõ¿éä, òºâ ýðõýìñýã òºëºâ áàéäàëä õ¿ðýõèéí òóëä òºðèéí àëáàíä ç¿òãýæ áóé õ¿í á¿õýí îëîí òîäîðõîé øèíæèéã ýçýìøèõèéã ýðìýëçýæ, òºðººñ òýäãýýðèéã óäèðäàõ õ¿ì¿¿ñò òàâèõ ãîë øààðäëàãà, õýì õýìæýý áîëãîæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, òºðèéí õºãæèë, ºðíºëòèéã óðüä÷èëàí õàðàõ ÷àäâàð, óëñ ¿íäýñíèéõýý ýðõ àøãèéí òºëºº çîðèã ¿ë àëäðàõ, ººðèéãºº çîëèîñëîõ ÷àíàð, ººðèéí áèåèéã óõààðàõóéí øèíæ, ÷èã÷ øóäàðãà áàéäàë, áóóðü ñóóðü, íî¸í íóðóó çýðãèéã äóðüäàæ áîëîõ þì. Óëñ îðíû óäèðäëàãûí ºíäºðëºãò ãàðñàí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äýä ýäãýýð òóëõ ÷àíàð äóòâààñ ¿íäýñíèé ýðõ àøèãò ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õîõèðîë ó÷ðóóëæ áàéñíûã ò¿¿õýí ñóðãàìæ ºã¿¿ëæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ íîìûí ìýðãýä óã àñóóäëûã àíõààðàëäàà àâ÷, áèëýã ñóðãààëàà õàéðëàñààð èðñýí ò¿¿õòýé. Îéðìîãõîíîîñ äóðüäâàë: èõ ýðäýìòýí ×.Äýì÷èãäîðæ “Øèíý çàñãèéí ãîë ¸ñ” õýìýýõ íîìîíäîî: “Ýðõ áàðèã÷èä öààç çàñãèéã ìýðãýí øóãàìààð ÿâóóëáààñ óëñ òºð ýíõ ò¿âøèí áîëìóé” ãýñýí áîë Äàðèâ áàíäèä “Àðä ò¿ìíèé àðèóí ¸ñ” ãýäýã á¿òýýëäýý “Òºðèéã áàðèã÷äûí çàí àâèð öàëãàéðàí, öààç õóóëü ñóëàðâààñ óëñ ÿäðàõ, òèéì áîëáààñ òºð ò¿âøèí áàéõàä áýðõ” ãýæýý. Áàãà áóóðàé óëñ õºðºíãº ÷èíýý, öýðãèéí õ¿÷ýýð ìºõºñ ÷ òºðèéí òóëõòàé ç¿òãýëòí¿¿äèéíõýý öºëõ óõààí, ýå ýâèéí à÷ààð òóñãààð òîãòíîëîî õàäãàëæ, õàìãààëàõ áîëîìæòîéã Ìîíãîëûí òºð ¸ñíû õºãæëèéí ò¿¿õýí òóðøëàãà õàðóóëëàà. Ìºí õóâü õ¿í òºðèéí ºíäºð çèíäààíû àëáà õàøñàíààðàà áèø, õàðèí ¿íäýñíèé ýðõ àøãèéã óðüòàë áîëãîí, óõààíû äààöòàé õ¿÷èí ç¿òãýñíýýðýý òºðèéí òóëõòàé ç¿òãýëòýí õýìýýõ àëäðûã õ¿ëýýæ, øàøòèð öàäèãò ìºíõðºí ¿ëääýãèéã ò¿¿õýí ñóðãàìæ õàðóóëæ áàéíà. ×èíãýýä Ìîíãîëûí èõ õààäûí òóõàé òóñãàéëàí îíöëîí àâ÷ ¿çúå.

2. ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍ, Ò¯¯ÍÈÉÃ ÇÀËÃÀÌÆËÀÃ×ÈÄ ×èíãèñ õààí áîë áóðõàí ÷ áèø, ÷ºòãºð øóëàì ÷ áèø, á¿õèé ë ç¿éëèéí ãàâüÿà, çºð÷èëòýé ò¿¿õýí õ¿í áàéñàí þì. Òýðáýýð óðüäûí àäèë óëñ ¿íäýñòíýý èâãýýí òýòãýã÷ ñ¿ëä ñ¿íñ íü õýâýýð ¿ëäýõ áîëîëòîé. “Ò¿¿íèé ñ¿ëä áèä á¿õíèéã èâãýýí òýòãýõ áîëòóãàé!” Àêàäåìè÷ Ø.Áèðà Ìîíãîë óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí õàìãèéí øèëäýã æèøýý áîë ¿ëýìæ èõ ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷ ¿ð à÷ íàð þì. 34

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

×èíãèñ õààí ò¿¿íèé çàëãàìæëàã÷äûí ¿éë àìüäðàë, ¿çýë áîäîë, ñýòãýëãýý, äýëõèé äàõèíû áîëîí á¿ñ íóòãèéí ò¿¿õýíä ò¿¿íèé ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã ìîíãîë õ¿íèé õóðö ìýëìèé, ÷èõíèé áýðø¿¿, òîëãîéí ÷àäëààð íýãòãýí ä¿ãíýõ íýí òýðã¿¿íèé øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà. Òýì¿æèí áóþó ×èíãèñ õààí 1162 îíû V ñàðûí 31-íä ºäãººãèéí Õýíòèé àéìãèéí íóòàã - Îíîí ìºðíèé Äýë¿¿í áîëäîã õýìýýõ ãàçàð õ¿é òàñðàí, õ¿ì¿¿í çàÿà çàëãàæýý. Ò¿¿íèéã åñºí íàñòàé áàéõàä íü ýöýã Åñ¿õýé áààòàð Òàòààðò õîðëîãäîí íàñàí ººä áîëñíîîñ õîéø õýñýã õóãàöààíä öºñ äîðãèí, ýëýã ýìòðýí ç¿äýæ, ÿäàð÷ ç¿äðýõèéí çîâëîíã àìñ÷ýý. Ãýâ÷ ª¿ëýí ýõ ºí÷èí õºâã¿¿äýý ýõ çàõòàé, ýëáýðýë æóðàìòàé, öýãö øóäàðãà áîëãîí ºñãºí õ¿ì¿¿æ¿¿ëñýí þì. Òýì¿æèí ýðèéí öýýíä õ¿ð÷, ýöãèéíõýý õóó÷èí àíä Òîîðèë õàí, áàãûí íàéç íºõºð Æàäðàí îâãèéí Æàìóõà íàðòàé õ¿÷ýý íýãòãýí, þóíû ò¿ð¿¿íä Õàìàã Ìîíãîëûí íýãäëèéã äàõèí ñýðãýýæ, 1189 îíä õàíààð ºðãºìæëºãäæýý. Òýðáýýð òýð öàãààñ ×èíãèñ õýìýýõ àëäðûã îëæ, Õàìàã Ìîíãîë óëñûã “Chiefdom” (Òîëãîéëîã÷èéí ýçýìøèë (21)-ýýñ) õýòèéäñýí òºð óëñûí ÷àìáàé á¿ðäëèéã áèé áîëãîñîí þì. ×èíãýýä Òýì¿æèí õàãàöñàí óëñàà õàìòàòãàõ, áóòàðñàí óëñàà á¿ðòãýõ òýìöýëä ýðñëýí áîñ÷ýý. Òýì¿æèí ÿçãóóðûí ìîíãîë÷óóäûã íýãòãýõäýý öýöòýé ¿ã, îí÷òîé ñàíàà, òºðèéí ìÿíäñàí óõààíààðàà áóñäààñ ãîéä ÿëãàð÷ áàéëàà. Òýì¿æèí 1185-1206 îíû õîîðîíä èõ, áàãà ãó÷èí õî¸ð óäààãèéí òóëàëäààí õèéæ áàéæ, ìîíãîë óãñààíû íèéò 81 àéìãèéã àðààñàà äàãóóëæ, Èõ Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëàõ óðüäà÷ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæýý. Ýíý á¿õýíä Òýì¿æèíã Æàäàðàí îâãèéí Æàìóõà ñýöýí èðëýæ, õºãëºæ ºã÷ áàéñíûã ºìíº òýìäýãëýñýí. Óëààí áàðñ æèë áóþó 1206 îíû íàìàð öàãò Îíîí ìºðíèé ýõíýý ×èíãèñèéí îðä ºðãººíä ìîíãîë ÿçãóóðòàí äýýäñèéí èõ ÷óóëãàí-Èõ Õóðàëäàé õóðàëäæýý. Ýë õóðàëäàé ÿçãóóðûí ìîíãîë÷óóäûã íýãòãýõ ¿ëýìæ èõ ¿éë õýðãèéã îðü çàëóóãààñàà 20 ãàðóé æèë îðîéëîí ìàíëàéëæ, ýð òàâèðñàí 45 íàñàíäàà áîäèò áèåëýë áîëãîñîí Òýì¿æèíã øèíý òóëãàð íýãäñýí Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä íýãýí äóóãààð ºðãºìæèëæýý. Ýíý òóõàé “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íä “...ýñãèé òóóðãàòàí óëñ ýíõ øóäàðãà áîëæ, Áàðñ æèë Îíîí ìºðíèé ýõýíä õóðàëäàæ, åñºí õºëò öàãààí òóãàà ìàíäóóëààä, Òýì¿æèíä ×èíãèñ õààí (Äàëàé õààí) öîëûã ºðãºâ” (22,164) õýìýýæýý. Òýì¿æèí Óëñûí ýçýí áóþó òºðèéí òýðã¿¿í áîëîâ. Èéíõ¿¿ ìîíãîë óãñààíû îëîí õàíëèã, àéìãóóäûã íýãòãýí çàõèðñàí Èõ Ìîíãîë óëñ Òºâ Àçèä ãàë ãîëîìòîî áàäðààñàí þì. Ìîíãîë Óëñûã îð÷èí öàãèéí óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààíû óëñ õýìýýõ óõàãäàõóóíû (ãàçàð íóòàã, õèë õÿçãààð, õ¿í àì) òºðèéí á¿ðýí ýðõò áàéäàë áîëçëûã á¿ðýí õàíãàñàí óëñ áàéñàí ãýæ 35

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ñóäëàà÷äûí èõ çîíõè ¿çýæ áàéíà. Õàðèí ñ¿¿ëèéí ¿åä Îðîñûí çàðèì ýðäýìòýä Èõ Ìîíãîëûã ×èíãèñèéí õàðèçìä òóëãóóðëàñàí åðèéí íýã íýãäýë áàéñàí, (23,42-45) ñàéíäàà ò¿ð¿¿ ¿åèéí òºðèéí øèíæ òºäèé áàéñàí ãýæ áè÷èõ áîëîâ. (24,502-503). Ãýòýë ×èíãèñ õààí óëñ øèã óëñ áàéãóóëæ, õîéò, ºìíºä õî¸ð èõ õºðøäºº òºð ¸ñíû ¿ëãýð æèøýýã ¿ç¿¿ëñýí áîëîé. Øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñ öààøèä óëàì äýâøèí äýýøëýõ ¿¿, ýñâýë òýãñõèéãýýä áóóðàí äîðîéòîõ óó ãýäýã íü óëñ îðíûõîî õèë õÿçãààðûã òýëæ, ºðñºí èðýõ àþóëààñ õýðõýí ººðèéãºº õàìãààëàõààñ øóóä øàëòãààëæ áàéâ. ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷èä ºðíº, äîðíî ç¿ãò àÿí äàéí õèéæ, äýëõèéí òàëûã ýçýãíýñýí èõ ã¿ðýí áàéãóóëñàí þì. Òýäíèé áàéëäàí äàãóóëàë íü ÷óõàì õýí íü õýíèéãýý âý? ãýæ áàéñàí òóõàéí öàã ¿åä ãàäààä áàéäëàà òºâøèòãºõ ¿íäñýí àðãà áîëæ áàéæýý. ×èíãèñ õààí áîë áóðõíààñ çàÿàãäñàí åð áóñûí íýãýí áóñ, õàðèí óõààí ÷àäëûã áóéëóóëàí òºðñºí Ìîíãîëûí òàë íóòãèéí ÿçãóóðòíû ãîö ñîäîí òºëººëºã÷ þì. ªºðººð õýëáýë, òýðáýýð õàðààõàí òýíãýðèéí ýë÷ áóñ, ýãýë ìºðòëºº, ýíã¿é óõààíòàí, ýð çîðèãèéí òýíãýðëýã îä áàéñàí á¿ëãýý. Ìîíãîë óëñûí Õºäºëìºðèéí áààòàð, Àðäûí óðàí çîõèîë÷, Òºðèéí øàãíàëò, ÿðóó íàéðàã÷ Ä.Ï¿ðýâäîðæ: Òýì¿æèí - íóìûí õºâ÷íººñ òºðººã¿é þì Òýì¿æèí - ñóìûí çýâíýýñ ãàðààã¿é þì Òýì¿æèí ªýë¿í ýõýýñ òºðñºí þì Òýì¿æèí - ªðëºã ò¿¿õýýñ ãàðñàí ãýæ ÿðóó îí÷òîé ãýæ ø¿ëýãëýæýý. ×èíãèñ õààí òóõàéí ¿åèéí ò¿¿õýí íºõöºëèéã ã¿íçãèé óõààð÷, òýð öàãèéí îþóíëèãèéí ò¿âøíèé äýýä èëýðõèéëýë áîëæ áàéñàí ò¿¿õýí áèå õ¿í ìºí. Ìîíãîëûí èõ áè÷ãèéí õ¿í Âàí÷èíáàëûí Èíæèíàø: “×èíãèñ Áîãä ýçíèé òºðºëõ îþóí ýðäìèéã òýíö¿¿ëýí àäèëòãàõ ¿ã¿é” õýìýýãýýä “×èíãèñèéí í¿ä ñýòãýë íàðàí ìýò ãýãýýí, áîäëîãî äàëàé ìýò óóäàì, ¿éëñ íü ãîë÷ ýëýãñýã” (25) ãýæýý. Ýíýõ¿¿ ç¿éëä äàðààõ ÷èãëýë, ãàðãàëãàà õèéõäýý “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”, Ðàøèä-Àääèíû “Ñóäðûí ÷óóëãàí”, Ìåññîïîòàìèä Èîí-àëü-Àñèðûí áè÷ñýí àðàáûí “Îí äàðààëëûí áè÷èã”, 1260 îíä Ýíýòõýãò ïåðñ õýëýýð áè÷ñýí Æóæàíû “Íàñèðûí õ¿ñíýãò¿¿ä”, Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèé íýãäëèéí ¿å-1260 îíä Ïåðñèéí ò¿¿õ÷ Æóâåéíèé áè÷ñýí “Åðòºíöèéã áàéëäàí äàãóóëàã÷èéí ò¿¿õ”, ×àí ×óíü áóìáûí àÿíû òýìäýãëýë, Ïëàíî Êàðïèíè, Ãèëüîì äå Ðóáðóê, Ìàðêî Ïîëîãèéí òýìäýãëýë, çîõèîë çýðýã ýõ ñóðâàëæèéí øèíæòýé á¿òýýë¿¿ä, îëîí îí æèëèéí ýëýëèéã äààæ èðñýí áîëîí ºäãºº ñàíàà îíîîãîî îí÷òîé èëýðõèéëæ ÷àäñàí á¿òýýë¿¿äýýñ ñàíàà àâ÷, áÿñàëãàí íÿãòëàõûã õè÷ýýëýý. 36

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

. 1. ×èíãèñ õààí áîë ìîíãîë òºðèéí ¿ëýìæ ãàðàìãàé ñýöýí áèëýãò ç¿òãýëòýí þì. Ó÷èð íü ýíý èõ õ¿í: - Îëîí æèë òàðõàé áóòàðõàé áàéñàí Ìîíãîëûí îëîí àéìàã, õàíëèãóóäûã íýãòãýæ, Ìîíãîëûí òóëãàð òºðèéã ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí á¿ëãýý. Òýðõ¿¿ òºð óëñûíõàà òºëºº ×èíãèñ õààí àëä áèå, àëòàí àìèàðàà äýí÷èí òàâèí ç¿òãýæ áàéñàí þì. Èõ õààí: “Á¿òýí áèå ìèíü çîâáîîñ çîâòóãàé Á¿ðýí óëñ ìèíü á¿¿ ñàíäàðòóãàé” (26,186) õýìýýõ çàð÷èì áàðüæ áàéñàí þì. 37

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

- Ìîíãîë òºðèéí äýýä ýðõèéã õàòàìæëàí áàðüæ áàéñàí. Ãýõäýý ×èíãèñ õààí ýðõ ìýäýëäýý ýðäýæ, “äóðààðàà äóðãèæ, äóíä ÷ºìãººðºº æèðãýæ” áàéãààã¿é, òýð ¿åèéí àðä÷èëëûí á¿ðäýë “Èõ õóðàëäàé”, “Ñýöäèéí çºâëºë”-èéí ñàíàë çºâëºìæèíä àíõààðàëòàé õàíäàí íÿãòëàí ýðýãö¿¿ëæ õ¿ëýýæ àâäàã áàéæýý. Èõ õóðàëäàéã çàðèì ñóäëàà÷èä ïàðëàìåíòûí äýýä ºâºã õýìýýí íýðëýñýí áóé. - Òºðèéí àëòàí áóóëãà ìýò “Èõ çàñàã” õóóëèéã áîëîâñðóóëñàí ãàðãàñàí. Ýë õóóëü áîë çàìáà òèâèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí ãîë òºâ¿¿äèéã õàìðàí îðøñîí èõ ã¿ðíèéã íýãòãýí çàõèðàõ, çàñàí òîõèíóóëàõ, áîëîí õýä õýäýí çóóí äàìæèí ¿éë÷èëæ, ºðíº, äîðíûã îéðòóóëàí äàÿàðøóóëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæ ºãñºí îíöãîé à÷ õîëáîãäîë á¿õèé öààç ýðõýìæ áàéâ. - Òýðáýýð Ìîíãîëûí ãàçàð íóòãèéí äýýä ºì÷ëºã÷ áîëæ áàéñàí. ×èíãèñ õààí “ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ” õýìýýõ Õ¿íí¿ãèéí Ìàîäóíü øàíüþéãèéí ¿åýñ óëàìæèëñàí çàð÷ìûã õàòóó ÷àíãà áàðèìòàëæ áàéñàí þì. - ×èíãèñ õààí äýëõèé äàõèíä àíõ ò¿ð¿¿í íèéãìèéí ÿëãàðàë, ÿëàíãóÿà áàÿí, õîîñíû çààãøèðàë òóí áàãàòàé òºð óëñûã áàéãóóëñàí þì. ×èíãèñ õààí áîëîí àëòàí óðãèéí ÿçãóóðòàí õýí ÷ áàé, ýãýë õàð òýðã¿¿ò õ¿ì¿¿ñòýé èæèë òºñòýé íºõöºë á¿õèé ãýð îðîí ñóóöàíä àìüäàð÷, áàðàã àäèë øàõàì õîîë õ¿íñ èäýæ, õóâöàñ õóíàð ýäýëæ áàéñàí áèëýý. - Èõ Ìîíãîë óëñûã òºðèéí áè÷èãòýé áîëãîñîí. Óéãóðûí õààíò óëñûí ¿åýñ óëàìæèëæ, Íàéìàí, Õýðýýä çýðýã çàðèì Ìîíãîë àéìàã, õàíëèãò ò¿ãýí äýëãýð÷ áàéñàí óéãóðæèí ìîíãîë ¿ñãèéã á¿õ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áè÷èã áîëãîí õýðýãæ¿¿ëæýý. ×èíãèñ õààí ÷ ººðºº áè÷ãèéí ìýðãýäèéí íýã áàéñàí. Çàðèì ò¿¿õ÷èä ò¿¿íèéã áè÷èã ¿ñýãã¿é áàéñàí ìýòýýð áè÷äýã íü áè áè÷èã ìýäíý, èéìýýñ ×èíãèñ õààíààñ èë¿¿ óõààíòàé ãýæ öýýæýý äýëäñýíòýé àãààð íýãýí áóé. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ñóäëàà÷èä ×èíãèñ õààí ìîíãîë òºäèéã¿é õÿòàä áè÷èãòýé áàéñíûã õýìýýí íîòîëæ áàéíà. 2. ×èíãèñ õààí áîë àóãàà èõ æàíæèí ìºí. Ó÷èð íü òýðáýýð: - Òóõàéí öàã ¿åýñýý õýòèéäñýí íýí ÷àäâàðëàã ¿íäýñíèé àðìèéã çîõèîí áàéãóóëñàí. Àðàâò, çóóò, ìÿíãàò, ò¿ìòèéí çîõèîí áàéãóóëàëò á¿õèé öýðãèéí òîãòîëöîî íü Èõ Ìîíãîë óëñ áàéíãûí õ¿÷èðõýã àðìèòàé áàéõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëñýí. Èõ Ìîíãîë óëñûí “Èëäý÷” õýìýýõ 38

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

öýðãèéí ÿàìíû ìàÿãèéí áàéãóóëëàãà íü öýðãèéí ýðäýì óõààíûã õºãæ¿¿ëýõ, öýðãýý áàéëäààíû áàéíãûí áýëòãýë ñóðãóóëüòàé áàéëãàõ, öýðãèéí æàíæèí äàðãà íàðûí óäèðäëàãûí óð ÷àäâàðûã ÿìàãò òºãºëäºðæ¿¿ëýõ, àðìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ÷àíä öýãöëýõ, äýýä çýðãèéí óÿí õàòàí õºäºëãººíò àðìèéã áàéëäààíû áýëýí áàéäàëä áàðüæ áàéõ ãîë ¿¿ðýãòýé áàéæýý. Ìîðüò àðìè íü õýðýì, áîîìò ýâäýõ èíæåíåðèéí àíãèòàé áàéâ. - Òàë õýýðèéí í¿¿äýë÷äèéí ýðòíèé óëàìæëàëò áàéëäààíû õàìãèéí øèëäýã àðãà, ñóó çàëèéã ºâëºí àâñàí, äýëõèéí áóñàä îðíû öýðýã, àðìèéí øèëäýã á¿õíèéã àâõààëæòàé ñîðãîã òóñãàí ýçýìøñýí ñòðàòåãè, òàêòèêèéã áèé áîëãîñîí. ×èíãèñ õààíû öýðãèéí ýðäýì óõààí íü àøèãòàé áàéðëàëààñ ò¿ð¿¿ëæ, ãýíýòèéí öîõèëò ºã÷ áàéëäààíû ñàíàà÷ëàãûã ãàðòàà àòãàõ, ãàçàð îðîí, öàãèéí áàéäàëä çîõèñûã òààöóóëàí óõààëàã øèéäâýð ãàðãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ, ìîðüò öýðãèéí õºäºëãººíò ÷àíàðûí ºíäºð áîëîìæèéã øàâõàí äàé÷ëàõ, öýðýã ýðèéí çîðèã õ¿÷, ñýòãýë ç¿éí õàòóóæèë, àâõààëæ ñàìáààã èëòãýõ óëñ òºð, öýðãèéí áîäëîãûã ÷àäâàðëàã õîñëîõ óðëàã áàéâ. Èõ õààíû öýðã¿¿ä ñóìààð öýíýãëýäýã èõ áóó, æàäààð õàðàâäàã èõ áóó, ãàë øàòààã÷ çýâñýã, ºíäºð öàéç õýðýì äàâàõàä çîðèóëñàí òóñãàé øàò, õýðìèéí õàíûã ýâäëýí íóðààõ çîðèóëàëòòàé òºìºð òýðýã çýðýã òóõàéí öàãèéí õàìãèéí øèíý, õ¿÷òýé çýâñýã òåõíèê õýðýãëýõèéí õàìò õºøèã óòààã àíõ áàéëäààíä àìæèëòòàé òóðøñàí þì. - Òàãíàí òóðøèõ íàðèéí áîäîæ áîëîâñðóóëñàí àðãà ¿éëäëèéã õèéæ áàéñàí. Èõ õààí òàãíóóëûí ¿éë àæèëëàãààã ººðºº ãàðäàí óäèðäàæ, õÿíàæ áàéñàí îíöëîãòîé. Äàéñíûã òàãíàõ, ìºðäºí õººõºä ×èíãèñ õààíû öýðýã íîõîéã àíõ óäàà õýðýãëýñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ èõ õààí ººðèéí áîëîìæ íººö äàéñíûõàà õàðüöàà áàéðëàë, õ¿÷èéã ñàéòàð ñóäàëæ òóëàëäààíàà ýõýëäýã áàéñàí ó÷èð íàñàí òóðøäàà 60 ãàðóé òóëàëäààíä îðîëöîæ, ãàíö ÷ óäàà ÿëàãäààã¿é àæýý. - Öýðãèéí äàðãà, æàíæèí áîëîí äàé÷äûí àâúÿàñ ÷àäâàðûã ãîéä òàíèí ìýäýæ òýäíèéã ºñãºæ ñóðãàæ äýâø¿¿ëæ áàéñàí. Èõ õààí: “Àðàâòûã ÷àíä çàõèð÷ ÷àäàæ áàéãàà õ¿íèéã çóóòûí íî¸í áîëãîí äýâø¿¿ë, çóóòàà æóðàìëàí áýëòãýæ ÷àäàæ áóéã ìÿíãàòûí íî¸íîîð òîõîîí òîìèë” õýìýýñýí çàðëèã áóóëãàæ áàéâ. Åð íü èõ õààíû íºõºð øàäðóóäòàéãàà õàðüöàõ õýì õýìæýý, òýäýíä õ¿ëýýëãýõ èòãýë, áóñäûã ººðòºº òàòàõ óâèäàñ, îðîéëîí äàãóóëàõ ÷àäâàð, òºðºë òºðºãñºääºº õàíäàõ õàíäëàãà, 39

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

¸ñ ç¿é, çàëãàìæ õàëààãàà áýëòãýõ çàð÷èì, äýã ñóðãóóëü íü ºíººãèéí óëñ òºð÷èä, áèçíåñìåí¿¿äýä ¿ëãýð äóóðàéëàë, ñóðãàìæ áîëæ áàéíà. - Æ.Íåðó: ×èíãèñ õààí öýðãèéí íî¸ä äàé÷äàà ýðýìáý äàðàà á¿õèé ñóðãàæ ÷àäñàíû ¿ð ä¿íä “Çºâõºí ººðºº öýðãèéí èõ æàíæèí áàéãààä çîãñîîã¿é öýðãèéí ãàéõàìøèãò îëîí æàíæíóóäûã õ¿ì¿¿æ¿¿ëæýý” õýìýýí òýìäýãëýæýý. “Ýðäýíèéí ýðèõ”, “Ëó Àëòàí òîâ÷” çýðýã ñóðâàëæ áè÷ã¿¿äýä åñºí ºðëºã õýìýýõ ºñºí òîì æàíæèí òîìèëñîí òóõàé öóõàñ äóðäæýý. Õàðèí “×èíãèñèéí åñåí ºðëºãòýé ºí÷èí õºâã¿¿íèé öýöýëñýí øàøòèð”-ò ýë åñºí ºðëºãèéí íýðèéã á¿ðíýýð íü áè÷ñýí áàéíà. Òýä áîë Ìóõóëàé, Áîîð÷è, Çýëìý, Øèõèõóòóã, Ñîðõîí-Øèðà, Ñ¿áýýäýé, Çýâ, Áîðîõóë (óäàëã¿é íàñ áàðñàí), Õàðà Õèð¿ãý, õîæèì íýìýãäñýí Åëþé ×óöàé íàð áàéëàà. Ñóäëàà÷èä òýäíèéã îð÷èí öàãèéí ìàðøàëóóäòàé ä¿éö¿¿ëýí áè÷ñýí ¿çýãäýíý. - ×èíãýõëýýð, äýëõèé äàõèíä ñóó àëäðàà ìàíäóóëñàí îëîí àðâàí æàíæíóóäûí äîòîð ×èíãèñ õààí ÿìàð áàéð ñóóðü ýçëýõ âý? ãýñýí àñóóëò ç¿é ¸ñîîð óðãàí ãàðíà. Æ.Íåðó: “×èíãèñ áîë ò¿¿õýíä ãàðñàí öýðãèéí ñóóò óõààíòàí, æîëîîäîã÷ ýðãýëçýýã¿é ìºí. Ò¿¿íèé äýðãýä Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèé, Öåçàð õî¸ð þó ÷ áèø ìýò” (27,351) õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. ×èíãèñ õààíû öýðýã õ¿÷òýé, èðòýé áàéñíû íóóö íü: - Õ¿¿õäýý áàãà áàë÷ðààñ íü ÷èéðýãæ¿¿ëæ, õ¿÷èðõýã äàé÷èí áîëæ ºñºõèéí çàéëøã¿éã óõàìñàðëóóëàí, ýíý òóõàéä á¿õ òàëààð áýëòãýõ íü ýöýã, ýõ á¿ðèéí òºð óëñûí ºìíº õ¿ëýýñýí ÷àíä ¿¿ðýã áàéñàí, - Öýðãèéí ñóðãàëò íü çºâõºí àëáà õààõ õóãàöààíä òºäèéã¿é, íàñàí òóðøèä òàñðàëòã¿é ¿ðãýëæëýõ øèíæòýé, ººðººð õýëáýë áàéëäàõ, äàéòàõàä õýçýýä áýëýí áàéäëààð èëýð÷ áàéñàí, - Óëñ îðîí, õîò ñóóðèíã ýçëýõ á¿ð òýíäýýñ îëæ àâñàí öýðãèéí øèíý çýâñýã õýðýãñýë, àðãà òàêòèêèéã òýð äîð íü öýðãèéí æàíæèí, äàðãà íàðò òºäèéã¿é, ýãýë öýðýã äàé÷äàä ÷ çààæ ñóðãàí çààâàë ýçýìø¿¿ëæ áàéñàí, - Ìîíãîë öýðýã, ìîíãîë ìîðèíû õîîðîíäûí ýýíýãøèí äàññàí áàéäàë, òýñâýð õàòóóæèë, óõààíû äààö, õóðäûã òóõàéí ¿åèéí äýëõèé äàõèí ã¿éöýõã¿é áàéñàí çýðýãò îðøèíî. Èéíõ¿¿ ×èíãèñ õààí öýðãèéí ýðäýì, áàéëäàõ óðëàã, áàéíãûí àðìèéí îíîë, ñóðãààëûã áîëîâñðóóëñíààðàà äýëõèéí öýðãèéí óõààíû õºãæèëä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëæ, óðüä ºìíº àëü ÷ îðîíä áàéãààã¿é öýðýã äàéíû ñî¸ëûã áèé áîëãîæýý. 40

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

3.×èíãèñ õààí áîë ìîíãîë ¿íäýñòíèé ÿëãóóñàí áààòàð ìºí. Ó÷èð íü õààí: - Ìîíãîë ¿íäýñòýí á¿ðýëäýõ ýõ ñóóðèéã òàâüñàí. Òýì¿æèí ìîíãîë óãñààòíûã íýãäñýí ãàçàð íóòàã, õèë õÿçãààðòàé, àìàí áîëîí áè÷ãèéí õýëòýé, ººðèéí ãýñýí ÿçãóóðûí ñî¸ëòîé áîëãîæýý. - Óëñ Ìîíãîëûíõîî òºëºº àìü íàñàà îãîîðîí ç¿òãýæ, ýð çîðèã, èä õàâûí ãàéõàìøãèéã äýëõèé äàõèíä ¿ç¿¿ëñýí. ªäãºº ÷ äýëõèéí îëîí ãàçàð îðíû õ¿í àðä Ìîíãîë óëñûã “×èíãèñèéí” ãýñýí òîäîòãîëòîéãîîð õ¿ëýýí àâ÷ áàéíà. - Ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààí ºäãººãèéí ìîíãîë õ¿í á¿ðèéí ç¿é ¸ñíû áàõàðõàë íèéò ¿íäýñòíèé ãàéõàìøèãò ¿ëãýð äóóðèàëàë áîëæ áàéíà. Ó÷èð íü ×èíãèñèéí ìîíãîë÷óóä õ¿í òºðºëõòºíèé òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí 20 çóóíààñ á¿õýë á¿òýí õî¸ð çóóí XIII-XIV çóóíû ºíãº òºðõèéã òîäîðõîéëæ, ýíýõýí çàìáóóëèíãèéí õ¿í àðä ìîíãîëîîð îâîãëîæ, ìîíãîëîîð àìüñãàëæ áàéñàí á¿ëãýý. Õóðààíãóéëæ õýëáýë, á¿õýë á¿òýí õî¸ð çóóíû ºíãº òºðõèéã òîäîðõîéëæ ÷àäñàí ìîíãîëîîñ ººð íýã ÷ ¿íäýñòýí äýëõèé äàõèíä îäîîãîîð àëãà áàéíà. 4. ×èíãèñ õààí áîë äýëõèé äàõèíûã îéðòóóëæ íÿãòðóóëñàí òîõèíóóëàã÷, øèíý÷ëýã÷ ìºí. Òóõàéëáàë: ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷èä áîë Íàïîëåîí, Ãèòëåð, Ìàêåäîíû Àëåêñàíäð (Ñóëõàðíàé)-ûíõûã á¿ãäèéã íèéö¿¿ëñíýýñ èë¿¿ 7 ñàÿ 770 ìÿíãàí àì äºðâºëæèí êèëîìåòð íóòãààð õàÿà òýëæ, äýëõèéí õ¿í àìûí èõ çîíõè òºâëºðñºí Õÿòàä, Àðàá, Åâðîïûí ñî¸ë èðãýíøèëò îðíóóä, Åâðàçèéí 80 õóâèéã ýçýëñýí Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðýíä íýãòãýñýí þì. Àìåðèêèéí öýðãèéí ò¿¿õ÷ Äþïóà: Ìîíãîë÷óóäûí áàéëäàí äàãóóëàë òóõàéí ¿åèéí äýëõèéí óëñ ¿íäýñòíèé õàðüöààíä íèéòëýã áàéñàí áóñäûí íóòãèéã ýçëýí àâ÷, øàøíûã íü äîðîìæëîõ çîðèëãîîð áèø àðãàã¿éäñýí æèæèã àþóëã¿é áàéäëàà õàíãàõ ¿¿äíýýñ ë ãàäàãø õèéñýí àÿí äàéí áàéñàí (28,344) ãýñýí ñîíèðõîëòîé ãàðãàëãàà õèéñýí áàéíà. ×èíãèñ õààí äýëõèé äàõèíû öààøäûí õóâü çàÿàíä íºëººëºõ òîìîîõîí äýâøèë øèíý÷ëýë, äàÿàðøëûí ýõèéã òàâüñíûã äîð äóðüäñàí áàðèìò, ãàðãàëãàà íîòîëæ áàéíà. Òóõàéëáàë: - ªðíº, äîðíûã õîëáîñîí òîðãîíû çàìûã ñýðãýýæ, àþóëã¿é áàéäëûã íü õàíãàí ºðòºº, øóóäàí õîëáîîã ¿¿ñãýí òýðëýñýí íü óëñ ò¿ìí¿¿äèéí õàðèëöàí îéëãîëöîõ, íýâòðýëöýõ, àõóé, ñî¸ëûí òàëààð áèå áèåíýýñýý ñóðàëöàõ, ýäèéí çàñàã, õóäàëäàà ñî¸ëûí õàðèëöàà õîëáîîãîî ºðãºæ¿¿ëýõýä õ¿÷èðõýã ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëñýí. Òýðõ¿¿ õîëáîî õàðèëöààíû ñ¿ëæýý íü òóóëàõ çàì àëñ õîë, åð áóñûí õóðäàí øóóðõàé, àþóëã¿é áàéäëûã õàìãèéí ñàéí 41

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õàíãàñàí øèíæòýé áàéæýý. Îäîîãèéí Êàçàêñòàíû Äîëîîí óñíû ãàçðààñ ¿¿ðýýð ãàðñàí ýë÷ ìàðãààø íü íàð æàðãàõ ¿åä Õàðèíõîðèíä èðæ áàéñàí òóõàé õóó÷ ÿðèà áóé. - Åâðàçèéã õàìàðñàí ÷ºëººò õóäàëäààíû ºðãºí óóäàì á¿ñ íóòãèéã áèé áîëãîæ, îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí íýãäñýí òîãòîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ ýõëýëèéã òàâüæ ºãñºí. ×èíãèñèéí ìîíãîë÷óóäûí ýäèéí çàñãèéí ã¿í óõààí, ìåíåæìåíò íü äýëõèé äàõèíä “àðèëæàà íàéìàà õèéâýë ýâëýðíý, òàòãàëçâàë äàéòíà”, “íýãäñýí ìºíãºí òýìäýãò áîëîí ýäèéí çàñãèéí äàâóó ýðõ”, “÷ºëººò õóäàëäààíû á¿ñ”, “ºðòºº óëàà-ìýäýýëýë”, “öýðãèéí áóóõèà çàì” õýìýýõ ¿íýõýýð øèíýëýã îéëãîëòóóäûã áèé áîëãîí, àìüäðàëä õýðýãæ¿¿ëæýý. Ñîëîíãîñûí ñóäëàà÷, íýðò íèéòëýë÷ Êèì Æîí ðå: “×èíãèñ õààí áîë õ¿í õ¿÷, øèíý àðãà òåõíîëîãèéã ñ¿ëæèëä¿¿ëýí äýëõèé åðòºíöèéã îéðòóóëàí íÿãòðóóëñàí …” (29,314) õ¿í ãýæ òîäîðõîéëæýý. Òîâ÷îîð õýëáýë, ×èíãèñ õààí áîë íàðèéí ìýðãýæëèéí õàìòëàã á¿ðä¿¿ëýí, òåõíîëîãè, ìýäýýëëèéí ñ¿ëæýýíä äóëäóéäñàí ýäèéí çàñãèéí îí÷òîé ìåíåæìåíò õèéæ, óëñ îðíîî èíæåíåð÷èëñýí çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðóóëæ ÷àäñàí ãàðàìãàé óäèðäàã÷ áîëîé. - ×èíãèñ õààíû áàéãóóëñàí Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðýí áîë ãàäíûí íýãýí ò¿¿õ÷èéí òýìäýãëýñíýýð “Ñî¸ëûã àðèóòãàã÷ îðäîí” áàéñàí þì. ×èíãèñèéí ìîíãîë÷óóä ªðíºäºä õýâëýõ ìàøèí, ëóóæèí, ñàìïèí, äàðü çýðãèéã, ìºí ýðãýýä Äîðíî äàõèíä ãàí òºìºð, øèë ïààëàí, öàéðàí øèë çýðãèéã àíõ òàíèóëæýý. ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèé ¿ð ñàä äýëõèéí àñàð òîì îðîí çàéä óðàí á¿òýýë÷, á¿òýýí áàéãóóëàã÷äûã àëáàí òàòâàðààñ ÷ºëººëæ áàéâ. (30) Èíãýæ àóãàà èõ ýçýíò ã¿ðíèéõýý äîòîð æèíõýíý òàíñàã ñàéõàí íèéëýã ñî¸ëûã áèé áîëãîæ ÷àäæýý. Ýíä òýìäýãëýõýä, èõ õààí óëñ ã¿ðí¿¿äèéí á¿òýýñýí ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éëñèéã õîæìûí ýçýíò ã¿ðí¿¿ä øèã öºëìºí äýýðýìäýæ, íóòàã ðóóãàà õàìàí çººæ áàéãààã¿éã áèä ìýäíý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä ×èíãèñ õààí àëèâàà ñî¸ëûã ýðõýìëýí äýýäýëæ, áóñäûí ñî¸ëûã ìýõèéí õ¿íäýòãýæ, ñî¸ëûí ºäèé òºäèé áîäèò ç¿éë, ìýäëýã, òóðøëàãûã áèå áèåäýý õ¿ðòýýõ áîëîìæèéã äàÿí äýëõèéí óëñ ò¿ìýíä íýýæ ºã÷ áàéæýý. Ýíý á¿õýí íü çàìáà òèâèéí õ¿í àðäàä óòãà çîõèîë, îäîí îðîí ñóäëàë, óðàí áàðèëãà çýðãèéã óðüä, õîæèä ¿çýãäýýã¿é öýöýãë¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ ºãñºí þì. -×óëóó, øàâàð õýðýì öàéçàíäàà á¿ãýæ, ñàëàíãè òàñàðõàé áàéñàí Îðîñûí âàíò óëñóóäûã íýãòãýæ, õ¿÷èðõýã Îðîñ ã¿ðýí áèé áîëîõ ýõëýëèéã òàâüæ ºã÷ýý. Îðîñûí ã¿í óõààíòàí ×ààäàåâ, Ôåäîòîâ íàð “Ìîíãîëûí äîâòîëãîîíû áîñãîí äýýð Îðîñ îðîí ìÿíãàí æèë óíòàà áàéñàí” õýìýýñíèéã 42

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì. Åâðàçèéí õºäºëãººíèéã îðîéëîí ìàíëàéëàã÷, ãîë îíîë÷, îðîñûí Øïåíãëåð õýìýýí àëäàðøñàí Íèêîëàé Òðóáåöêîé: “×èíãèñ õààíû ¿éë àæèëëàãààíä íóðààí ýâäýõ ýðìýëçëýë àðàé ò¿ëõ¿¿ áàéñàí õýäèé ÷ ò¿¿íèé á¿òýýõ, çîõèîí áàéãóóëàõ õ¿ñýë çîðèã íü ¿ëýìæ èõ, ýåðýã ¿çýë ñàíààã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýã÷ áîëæ áàéâ. Èéìä ò¿¿õò Îðîñ áîë ÷óõàìäàà ×èíãèñ õààíû óëñûã çàëãàìæëàã÷ áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõººñ àðãàã¿é” (31,237) ãýæýý. Òýð õàâüäàà äóðàà äóðãèæ, îéð îð÷èíäîî ÿìàãò ò¿âýã ÷èðýãäýë ó÷ðóóëæ áàéñàí Àëòàí óëñûã äàéòàí ýðõýíäýý îðóóëæ, Ìîíãîëûí Þàíü ã¿ðíèéã áàéãóóëñíààð õîæìûí èõ Õÿòàä óëñ ¿¿ñýí á¿ðýëäýõ ýõ ¿íäñèéã òàâüæ ºã÷ýý. Õÿòàäûí ò¿¿õ÷èä ýíýõ¿¿ ¿çýë ñàíààã äýìæäýã áîëîâ÷ ×èíãèñ õààí áîë Õÿòàäûí õÿçãààð íóòãààñ òºðñºí àóãàà èõ õ¿í ãýæ ò¿¿õèéã ãóéâóóëäàã. ×èíãèñ õààíû ¿å áîëîí äàðàà äàðààãèéí ìîíãîë÷óóäûí àìüäðàõ ñî¸ëä áóñàä óëñ ¿íäýñòíèéã óóñãàõ áîäëîãî õýçýý ÷ áàéãààã¿é, ÿëàíãóÿà ×èíãèñ õààíä áóñäûã ò¿ðýìãèéëýí ýçëýõ, òîíîí äýýðýìäýõ ºðººñãºë ãàíö òàëûí õ¿ñýë çîðèã, õîæèì øèíý ò¿¿õèéí ¿åä òîì ã¿ðí¿¿äýä ¿¿ññýí øèã äýëõèéä íî¸ðõîõûí òóëä ýçëýí êîëîí÷èëîõ áîäëîãî áàéãààã¿é áîëîé. ×èíãèñèéí ýçýíò ã¿ðíèé áîäëîãîä ò¿¿õýí áîäèò íºõöºë øàëòãààíû óëìààñ çàðèì ò¿ðýìãèé øèíæ èëýð÷ áàéñàí õýäèé áîëîâ÷, äóíäàä çóóíû îëîí óëñûí õàðèëöààíû ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã õ¿íäýòãýæ áàéñàí òºäèéã¿é, ò¿¿íèéã çàðèì äýâøèëò øèíæ òºðõººð áàÿæóóëæ áàéñàí á¿ëãýý. Òóõàéëáàë, òºð ¸ñ, ýçýí õààíäàà ¿íýí÷ áàéõ, òºðèéí ýë÷èéí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàæ, õ¿íäýòãýí õàðüöàõ, îëîí óëñûí áîëîí óëñ îðîí òóñ á¿ðèéí äîòîîäîä ýíõ àìãàëàí áàéäëûã ñàõèõ íºõöëèéã áèé áîëãîõ, òóõàéí óãñààòíû øàøèí, ñóðòëûí ÷ºëººò áàéäëûã õàíãàæ, òýãø øóäàðãà õàíäàõ çàð÷ìûã ìîíãîë õààä ò¿ëõ¿¿ áàðèìòëàæ, ýçýíò ã¿ðíèé õÿçãààðò íýâòð¿¿ëýõèéã õè÷ýýæ áàéæýý. Òóõàéëæ õýëáýë, ýíýõ¿¿ “àëòàí ¿å”-èéí îëîí óëñûí õàðèëöààíû ôèëîñîôè íü äýëõèéí ýõ ãàçðûí èõ çîíõèä óëñ òºð, ø¿òëýã áèøðýë, îëîí ¿çýë áîäëûí íàéðàëò ¸ñ, íýýëòòýé ÷ºëººò áàéäàë òîãòîîõ õàíäëàãà á¿õèé áàéëàà. Ò¿¿õýí öàã ¿åèéí ýðõýýð ýíý ã¿í óõààí ºäãººãèéí îëîí óëñûí õàðèëöààíä ã¿íçãèé èëýð÷ áàéíà. Ãàíöõàí ýíý ë ãýõýä XIII çóóíû ¿åèéí ìîíãîë÷óóäûã ìºíõëºõ ÷àäàëòàé áîëîé. Ýíý á¿õíýýð ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷äûí áàéëäàí äàãóóëëûí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã öàãààòãàõ ãýýã¿é. Äàéí áîë äàéí. Ýðäýíýò õ¿ì¿¿íèé àìü íàñ ñ¿éäýæ, õîò áàëãàä, áàðèëãà áàéøèí, ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëóóä äàéíû õºëä ¿ðýãäñýí. Ãýõäýý ìàðêñèñò þì óó, ýñâýë äóíäàä Àçèéí 43

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ò¿¿õ÷äèéí áè÷äýã øèã íýã õîòîîñ ë ñàÿ ñàÿàð íü àëæ, òàëæ áàéãààã¿é. Òýð ¿åä ñàÿ õ¿íòýé õîò áèé áîëîîã¿é, ñàÿ õ¿íòýé õîò ãýäýã ÕÕ çóóíû øèíý ¿çýãäýë áàéâ. Õýðýâ òýð öàãò ìîíãîë÷óóä òýãýæ ÿñ ìàõàí îâîî áîñãîæ áàéñàí áîë òýð îëîí ñàÿ õ¿íèé õîõèìîé ÿñ õîæèì, ýä¿ãýý ÷ äóíäàä Àçèéí öºëºðõºã çýë¿¿ä òàë íóòãààð öàéðàí õàðàãäàõ áèø ¿¿. Òèéì ÿìàð ÷ óë ìºð ýä¿ãýý àëãà áàéíà. Ãýòýë òýð íóòãààñ ò¿¿íýýñ áàëàð ýðòíèé àðõåîëîãèéí õîâîð íàíäèí îëäâîð îëäñîîð áàéãàà. ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèé ¿ð ñàä áàéëäàí äàãóóëàã÷èéí ñ¿ð õ¿÷, îìîã òºãºëäºð áàéäëàà ¿ç¿¿ëýõ öàãòàà ¿ç¿¿ëäýã, ºðøººõ ¿åäýý ºðøººäºã òýð ë æàì ¸ñíû äàãóó áàéëäàæ, äèéëæ, äýãëýæ, æóðàìëàæ áàéñàí þì. - ×èíãèñèéí ìîíãîë÷óóä ººðèéí øàøèí ñóðòëûã áóñäàä òóëãààã¿é, ººð ººðèéí ¸ñ ñóðòàë, øàøíàà ø¿òýí àìüäðàõ ýðõ îëãîæ áàéñàí íü ¿íýõýýð íèã¿¿ëñýíã¿é, ºðøººíã¿é ñýòãýëýýð õàíäàæ áàéñíû èëðýë þì. ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèé áàéëäàí äàãóóëàë íü ýõýí ¿åäýý “äàÿàð÷ëàõ” øèíæòýé áàéñíàà ñ¿¿ëäýý õ¿í òºðºëõòíèéã “äàÿàðøóóëàõ” àãóóëãàòàé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Ýíý óòãààð íü Àìåðèêèéí ýðäýìòýí Æåê Âåäåðôîðä: “×èíãèñ õààí áîë ºíººãèéí åðòºíöèéã ¿íäýñëýã÷” (32) ãýæ ¿íýëæýý. - ×èíãèñèéí ¿åèéí ìîíãîëûí õóðä, ýð÷ õ¿÷ áîë àëèâàà õÿìðàëààñ ãàðàõ, åð íü õºãæèë äýâøèëä õ¿ðýõèéí ¿íäñèéí ¿íäýñ ãýæ ºäãºº äýëõèé äàõèí ¿çýõ áîëëîî. Èéì ó÷ðààñ Àìåðèêèéí “Âàøèíãòîí ïîñò” ñîíèíû ãàçðààñ ñ¿¿ëèéí 1000 æèëèéí àóãàà èõ õ¿íýýð ×èíãèñ õààíûã òîäðóóëñàí íü äýëõèé äàõèíû áîëîí ìîíãîëûí öàäèã ò¿¿õýíä ò¿¿íèé ýçëýõ áàéð ñóóðèéã èëòãýí õàðóóëæ áàéãàà þì. ×èíãèñ õààí áîë ìîíãîëîîð îâîãëîñîí äýëõèéí õýìæýýíèé èõ ã¿ðíèéã ¿¿ñãýí áàéãóóëñàí èõ õààí, õ¿í õ¿÷, øèíý àðãà òåõíîëîãèéã ñ¿ëæèëä¿¿ëýí äýëõèé åðòºíöèéã îéðòóóëæ íÿãòðóóëñàí ãàâüÿàò õ¿í, öýðãèéí ñóó àëäàðò æàíæèí, ìîíãîë ¿íäýñòíèé ãàðàìãàé áààòàð, ¿ëýìæèéí èõ õ¿ì¿¿í áàéñàí á¿ëãýý. Èéì ó÷ðààñ õ¿í òºðºëõòºíèé ñ¿¿ë÷èéí ìÿíãàí æèëä ×èíãèñ õààí øèã ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, çîõèîë÷, ñýòã¿¿ë÷, óðàí á¿òýýë÷äèéí àíõààðëûã èë¿¿ èõýýð òàòàæ, íîì, çîõèîë, óðàí á¿òýýëä ìºíõðºí ¿ëäñýí õ¿í áàéõã¿é ãýæ õýëæ áîëíî. Ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààí áîë Èõ Ìîíãîë óëñ, Ýçýíò ã¿ðíèé ñî¸îëîí íàõèàëàõ ¿ð ¿íäýñ íü, ªãºäýé, Ã¿þã, Ìºíõ õààí íàð øèì ø¿¿ñèéã íü øàâõàí òýòãýõ èø äîõèóð íü, Õóáèëàé õààí áîë öýöýãëýí áîëîâñîðñîí æèìñ æèìñãýíý íü áàéñàí ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Èõ Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýã çàëãàìæèëñàí õî¸ð äàõü èõ õ¿ì¿¿í áîë ªãýäýé (1185-1241) þì. ×èíãèñ õààí àìüä ñýð¿¿íäýý ªãºäýéã ººðèéíõºº 44

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

çàëãàìæëàã÷ààð ãýðýýñýëñýí áèëýý. Òýðáýýð àðâàí ãóðâàí æèë Ìîíãîëûí òºðèéã òýðã¿¿ëýõäýý ýöãèéíõýý ãýðýýñèéã ¿íýí÷ýýð áèåë¿¿ëæ, ¿éë õýðãèéã íü íýð òºðòýé ¿ðãýëæë¿¿ëñýí áîëîé. Æóâåéíèé õýëñíýýð ªãýäýéí õààí÷ëàëûí ¿åä ýðãýí õºðâºæ áàéñàí åðòºíö àìãàëàíã îëæ, õàéð íàéðã¿é áàëìàä ÿâäàë çººëºð÷ ªãýäýé Ìîíãîëûí õààíä ºðãºìæëºãäìºãöºº çàðëèã áóóëãàí àëèâàà ÿëòàí õ¿ì¿¿ñò ºðøººë, óó÷ëàë ¿ç¿¿ëæýý. Ýíý áîë Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä àíõ óäàà òºðèéí øèéäâýðýýð ãýìò õýðýãòýíä îëíîîð íü ºðøººë, óó÷ëàë ¿ç¿¿ëæ, òºðèéí õóóëèéí íèã¿¿ñýíã¿é øèíæèéã õàðóóëñàí õýðýã áºãººä ò¿¿íýýñ õîéø ìîíãîë òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îí óäààí æèë õýðýãæèæ èðæýý.

ªãýäýé Ìîíãîëûí òºðèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîîíä çàðèì ººð÷ëºëò îðóóëñàí þì. Þóíû ºìíº óëñûí á¿õ õýðãèéã õàðèóöäàã Äîòîîä áè÷ãèéí ÿàìûã øèíýýð áàéãóóëæ, òºðèéí áîäëîãî òîäîðõîéëîõ, õóóëü öààçíû òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðãèéã òóñ ÿàìàíä äàãíàí õàðèóöóóëàõ áîëñîí áàéíà. Ìºí òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãàÈõ õóðàëäàéã õóðàëäóóëàõ ãîðèì äýãèéã øèíý÷ëýí ÿìàð ÷ øàëòãààíã¿éãýýð õóðàëäàéä ¿ë îðîëöîã÷äûã õàòóó øèéòãýõ òîäîðõîé çààëò æóðàì áèé áîëãîæýý. 45

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ìºí ã¿éöýòãýõ çàñàãëàëûí çîõèîí áàéãóóëàëòûã ººð÷èëæ, 1231 îíä öýðýã èðãýíèé íýãäñýí íýãäìýë çàõèðãààã áèå äààëãàæ, öýðãèéí çàõèðàã÷ íàð îðøèí áóé ãàçàð íóòãèéíõàà á¿õ ýðõèéã ººðòºº òºâëºð¿¿ëæ àëáà, ãóâ÷óóðûã ñàíààíû çîðãîîð íîîãäóóëäàã áàéñíûã çîãñîîæ, òýä çºâõºí öýðãèéí õýðãýý äàãíàí ýðõëýõ áîëãîâ. Ýíý áîë óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîãòîëöîîíä õèéñýí ÷óõàë øèíý÷ëýë áàéëàà. Èõ Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò õýä õýäýí øèíý÷ëýëèéã àíõ ñýäñýí õ¿í áîë ªãýäýé õààí þì. ¯¿íä: 1.Òýðáýýð òàòâàðûí ä¿ðìèéã æóðàìëàí öýãöëýæ õóäàëäàà÷èä õýò ºíäºð õ¿¿òýé ìºíãº çýýëä¿¿ëýõèéã õîðèãëîæ, Àëòàí óëñûí æèøýýãýýð óëñûí ìºíãºí òýìäýãòèéã öààñààð ¿éëä¿¿ëæ ã¿éëãýýíä ãàðãàñàí áà ÿäóóñò òóñëàõ óëñûí ñàíä îðóóëàõ õºðºíãèéí òîîã òîãòîîæ, çóóí õîíèíîîñ íýã õîíü òàòâàðëàõ áîëîâ. Ìºí Èõ õóðàëäàé, íî¸äûí ÷óóëãàíû á¿õ çàðäëûã àðä èðãýäýýñ òàòâàðëàäãèéã çîãñîîæ, ìÿíãàò òóòàìä õóâààæ íîîãäóóëàõ áîëîâ. 2.ªðòºº óëàà áàéãóóëæ, èõ ã¿ðíèé õýìæýýíä õàðèëöàí íýâòðýëöýõ ºðãºí áîëîìæèéã íýýâ.. Õýí õ¿í äóðààðàà óëààëàí ÿâàõûã çîãñîîæ, óëàà àãòûí òîîã òîãòîîæ ºã÷ýý. 3.Ãîâü, òàë òàë õýýðèéí á¿ñýä õóäàã ãàðãàæ, áýë÷ýýð óñæóóëàõ àæëûã õèéñýí áàéíà. Ýäãýýð øèíýòãýëèéí àëõìóóä íü óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õ¿í àìûí àìü àìüæèðãààã äýýøë¿¿ëýõ çîõèõ ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëæýý. ªãýäýé õààí ýöãèéíõýý öýðãèéí ýðäýì óõààí, äàéòàõ óðëàãèéã ãàðàìãàé ýçýìøèæ, Àëòàí óëñ, Ò¿âýäèéã òºâøèòãºí òîõèíóóëæ äóóññàí áà ºðíº ç¿ãèéí õýä õýäýí óëñ îðíûã Ìîíãîëûí õàðüÿàëàëä îðóóëæ íóòàã äýâñãýðýý ºðãºòãºñºí þì. Ò¿¿íèé èõ àõ Ç¿÷èéí õ¿¿ Áàò èõ õààíû çàðëèãààð ªðíº ç¿ã ð¿¿ àÿí äàéí õèéæ, Åâðîïûí ñî¸ë èðãýíøëèéí òºâ¿¿äèéã õàðààíäàà îðóóëæýý. Ìîíãîëûí ñî¸ëûí ò¿¿õýíä òîìîîõîí áàéð ñóóðü ýçëýäýã àëäàðò õîò- Õàð Õ¿ðýìèéã öîãöëóóëæ, Ñàðàí, Òîñîõ çýðýã õýä õýäýí õîòûã ªãýäýéí ¿åä áàðüæ áàéãóóëñàí íü ªãýäýéí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áàéëàà. Ýíý á¿õýí áîë ªãýäýéí ãàâüÿà ç¿òãýë õýìýýí ¿íýëýãäýõ ¸ñòîé. Òýðáýýð Ìîíãîëûí òºðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä ò¿¿íèé ä¿¿ Òóëóé èõýýõýí õýâü íýìýð îðóóëñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Èõ ¿éë õýðãèéí òºëºº ç¿òãýæ ÿâàà õ¿í õýí áîëîâ÷ ººðºº ººðòºº ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàæ “ãèøãýñýí ìºðºº ýðãýí õàðæ” ýåðýã ñºðºã ¿éëäëýý ¿íýëæ öýãíýæ áàéõ ¸ñòîéã ªãýäýé õààí àíõ ñýäýí ººðèéí ¿éë àæèëëàãààãààð íîòëîñîí þì. ªãºäýé ººðèéí õààí÷ëàëûí ¿åä ãàðãàñàí àëäààãàà ãýìøèí öýãíýñýí íü ò¿¿õýíä ¿ëäæýý. ¯¿íä: õàìãèéã óäèðäàí çàëàõ õààí õ¿í ìºðòëºº àðõè äàðñàíä îðæ, òºðèéí õýðãèéã öàëãàðäóóëñàí, áîë÷èìã¿é õ¿íèé ¿ãýíä îðæ, àâãà íî¸íûõîî õàðüÿàòààñ ýõíýð àâ÷ðóóëñàí, õîðò ìóó ¿ãýíä îðæ, õààí ýöãèéíõýý õàìãèéí 46

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

èòãýëòýé íýã õ¿íèéã õîðîîñîí, çýðëýã àí ãºðººñèéã õàðàìëàæ, õàøàà õýðýì áàðüæ, àõ ä¿¿ãýý ãîìäîîñîí ÿâäëóóä áîëíî ãýæýý. Õýðýâ óäèðäàã÷ á¿õýí ªãýäýé õààí øèã ¿éë àæèëëàãààãàà ýðãýö¿¿ëæ, ýåðýã, ñºðºã ¿éëäëýý èë òîäîîð òàâüæ èðñýíñýí áîë õîé÷ ¿åèéíõýíä àñàð èõ ñóðãàìæ áîëîõñîí áèëýý. Ãýòýë ªãýäýéí äàðààõ õààäûí èõ çîíõè íü ºìíºõ õààäûíõàà ¿éë àæèëëàãààã, ººðèéíõºº õýðýã ÿâäëûã îãò õàéõðàëã¿é á¿õ ç¿éë áîëæ áàéãàà, á¿òýæ áàéíà õýìýýí ñýòãýë àìãàëàí áàéöãààñààð óëñ îðíîî áóóð÷ äîðîéòîõîä õ¿ðãýñýí õýìýýí ä¿ãíýæ áîëíî. ªãýäýéí äàðàà Ìîíãîëûí õààí øèðýýíä ºðãºìæëºãäñºí õ¿í áîë Ã¿þã (1206-1248) þì. Òýðáýýð ãóðâàí æèë øàõàì òºð áàðüñàí áîëîâ÷, õààí ýöãèéí çàññàí òºð óëñûã õýâýýð õàäãàëàí, õóóëü ä¿ðìèéã ÷àíãàòãàæ, õ¿í àìûí òîîëëîãî ÿâóóëàí, àëáà òàòâàðûã æóðàìëàæýý. Èõ õààí á¿õíèéã òýíãýðèéí çàðëèã ãýæ ¿çýæ, ýñýðã¿¿öñýí õýíä ÷ õàòóó ÷àíä õàðèó ºã÷ áàéñàí. Ã¿þã õààí 1246 îíä Ðîìûí Ïàï IV Èííîêåíòèéä èëãýýñýí çàõèäàëäàà: “Òýíãýðèéí çàðëèãèéã óìàðòàæ ÿàæ ç¿ðõëýíý âý? Áèä ¿íýí÷ øóäàðãà ýñýðã¿¿öýëã¿é äàãàæ îðîãñäûã ýíýðýí ºðøººäºã. Õàðèí ýñýðã¿¿öýã÷äèéã õàòóó öýýðë¿¿ëäýã. Áè õðèñòîñ áóðõíûã çàëáèðàí ø¿òýã÷ õ¿í. Áè áîë áóñäûí ÿëûã õÿíàí ø¿¿ã÷ þì. … Í¿ãýë õèéñýí áîë í¿ãëýý õ¿ëýýõ ¸ñòîé. ×è õýðýý ìýäýõã¿é, ìèíèé ¿ãèéã äàãàõã¿é, öîð öîð õèéâýë ÷èíèé õóâü çàÿà ýöýñò íü þó áîëæ òºãñºõèéã ãàãöõ¿¿ äýýä òýíãýð ë ìýäíý” õýìæýýæýý. Òýðáýýð ýöãèéíõýý ãàäààä áîäëîãûã ¿ðãýëæë¿¿ëæ, Óìàðä Õÿòàä äàõü íî¸ðõëîî óëàì áàòàëãààæóóëñàí áàéíà. Àêàäåìè÷ ×.Äàëàé: “Ã¿þã õààí òºðèéí õàòóó ¸ñòîé, ºâºã ýöýã, ýöýã õî¸ð õààíû çàõèæ ãýðýýñýëñýíä ¿íýí÷, áàñ ë õààí øèã õààí áàéñàí” ãýæ òýìäýãëýæýý. Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí õîéìîð Ã¿þã õààíààñ õîéø õàçàéõ òèéøýý õàíäñàí áàéíà. Ã¿þãèéã çàëãàìæèëñàí Ìºíõ (1208-1259) áîë áè÷èã íîì, òîî, õýìæèõ¿éí óõààíä íýâòýðñýí, ýðäýìòýé õààí áàéâ. Ìîíãîëûí òºðèéí õýðãèéã àðàâ øàõàì æèë áàðèõäàà íèéñëýë- Õàð Õ¿ðýì õîòûí ¿¿ðãèéã ºíäºðæ¿¿ëæ, èõ ã¿ðíèé õýìæýýíä àëáà òàòâàðûã ÷àíãàòãàí, ººðòºº óëààã æóðàìëàæ, õÿìðàë ñàìóóíûã äàðæ, óëñ îðíîî òºâøèòãºæýý. Òýðáýýð Ñ¿í óëñûí ¿íäñýíä íü áàéëäàí äàãóóëæ áàéãààä íàñàí ººä áîëñîí þì. Ìºíõ õààí äîðíî äàõèíûã á¿õýëä íü ýçýãíýñýí Ìîíãîëûí Þàí óëñ áàéãóóëàõ ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæýý. Èõ Þàíü óëñ áàéãóóëàãäñàí ¿å áóþó Õóáèëàé /1215-1294/ õààíû ¿åä àðëûí ßïîíîîñ áóñàä äîðíî äàõèí áàðàã á¿õýëäýý Ìîíãîë ã¿ðíèé ýðõøýýëä îðæ, ìîíãîë÷óóäûí íýð ñ¿ð äýëõèé äàõèíàà óëàì á¿ð öóóðàéòàæ áàéñàí þì. Íýã õýñýã ñóäëàà÷èä Õóáèëàé õààíûã õóóëü áóñààð õààí ñóóñàí, íèéñëýëèéã õÿòàä ðóó øèëæ¿¿ëñýí, ýõ íóòãàà õºñºð õàÿñàí ãýõ ìýòýýð çýìëýí áóðóóòãàæ áàéõàä íºãºº 47

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õýñýã íü òýð öàãèéí ýðäýì áîëîâñðîëûã ñàéòàð ýçýìøèæ, òºðèéí õýðãèéã ýðäýì ñî¸ëîîð òîõèíóóëàí æîëîîäîæ, õóóëü öààç, ¸ñ æóðìûã øèíý÷ëýí òîãòîîñíîîðîî ñýöýí õààí õýìýýí àëäàðøñàí ãýæ áè÷èæ áàéíà. Áèä íýã òàëûã õýò áàðèìòëàí ºðººñãºë òàøèìãàé ¿çäýã ºìíºõ òîãòîëöîîíû ºðººë òàòàíõàé ¿çëýýñýý ñàëàõ öàã áîëñîí. Õóáèëàé õààí Õàðõîðóìä íèéñëýëýý õýâýýð õàäãàëàí, äîðíî äàõèíûã çàõèðñàí áîë ÿìàð ñºðºã ¿ð äàãàâàð ãàðàõ áàéñàí áý? ãýäýã àñóóëòûã ººðòºº òàâèàä ¿çüå ë äýý.

Òýãâýë íààä çàõ íü õ¿÷èðõýã õààíò çàñàãòàé ¿åä òºâä òýì¿¿ëýõ õ¿÷ ¿éë÷èëäàã æàì ¸ñîîð òýð ¿åèéí 100 ñàÿ îð÷èì õÿòàäóóäààñ íààä çàõ íü 2-3 ñàÿ õ¿í Õàðõîðóì, åð íü Ìîíãîë íóòàãò èðæ ñóóðüøèõ áàéñàí áàéõ. Òóõàéí òýð öàãò ìîíãîë÷óóä íýã ñàÿ õ¿ðýõòýé, ¿ã¿éòýé áàéñàí ãýñýí ñóäëàà÷äûí òîîöîî áèé. Ýíýõ¿¿ óóñãàõ àþóëûã Õóáèëàé õààí ýðãýö¿¿ëýí íÿãòàëæ ¿çæýý. Ìºí èõ õààí Øàíäó, Áýýæèí ð¿¿ íèéñëýëýý øèëæ¿¿ëýõäýý Õÿòàä íóòàãò òºðèéí òºâºº ñîíãîëîî ãýæ áîäîîã¿é ìîíãîë, õÿòàäûí ýðòíèé õèëèéí çààã äýýð î÷èæ, äîðíî 48

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

äàõèíûã ýçýãíýñýí èõ ã¿ðíèéã èëáýí òîõèíóóëàõ õîë÷, ãîë÷ áîäëîãî ÿâóóëíà ãýæ òîîöîîëæýý. Þàí ã¿ðíèé, ÿëàíãóÿà Õóáèëàéí õààí÷ëàëûí ¿åä ¿åä òºð ¸ñ áýõæèõèéí çýðýãöýý òàðèàëàí óñæóóëàëò, áàéãàëèéí áàÿëàã àøèãëàõ, ìºíãºí ã¿éëãýý, ºðòºº øóóäàí, çàì òýýâýð, ãàäààä õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð èõýýõýí àõèö ãàðñàí èõ ã¿ðýí ýíõæèí áàòæèõ ýäèéí çàñãèéí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéâ. Ìºí Õóáèëàé, Òîãîîíòºìºð çýðýã õààä, òºðèéí òóëõòàé çàðèì ç¿òãýëòí¿¿ä Õàð õîðóì, Øàíäó, Áýýæèí çýðýã ýçýíò ã¿ðíèé òºâ íèéñëýë, áóñàä òîìîîõîí õîòóóäàä îäîí îðíû øèíý îðãèë áàéãóóëàõ, îëîí ¿íäýñòíèé ýðäýìòýí ìýðãýäèéã øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè ìàÿãèéí áàéãóóëëàãóóä òàòàí òºâëºð¿¿ëæ, òýäíèé îþóí áèëãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ áîëñîí íü óëñ ã¿ðíèé õºãæèëä ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàéâ. Õàðèí Õóáèëàé èõ õààí áîëñîí ¿åýñ Ìîíãîë ã¿ðíèé á¿ðýëäýõ¿¿íä áàéñàí Àëòàí îðä, Õ¿ëýã¿ãèéí óëñ çýðýã íü ààæèì ààæìààð òóñãààðëàæ õýðýã äýýðýý áèå äààñàí óëñóóä áîëæýý. Õóáèëàé õààíû ò¿¿õýí ¿¿ðãèéã óëòàé ñóäàëñàí àêàäåìè÷ Ø.Íàöàãäîðæ “Ýçýëñýí ãàçàð íóòãàà ýðõýíäýý îðóóëñàí, õ¿í àðä áîëîí òóõàéí ¿åäýý îëîí óëñûí äóíä ýçëýõ áàéð ñóóðü, ýðõ íºëººãººðºº Õóáèëàéòàé òýíöýõ ýçýí õààí åðòºíöèéí ò¿¿õýíä óðüä õîæèä ãàðààã¿é”, “Õóáèëàé í¿¿äýë, ñóóðüøëûã çîõèöóóëàõ òýäãýýðèéí òýíöâýðèéã îëîõ, Ìîíãîëûã ìîíãîë õýâýýð íü ¿ëäýýõèéã ÷àðìàéæ, Ìîíãîëûí ñî¸ë èðãýíøëèéã óóñàí õàéëàõààñ àâàðñàí” (33,96), ßïîíû ýðäýìòýí Îòàêè: Õóáèëàé õààíûã õÿòàäóóä õÿòàä÷èëàõ ãýýä á¿òýýã¿é þì. Õóáèëàé õààí áîë øèíý ìîíãîë õ¿íèé çºâ ¿ëãýð äóóðèàëàë, áîéæèæ áîëîâñîðñîí ìîíãîë ÿçãóóðòíû òºëººëºã÷ ìºí áàéâ /34,115/ ãýæ ¿íýëæýý. Àìåðèêèéí íýðò ýðäýìòýí Ìîðèñ Ðîññàáè: “Õóáèëàé õààíû îëîëò, àìæèëòûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì. Ò¿¿íèé ºâ áîãèíî íàñàëñàí àâ÷ àìüä àõóé ¿åäýý îëæ àâñàí àìæèëò á¿òýýë íü ò¿¿íä ºíº ìºíõºä ¿ðãýëæëýõ àëäàð öóóã àâ÷èðñàí áèëýý … Õóáèëàé õààí ìîíãîë õ¿í õýâýýðýý ¿ëäýæ, õýçýý ÷ òºðºëõ àðàíøèíãàà îðõèîã¿é þì” (35) ãýæýý. Àêàäåìè÷ Ø.Áèðà: “Õóáèëàé õààí Ìîíãîëûí Èõ õààäûí äîòðîîñ õàìãèéí óäààí õóãàöààíä õààí÷ëàõäàà Ìîíãîëûí ýçýíò ã¿ðíèéã ¿íýõýýð äàÿàð åðòºíöèéí èõ ýçýíò ã¿ðýí áîëãîí ò¿âøèòãýí çàõèðàõ òàëààð àñàð èõ ç¿éëèéã á¿òýýñýí àæýý. Ò¿¿íèé øóóä óäìûí 10 èõ õààí òîäðîí çàëàð÷, èõ ºâãººñºº õîéø äàðóé 78 æèëèéí òóðøèä ¿éë õýðãèéã íü ¿ðãýëæë¿¿ëýí õààí÷èëæ áàéñàí áàéíà. ¯¿í äýýð Õóáèëàéí õààí÷ëàëûí 35 æèëèéã íýìáýýñ ò¿¿íèé óäìûíõàí äàðóé 108 æèë Ìîíãîëûí äàÿàð åðòºíöèéí èõ ýçýíò ã¿ðíèéã àëü íýã õýìæýýíä çàõèð÷ áàéæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà èõ ýçýíò ã¿ðýí ìºõñºíèé äàðààõ ýõíèé 20 æèëä ÷ Õóáèëàéí óäìûí 49

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õî¸ðîîñ äîîøã¿é õààí Ìîíãîë îðíîî çàõèð÷ áàéâ. Ìîíãîëûí áàãà õààäûí õÿìðàë òýìöýë ýõýëñýí 1388 îí õ¿ðòýë ººðèéã íú îðîëöóóëàí Õóáèëàé õààíû óäìûíõíààñ á¿ãä 13-ààñ äîîøã¿é õààä ãàð÷ äàðóé 128 æèë òàñðàëòã¿é Ìîíãîë òºðèéí òýðã¿¿íèé ñýíòèéä çàëàð÷ áàéñàí ÿâäàë áîë Õóáèëàé õààíû Ìîíãîëûí òºðèéí ò¿¿õýíä ÿìàðøóó áàéð ñóóðü ýçýëäýãèéã áýëõýíýý õàðóóëíà. Åð íü ×èíãèñ õààíààñ ýõëýýä Ìîíãîëä ò¿¿íèé Àëòàí óðãèéíõíû 35-ààñ äîîøã¿é õààä áàéñàí áºãººä òýäãýýðýýñ áàðàã 20-èîä íü ×èíãèñ õààíû à÷ õ¿¿ Õóáèëàéí, áóñàä íü ×èíãèñèéí áóñàä óäàì óãñààíû õààä áàéñàí àæýý. Ýöýñò íü òýìäýãëýõýä Õóáèëàé õààí áîë ººðèéí ºâºã ýöýã ×èíãèñ õààíû õàìòàä Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä òºäèéã¿é, äýëõèéí ò¿¿õýíä ÷ àëäàðøèí ¿íýëýãäñýí àãóó èõ õààí áàéñàí” (36,38-39), Èéíõ¿¿ Õóáèëàé õààí áîë: - Òóõàéí öàãèéí æàì ¸ñ, ºðñºëäººíèé õóóëèàð ÿëæ äèéëæ, èõ ã¿ðíèé òºðèéí æîëîîã àòãàñàí ñýöýí áèëýãò ç¿òãýëòýí, - Òºð ¸ñíû ñýòãýëãýýíèé õºãæèëä òºðèéí õî¸ð ¸ñ, õîñ ¸ñûã áîëîâñðóóëàí îðóóëæ èðñýí èõ ñýòãýã÷, - Ìîíãîë äàõü Áóðõíû øàøíû õî¸ð äàõü äýëãýðýëòèéã îðîéëîí ìàíëàéëàã÷, - Áîëîâñðîíãóé ¿íäýñòíèéã áîëîâñðîëûí õºãæèíã¿é òîãòîëöîî ¿éëäâýðëýíý õýìýýõ õàòóó çàð÷èì áàðüæ, òóõàéí öàãèéí äîðíî äàõèíû õàìãèéí òîìîîõîí ñóðãóóëèóäûã áàéãóóëæ, íèéò ã¿ðíèé õýìæýýíèé áè÷èã ¿ñýã çîõèîëãîí, îäîí îðîí, ò¿¿õ ñóäëàõ ãàçàð áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áàéñàí áèëýã ýðäìýýð ãèéñýí èõ õààí, - Ìîíãîë÷óóäûí îþóí áèëýã, õ¿÷ ÷àäëûí ýð÷èìò ÷àíàðûã òýíãýð, ãàçðûí ñàâñëàãà á¿õýíä õ¿ðãýæ, ºâºã ýöýã ×èíãèñèéí äàðàà Ìîíãîë õýìýýõ íýðèéã åðòºíöèéí ÷èõíýý äóóðñãàñàí àóãàà èõ õ¿ì¿¿í áàéæýý. Äàõèí äàâòàí õýëýõýä, Õóáèëàé õààíû Ìîíãîëûí áîëîí äýëõèé äàõèíû ò¿¿õýíä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã ñºðãººð õàðóóëàí òàéëáàðëàõ íü õººíä àññàí ÿìààëçãàíà ìýò ºíèéí áîäîëã¿é õýðýã á¿ëãýý. Õóáèëàéí äàðààãààð ªëçèéò õààíààñ óõààíò Òîãîîíòºìºð õ¿ðòýë òºð çàõèðñàí õààä Õóáèëàéí äàðààãààð ãàçàð àâñàí òºðèéí õÿìðàëûã íàìæààæ ÷àäñàíã¿é. 1368 îíä Õÿòàä òàðèà÷äûí èõ áîñëîãîä îðîëöîã÷èä Òîãîîíòºìºð õààíûã íàíõèàä ãàçðààñ ¿ëäýí õººñíººð Þàí ã¿ðýí ìºõºæ, Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí íýã ¿å äóóñâàð áîëæ øèíý ¿å ýõýëñýí áèëýý. Òîãîîíòºìºð õààí Áýýæèíãýýñ çààãëàí îäîõ çàðëèã áóóëãàñàí íü òóõàéí 50

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

¿åä íü ãóòàìøèã ìýò áàéñàí áîëîâ÷ ìîíãîë÷óóäûí õ¿éãèéí õóâü çàÿàíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëñíèéã “óõààíò” õààíû ìýðãýí áîäëîãî õýìýýí ¿íýë¿¿øòýé. Õýðýâ Òîãîîíòºìºð õààí èõ öýðýã äàé÷ëàí ýëñ¿¿ëæ, øîðîîí ò¿ìýí õÿòàä òàðèà÷íû áîñëîãûã äàðàíãóéëàí äàðàõûã ñàíààðõñàí áîë òóõàéí ¿åäýý àìæèëò îëæ áîëîõ áàéñàí áîëîâ÷ ýöýñòýý ìîíãîë÷óóä òàðèà÷äûí èõ äàéíû çîëèîñ áîëîõ áóþó õÿòàäàä óóñ÷ ìºõºõ íü ýðãýëçýýã¿é áàéëàà. Òèéìýýñ óõààíò õààí Òîãîîíòºìºð òóëãàìäñàí àñóóäàëä ìàø áóóðüòàé õàíäàæ õàìãèéí çºâ øèéäýë ãàðãàñàí ãýäãèéã õîé÷ ¿åèéí áèä ç¿é ¸ñîîð ¿íýëýõ ó÷èðòàé. ªºðººð õýëáýë, Òîãîîíòºìºðèéí çàðëèãààð ìîíãîë÷óóä õÿòàäààñ çàéëæ îäñîí íü áèäíèé ºâºã äýýäñèéíõýí áà áèäýíä òîõèîñîí ¿íýõýýð èõ àç çàâøààí áàéëàà. Òîãîîíòºìºðèéí áàñ íýã ãàâüÿà áîë òýðáýýð óóãóóë íóòàãòàà èðñýí õîéíîî Ìîíãîëûí òºð ¸ñûã áýõæ¿¿ëæ íóòàã ãàçðàà õàìãààëàí, Ìèí óëñûí ò¿ðýìãèéëëèéã òóóøòàé ýñýðã¿¿öýæ áàéñíû à÷ààð ò¿¿íèé õîé÷ ¿å îëîí æèë òºðèéí ãàë ãîëîìòîî õàäãàëæ, áàñ äàõèí ñýðãýæ áàéñàí áèëýý. ×èíãèñ õààí, ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷äûí òóõàé îî÷èí, öîî÷èí áîëîâ÷, õóðààíãóéëàí ä¿ãíýâýë èéì áàéíà.

3.ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒªÐÈÉÍ Ç¯ÒÃÝËÒÍ¯¯ÄÈÉÍ ÀÌÜÄÐÀË, ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÃ ÍÝÝÍ ÕÀÐÓÓËÀÕÀÄ ÑÓÐÂÀËÆ ÑÓÄËÀËÛÍ À× ÕÎËÁÎÃÄÎË Áàðèìò ñýëò, äàíñ õàðàà íü øóóä àæèãëàëòààð òàíüæ ìýäýõ àðãàã¿é, õàðèí ñýòãýëãýýíèé òóñëàìæààð òàíèãäàíà. Íýðò ñýòãýã÷ Ø.Ëàíäàö, Ø.Ñåíüîáîñ ªíãºðñºí ýðèí ¿å òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ¿íýíèéã ò¿¿õ÷äýä ºã¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áîëîâ÷ òýäíèé òóõàé áàðèìò, óë ìºðèéã ¿ëäýýäýã. Òýðõ¿¿ áàðèìò íü òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ºíãºðñºí àìüäðàëûí òóõàé ìýäýýëëèéã àãóóëæ áàéäàã. Òóõàéëæ õýëáýë, ¿å ¿åèéí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí çóóí çóóíûã ýëýýñýí ò¿¿õýí òóðøëàãà, ¿ð ä¿íã õàäãàëæ, áóóõèàëàí òýýã÷ ìýäýýëëèéã òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéã ñóäëàõ ñóðâàëæ õýìýýí ¿çýæ áîëíî. Õàðèí àëèâàà áàðèìò íü çºâõºí ò¿¿õèéí òîäîðõîé ¿éë ÿâäàëòàé õîëáîãäîæ áàéæ ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áîëäîã. Ñóðâàëæ áîë ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààí, ò¿¿õýí õ¿í ñóäëàë îðøèí òîãòíîõ ¿íäýñ, òýæýýí òýòãýã÷ àìòòàé “õîîë óíä” íü þì. Òîãîî÷ õ¿í õîîë õèéõèéí òóëä îðö õà÷èðã¿éãýýð ÿìàð ÷ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõã¿éí àäèë, ò¿¿õ÷ 51

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õ¿í ñóðâàëæã¿éãýýð ò¿¿õò õ¿ì¿¿ñèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéõ, íàìòàð áè÷èõ ÿìàð ÷ áîëîìæã¿é á¿ëãýý. Òýãâýë ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíààð îðö, õýìæýý, àìò øèìò íü òààðñàí “õîîë” áýëòãýõ íºõöºëèéã ò¿¿õèéí ñàëáàð óõààí - Ñóðâàëæ ñóäëàë áèé áîëãîäîã. Ñóðâàëæ ñóäëàë íü ò¿¿õèéí ñàëáàð óõààí áàéõûí ñàöóó íèéãìèéí óõààíû ñóäàëãààíû àðãà áîëäîã õîñîëìîë øèíæòýé.

Àëèâàà ñóðâàëæèéã, òóõàéëáàë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí íàìòðûí ýõ ñóðâàëæèéã àãóóëãà, õýëáýð, õóãàöàà, ¿íýëýìæ çýðãýýð íü îëîí àíãèëæ áîëîõ áîëîâ÷, ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíä àãóóëãà, õýëáýðýýð íü õàìãèéí åðºíõèé àíãèëàë õèéäýã óëàìæëàë òîãòæýý. Ãýõäýý ÕÕ çóóíû ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû àðãà ç¿é áîëîõ ìàðêñèçì, ôðàíöûí àííàë ñóðãóóëü, àìåðèêèéí øèíýòãýëèéí 52

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

îíîëä ýíý àíãèëëûí òºðºë àðàé ººð áàéäàëòàé áàéâ. Ìàðêñèñò ò¿¿õ áè÷ëýãò àìàí ñóðâàëæèéã òºäèé ë îéøîîõã¿é ÿâæ èðñýí. Ýíý áàðèìòëàëûí ¿¿äíýýñ Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæèéã “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”-èéí íýãýí áîòü çîõèîëä: “Ìàíàé ýõ ò¿¿õèéí óã ñóðâàëæèéí ç¿éëèéã ýä ºëãèéí, áè÷èã çîõèîëûí ãýæ õî¸ð àíãèëàí õóâààäàã þì” (37,19) ãýñýí áîë “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”-èéí ãóðàìñàí áîòü çîõèîëûí òýðã¿¿í áîòèä: “Ò¿¿õèéí ñóðâàëæ, òóëãàðûí ç¿éëñèéã ýä ºëãèéí áà áè÷èã ñóäðûí ãýæ … õî¸ð ÿëãàí ñàëãàæ ¿çäýã þì” (38,11) ãýæýý. Ìàðêñèñò ò¿¿õ áè÷ëýãò àìàí ñóðâàëæèä, ÿëàíãóÿà òºðèéí ç¿òãýëòíèé àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíû ñóðâàëæèä òºäèéëºí èòãýë ºãºõã¿é áàéñàí íü ººðñäèéí ¿çýë ñàíààíä ¿ë íèéöñýí ìýäýýëëèéã íóóí äàðàãäóóëæ, á¿õíèéã ¿çýë ñóðòëûí íýã õýâ çàãâàðò áàðüæ, ò¿¿õýí ¿íýíèéã ãóéâóóëæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì. Ýä¿ãýý ñóðâàëæèéã 1.Áè÷ìýë ñóðâàëæ: ¯¿íèéã àãóóëãààð íü: ò¿¿õýí ¿éë ÿâäëóóäûí àíõäàã÷ ìýäýý çàíãèéã òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí áè÷ãèéí äóðñãàëóóä, õààíû çàðëèã, òºðèéí áîäëîãûí áàðèìò áè÷èã, äèïëîìàò áàðèìò áè÷èã, ñòàòèñòèê òîî, áàðèìò, õóóëü òîãòîîìæ çýðýã õóãàöààãààð íü: Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ýðò, äóíäàä, îéðõè ¿åèéí áàðèìò áè÷ã¿¿ä, ñóóðèàð íü: öààñàí, áàñ äààâóóí, èëýã, íàâ÷èí, ¿éñýí ìåòàëë áóñàä õàòóó ñóóðüòàé, õýëáýðýýð íü: áè÷ìýë, àóäè, âèäåî, óðàí ñàéõíû êèíî, áàðèìòàò, áàðèìòòàé óðàí ñàéõíû êèíî, ôîòî çóðàã, ò¿¿õýí óðàí çóðàã òåõíèê, òåõíîëîãèéí çóðàã, ãàçðûí çóðàã, ñõåì, äèàãðàìì, 2.Àìàí ñóðâàëæ: äîìîã ÿðèà, ôîëüêëîð, äîìîã, ¿ëãýð, àðäûí äóó, îíüñîãî, òààâàð, õîøèí ÿðèà, äóðäàòãàë, äóðñàìæ, 3.Ýä ºëãèéí ñóðâàëæ. ¯¿íä: Àðõåîëîãèéí òóõàéä ÷óëóóí áîëîí òºìºðëºã áàãàæ çýâñýã, áóëø, áóíõàí, ñ¿ã çóðàã. Ò¿¿í÷ëýí ñóðâàëæèéã ¿éëäñýí àðãààð íü áè÷ìýë, ýõ õóóëáàð, äàðìàë, õýâëýìýë (áàðûí áîëîí îð÷èí ¿åèéí õýâëýãäñýí ñóäàð, ãàð áè÷ìýëèéí íàâòðàãà), ýäëýë, ÷èìýãëýë, òàõèëãà ø¿òëýãèéí ç¿éëñ áóþó õàòóó ýäëýë äýýðõ áè÷ýýñ (ýïèãðàô) ãýõ ìýò. Ìºí ¿íýëýìæýýð íü: ¿íýò (óíèêàëüíûé), åðäèéí (îðäèíàðíûé) ãýõ ìýòýýð àíãèëæ áîëäîã. Á¿õèé ë ñóðâàëæèéí òºðºë íü òºðèéí ç¿òãýëòíèé íàìòàð, ¿éë àæèëëàãààã òîäîòãîõîä õàìààðíà. Ìàíàé íýðò ò¿¿õ÷ Õ.Ïýðëýý: 1942 îíä áè÷ñýí “Õóó÷íû äóðñãàëò ç¿éëèéã ñàõèí õàìãààëàõ ä¿ðìèéã áèåë¿¿ëüå” õýìýýõ ºã¿¿ëýëäýý: “Ìàíàé òºðºëõ ýõ îðíû íóòàã äýâñãýðò áàéãàà ýä¿ãýý ýâäýð÷ íóðñàí õîò áàëãàñûí ñóóðü ¿ëäýãäýë, ò¿¿íèé õàíà òóóðãàí äýýðõ áè÷èã, çóðàã õºðºã, áè÷èã çóðàã á¿õèé áóþó áè÷èã çóðàãã¿é õºøºº ÷óëóó, õ¿í ÷óëóó, õ¿¿ðèéí ãàçàð, áóëø áóíõ, õàä öîõèîíû áè÷èã, ýëäýâ þìûí çóðàã ä¿ðñ, ýâäýð÷ íóðñàí õýðýì, õàøàà õîðîî, øèâýý, ñóâàã øóóäóó, õýýðýýñ îëääîã ýëäýâ õ¿ðýë õóòãà, î÷èð, òîãîî (òýíãýðèéí ñóì) ãóóëèí çîîñ, øàâàð ñàâ, âààð îíãîí òàõèëãàòàé áàéñàí óóë, öààçòàé îé õºâ÷, 53

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õýñýã ìîä, óðò íàñòàé ãàíö ìîä, øîðîî ÷óëóó îâîîëãî, ¿éëäñýí äàëàí, óñíû õàøëàãà áîîëò, òàë öºìèéí ãàíö çàðèì îíö ÷óëóó, ÷óëóóí ñ¿õ, õóòãà, ï¿ç¿¿ð, óóð ñàâ çýðýã ç¿éë¿¿ä íü öºñ ìàíàé õóó÷èí äóðñãàëò ç¿éë¿¿ä áîëìóé” (39,41) õýìýýãýýä “Ìàíàé õóó÷íû äóðñãàëò ç¿éë¿¿äýä: ìàíàé àðä ò¿ìýí, ýõ îðîí, óëñ òºðèéí õýäýí çóó áà ìÿíãàí æèëèéí ºìíººñ õýðõýí áàéãóóëàãäàæ áóóðñàí õèéãýýä ÿàõàí ìàíäñàíûã èëð¿¿ëýí ºãºõ õàìãèéí ¿íýòýé áîäèòîé áàðèìò ìàòåðèàëóóä áàéäàã” (39,42) ãýæ ýä ºëãèéí ñóðâàëæèéí à÷ õîëáîãäëûã ¿íýëñýí áàéíà. ×èíãýýä “…Àðäóóä àà! Ìàíàé íóòãóóäààð áóé õ¿í ÷óëóó, õºøºº áóëø íü èéì ãàéõàëòàé ò¿¿õèéí áàðèìòóóäûã õàäãàëæ áàéäãèéã ñàéòàð ìýäýð÷, ò¿¿íèéã ýâäýæ ñ¿éòãýõã¿é õàéðëàí õàìãààëàõ íü ìàíàé àðä íýã á¿ðèéí ¿¿ðýã ìºí” (39,42) ãýæ óðèàëñàí áàéíà. Ò¿¿õýí ñóðâàëæèéã ñóäàëãàà, ñóðãàëòàä õýðõýí õýðýãëýõ, àøèãëàõ, ñóäëàõ àðãà ç¿éã áîëîâñðóóëàí, ñóðâàëæèéã íÿãòëàí ìàãàäëàäàã ò¿¿õèéí ñàëáàð óõààíûã ñóðâàëæ ñóäëàë õýìýýíý. Ñóðâàëæ ñóäëàëûã áîäèò åðòºíöèéã òàíèí ìýäýõ îíöãîé àðãà õýìýýí ¿çýõ íü ÷ áóé. (40,19) Èéìä ñóðâàëæèéã ñàéòàð ñóäëàõã¿éãýýð òºðèéí ç¿òãýëòíèé ò¿¿õýíä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã íýýí õàðóóëàõ áîëîìæã¿é þì.. Ìîíãîë óëñàä ñóðâàëæ ñóäëàë äóíäàä çóóíû ¿åýñ óëáààòàé. Òóõàéëáàë, XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð Äàëàé ëàìûí ìîíãîë áàãø õýìýýí àëäàðøñàí Äàé÷èí âàíãèéí Äàíäàð àãðàìáûí õèéñýí Ãàíæóóðûí àðèóòãàë áóþó ø¿¿äýã áîë ñóðâàëæ ñóäëàëûí òîìîîõîí á¿òýýë þì. Ýíýõ¿¿ àðèóòãàëä ãîë òºëºâ “Íàðòàí, Õÿòàä øóíõàí áàð, çàðèì òîõèîëäîëä Æîíè, Õÿòàä õóó÷èí áàðûí àëäàà áàãàòàé Äýðãý áàð, Æàëçý-òýìáàí õýìýýõ áè÷ìýë Ãàíæóóðûã ñóäðóóäòàé õàðüöóóëàí çàññàí áàéíà. Ýíý áîë íýã ñîíãîäîã æèøýý þì. Ìîíãîë ìýðãýäèéí òºâä ñóðâàëæèéã àðèóòãàã÷ ø¿¿ñýí á¿òýýë ¿¿ãýýð õÿçãààðëàãäàõã¿é. Òýð íýãýí öàãò áàñ Ìîíãîëûí ò¿¿õ-óðàí çîõèîëûí ãàéõàìøèãò äóðñãàë-“Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-ã ñóðâàëæèéí õóâüä ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäàëæ ýõýëæýý. Ýíýõ¿¿ ãàéõàìøèãò äóðñãàëò áè÷èã áîë Ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòýí, ÿëàíãóÿà ¿ëýìæ èõ ×èíãèñ õààíû ò¿¿õýí ¿¿ðãèéã ÿðóó òîä õàðóóëñàí íýâòýðõèé òîëü áè÷èã þì. ÕÕ çóóíä Ìîíãîë îðîíä ñóðâàëæ ñóäëàë 1950-èàä îíîîñ ýõëýí õºãæñºí (41,11) õýìýýí çàðèì ñóäëàà÷èä áè÷äýã áîëîâ÷, åð íü 1921 îíä Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí áàéãóóëàãäñàí ¿åýñ ñóðâàëæ ñóäëàë ò¿¿õèéí áèå äààñàí ñàëáàð áîëîí õºãæèõ ýõëýëýý òàâüñàí ãýæ ¿çýõ á¿ðýí ¿íäýñòýé þì. Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýí áàéãóóëàãäìàãö ãîë àæëàà ñóðâàëæ, áàðèìò ñýëò, äàíñ õàðàà öóãëóóëàõàä ÷èãë¿¿ëæ áàéñíûã áèä ìýäíý. Ìîíãîëûí îéðõè ò¿¿õèéí ñóðâàëæ ñóäëàëûí õºãæëèéã: 54

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

1.Ñóðâàëæèéã öóãëóóëàí, ýìõëýí öýãöýëæ íýãýí òîãòîëöîîíä îðóóëñàí ¿å. (1911-1950 îí). Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí øàøòèð” õýìýýõ õî¸ð áîòü óëñûí àëáàí ¸ñíû ò¿¿õèéã çîõèîëãîñîí ¿åýñ Ìîíãîë Óëñûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ, áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã öóãëóóëæ ýõýëñýí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Òýðõ¿¿ øàøòèð áîë ÷óõàìäàà Ìîíãîëûí òºðä ç¿òãýñýí ñóðâàëæèò ÿçãóóðòíû ò¿¿õ öàäèã áîëîé. Õàðèí 1921 îíû õóâüñãàëûí äàðàà Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí àíõíû àæèëòíóóä Ñ.Æàìúÿí ã¿í, Ñ.Øàãæ ãàâæ çýðýã õ¿ì¿¿ñ ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áîëîõ õîâîð íîì ñóäðûã èë¿¿ ºðãºí äàëàéöòàé öóãëóóëæ, ñóäàëæ ýõýëñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, Ñ.Æàìúÿí 1924 îíä ìîíãîë ¿ñãèéí Äàíæóóðûã ñóðâàëæëàí îëîîä Öàõàðààñ çàëæ àâ÷èð÷ áàéâ. Èéíõ¿¿ ýíý ¿åä óëñûí õýìæýýíä õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí õóó÷èí íîì, ýõ ñóðâàëæ, áàðèìò èëð¿¿ëýí îëæ, öóãëóóëàí õàäãàëàëò õàìãààëàëòàä àâ÷, àðõèâûí áàéãóóëëàãûí ýõ ¿íäñèéã òàâüñàí áàéíà. Ìºí Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õýâëýæ ýõýëæýý. (42) 1930-40-ººä îíä òºðèéí àðõèâûí áèå äààñàí áàéãóóëëàãà áèé áîëæ, õóó÷íû áè÷èã áàðèìòûã õàäãàëàëò, õàìãààëàëòàä àâàõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéí õàìò ýõ ñóðâàëæ áàðèìò áè÷ãèéí àíõíû áîëîâñðóóëàëò õèéõ, ò¿¿íèéã ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëàõ òàëààð çîõèõ ¿ð ä¿íä õ¿ðñýí áèëýý. (43,176) Ýíý ¿åä ãàðñàí çîõèîë á¿òýýëèéí èõ çîíõè íü àìàí ñóðâàëæ äýýð èë¿¿ òóëãóóðëàñàí îíöëîãòîé áàéíà. Ýíý ¿åä ñóðâàëæèéã ñóäëàõ, ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëàõ òàëààð ò¿¿õ÷ À.Àìàð, Í.Ìàãñàðæàâ, Á.Áóÿí÷óóëãàí, Ë.Äýíäýâ çýðýã ñóäëàà÷èä áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. 1.1921 îíû ýöñýýð ÌÀÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû øèéäâýðýýð öýðýã, àðäûã ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ õýëòñýýñ îëîí ãàçàð òàðõààñàí “Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí àíõ ¿¿ññýíèé ó÷èð” (44) õýìýýõ òîâõèìëîîñ ýõëýýä áóñàä íèéòëýëèéí øèíæòýé á¿òýýë¿¿äýä Ìîíãîëûí ò¿¿õíýý íýðä ãàðñàí õ¿ì¿¿ñèéí íýðèéã äóðüäàæ, íàìòàð öàäèãò íü õýðýã áîëîõóéö ìýäýý ñýëòèéã òîäðóóëàí òàâüæ ýõýëæýý. 1923 îíä ÌÀÍ-ûí II èõ õóðëûí øèéäâýðýýð Ä.Ñ¿õáààòàðûí íàìòðûã æàíæèí Äàíçàíãààð áè÷¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýñýí áàéíà. Ñ.Äàíçàí, Ä.Ñ¿õáààòàðûí àõ Ä.Äýíäýâ, ýðäýìòýí Æ.Öýâýýí íàðòàé õàìòàð÷ ñàéõü ç¿òãýëòíèé òîâ÷ íàìòðûã áè÷ñýí íü õýâëýãäýýã¿é ÌÀÕÍ-ûí áàðèìòûí òºâä õàäãàëàãäàæ áàéãààã ò¿¿õ÷ Ç.Ëîíæèä òýìäýãëýæýý. (45,137) 1921-1928 îíû ¿åä Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí àæèëòíóóä áè÷ãèéí áîëîí àìàí ñóðâàëæ äýýð òóëãóóðëàí, ¿ëýìæ èõ ×èíãèñ õààí, àíõäóãààð Áîãä Çàíàáàçàð, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýã÷ ×èíã¿íæàâ, 55

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûã îðîéëîí ìàíëàéëàã÷äûí íýã VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà, ÷èí âàí Ì.Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä, àðäûí Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ, ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ö.Äàìáàäîðæ çýðýã õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààã ñóðòàë÷èëñàí áýñðýã ºã¿¿ëýë, òýìäýãëýë, äóðñàìæóóäûã “ÌÀÕÍ-ûí åðºíõèé áîëîâñðîëûí äýâòýð”, “Ïèîíåð áàãà÷óóäûí ìºðäºõ äýâòýð”, “ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýí õîëáîãäîë á¿õèé ç¿éë¿¿ä” çýðýã ýìõòãýë áîëîí òýð ¿åèéí òîãòìîë õýâëýëä íèéòýëæ áàéæýý. Õàðèí 19281932 îíä ¯íäýñíèé àðä÷èëñàí ¿çýëòýé ç¿òãýëòí¿¿äèéã çýìëýí áóðóóøààæ, îðòîäîêñ êîììóíèñò áàéð ñóóðèíä õàëòèðàí îðñîí õ¿ì¿¿ñèéã ººãø¿¿ëýõ ÷èãëýëòýé îëîí íèéòëýëèéã ª.Áàäðàõ, Ð.Ìýíä, Æ.Öýíäñ¿ðýí çýðýã õ¿ì¿¿ñ áè÷èæ áàéâ. Ýíý òóõàé ñóäàëñàí äîêòîð Ç.Ëîíæèä: 1929-1932 îíä çºâõºí Ä.Ñ¿õáààòàðûí íàìòàð ¿éë àæèëëàãààã, ÿëàíãóÿà ò¿¿íèé öýðãèéí ýðäýì óõààíä ãàðàìãàé õ¿í áàéñàí ãýäãèéã ñóðòàë÷ëàõàä ÷èãëýñýí öººâòºð ºã¿¿ëýë íèéòëýãäñýíèéã òýìäýãëýýä “1932-1940 îíä ò¿¿õò õ¿ì¿¿ñèéí òàëààð ñóäàëãàà ñóðòàë÷èëãàà õèéõ ñîíèðõîë íýëýýä áàãàñ÷ èðñýí áàéíà”. (45,138) ãýæ ä¿ãíýñýí áàéíà. Õàðèí 1940-ººä îíîîñ àðõèâûí áàðèìò ñýëò, ýõ ñóðâàëæèéí õººí ñóäàëñàí íàìòàð ñóäëàëûí çîõèîëóóä ãàðàõ áîëîâ. Òóõàéëáàë, Õ.×îéáàëñàíãèéí “Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ” (ÓÁ.1942) Þ.Öýäýíáàëûí “Íºõºð ×îéáàëñàíãèéí àìüäðàë, ¿éë ÿâäëûí òóõàé” (ÓÁ.1945), Ø.Íàöàãäîðæèéí “Ñ¿õáààòàðûí íàìòàð” (ÓÁ.1943), “Ìàíëàé áààòàð Äàìäèíñ¿ðýíãèéí òîâ÷ íàìòàð” (ÓÁ.1946), Ã.Íàâààííàìæèëûí “Æàíæèí ×îéáàëñàí áàðóóí çàìûí áàéëäààíä” (ÓÁ.1945), “Çîðèãòáààòàð Òîãòîõûí òîâ÷ íàìòàð” (ÓÁ.1946), Ö.Öýäýíæàâûí “Ïàðòèçàí Õàñáààòàð” (ÓÁ.1942), “Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ” (ÓÁ.1942) çýðýã á¿òýýë¿¿ä õýâëýãäýí ãàð÷ýý. 1950-èàä îíîîñ 1980-ààä îíû ýöýñ õ¿ðòýë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí íàìòðûí ñóðâàëæ ñóäëàë, íàìòðûí ñóäàëãàà òóí õîìñõîí õ¿ðýýíä ýðãýëäýæ áàéâ. Ýíý ¿åä Ä.Ñ¿õáààòàðûí íàìòàð, Ä.Ñ¿õáààòàðûí àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ õýä õýäýí áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë ãàð÷ýý. (46) Ìºí Õ.×îéáàëñàíãèéí “Ñ¿õáààòàð áîë ÌÀÕÍ-ûí æîëîîäîã÷ áºãººä ò¿¿íèéã çîõèîí áàéãóóëàã÷ ìºí” (ÓÁ.1955), Á.Øèðýíäýâèéí “Õè÷ýýíã¿é ñàéä Öýðýíäîðæ” (ÓÁ.1869-1928) (ÓÁ.1965), “Àðäûí õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí íàìòàð” (ÓÁ.1978), Ä.ßäàìñ¿ðýíãèéí “Àðäûí òºðèéí àõìàä ç¿òãýëòýí Áàëèíãèéí Öýðýíäîðæ” (ÓÁ.1967), Õ.Ìàãñàðæàâûí “Áàò-Î÷èðûí Ýëäýâ-Î÷èð” (ÓÁ.1974) çýðýã àðâàí õóðóó äàðàì ç¿òãýëòíèé íàìòàð, ¿éë àæèëëàãààíû òóõàé áýñðýã òîâõèìîë õýâëýãäæýý. 56

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

2.Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ ñóäëàëûí øèíæèëãýý ñóäàëãàà ºðãºæñºí íü. (1950-èàä îíîîñ 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷) 1950-èàä îíîîñ ñóðâàëæ ñóäëàëûã ò¿¿õèéí ñàëáàð óõààíû íü õóâüä áèå äààëãàí øèíæëýí ñóäëàõ àæèë ýõýëæýý. 1955 îíä Ìîíãîë, Çºâëºëòèéí ò¿¿õ÷äèéí õàìòðàí òóóðâèñàí “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ”-èéí íýãýí áîòü çîõèîëûí “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õèéí óã ñóðâàëæ ç¿éë áà ¿íäñýí çîõèîëûí õóðààíãóé òîéì” (37,13-43) õýìýýõ ýõíèé õýñýãò Ìîíãîëûí óëñûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæèéã àíõ óäàà õóðààíãóéëàí íýãòãýæ ä¿ãíýæýý. Óã òîéìä: Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õèéí ÿíç á¿ðèéí ¿åèéã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä áîëîõîîð ¿ëýìæ îëîí çîõèîëûí ç¿éë, ò¿¿õèéí øèíæëýõ á¿õ çîõèîëûã ¿íäñýí õî¸ð á¿ëýãò õóâààæ áîëîõ íü: 1.Øèíæèëãýýíèé çîõèîë, òóñëàõ áè÷èã, 2.Óã ñóðâàëæ ç¿éë. Íýãä¿ãýýð á¿ëýãò àíõíû óã ñóðâàëæ ç¿éë äýýð ¿íäýñëýí áè÷ñýí ýëäýâ çîõèîë îðíî, õî¸ðäóãààð á¿ëýãò ýíý ÿâäëûí àíõíû ìýäýý ç¿éë á¿õèé áè÷ãèéí äóðñãàë, áèåýð îðîëöîãñîä áóþó ¿çýã÷äèéí òýìäýãëýë, õóóëü, òîãòîîëûí ýõ áè÷èã, íèéòýëñýí òºðèéí àëáàíû áè÷èã îðíî. Óã ñóðâàëæ ç¿éë áîë çºâõºí áè÷ãèéí ç¿éë áàéäàãã¿é, ìºí ýä ºëãèéí ç¿éë ãýæ áàñ áàéäàã þì. Ýä ºëãèéí ç¿éë áîë áè÷èã ãàðààã¿é òýðòýý ýðò öàãèéí ò¿¿õèéã ñóäëàõàä ãîéä ÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëäîã áàéíà. Ýä ºëãèéí ñóðâàëæ ç¿éëä àðõåîëîãèéí á¿õ ìàòåðèàë õîëáîãäîíî” (37,13) Ò¿¿í÷ëýí ìîíãîëûí ò¿¿õ÷èä ñóðâàëæ ñóäëàëûí à÷ õîëáîãäëûã ºðãºí òàâüñàí ºã¿¿ëýë íèéòë¿¿ëýõ áîëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë, õîæìûí àêàäåìè÷ Ø.Íàöàãäîðæ 1956 îíä “¯íýí” ñîíèíä áè÷ñýí “Ò¿¿õ÷äèéí àæëûã ººð÷ëºí çîõèî¸” õýìýýõ ºã¿¿ëýëäýý ñóäàëãàà øèíæèëãýý íü ýõ ñóðâàëæèéã áóþó “òóëãóóð áè÷ãèéã ñóäëàõã¿é, àðõèâûí ìàòåðèàëûã àøèãëàõã¿éãýýð îëèãòîé ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûã á¿òýýæ ÷àäàõã¿é íü èë þì” ãýæ òýìäýãëýýä” òóëãóóð áè÷ãèéã ã¿íçãèé ñóäëàõ áà óëñûí áîëîí íàìûí àðõèâûí ìàòåðèàëûã öýãöýëæ áîëîâñðóóëàõààñ … ýõëýõ ¸ñòîé”, ¿¿íèé òóëä “ò¿¿õèéí òóëãóóð áè÷èã áóþó àðõèâûí ìàòåðèàëûã á¿õ ò¿¿õ÷èä îëîí ò¿ìýíä çîðèóëæ ºðãºíººð õýâëýí íèéòëýõ íü ÷óõàë” õýìýýí áè÷èæ áàéâ. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ ñóäëàë ñóäëàõ ç¿éë, ñóäàëãààíû àðãûí õóâüä õýëáýðæèæ, 1950-èàä îíîîñ ÌÓÈÑ-èéí Ò¿¿õèéí àíãèä áèå äààñàí õè÷ýýë áîëæ îðîõ áîëñîí. Ýíý ¿åýñ Õ.Ïýðëýý, Ø.Íàöàãäîðæ, Ø.Áèðà, Ö.Íàñàíáàëæèð, Ö.Òºðòîãòîõ íàðûí çýðýã àõìàä ñóäëàà÷èä îëîí ñóðâàëæ áàðèìò áè÷èã õýâë¿¿ëæ, áàñ ñóäëàí øèíæèëæýý. ßëàíãóÿà ýíý ¿åä àêàäåìè÷ Ø.Áèðà òºâä õýëò óòãà çîõèîë, õóóëü öààçíû õýä õýäýí äóðñãàëò áè÷ãèéã ñóðâàëæ ñóäëàëûí ¿¿äíýýñ øèíæëýí, ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëæýý. Ýäãýýð 57

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

äóðñãàëò áè÷ã¿¿äýä Ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ çàðèì áàðèìò ñýëò òóñãàãäæýý. Ýíý ¿åä õýâëýãäýí íèéòëýãäñýí ýõ ñóðâàëæ áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí òîìîîõîí ýìõòãýë¿¿äýýñ òîéìëîí äóðüäâàë: “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýë” áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë (1900-1911 îí), ÓÁ., 1982 îí (Õýâëýëä áýëòãýñýí À.Î÷èð, Ã.Ï¿ðâýý), “Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûí ¿åèéí ñóðãóóëü” (19111920), ÓÁ., 1966 (Ýìõòãýñýí Ñ.Æèãæèäñ¿ðýí, Á.Áàëæèðãàðìàà), “ÁÍÌÀÓûí Èõ, Áàãà õóðëûí òîãòîîë, ¯íäñýí õóóëü, òóíõàãóóä” ÓÁ., 1956 (Ýìõòãýñýí Ö.Íàñàíáàëæèð), “ÁÍÌÀÓ õºðºíãºòíèé áèø õºãæëèéí òºëºº òýìöýëä” Áàðèìò áè÷ã¿¿ä (1925-1940) ÓÁ., 1956. (Ýìõòãýñýí Ö.Íàñàíáàëæèð), “ÁÍÌÀÓûí ¯íäñýí õóóëü, ò¿¿íä õîëáîãäîõ çàðèì àêòûí ýìõòãýë” (1921-1940) I äýâòýð, ÓÁ., 1972, “Ìîíãîëä àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ çàñàã òîãòîîí ÿâóóëñàí íü” Áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ýìõòãýë. (1921-1926) ÓÁ., 1970. (Ýìõòãýñýí Á.Áàëæèðãàðìàà), ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äýðãýäýõ Íàìûí ò¿¿õèéí èíñòèòóòýýñ ýðõëýí õýâë¿¿ëñýí “ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä” I, II, III äýâòýð, (ÓÁ., 1966, 1967, 1970), “ÌÀÕÍ-ûí èõ, áàãà áà ÒÕ-íû á¿ãä õóðëûí òîãòîîëóóä” I-III äýâòýð (ÓÁ., 1956, 1963), ÌÀÕÍ-ûí äýëãýðýíã¿é òàéëàí (VIII èõ õóðëààñ áóñàä), “1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä” (1917-1921) ÓÁ., 1957. (Ýìõòãýñýí ª.×èìýä), “ÌÀÕÍûí àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí òºëºº òýìöýëä” Áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ., 1971 (Ýìõòãýñýí Ä.Äàø), “ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäààä õàðèëöààíû áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ýìõòãýë”-èéã îëîí áîòèîð õýâëýñýí çýðãèéã þóíû ò¿ð¿¿íä íýðëýæ áîëîõ þì. Ýíý ¿åä Ìîíãîëûí îéðõè ¿åèéí ò¿¿õèéí áàðèìò áè÷ãèéã ñóðâàëæ áîëîí ýõ áè÷èã ñóäëàëûí ¿¿äíýýñ çàäëàí øèíæëýõ àíõíû àëõìóóäûã õèéæ ýõýëñýí. Ò¿¿íèé íýã òîä æèøýý áîë äîêòîð Ä.Ãîíãîðûí “ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí óóãàí íýãýí ñóðâàëæèéí ó÷èð” (Íýãýí øºíº Ñþé Øó-÷æýíèé ñóóñàí õààëãàí äýýð íààëäóóëñàí áè÷èã) õýìýýõ ñóðâàëæ ñóäëàë, ýõ áè÷èã ñóäëàëûí øèíæèëãýý þì. (47,39-69). Ñóðâàëæ áîëîí ýõ áè÷èã ñóäëàëààð àæèëëàæ ýõýëæ áóé õýí áîëîâ÷, ñàéõü ýðäýìòíèé äýýðõ ñóðâàëæèéã õýðõýí ñóäàëñàí àðãà ç¿éãýýñ ñóðàëöàõ ¸ñòîé õýìýýí áîäíîì. Äýýð äóðüäñàí áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë, ñóðâàëæóóäààñ ãàäíà ìîíãîë òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòí¿¿ä VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààí, æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð, Þ.Öýäýíáàë, Æ.Ñàìáóó, Ä.Äàìáà ãýõ ìýòèéí õ¿ì¿¿ñýýð àðõèâóóä òóñãàé ôîíä ¿¿ñãýæ, ºíãºðñºí òîãòîëöîîíû ¿åä Ä.Ñ¿õáààòàð, Õ.×îéáàëñàí, Ñ.Ìàãñàðæàâ çýðýã öººí õ¿ì¿¿ñèéí õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë õýâëýãäýí ãàðñàí áàéíà. Ñóðâàëæ ñóäëàëûí õºãæëèéí ýíý ¿åä: 58

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

À) 1921 îíîîñ ºìíºõ Ìîíãîëûí ýðò, äóíäàä ¿åèéí ñóðâàëæóóäûã, íýí ÿëàíãóÿà õóòàãò, õóâèëãààäûí íàìòàðò õîëáîãäîõ ñóðâàëæèéã ôåîäàëûí õîöðîãäñîí, ¿íäñýðõýã ¿çýë, øàøíû íºëºº îðñîí ãýõ ìýòýýð øàëòàãëàæ, àëü áîëîõ õýâëýõýýñ öààðãàëæ õàíäàæ áàéñàí; Á) Ìîíãîëûí îéðõè ò¿¿õèéí ñóðâàëæ, òºðèéí ç¿òãýëòíèé òóõàé öººí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õýâëýæ, ýìõòãýæ áàéñàí áîëîâ÷, àíãè÷, íàì÷ áàéð ñóóðèíààñ òóõàéí íºõöºëä òîõèðîõã¿é õýìýýí õàñ÷ òàíàæ õýâëýæ áàéñàí; Â) Ñóðâàëæ ñóäëàëààð ìýðãýøñýí áîëîâñîí õ¿÷èí õîâîð, áàéñàí ÷ ýðòíèé íîì çîõèîëûã ñóðâàëæ ñóäëàëûí ¿¿äíýýñ íàðèéâ÷ëàí çàäëàí øèíæèëñýíèé óëìààñ, ¿çýë ñóðòëûí äàðàìòàä îðîõûã òýð á¿ð õ¿ñýõã¿é áàéñàí çýðãèéã äóðüäàæ áîëîõ þì. Õàðèí äýýð äóðüäñàí ¿å¿äýä Ìîíãîëûí äóíäàä çóóíû ¿åèéí ñóðâàëæ ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýä Å.Õýíèø, Ï.Ïåëëèî, Îçàâà çýðýã ýðäýìòýä ãàðàìãàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèéã ç¿é ¸ñîîð òýìäýãëýõ ¸ñòîé. Äýýð äóðüäñàí õî¸ð ¿åèéí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ ñóäëàëä Å.Õýíèø, Ï.Ïåëëèî, Èãîðü äå Ðàõâåëüö çýðýã ýðäýìòýä òîìîîõîí õóâü íýìýð îðóóëæýý. 3.Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ ñóäëàëûí õºãæëèéí øèíý øàò. (1990ýýä îíîîñ ýä¿ãýý õ¿ðòýë) 1990-ýýä îíîîñ îëîí ¿çëèéí íàéðàëò ¸ñ äýëãýðñíýýñ ñóðâàëæ ñóäëàë, ýõ áè÷ãèéí ñóäàëãàà ºðãºæèæ, ìîíãîë, òºâä, ìàíæ çýðýã îëîí õýëíèé ñóðâàëæóóä, ìºí òîä, ñî¸ìáî, äºðâºëæèí ¿ñãèéí äóðñãàëóóäûã ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîâñðóóëàëò, òàéëáàðòàéãààð õýâë¿¿ëýõ àæèë ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé áîëîâ. 1990 îíä ÌÓÈÑ-èéí Ìîíãîë õýë, ñî¸ë èðãýíøëèéí ñóðãóóëü Ýõ áè÷èãÀëòàé ñóäëàëûí àíãè íýýæ, ýíý ÷èãëýëýýð ìýðãýæèëòýí áýëòãýæ áàéíà. Òóñ òýíõèìýýñ ýðõëýí, Èõ Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàíû 800 æèëèéí îéä çîðèóëñàí “Ìîíãîë ò¿¿õýí ñóðâàëæèéí äýýæèñ” õýìýýõ öóâðàë 30 áîòèéã ïðîôåññîð Ø.×îéìààãèéí óäèðäëàãààð õýâëýí ãàðãàñàí íü ýíý ¿åèéí ñóðâàëæ ñóäëàë, ýõ áè÷ãèéí ñóäàëãààíû îðãèë áîëæ áàéíà. Ýíý íîì íü ç¿ãýýð ë ìîíãîë áè÷ãýýð áàéñíûã êèðèëë áè÷ãýýð áóóëãàí õýâë¿¿ëæ áàéãàà õýðýã áèø ýý. Íýãä. ªìíº íü ýíä òýíä ãàð÷ áàéñàí õýâëýë¿¿äèéã ìîíãîë ýðäýìòíèé óõààíààð ø¿¿í, óã ýõýýñýý çºðñºí àëäàà ìàäãèéã çàëðóóëñàí; Õî¸ðò. Ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàë, õ¿íèé íýð, îí öàã ãýõ ìýò îëîí ç¿éëèéã ÿíç á¿ðèéí ñóðâàëæèä ººð ººðººð áè÷ñýíèéã õàðøóóëàí ¿çýæ òàéëáàð õèéñýí; Ãóðàâò. ªíºº ¿åä îéëãîõîî áîëüñîí ìîíãîë, òºâä, ìàíæ, õÿòàä õýëíèé ¿ã õýëëýãèéã òàéëáàðëàñàí çýðýã îëîí òàëààðàà ýíýõ¿¿ öóâðàë äýýð àæèëëàñàí ýðäýìòýä ýðäýì øèíæèëãýýíèé 59

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òîìîîõîí àæëûã õèéæ, ¿íý öýíýòýé á¿òýýë òóóðâèñàí áîëíî. Ïðîôåññîð Ø.×îéìàà ýõ áè÷ãèéí ñóäàëãààã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð ÷èí ç¿òãýë ãàðãàæ áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì. Òýðáýýð «Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî», Ëóâñàíäàíçàíû «Àëòàí òîâ÷» (Ýõèéí õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà) (2006), «Õààäûí ¿íäýñíèé õóðààíãóé. Àëòàí òîâ÷» (ýõ áè÷ãèéí ñóäàëãàà) (2002) çýðýã ñóäàëãààíû á¿òýýë¿¿ä õýâë¿¿ëñýí áàéíà. Ìîíãîëûí ò¿¿õýí ñóðâàëæ áè÷ãèéí äýýæèñ” õýìýýõ öóâðàë 30 áîòü íü Ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, äóíäàä çóóíû ¿åèéí õààä, íî¸ä, øàøíû ç¿òãýëòí¿¿äèéí òóõàé ¿íýò ìýäýýëýë, ¿íýëãýý, ãàðãàëãààã àãóóëñàí áàéíà. Ñóäàëãààíû ýðãýëòýä òºäèéëºí îðîîã¿é ýõ ñóðâàëæ, àðõèâûí áàðèìò ñýëòèéã ýìõòãýí õýâëýí íèéòë¿¿ëæ áàéãàà íü ò¿¿õèéí ñóäàëãààíä îíöãîé à÷ õîëáîãäîëòîé þì. 1990-ýýä îíîîñ õîéø ãàðñàí áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë¿¿äýýñ õàìãèéí äààöòàé, ñîíèðõîëòîé íü àðõèâûí ñàëáàðò õàìòðàí àæèëëàõ Ìîíãîë-Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí êîìèññûí øóãàìààð áýëòãýñýí «Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë» (1998) (Ýðäýì øèíæèëãýýíèé óäèðäàã÷ ×. Äàøäàâàà, À.Ï. Êîçëîâ), «Ìîíãîëûí òóõàé ÁÕÊ(á)Í-ûí áàðèìò áè÷èãò» (1920-1952) Áàðèìòûí ýìõòãýë. II áîòü. ÓÁ.2002. 2005 (Ýìõòãýã÷ Ñ.Äàìäèíñ¿ðýí, Î.Áàòñàéõàí, À.Ñ.Æåëåçíÿêîâ, Â.Í.Øåïåëîâ) ýìõòãýë¿¿ä þì. Ýäãýýð ýìõòãýë¿¿ä íü çºâõºí ò¿¿õ ñóäëàëûí ñóðâàëæ õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîîä çîãñîõã¿é óëñ òºð, ò¿¿õèéí ¿íýíèéã òîãòîîõ, ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ò¿¿õýíä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã çºâººð ¿íýëýí, øèíý÷ëýí ñýðãýýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé øèíæèëãýý ñóäàëãààíû ¿íý öýíýòýé áàðèìò ñýëò, äàíñ õàðààã áàãòààñíààðàà äàí ãàíö ò¿¿õ ñóäëàà÷äàä òºäèéã¿é ýõ ò¿¿õýý ñîíèðõîã÷ õýí á¿õýíä çîðèóëñàí á¿òýýë áîëîé. 1990-ýýä îíîîñ Ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë¿¿ä, ò¿¿âýð çîõèîëûã õýâëýõ áîëîâ. Òóõàéëáàë, “Äàìäèíû Ñ¿õáààòàð” (Õýëñýí ¿ã, áè÷ñýí áàðèìò áè÷ãèéí öîìîðëîã) ýìõòãýñýí Ë.Áàò-Î÷èð (2003), “Ñ¿õáààòàð: ýãýë õ¿ì¿¿í, õàëàìæèò íºõºð” ýìõòãýñýí ×.Äàøäàâàà (1992), “Äîãñîìûí Áîäîî” (“Õýëñýí áè÷ñýí ç¿éëèéí ò¿¿âýð”) ýìõòãýñýí Áàò-Î÷èð (2001)), “Åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæ” (1968-1928) Ä.Ìàãñàðæàâ, Î.Áàòñàéõàí (1998), Öýðýí-Î÷èðûí Äàìáàäîðæ (Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë) (2006), Æàìñðàíãèéí Öýâýýí “Ò¿¿âýð çîõèîëóóä I, II äýâòýð (1997, 2000), Äàðàìûí Òºìºð-Î÷èð “Àðä ò¿ìíèéõýý òóñûí òóëä...” (ºã¿¿ëýë, òýìäýãëýë, èëòãýë, õýëñýí ¿ã, àñóóëòûí õàðèóëò, õóâèéí ºðãºäºë) (2001), Á.Ýëäýâ-Î÷èð “Çàõèäàë, áàðèìò áè÷ã¿¿ä” (Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë) (2006) çýðýã áîëîõ þì. 60

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õèéí äóíäàä ¿åèéí ýõ ñóðâàëæèéã êèðèëë ¿ñýã ð¿¿ áóóëãàæ, äàõèí íÿãòëàõ, òýð ¿åèéí çîõèîëóóäûã êèðèëë ¿ñãýýð õýâëýæ áàéãàà íü ò¿¿õèéí ñóäàëãàà, ñóðòàë÷èëãààíä çîõèõ õóâü íýìýð îðóóëæ áàéíà. Ýðäýìòýí Ã.Ñ¿õáààòàð, Ë.Æàìñðàí íàð óðüä ºìíº ¿çýë ñóðòëûí òàëààð ó÷èð äóòàãäàëòàé õýìýýí çýìë¿¿ëæ, àðãà õýìæýý àâàõóóëàõàä ãîë áàðèìò áîëñîí «Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí äýýæ áè÷èã» I, II, III äýâòðèéã (1992) íýìýëò, òàéëáàð õèéæ äàõèí õýâë¿¿ëñýí áàéíà. Ñóðâàëæ ñóäëàëûí õºãæëèéã èéíõ¿¿ àíãèëàõ ÿâöàä ãîë òºëºâ áè÷ãèéí ñóðâàëæèéí òóõàé àâ÷ ¿çëýý. Áè÷ãèéí ñóðâàëæèéí ãîë îíöëîã áîë ººð÷ëºãäºõã¿é, òóõàéí ¿åä áîëîâñðóóëñàí áàéäëààðàà õàäãàëàãääàã. Áè÷ãèéí ñóðâàëæ íü ñóäëàà÷èéã ºìíºõ ¿åýñýý õýð àëñëàãäñàí áîëîõîî òîîöîõ áîëîìæ îëãîõ òºäèéã¿é òýãýõèéã øààðääàã. Áè÷ãèéí ñóðâàëæòàé ñóäëàà÷ øóóä õàðüöñàíààð ò¿¿õ áè÷ëýãèéí òàéëáàð ÿìàð ÷óõàë áîëîõûã þóíààñ ÷ èë¿¿òýé ñàéí îéëãîæ ºíãºðñºí áîëîí ýä¿ãýý ¿åèéí õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõýä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëäýã. Áè÷ãèéí ñóðâàëæ íü ººðèéí ãýñýí îíöëîãòîé ñóäëàõ îáúåêòòîé áàéäàã. Ñóðâàëæèéã ýðãýö¿¿ëýõ, ñóðâàëæèä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ ãîë á¿ðäë¿¿äèéí íýã áîë þóíû ºìíº, õýâëýë, íèéòëýë þì. Ýíý áîë õàìãèéí ºðãºí äýëãýð ñóðâàëæ á¿ëãýý. Õýâëýëä íèéãìèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëèéí àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëò õèéãääýã. Ýíý íü øóóä óòãààðàà îð÷èí öàãèéí îí äàðààëëûí áè÷èã áîëîé. Çîõèîë÷ À.Òîëñòîé: ñýòã¿¿ë÷ áîë “ò¿¿õèéí õîðîìõîí çóóðûí ñóì” (48,44) ãýæýý. Õýâëýë íèéòëýë áîë ¿éë ÿâäëûí îí öàãèéã òîãòîîõ, òýäãýýðèéã òàéëáàðëàõ àíõàí øàòíû á¿ðäýë þì. Õýâëýë 1). õ¿í àì, ýðõ áàðèã÷äûí òóõàé ìýäýýëýõ, 2). áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëýõ, 3). óéòãàðûã ñýðãýýõ àðãà õýðýãñýë áîëîí ¿éë÷ëýõ ãóðâàí ãîë ¿¿ðýãòýé. Ïàðèñèéí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Ð.Ïýíòî, Ì.Ãðàâèòö íàðûí òîäîðõîéëñíîîð “õýâëýë áîë ýðèí öàãèéí ÿíç á¿ðèéí ÷èãëýë, ¿çýë áîäëûí òºâëºðñºí èëýðõèéëýë þì” (49,310-311) Ñýòã¿¿ë÷èéí òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí áàðèìò ñýëò-ò¿¿õèéí ìýäëýãò õ¿ðýõ àíõíû ãèøã¿¿ð þì. Ãåðìàíû ã¿í óõààíòàí Ã.Ðèêêåðò: “Ò¿¿õ áîë õóâèéí øèíæòýé ç¿éëèéã áóñ “÷óõàë”, “à÷ õîëáîãäîëòîé”, “ñîíèðõîëòîé”, ººðººð õýëáýë “àìèí ñ¿íñèéã íü òóñãàäàã” (50,53) ãýæ òýìäýãëýæýý. Ñýòã¿¿ë÷èä òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí äóðäàòãàë, òýäýíòýé õèéñýí õººðºëäººíèéã ÿðèëöëàãà, ñîíèí ñýòã¿¿ëä íèéòýëæ áàéãàà íü õîæèì íýãýí ÷óõàë ñóðâàëæ áîëäîã. Æèøýý íü: ñýòã¿¿ë÷ Ó.Àìàðñàéõàí “Àìüä ñýð¿¿íä õàéðëàæ õàëàìæëàõñàí” (1984), “ßíæèíãààñ ººð õ¿íòýé ñóóñàí áîë æàíæèí áîëîõã¿é áàéñàí” (2004) õýìýýõ 61

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ÿðèëöëàãûí ýìõòãýë¿¿ä íü ¿å ¿åèéí òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí àìüäðàë òýìöëèéã ò¿¿õýí áîäèò ¿íýíä ò¿øèãëýí, àìüä ãýð÷ íàðûí ÿðüñàí áîäèò áàðèìòààð íîòëîí õàðóóëæ ÷àäñàíààðàà ìîíãîë õýâëýë, íèéòëýëèéí ò¿¿õýíä ººðèéí ãýñýí óðñãàë ÷èãëýëèéã áèé áîëãîñîí òºäèéã¿é àìàí ò¿¿õèéí õºãæèëä áàãàã¿é õóâü íýìýð îðóóëñàí þì. ¯¿íýýñ õîéø ñýòã¿¿ë÷èä, èéìýðõ¿¿ ÿðèëöëàãûí îëîí íîì ãàðãàñàí íü ò¿¿õèéí ñóäàëãààíä ¿ð ºãººæºº ºãñººð áàéíà. Õî¸ð äàõü ÷óõàë ñóðâàëæ áîë óëñ òºðèéí íèéòëýë, äóðñàìæ äóðäàòãàë þì. Óëñ òºðèéí íèéòëýë áîë ñóðâàëæèéí îíöãîé òºðºë, ò¿¿õýí ýðãýö¿¿ëýë õèéõ íàðèéí ò¿âýãòýé îáúåêò àæ. Ýíý ñýòã¿¿ë÷äèéí ¿éë àæèëëàãààíû ìýðãýæëèéí ãîë ÷èãëýë, ò¿¿õ÷äèéí õóâüä ãîëëîõ òºð, óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí õýëñýí ¿ã, èòãýëòýé õîëáîîòîé ñóðâàëæèéí òºðºë áîëæ áàéäàã. Óëñ òºðèéí íèéòëýë ÿìàãò ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûí ºìíºõ õÿçãààð áîëæ ºãäºã. Èéì ñîíèðõîëòîé óëñ òºðèéí íèéòëýë Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ¿å á¿ðò íèéòëýãäýæ áàéñàí áºãººä àðä÷èëàë øèíý÷ëýëèéí æèë¿¿äýä Á.Áààáàðûí óëñ òºðèéí øèíæòýé õóðö íèéòëýë¿¿ä îëíû àíõààðàë òàòñààð áàéíà. Äóðñàìæ äóðäàòãàë áîë òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéã á¿ðýí íýýí õàðóóëàõàä ÷óõàë ¿íýò ç¿éë áºãººä çàðèìäàà ºíãºðñºí ¿éë ÿâäëûã òîäîòãîõ öîðûí ãàíö ñóðâàëæ áîëæ áàéäàã. Óëñ òºðèéí íèéòëýë, äóðäàòãàë, äóðñàìæ, ãîë òºëºâ íàìòàð ñóäàëãààíû óëàìæëàëò ÷èãëýë-óëñ òºðèéí ò¿¿õòýé õîëáîîòîé. Èéìýýñ óëñ òºðèéí ò¿¿õýí ¿éë ÿâöûã øèíæëýõäýý öàã õóãàöààíû õàðüöàíãóé óðò îð÷èëä óëòàé àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé þì. Ïàðèñûí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð Æàê Æþëüÿð: “Óëñ òºðèéí ò¿¿õ÷ 100 ìåòðèéí ã¿éã÷ áàéñààð áàéíà. Öààøèä 1500, á¿ð 5000 ìåòðèéí çàéä äàñãàë õèéõ õýðýãòýé” /51/ ãýæ ñàíóóëñàí áàéíà. ªðíº äàõèíä äóðäàòãàë, äóðñàìæèéí à÷ õîëáîãäëûã ºíäºð ¿íýëæ èðæýý. Õàðèí äîðíî äàõèí, ÿëàíãóÿà ìàíàéä äóðäàòãàë, äóðñàìæ áè÷èõ óëàìæëàë áàéãà áàéñàí áàéíà. Õàðèí 1960-1980-ààä îíä Æ.Ñàìáóóãèéí “Àìüäðàëûí çàìíàëààñ” I, II äýâòýð (ÓÁ. 1965, 1970), Ñ.Ëóâñàíãèéí “Òóóëñàí çàì” (ÓÁ.1988), Æ.Ëõàãâàñ¿ðýíãèéí “Ñýòãýëä øèíãýñýí îí æèë¿¿ä” (ÓÁ.1984) çýðýã öººí òîîíû òºð, öýðãèéí ç¿òãýëòí¿¿ä äóðäàòãàëàà áè÷èæ ¿ëäýýæýý. Ìºí õºäºº àæ àõóéí íýãäëèéí àëäàðò äàðãà íàðààñ Õºäºëìºðèéí áààòàð Ã.Ëîäîéõ¿¿ “Õºäºëìºðèéí ¿ð øèì” (ÓÁ.1974), Ìîíãîëûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéã ¿íäýñëýã÷äèéí íýã, ãàâüÿàò áàãø, äîöåíò ×.Ò¿ìýí “Õàðàíõóé ìàíàíãààñ íýãýí ãýðýëä” (ÓÁ.1988) çýðýã õóðóó äàðàì öººõºí äóðäàòãàëûí íîì õýâëýãäæýý. 62

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

1990-ýýä îíîîñ äóðäàòãàë, äóðñàìæàà áè÷èõ ÿâäàë èëò èäýâõæèâ. Ýíý ÷èãëýëä îëîí àðâàí íîì õýâëýãäñýíýýñ èë¿¿ ÷àìáàé áîëñîí õî¸ð, ãóðâàí æèøýý õýëüå. Àõìàä äèïëîìàò÷ Á.Æàðãàëñàéõàí: “Îëîí æèëèéí õóó÷” (Ýë÷èí ñàéäûí òýìäýãëýë) (ÓÁ.1997), “Àëàã æàðíû áîäðîë” (ÓÁ.2001), “Ãó÷ààä îíûõîí” (ÓÁ.2003) õýìýýõ äóðäàòãàëûí íîìîî óíøèã÷äàä òîëèëóóëñàí íü òóõàéí ¿åèéíõýý àìüäðàëûã ãî¸æ ÷èìýýã¿é, ãýõäýý ñîíèðõîë òàòàì æèøýý áàðèìòòàé ºã¿¿ëñýí, õàìòðàí ç¿òãýã÷äýý íî¸í íóðóóòàé ¿íýëñýí, àìàí ò¿¿õèéí ¿íýò ñóðâàëæ áîëîõîîð õýìæýýíä òýðëýñíèéã îíöëîí òýìäýãëýå. ÕÕ çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò íàì, òºðä ç¿òãýñýí õ¿ì¿¿ñ ìºí äóðäàòãàë, äóðñàìæàà õýâë¿¿ëýõ áîëîâ. Òóõàéëáàë, 1990 îíîîñ ÓÁÕ-ûí ãèø¿¿í, 19921996 îíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, áàéíãûí õîðîîíû äàðãààð àæèëëàæ áàéñàí Ñ.×óëóóíáààòàð “Íàð çºâ òîéðîã” (ÓÁ.2009) õýìýýõ äóðñàìæ, äóðäàòãàëûí íîì áè÷èæ õýâë¿¿ëñýí áàéíà. Ò¿¿íèé íîìîíä òºð, íèéãìèéí ¿éëñýä ç¿òãýæ ÿâñàíàà òóõàéí íèéãìèéí áàéäàë, òºðõ õàíàí äýýð ñóóðèëóóëæ áè÷ñýíýýðýý áóñäààñ îíöëîã áºãººä óíøóóðòàé áîëñîí áàéíà. Òýðáýýð îëîí æèë íàì, ýâëýë, ¿éëäâýð÷íèé áàéãóóëëàãàä áè÷èõ, áîëîâñðóóëàõ àæèëä îëîí æèë õî¸ðã¿é ñýòãýëýýð ç¿òãýæ, íóõëóóëæ ÿâñàí ó÷ðààñ äóðäàòãàë, äóðñàìæàà èë¿¿ äóòóó ¿ãã¿é õýë íàéðóóëãà ñàéòàé, òóí àìüäëàã áàéäëààð òóóðâèñàí áîëîé. Èäýð íàñíû òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä ÷ äóðäàòãàë, äóðñàìæàà áè÷èæ ýõýëëýý. Òóõàéëáàë, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, äîêòîð (Sc.D), ïðîôåññîð Ä.Ë¿íäýýæàíöàí “Õýçýý ÷ á¿¿ øàíòàð” õýìýýõ íîìîíäîî áàãà, çàëóó íàñíû äóðñàìæ, äóðäàòãàëààñ ýõëýýä òºðèéí äóíäàðøã¿é èõ ¿éëñýä õ¿÷èí ç¿òãýæ èðñýí îí öàãèéíõàà àìüäðàë, òýìöëèéã áàãòààí õ¿¿ðíýæýý. Ýíýõ¿¿ äóðäàòãàë íü Ìîíãîë Óëñûí øèíý ñîíãîëò-àðä÷èëëûí çàìààð çàìíàñàí õîðèí æèëä òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí óëñ òºðèéí àìüäðàëûí öàäèã øàøòèðûã ò¿¿õèéí àìüä ãýð÷èéí ¸ñîîð áîäèòîé ºã¿¿ëñíýýðýý ¿íý öýíýòýé þì. Ñ.×óëóóíáààòàð, Ä.Ë¿íäýýæàíöàí íàðûí á¿òýýë íü ò¿¿õèéã ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàëòàé çýðýãöýí ñóäëàõ àðãûã (ñèíõðîííûé ìåòîä) õýðýãëýõ áîëñíû òîä æèøýý á¿ëãýý. Ãóðàâ äàõü ÷óõàë ñóðâàëæ áîë óëñ òºðèéí íàì, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí áàðèìò áè÷èã þì. Ìàíàé ò¿¿õ÷äèéí õóâüä ºíãºðñºí òîãòîëöîîíä ÌÀÕÍ-ûí èõ, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû á¿ãä õóðëûí áîëîí áóñàä áàðèìò áè÷ã¿¿ä ãîë óäèðäàìæ áîëæ áàéñàí. 1949 îíä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îî “Àðäûí óíøèõ áè÷èã”, “ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ, óòãà çîõèîëûã ñóðãóóëèóäàä çààæ áàéãàà áàéäëûí òóõàé” òîãòîîëóóä ãàðñàí ¿åýñ ò¿¿õèéí ñóäàëãàà, ò¿¿õ áè÷ëýãò àíãè÷, íàì÷ áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ õàòóó çàð÷èì òîãòñîí þì. Ýíý ¿åýñ íàì, òºðèéí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã õýâëýõäýý 63

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õ¿ðòýë ¿çýë ñóðòàëä òààðóóëàí òàíàæ õàñàõ áîëñîí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ºíãºðñºí òîãòîëöîîíä ò¿¿õèéã áîñãîõîä ÌÀÕÍ-ûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä, ò¿¿íèé óäèðäëàãààð àæèëëàæ áàéñàí Ì¯Ý, ÌÕÇÝ, ýìýãòýé÷¿¿ä çýðýã îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä ñóðâàëæèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Íàì, òºðèéí áàðèìò áè÷ã¿¿ä íü òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ¿çýë áàðèìòëàë, ¿çýë ñàíààíû òºëºâøëèéã òîäîòãîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ñóðâàëæ áîëäîã. Äºðºâ äýõ ÷óõàë ÷èãëýë áîë òºðèéí ýðõ áàðèõ, õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí áàðèìò áè÷èã, õóóëü÷èëñàí àêòóóä þì. Óëñ îðíû õºãæëèéí ÿíç á¿ðèéí ¿å øàòàíä ïàðëàìåíòûí ã¿éöýòãýæ èðñýí ¿¿ðãýýñ áîëæ, áàòëàí ãàðãàñàí áàðèìò áè÷ã¿¿ä íü òýðã¿¿í çýðãèéí, çàðèì ¿åä õî¸ðäóãààð çýðãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. ªíãºðñºí òîãòîëöîîíû ¿åèéí õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãóóäûí áàðèìò áè÷ã¿¿ä íü ¿íäñýíäýý ýðõ áàðèã÷ íàìûí øèéäâýðèéã óäèðäëàãà, ÷èãëýë áîëãîñîí õî¸ðäóãààð çýðãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñíûã áèä ìýäíý. Õàðèí ¯íäñýí õóóëü, áóñàä ñàëáàð õóóëèóäûã àðàé ººðººð ¿çýõ õýðýãòýé. Ýä¿ãýýãèéí ïàðëàìåíòûí ãàðãàñàí øèéäâýð, áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí èõ çîíõèéã ñóäëàà÷èä ÷óõàë ýõ ñóðâàëæèéí äàéä àâ÷ ¿çýõ áîëîëöîîòîé áîëæ áàéíà. Òàâ äàõü òîìîîõîí ýõ ñóðâàëæ áîë äèïëîìàò áàðèìò áè÷ã¿¿ä þì. Äèïëîìàò áàðèìò áè÷èãò òºð, çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í, ãàäààä õýðãèéí ñàéä íàðûí óëñ òºðèéí ãàäààä áîäëîãîòîé õîëáîîòîé ìýäýãäë¿¿ä, îëîí óëñûí ãýðýý, õýëýëöýýð, êîíâåíö, òóíõàãëàë, àìàí áà õóâèéí íîò, ìåìîðàíäóì, äèïëîìàò òºëººëºã÷äºä ºãºõ çààâàð, òºð, çàñãèéí òýðã¿¿í, ãàäààä õýðãèéí ñàéä, ýë÷èí ñàéä íàðûí òýìäýãëýë, ýë÷èí, êîíñóëûí ãàçðûí èëòãýë, ëàâëàãààíû ìàòåðèàë çýðýã îðíî. ßðèà, õýëýëöýýðèéí òýìäýãëýëýýñ òóõàéí òºðèéí ç¿òãýëòíèé áàéð ñóóðü, òóðøëàãà, àñóóäàëä õýð óõààëàã õ¿í áîëîõûã ìýäýæ áîëíî. Çóðãàà äàõü íýãýí ÷óõàë ýõ ñóðâàëæ áîë òîî á¿ðòãýë, àìàí ýõ ñóðâàëæ, óòãà çîõèîë þì. Ôðàíöûí ò¿¿õ÷ À.Ñàäóëÿ: “Òîî á¿ðòãýëèéí àðãà íü ò¿¿õèéí ñóäàëãààã áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíòàé îéðòóóëàõ øèíý á¿ðäýë áîëæ ºãäºã” (51,389) ãýæ áè÷æýý. Ñóäëàà÷èéí õóâüä ò¿¿õèéí øóóä áóñ ñóðâàëæ áîë óðàí çîõèîë áîëæ ºãäºã. Òóõàéëáàë, Òºðèéí øàãíàëò, çîõèîë÷ Æ.Ï¿ðýâèéí “Àÿíãà” çýðýã ò¿¿õýí ðîìàíóóä íü ò¿¿õýí ñóðâàëæ, àðõèâûí ñàí õºìðºãò ã¿íçãèé òóëãóóðëàñàí áàéäàã. Ýíý íü ò¿¿õ÷äýä øèíý ñàíàà òºð¿¿ëæ ºãäºã. Îðîñûí èõ ñýòãýã÷ Ã.Â.Ïëåõàíîâ: “Ò¿¿õèéí ýí òýðã¿¿íèé ¿¿ðýã, ò¿¿íèé ä¿ãíýëò, ãàðãàëãààíû òóëãóóð íü ñóðâàëæèéã íàðèéí ýðãýö¿¿ëýí ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ ÿâäàë þì” (52,213) ãýæ òýìäýãëýæýý. Ñóðâàëæèéã íÿãòëàõ íü ò¿¿õ÷äèéí, ÿëàíãóÿà ñóðâàëæ ñóäëàà÷äûí ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áºãººä áóñàä 64

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ñóðâàëæóóäòàé, ò¿¿õýí íºõöºë áàéäàë, îþóíëàãèéí ò¿âøèíòýé õàðüöóóëàí ñóäëàõ íü íýí ÷óõàë þì. ªâºð Ìîíãîëûí ýðäýìòýí Õèøèãòîãòîõ “Ìîíãîë ñóðâàëæ áè÷ãèéí ñóäëàë” á¿òýýëäýý: óã ýõèéã “Õÿëãàñíû òºäèé ÷ õóâèðãàæ áîëîõã¿é” (53,57) õýìýýí òýìäýãëýñýíä á¿ðýí òàë ºã÷ áîëîõ þì. ªíºº ¿åä õèëèéí ÷èíàä äàõü ÿëàíãóÿà ßïîí, Õÿòàäûí îëîí ìîíãîë÷ ýðäýìòýä ñóðâàëæ ñóäëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì. Ýíä ßïîíû ¨øèäà Æ¿íè÷è, Îêà Õèðîêè, ªâºð Ìîíãîëûí Õèøèãòîãòîõ, ×èìèääîðæ, Ìàíñàí, Õóðö íàðûã îíöëîí äóðüäàõûã õ¿ñýæ áàéíà. 1990-ýýä îíîîñ àìàí ñóðâàëæèéã ¿íýëýõ ÿâäàë ººð÷ëºãäºæ áàéíà. Åð íü áè÷èã ¿ñãèéí áîëîâñðîë ñàéæðàõ òóñàì ªðíºä ÷, Äîðíîä ÷ àìàí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áóóð÷ èðæýý. Áàðóóí Åâðîïò çàðèì ñóäàëãààãààð XI çóóíä áè÷èã ¿ñýãòýé õ¿í 1-3 õóâü, XVI çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð 10 õóâü, XIX çóóíû ýõýýð èë¿¿ ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóäàä 50-èàñ äýýø õóâü áîëîí ºññºí áàéíà. (54,470) Õ¿í àìûí áè÷èã ¿ñãèéí áîëîâñðîë íýìýãäýõ òóñàì àìàí ò¿¿õ á¿äãýð÷ èðñíèéã ªðíºäèéí îðíóóäûí ò¿¿õýí ¿éë ÿâö õàðóóëæ áàéíà. ßã ýíý ¿åä Ìîíãîë îðîíä ¿íäýñíèé áè÷ãýý ìýäýõ ÿâäàë 1-2 õóâèàñ õýòðýõã¿é áàéñàí. Èéì ó÷ðààñ ìîíãîëûí í¿¿äýë÷äèéí äóíä àìàí ò¿¿õ áóñàä ñóóðüøìàë èðãýíøèëòýé, õ¿í àì áè÷èã ¿ñãèéí áîëîâñðîëòîé îðíóóäààñ èë¿¿ õºãæèæ áàéâ. Òýä í¿¿äëèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí óëìààñ áè÷ìýë ò¿¿õèéí óëàìæëàëûã õàðüöàíãóé áàãà ¿ëäýýæ, èõ òºëºâ óäàì ñóäàð, ò¿¿õ öàäèãàà ÿðüæ õóó÷èëæ ºâë¿¿ëæ áàéæýý. Èéì ó÷ðààñ í¿¿äýë÷èä õóó÷ ÿðèà, ¿¿õ ò¿¿õýý ºâë¿¿ëýõ íü ºâºðìºö òîì ñî¸ë áîëîí òºëºâøñºí áàéíà. ÕÕ çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë õóó÷ ÿðèà áîë ìîíãîë÷óóäûí óõààðëûã õºãëºõ íýã ñýæèì, ýãýë æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýëãýýíèé çàäàðãàà áîëæ áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Õóó÷ ÿðèà íü òóóëüñ, äîìîã, öýöýí ¿ã, äóðñàìæ, äóðòãàë çýðýã ºðãºí îëîí õýëáýðèéã ººðòºº áàãòààñàí åðºíõèé îéëãîëò þì. Ãýõäýý íýã óäààãèéí õóó÷ ÿðèà á¿õíèéã õàìðàõ àëáàã¿é, àëü íýã òàë, áóñäûí ÿðüñíûã óëàìæëàí äàìæóóëàõ õýëáýðòýé áàéæ áîëäîã. Õóó÷ ÿðèàãààð òºðèéí ç¿òãýëòíèé çàí ÷àíàð, òºðõ òºëºâ, àæëûí àðãà áàðèëûã òîäîðõîé áàðèìò, æèøýýãýýð òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé þì. Òºðèéí ç¿òãýëòíèé íî¸í íóðóó, çàí òºëºâ àðõèâûí áàðèìò ñýëòýä òýð á¿ð ¿íýí çºâººð òóñãàãäàæ ¿ëääýãã¿é ó÷èð õàìòðàí ç¿òãýã÷äèéí õóó÷ ÿðèà èë¿¿ òîäîðõîé ñóðâàëæ áîëæ ºãäºã. Äóðñàìæ, äóðäàòãàë îëîí òàëààðàà íèéòëýã øèíæòýé áîëîâ÷, ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö îíöëîãòîé. Äóðñàìæ íü ò¿¿õýí íýãýí öàã ¿å, îðîí çàéí îð÷èëä òóõàéí õ¿íä ñàéí, ìóó òîõèîëäîë, àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéí òóõàé ñàíàæ õ¿¿ðíýõ 65

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ÿâäàë þì. Õàðèí äóðäàòãàë íü ººðò òîõèîëäñîí òºäèéã¿é áóñäûí òóõàé áîäîë, ò¿¿õýí öàã ¿åèéí áàéäëûã òîäîòãîõ ¿íýëýëò, ä¿ãíýëò á¿õèé ãîë òºëºâ áè÷âýð õýëáýðòýé áàéäàã. Ãýõäýý äóðäàòãàë äóðñàìæèéí îëîí ñàíààã àãóóëíà. Õóó÷èí òîãòîëöîîíû ¿åä àìàí ñóðâàëæèéã, ÿëàíãóÿà äóðäàòãàë, äóðñàìæèéã õ¿ðòýë àíãè, íàìûí áàéð ñóóðèíààñ õÿíàæ, ìºëãºð, áººðºíõèé áîëãîõ þì óó, ãî¸÷èëæ áàéñàí áèëýý. ¯¿íèé òîä æèøýý áîë “Àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðäàòãàëóóä” þì. Ýäãýýð äóðäàòãàëóóäûã ýìõòãýæ, õýâëýëä áýëòãýñýí àõìàä ò¿¿õ÷èä ¿çýë ñóðòàëä òîõèðóóëæ õýðõýí òàíàæ, òàéð÷ áàéñíàà äóðñàí ÿðüäàã áèëýý. Ñîöèàëèçìûí ¿åèéí àìüäðàëûã Íàìûí áàðèìò áè÷ãèéí ãî¸÷ëîí çàññàí, ºíãºëºí äàëäàëñàí áàéäëààð á¿ðýí ãàðãàõ áîëîìæã¿é áºãººä òýðõ¿¿ ¿éë ÿâö, á¿òýýí áàéãóóëàëòàä îðîëöîæ ÿâñàí àõìàä ¿åèéí äóðñàìæ, äóðäàòãàëûí ¿íäñýí äýýð ë èë¿¿ áîäèòîé ãàðãàæ áîëíî ãýäãèéã îíöëîí òýìäýãëýå. Ýíý çîðèëãûí ¿¿äíýýñ ÌÓÈÑ-èéí Ò¿¿õèéí òýíõèì, Àíãëèéí Êåìáðèæèéí èõ ñóðãóóëèéí Ìîíãîë, äîòîîä Àçè ñóäëàëûí òºâººñ õèéæ áóé ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí àìàí ò¿¿õèéí òºñºëä îðîëöîæ áàéâ. Ñóðâàëæèéã ñàéòàð ìºøãºí õººæ ÷àäâàë òóõàéí òºðèéí ç¿òãýëòíèé ä¿ð òºðõ, íèéãýìä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã ¿íýí çºâ òîä òîìðóóí ãàðãàæ, ò¿¿õèéã ýçýíã¿éð¿¿ëýõ àþóëààñ àâàðíà. Ýä¿ãýý ¿çýë ñóðòëûí õÿíàëò òàâèõàà áîëüæ, àðõèâóóä íýýëòòýé áîëæ, ò¿¿õèéã ò¿¿õýí õ¿í ñóäëàëûí ¿¿äíýýñ áè÷äýã ôðàíöûí äýã ñóðãóóëü íýâòýðñýí çýðãýýñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé íàìòàð ñóäëàë ýð÷òýé õºãæèæ áàéíà. 1990-ýýä îíîîñ õîéø ãàðñàí Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóäàëãààíû çîõèîëóóäûí 80 îð÷èì õóâü íü òºð, íèéãìèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí íàìòàð ñóäëàëûí çîõèîë áàéãàà íü ¿¿íèé íîòîëãîî þì.

Ýøëýë, ç¿¿ëò 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààí. ÓÁ.2000. (Äàì èø òàòàâ) Àíòîëîãèÿ ìèðîâîé ïîëèòè÷åñêîé ìûñëè. Ì.1997 ×.Õàÿíõÿðâàà. Ìîäóí ñàéí õààí. Õààäûí ñàí. ÓÁ.1998 Ì.Ñàíæäîðæ. Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ. (XIII-XIX çóóí) ÓÁ. 1998 îí Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî. ÓÁ.1976 Ðàøèä-Àääèí. Ñóäðûí ÷óóëãàí. I áîòü. Íýãä¿ãýýð áîòü. (Îðîñ õýëíýýñ îð÷óóëñàí Ö.Ñ¿ðýíõîðëîî) ÓÁ.1994 Í.Òºìºð. Èõ Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí ç¿òãýëòýí Åëþé ×óöàé. (Ò¿¿õèéí óõààíû (Ph.D) äîêòîðûí çýðýã ãîðèëæ áè÷ñýí çîõèîëûí õóðààíãóé) ÓÁ.2004, (Äàì ýø òàòàâ) 66

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

8. 9.

10. 11.

12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35.

Ñ.Öîëìîí. Ãàëäàí áîøãîò õààí: íèéãýì-óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà (1644-1697) ÓÁ.1994 Ëóâñàíäàíçàí. Ýðòíèé õààäûí ¿íäýñëýñýí òºð ¸ñíû çîõèîëûí òîâ÷ëîí õóðààñàí Àëòàí òîâ÷ õýìýýõ îðøâîé. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷ãèéí öóâðàëûí V áîòü. ÓÁ.2006 Ë.Õ¿ðýëáààòàð. Îãòîðãóéí öàãààí ãàðäè. ÓÁ.1996 Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áàðèìò áè÷èã. ÓÁ.1972. Õÿòàäûí òºðèéí íýðò ç¿òãýëòýí, äèïëîìàò÷ Ëè Õóí÷æàíûã õýëæ áàéíà. ÌÓÒÒÀ. Ôà-6, õí-511, Á,4 ÌÓÒÒÀ. Ôà-2, õí-2, ò-1 Æóðíàë. “Äàëüíûé âîñòîê”. Èçäàíèå øòàáà çà Àìóðñêîãî îêðóãà. Õàðáèí.1913. ¹6 Ã.Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ.1959, Å.Ì.Äàðåâñêàÿ. Òðè ïîðòðåòà-òðè ñóäúáû. Èñòîðè÷åñêèå î÷åðêè. ÓÁ.1997 Ä.Ñ¿õáààòàð. Ò¿¿õèéí áàðèìòóóäûí öîìîðëèã. ÓÁ.1954 Ñ¿õáààòàð: ýãýë õ¿ì¿¿í, õàëàìæèò íºõºð. ÓÁ.1992 “¯íýí” ñîíèí. 1928,9 Ãàäààä õàðèëöààíû àðõèâ. À.Àìàðûí ôîíä. ÕÍ-2 The Cambridge History of China. Allen Regemes and Border States (907-1368) Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.ÓÁ.1976 Ò.Ñêðûííèêîâà. Õàðèçìà è âëàñòü â ýïîõó ×èíãèñ õàíà. Ì.2006 Í.Í.Êðàäèí, Ò.Ä.Ñêðûííèêîâà. Èìïåðèÿ ×èíãèñ õàíà. Ì.2006 Â.Èíæèíàøè. Õºõ ñóäàð. ªâºð Ìîíãîëûí àðäûí õýâëýëèéí õîðîî. Ëóâñàíäàíçàí. Àëòàí òîâ÷ (Ýðòíèé õààäûí ¿íäýñëýñýí òºð ¸ñíû çîõèîëûã òîâ÷ëîí õóðààñàí Àëòàí òîâ÷ îðøâîé) ÓÁ.2006 Æàâàõàðàëëàë. Íåðó. Åðòºíöèéí ò¿¿õèéã ñºõºí ¿çâýë II áîòü. ÓÁ.1987 Dupuy, Ermest R., and Dupuy, Trevor N. The Harper “En Encyclopedia of Military Histor’y. New York: Harper Collins pujishers.1993 Kuì Æîí ðå. Ìÿíãàí æèëèéí ò¿¿õýí õ¿í. ÓÁ.Ñº¿ë. 1999 ßëáàê Õàëáàé. Ñóó áèëýã òºãñ Áîãä ýçýí ×èíãèñ. ÓÁ.2009 Íèêîëàé Òðóáåöêèé. Íàñëåäèå ×èíãèñ õàíà. ÀÃÐÀÔ.Ì.2000 Æåê Âåäåðôîðä. ªíººãèéí åðòºíöèéã ¿íäýñëýã÷ ×èíãèñ õààí. ÓÁ.2003 Ø.Íàöàãäîðæ, Õóáèëàé õààí, ÓÁ. 1998 Îòàêè Ìàöóî. Õóáèëàé õààí, ÓÁ. 1991 Morris Rossabi Hubilai khan: His Life and Times. Universiy of California press. 67

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46.

47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54.

Berkeley. Los Angeles. London. Ø.Áèðà Èõ Ìîíãîë óëñ Ýçýíò ã¿ðíèé ò¿¿õ, ñî¸ëûí àñóóäëóóä, ÓÁ. 2006. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ò¿¿õ (Çàâñàðëàæ íýìñýí õî¸ð äàõü óäààãèéí õýâëýë) ÓÁ.1966. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ò¿¿õ. Òýðã¿¿í áîòü. (Íýí ýðòíýýñ XVII çóóí) ÓÁ.1966. Õ.Ïýðëýý. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëë¿¿ä. I.ÓÁ.2001. È.Äàíèëåâñêèé, Â.Â.Êàáîíîâ, Î.Ì.Ìåäóøåâñêàÿ, Ì.Ô.Ðóìÿíöåâà. Èñòî÷íèêîâåäåíèå. Ì.2000. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ ñóäëàë: ºíººãèéí áàéäàë, ñóäàëãààíû àñóóäëóóä. ÓÁ.2004. ÌÀÕH-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ ç¿éë¿¿ä.ÓÁ.1928. Õ.Ìàãñàðæàâ. Ìîíãîë óëñûí îð÷èí öàãèéí àðõèâûí àëáàíû õóðààíãóé ò¿¿õ. ÓÁ.2007. Ñ.Äàíçàí. Ìîíãîë Àðäûí Íàìûí àíõ ¿¿ññýí ó÷èð. Íèéñëýë õ¿ðýý. 1922 ÕÕ çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèûí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ.1999 Ä.Ñ¿õáààòàð “Çàõèäàë áè÷ã¿¿ä” (ÓÁ.1952), Ò¿¿õèéí áàðèìòóóäûí öîìîðëèã” (ÓÁ.1954), Ä.Ñ¿õáààòàðûí ¿éë àìüäðàëä õîëáîãäîõ áàðèìò ìàòåðèàëûí ýìõòãýë (ÓÁ.1964), “Áàðèìò áè÷ã¿¿äèéí ò¿¿âýð” (ÓÁ. 1971), “Áàðèìò áè÷ã¿¿ä” (ÓÁ.1983) çýðýã Ä.Ãîíãîð. ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí óóãàí íýãýí ñóðâàëæèéí ó÷èð. “Ò¿¿õèéí ñóäëàë” IX.ÓÁ.1971. Ðàäèîðåïîðòàæ. Ì.1967. Ïýíòî Ð., Ãðàâèòö Ì.Ìåòîäîëîãèÿ ñîöèàëüíûõ íàóê Ì.1972. Ðèêêåðò. Ã.Ôèëîñîôèÿ èñòîðèè. ÑÏá.1908. Ôðàíöóçñêèé åæåãîäíèê. Ì.1959. Âûñêàçûâàíèÿ îá èñòîðèè è èñòîðèêàõ. “Âîïðîñû èñòîðèè” 1970.¹9. Õèøèãòîãòîõ. Ìîíãîë ñóðâàëæ áè÷ãèéí ñóäëàë. Áýýæèí ¿íäýñíèé õîðîî.2003. È.Ì.Ñàâåëüåâà, À.Â.Ïîëåòàåâ. Òåîðèÿ èñòîðè÷åñêîãî çíàíèÿ. Ñ-Ïåòåðáóðã.2008.

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

II Á¯ËÝÃ VIII ÁÎÃÄ ÆÝÂÇ¯ÍÄÀÌÁÀ ÕÀÀÍ 1.Õóòàãòûí áàãà, çàëóó íàñ Ëõàñûí îéðîëöîîõ íóòãèéí Èõ ÿçãóóðûí Ãîí÷èãöýðýíãèéí äºðâºí íàñòàé äºòãººð õ¿¿ãèéí íýð (VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáàä) òîäðîâ. Ò¿¿íèé áèåèéí áàéäàë çàí òºðõ, ààø àâèð, òºâ èõýìñýã øèíæýýðýý ò¿ð¿¿÷èéí ä¿ðòýé íü èõ ë òºñòýé áàéæ ãýíý. Îé óõààí ñýðãýëýí öîâîîãîîðîî ÷ ãîéä áàéæ. “Ìîíãîëûí íàéìàí Áîãä” íîìíîîñ Öàñò Òºâä îðîí. Òºâºäèéí äîòîîä áîäëîãî òóí òîãòâîðã¿é áàéëàà. Èéì ¿åä XII Äàëàé ëàì 1875 îíä õàð íÿëõààðàà òààëàë òºãñ÷ýý. 1876 îíä ç¿¿í ºìíºä Òºâºäèéí Òàã-íî Ëàí-äóíä òàðèà÷èí àéëä XIII Äàëàé ëàì Æàëáà Ò¿âäýíæàìö ìýíäýëæýý. Òýäíýýñ õýäõýí æèëèéí ºìíº 1869 îíû VIII ñàðûí 15-íä àëñ õîëûí Òºâºäèéí öàñò îðíîî Ãîí÷èãöýðýí õýìýýõ ò¿øìýëèéí ýõíýð Îéäîâäóëàì íÿðàéëæ, íýãýí õºâã¿¿í òºð¿¿ëæýý. Ñàéõü õºâã¿¿íä Àãâààíëóâñàí õýìýýõ íýð õàéðëàñàí áàéíà. Ò¿¿íèéã õ¿é òàñàð÷, õ¿ì¿¿í çàÿà çàëãàõààñ íýã æèëèéí ºìíº 1868 îíä VII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò 18 íàñàíäàà æàí÷ õàëñàí àæ. Àãâààíëóâñàíã òàâàí íàñòàé áàéõàä íü VII Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí õîéò ä¿ðä òîäðóóëæ, Ìîíãîëûí øàðûí øàøíû òýðã¿¿í õýìýýí õààíû çàðëèãààð áàòëàìæèëæýý. Ó÷èð íü ñàéõ õºâã¿¿í òºðºëõèéí ñýðãýëýí áèå òºðõ, ààø çàíãààðàà ò¿ð¿¿÷èéí Áîãäûí ä¿ðòýé èõýä òºñòýé áàéñàí àæ. Èéíõ¿¿ 1860-70-ààä îí áîë Áóðõíû øàøíû èõ õóòàãò õóâèëãààä õàí õîðâîîä çàëàðñàí ò¿¿õ çóëñàí îí æèë¿¿ä áàéâ. Äàëàé ëàìààñ VIII Áîãäîä õàéðëàñàí á¿òýí íýð íü Æàâçàíàãâààíëóâñàí÷îéæèííÿìäàíçàíâàí÷èãáàëñàìáóó (Áîãä äýýä õýëíèé îþóí ñàéò íîìûí íàðàí øàøíûã áàðèã÷ ýðõ öîãò) õýìýýíý. Àãâààíëóâñàí õºâã¿¿íä Äàëàé ëàìûí äààëãàâðààð Õàéäàâäàíçàí Ðèìá¿¿÷ (1) ñàõèë õ¿ðòýýæýý. Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí êîíñóë ß.Øèøìàðåâûí Îðîñûí Ãàäààä õýðãèéí ÿàìíû Àçèéí ãàçàðò ÿâóóëñàí 1871 îíû 6 äóãààð ñàðûí 25-íû ìýäýýíä ºã¿¿ëýõäýý: “Ñàÿõàí Ò¿âäýä õóòàãòûã òîäðóóëñàí òóõàé áàÿðòàé ìýäýýëýë Ìîíãîë õ¿ëýýí àâëàà” ãýýä “Õ¿ðýýíèé õóòàãòûã åñºí ýðýãòýé õ¿¿õäýýñ 69

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ýõíèé ýýëæèíä ãóðâàí õ¿¿õäèéã ñîíãîæ, õýäýí ºäðèéí ìºðãºë áîëîí ¸ñëîë ¿éëäñýíèé äàðàà ãóðâàí õ¿¿õäèéí íýðèéã áèò¿¿ ñàâàíä õèéæ, Äàëàé ëàì íýãèéã ñóãàëñàí íü Ëõàñààñ õîëã¿é àìüäàðäàã Ò¿âä ãýð á¿ëèéí õ¿¿õýä òààðàâ”(2,58) õýìýýæýý. Êîíñóëûí óäààõ ìýäýýíä 1873 îíû ãóðâàí ñàðûí 24-íä Õ¿ðýýíýýñ Ò¿âä ð¿¿ Õ¿ðýýíèé øèíý Æýáç¿íäàìáà õóòàãòûã çàëàõààð ìîíãîëûí íî¸ä, ëàì íàðûí òºëººëºã÷äèéí áàã õºäºëñíèéã èëòãýæýý.(3,78) Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí XIII ä¿ðèéã (4) Ìîíãîëä òîäîðíî ãýæ èòãýæ áàéñàí ìîíãîë çàðèì íî¸äûí óðàì õóãàð÷, òóõàéëáàë, VIII Áîãäûã çàëæ àâ÷ðàõààð Ìàíæèéí õààíû çàðëèãààð òîìèëîãäñîí Ñàéí àéìãèéí æ¿í âàí Ãýìïèëäîðæ ºâ÷òýé ãýýä ÿâààã¿é àæ. Ò¿¿í÷ëýí ò¿¿íèé îðîíä òîõîîí òîìèëîãäñîí Çàñàãò õàí Öýðýíäîíäîâ áàñ ºâ÷òýé ãýýä ÿâñàíã¿é. Ýäãýýð íî¸äûã øàëãàæ ¿çýõýä á¿ãä ýð¿¿ë áàéñàí ó÷èð õààíû çàðëèãààð øèéòãýë îíîãäóóëæýý. (6.ä.6) Ýíý íü íýã òàëààñ ªíäºð ãýãýýíèé íàéìäóãààð ä¿ð Òºâºäººñ òîäîðñíûã òºäèéëºí òààëàõã¿é áàéñàí, íºãºº òàëààñ òýð õîë ãàçðààñ çàëæ èðýõýä çàðäàë ÷èðýãäýë, áèåèéí àëæààë èõ áàéñàíòàé õîëáîîòîé áàéñíûõ. ªìíºõ Áîãäóóäûã çàëæ èðýõýä âàíãèéí õýðãýìòýé õ¿ì¿¿ñ ÿâäàã áàéñàí áîë ýíý óäààä áýéëèéí õýðãýìòýé, ãóòãààð òàéæ òºäèé õ¿ì¿¿ñèéí ÿâóóëñàí (6,160) ãýæ ïðîôåññîð Ë.Æàìñðàí áè÷æýý. Õàðèí ñóäëàà÷ Ã.Æàìñðàíæàâ “VIII Áîãäûã óãòàí çàëæ àâ÷ðàõ òºëººëºã÷ººð Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí æ¿í âàí Ñàíãàøàð, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æ¿í âàí Íàñàíáàçàð, Èõ õ¿ðýýíèé õàì áà íîìóí õàí Áàëäàí÷îéìáîë, äà ëàì Äàøäîðæ òýðã¿¿òýé 400 ãàðóé õ¿íèéã òîìèëîí çàðñàí” (7,7-8) ãýæýý. Òýä Áàðóóí çóóí (Ëõàñ)-ò î÷ìîãö, ìàíç áàðèõ ¸ñëîëä çîðèóëæ, Áîãäûí ñàíãààñ 40 ìÿíãàí ëàí, Õàëõûí äºðâºí àéìãèéí Çàñàã õîøóó á¿ðýýñ 10 ìÿíãàí ëàí, âàí, çàñàã íî¸í á¿ðýýñ 10 ìÿíãàí ëàí ãàðãàñàí áàéíà.(7,7) Áÿöõàí Áîãä òºðºëõ íóòàãòàà ¸ñ òºðºº ã¿éöýòãýýä, Õàëõ Ìîíãîëä çàëðàõ èõ àÿí çàìä ãàð÷ýý. Ëõàñààñ Õºõ íóóð õ¿ðòýëõ çàðäëûã äýýä ìîíãîë÷óóä, òýíäýýñ ýõëýí õàëõ÷óóä äààñàí áàéíà. VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà àðâàí åñºí ñàðûí èõ àÿíûã àðäàà îðõèæ, 1975 îíû X ñàðûí 3-íû ºäºð Õàëõûí Èõ Õ¿ðýýíä ìîðèëæýý. Ò¿¿íèé õàìò ýöýã Ãîí÷èãöýðýí, ýõ Îéäîâäóëàì, àõ Ëóâñàíõàéäàâ, Ëóâñàíáàëäàí, Áàäàìöýðýí, ä¿¿ Íîðîâ íàð íü õàìò èðæýý.

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Àëñ õîëûí Öàñòûí îðíîîñ áÿöõàí Áîãäûã Èõ Õ¿ðýýíä ìîðèëîí èðìýãö ºäðèéí ñàéíûã òîâëîæ áàéãààä Àáàòàé ñàéí õààíû Áàðóóí ºðãººíä îðóóëæ, óëàìæëàë ¸ñîîð õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëæýý. ×èíãèñ õààíû Àëòàí óðãèéí õ¿í, îéð òºðëèéí Ò¿øýýò õàí Íàñàíòîãòîõ õàòíûõàà õàìò ºðãººíèé ¿¿äýíä óãòàæ, çàëààä ººðñäèéí ãàðààð õèéñýí èäýý, çîîã, öàé õîîëîîð äàéëñàí áàéíà. Ýíý íü ×èíãèñèéí óäìûí ªíäºð ãýãýýí áóþó àíõäóãààð Áîãäûí íàéì äàõü ä¿ð ãýæ ¿çýæ áàéñíûõ þì. Äàðàà íü VIII Áîãäûã Öîã÷èí äóãàíä çàëðàõàä Èõ Õ¿ðýýíèé èõýñ äýýäýñ óãòàí ¸ñîëæ, õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëæýý. X ñàðûí øèíèéí 5-íû ºäðèéí ëóó öàãò VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáûã èõ õóòàãòûí ýðäýíèéí øèðýýíýý çàëñàí áàéíà. Ýë ¸ñëîëûí ¿åýð ýñýðãýí æèë 1875 îíä Áîãä ãýãýýíä çîðèóëñàí áàò îðøèë ºðãºõ äàíøãèéí íààäàì õèéõýýð ñ¿ñýãòýí îëîíä çàðëàæýý. 1875 îíû öàãààð ñàðààð Çàðëèãààð òýðã¿¿ë¿¿ëýí ãàðãàñàí Õàëõûí òóñëàã÷ æàíæèí áýéë Öýðýíñàíäóâò øàð õ¿ðýì, Õàìáà íîìóí õàí Áàëäàí÷îéìáàëä 71

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

“Òºðºëõ íýâòýðõèé” õýìýýõ öîë øàãíàæýý. Çàðëàñàí òîâ ¸ñîîð 1975 îíä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí VIII ä¿ðèéã øèðýýíä çàëñíû áàò îðøèë ºðãºõ äàíøãèéí íààäàì õèéæýý. Ýíý íààäàìä çºâõºí Ò¿øýýò õàí àéìãààñ áèå 2500 ëàí, èäýý æèìñíèé ¿íý 30 ëàí, íóòãèéí çàõàä èðýõýä íü ºðãºñºí ìàíäàëä 50 ëàí, çýä, ìàíæèéí øàð öàé 10000, áóðõíû òàõèë÷èä 800 øàð öàé áîëîí á¿ãä 11200 øàð öàé, òóõàéí öàãò øàð öàé õîâîð áàéñàí òóë íýã ëàí ìºíãèéã 80 øàð öàéòàé, õàòóó öàé íýã á¿ðèéã 20 øàð öàéä ä¿éö¿¿ëýí õóðààæ áàéñàí àæ. Íàéð õóðèìä çîðèóëñàí ¿õýð 3, èðãýí õîíü 34-èéã ãàðãàñàí áàéíà.(8) Ýíý íààìäûí ãîë à÷ààã ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí òºðºëõ íóòàã-Ò¿øýýò õàí àéìàã ¿¿ðñýí áîëîëòîé. Àðõèâûí ººð íýã áàðèìòàä: “Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí VIII ä¿ðèéã Æàãàð Òºâºäèéí îðíîîñ çàëæ èðýõýä õóó÷èí ¸ñîîð áàò îðøèë ºðãºõ èõ áàÿð íààäàìä áýëòãýõýä óðüäààð Õàëõûí íóòãèéí çàõàä àìãàëàí ýðæ, ìàíäàë ºðãºñíèé 5000 ëàí ìºíãº, Ò¿øýýò õàí àéìãààñ äàíøãèéí õàðàìæèä ãàðãàõ 2500 ëàí ìºíãº, ìîðü, áºõ, õàðâàà÷äûí áàé ìºðèéí õ¿éÿ 1, òýìýý, ìîðü 16, á¿õýë òîðãî 7 çàõ, òîðãî 1, æè÷ òîðãîé 23 àì, õàãàñ áóëèãààð 7, ¿íýãíèé àðüñ 3, õîíü 221, øàð öàé 5525. Ýäãýýð 3053 ëàí, 9 ïóíãààñ 16 ëàíã ÷èíýý ÿäóó äýä äà, âàí âàí çàñàã ×àãäàðæàâ íàðûí ï¿íë¿¿íä çîîñîîð îëãóóëàí, ¿ëäýõèéã 7 õóâü çîõèîæ íýãýí õóâèéí 433 ëàíã íî¸íû õóâèàñ ãàðãàñàí çàðäàëä õýðýãëýæýý. Îëîí õîøóóíààñ ãàðãàñàí 2600 ëàíã æèìñ, õóðèì, øàð ¿õýð 3, èðãýí õîíü 39, õàðâàà÷ 60, áºõèéí çàñóóë 8, áºõ áýëòãýõ (çàñãàë ñóðãóóëü õèéëãýõ) õ¿í 2, òýäãýýðèéí íýã ñàðûí õ¿íñíèé 210, áºõ 200, áºõèéí áàéí çàðëàãà õ¿í 4, õ¿íñ ÿìàà 612, òýäíèé óíàõ ìîðü 264, áàðèõ ìàéõàí 57, à÷èõ òýìýý 91, óðàëäàõ ãóðâàí íàñíû ìîðü 336, óíàõ õºâã¿¿ä 112-ûí õ¿íñíèé ÿìàà 336, ìîðü äààæ óÿõ õ¿í 38-ûí óíàõ ìîðü òóñ á¿ð 1, õ¿íñíèé ÿìàà 114, õºâã¿¿äèéí ìàéõíûã à÷èõ òýìýý 13, áºõèéí çàñóóë, çàðëàãà, õàðâàà÷, õºâã¿¿äòýé 424, õ¿íèé óíäíû õàòóó öàé õ¿í òóñ á¿ð íýã, ìîðü ýðã¿¿ëýõ, õººæ íèéë¿¿ëýõ, ìîðü áàðèõ 99 õ¿íèéã áºõ õàðâàà÷äûí áºõ, õàðâàà÷äûí äîòðîîñ ãàðãàõàä íýìýí îëãîõ õîíü, öàéíû ¿íý 5951 ëàí ìºíãº, Áàðóóí çóóãèéí ãàçðààñ çîðèóä èðýõ ñîéâîí, äîíèð íàðûí ãóðâàí ñóóðü ºðòºº óëààíä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí 11 õîøóó, íî¸í ëàìûí ñóìààñ õóâààðèëàí áýëòãýñíèéã äàíñàëæýý.(9) Ýíý íààäàì ñ¿ñýãòýí îëíû èõ áàÿð öýíãýë íààäàì áîëæ, 1360 áºõ áàðèëäñàíààñ Ñýöýí õàí àéìàã äàõü Èõ øàâèéí Ãàëûí ãîëûí îòãèéí Ãýëýãñýíãý ò¿ð¿¿ëæ, ìºí àéìãèéí Öýâýãìèä 10 äàâæ ¿ç¿¿ðëýæýý.(10,55) Ýíý ¿åýð Ìàíæ ÷èí óëñûí Ýçýí õààí VIII Áîãäîä àëòàí íàâ÷èò ºðãºìæëºë îëãîæ, “Øàøíûã ìàíäóóëàã÷, àìüòíûã æàðãóóëàã÷ Æýâç¿íäàìáà ëàìûí òàìãà” õýìýýí ìîíãîë, ìàíæ, òºâºä õýëýýð áè÷ñýí òàìãûã ãàðäóóëæýý. Äýýð äóðüäñàí ºðãºìæëºëä: “Ýðõã¿é ìèíèé øàðûí øàøíûã áàäðóóëàí õàìàã àìüòàíä òóñ õèéæ õ¿íäýòãýí 72

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

¿çñýí ñàíààíä íèéë¿¿ëæ, ÿëãóóãñäûí íîìûí íàðèéí íóóö ÿâäëûã ñàéòàð õè÷ýý! Á¿¿ îñîëäîãòóí! Õàìàã ëàì íàðûã çàõèðàí ñóðãàæ, íèéò á¿ãäýýð ÷èí ¿íýíýýð á¿ðòãýãò¿í! Õè÷ýý” õýìýýí ñóðãàæ òóøààñàí áàéíà. Ýíý áîë íýã ¸ñîíäîî Ìàíæèéí òºðººñ øèíý ä¿ðèéí Áîãäîä ºã÷ áàéãàà àëáàí äààëãàâàð..., ×èí óëñ çàëóó Õóòàãòûã òàëäàà òàòàæ áàéõûí òóë ýëäâýýð òýòãýæ, ýöýñò íü âàí àõàä íü ã¿í öîë øàãíàæ áàéæýý( 6,161) õýìýýí ïðîôåññîð Ë.Æàìñðàí áè÷ñýíä á¿ðýí òàë ºã÷ áîëîõ þì. Áîãä ãýãýýíèé òîì àõ Ëóâñàíõàéäàâ íü øàãàé õàðâàõ äóðòàé, õººðõºí øîã÷ íàðãèàí÷ õ¿í áàéñàí ãýäýã. Äîãøèí ñàõèóñòàé. ×îéæèí (11) ëàì ãýæ îëîíä àëäàðøñàí.

Òýðáýýð Íàéìàà (Àìãàëàí) ãàöààíû çàéñàí Äàìäèíû îõèí Ñ¿ðýíõîðëîîòîé äýð íèéë¿¿ëæýý. Òýä Äóíäãîâü àéìãèéí õàðüÿàò á¿ñã¿é Ä.Öýíäýýñ 1913 îíä íýã îõèí ºðãºæ àâñàí íü Äàøöýäýí. 73

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

×îéæèí ëàì, ò¿¿íèé ýõíýð Ñ¿ðýíõîðëîî íàð áÿöõàí îõèíäîî õàéðòàé, òóñãàé ãýðò íýãýí ëàìààð àñðóóëæ, òýð ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí ÿðüæ áàéñíààð ¸ñòîé ë òîðãîíä õºëáºð÷, òîñîíä óìáàí ºñ÷ýý. ªºðèéí ãýõ ¿ðã¿é, íàñ íü õýâèéæ ýõýëñýí ýíý õî¸ð õ¿íèé àìüäðàëä Äàøöýäýí îõèí ãýðýë ãýãýý îðóóëæ ºãñºí áèçýý. Òýãëýý ãýýä “áóðóó ýðõë¿¿ëñýíã¿é”(12,235) Îõèí ýöýã, ýõäýý òóñëàí ààâûíõàà áàéãóóëñàí “ªðøººëèéã õºãæ¿¿ëýã÷” ñ¿ìèéí (Ýä¿ãýýãèéí ×îéæèí ëàìûí ñ¿ì.Æ.Á) áóðõíû òîîñûã àð÷èæ ç¿ëãýæ, íÿãò íÿìáàé áîëîí ºñ÷ýý. Õîæèì æàíæèí Æ.Ëõàãâàñ¿ðýíãèéí ãýðãèé áîëñîí áèëýý. Ëóâñàíáàëäàí àõ íü í¿ãýë, áóÿíûã äýíñëýí, äýâõðýãèéí ìºðíººñ ÷ çàéëæ ãèøãýõèéã õè÷ýýñýí õ¿ãíýé ñàõèñàí òîìîîõîí ëàì áàéâ. Ä¿¿ Íîðîâ íü ã¿æèð õàìáà õýìýýí îëíîî àëäàðø÷ýý. Ñóäëàà÷ Ã.Æàìñðàíæàâ: “Àãâààíëóâñàí, Áàäàìöýðýí õî¸ð áèå áèåäýý õàìãèéí äîòíî áàéëàà. Áàäàìöýðýí íîìä ñàéí, Ä¿¿ãèéíõýý õààí øèðýýíä ñóóñíû äàðàà òýðáýýð áóðõíû õóâèëãààí ìºí ãýñýí èòãýë áèøðýëýýð “Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààí øèðýýíä çàëàðñíû íóóö ò¿¿õ, ÿëãóóñíû õºâã¿¿íèé áàÿñãàëàíò õóðèìûí äàëàé” õýìýýõ íîì òóóðâèæýý. Ò¿¿íèé ãîë àãóóëãà íü “Áîãä Æýâç¿íäàìáà áîäü ñýòãýëèéã ¿¿ñãýõ ¸ñûã ýðõýìëýíý ãýñýíä îðøèíî”(6,13) ãýæ òýìäýãëýæýý. Áîãä ãýãýýí ýõýí ¿åäýý ýöýã, ýõ, àõ ä¿¿ íàðòàé íýã ãýðò àìüäàð÷ áàéãààä óäàëã¿é ºðõ ñàëàí òóñãààðëàæ, ººðèéíõºº îðäîíä ìîðèëîõ áîëñîí áàéíà. 1879 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðä Õ¿ðýýíèé ñàéäûí ãàçðààñ Õàìáà íîìóí õàí Áàëäàí÷îéìáàë íîìä áîëîâñîðñîí, õ¿í øóäàðãà, óãààñ Äàëàé ëàìûí ãàçðààñ ñîíãîí ãàðãàæ, VII ä¿ðèéí Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí äýðãýä íîì óíøèõààð èðñíýýñ õîéø 25 æèë áîëñîí áà Çàðëèãààð Õ¿ðýýíèé äýä ëàì, Õàìáà íîìóí õàíû òóøààëä äàðàà óäàà òàëáèæ, Õ¿ðýýíèé íîìûí õýðãèéã òýðã¿¿ëýí øèéòãýñýí çýðýã ó÷ðûã ãàðãàæ Æýâç¿íäàìáà õóòàãòàä íîì ñóðãàõ áàãø áîëãîõûã ãóéí íóãàëáàð áè÷èæ óëàìæëàí àéëòãàñàíä óã íóãàëáàðò öýðãèéí òóõàéí ñàéäóóäûí óëàìæèëñàí çàðëèã õàðüÿàò ÿàìíû ìýä õýìýýñíèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ õ¿ð÷ èðñíýýð äàãàæ øèéòãýæýý. (13,97106) ×èíãýýä VIII Áîãä Èõ Õ¿ðýýíèé õàìáà íîìóí õàí Áàëäàí÷îéìáîë, äà ëàì Äàøäîðæ, äîíèð Ãîíãîð íàðûí òîìîîõîí ëàì íàðûí ãàð äýýð ºñºí òîðíèæ, áèëýã ýðäýìä ãèéí ãýãýýðñýí áàéíà. Ìîíãîë õýëáè÷ãèéí áàãø íü Áàäàìäîðæ àæ. Ìîíãîë íîìä èõýä óíøèí áÿñàëãàíà. Áàãààñàà ìîíãîë àõóéä ºñ÷, ìîíãîë õýë ñàéí ñóðñàí, õàðèí òºâäººð ÿðèàíû õýëýíä òºäèéëºí ñàéíã¿é áàéñàí ãýäýã. 74

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Áîãä ãýãýýíèé áàãø Áàëäàí ãà÷èí Áîãä ãýãýýí òàíñàã àìüäðàëä óìáàí æàðãàõûí õàìò Õ¿ðýýíèé ýãýë áîðîã àìüäðàëûã òàíüæ ìýäýõèéã ýðìýëçýõ áîëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë, Çîîãèéí àéìãèéí Ìºðëýãöýã õýìýýõ áàíäèòàé ¿åðõýí òîãëîõ áîëîâ. Ò¿¿íèéã äàãàæ Èõ Õ¿ðýýíèé ñàéí, ìóó, øàëäèð, áóëüäèð áàéäëûã ãàäàðëàæ ýõýëæýý. Òýðáýýð àðàâ õ¿ðýýã¿é íàñàíäàà ýöãýýñýý, ýðèéí öýýíä õ¿ðýõòýé, ¿ã¿éòýé ýõýýñýý ºí÷èð÷ á¿ë ýìòðýíãý àõóéä ºñ÷ýý. Ìîíãîë áàãø, õàëàìæëàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷èä íü Ãýãýýíòíèéã àëü áîëîõ ýðõ äóð, òààâààð íü ºñãºõ ÷èã áàðüæ áàéâ. Îðîñûí êîíñóë Ì.Ô.Ëþáà 1912 îíû I ñàðä Èõ Õ¿ðýýíèé Õóòàãòûí ºñâºð, çàëóó ¿åèéí òóõàé Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìàíäàà ìýäýýëýõäýý: “Õóòàãò çàëóóäàà çóãàà öýíãýë, óòãàã¿é ¿ðýëãýí òàë ðóó õýâèéæ áàéñàí. 10, 15, 20 æèëèéí ºìíº Õóòàãòûí ºðãºº çýðëýã á¿ä¿¿ëýã ñàäàð ñàìóóí, àðõèäàí íàðãèõûã áàãàã¿é ¿çýæ ºíãºð¿¿ëñýí” ãýæ áè÷æýý. Æèøýýëáýë, òýðýýð õàëàìöàõäàà îéð äîòíûí ëàì íàðûã öóãëóóëàí, îðîñ õ¿¿õíèé ïàëàæ (ïëàòüå) ºìñºí, èíýýäýì íààäàì áîëãîí á¿æèãëýäýã áàéæýý. Òýðýýð õÿçãààðã¿é ¿ðýëãýí áàéëàà. Áÿöõàí Áîãä Îðîñûí õóäàëäàà÷äààñ “á¿òýí àãóóëàõ ä¿¿ðýí õýðýãòýé, õýðýãã¿é ç¿éë” õóäàëäàí àâíà. Ìàøèí, ìîòîöèêëü õóäàëäàí àâ÷ ýâäýíý, àíõàíäàà æîëîîäîæ ÷àääàãã¿é áàéæýý.(3) Çýðëýã àìüòàíä äóðòàé, ò¿¿íä àìüòíû õ¿ðýýëýí áàéëàà. Íýã óäàà Îðîñîîñ ñàéí 75

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

¿¿ëäðèéí íîõîé 800 ðóáëèýð õóäàëäàæ àâñàí. Õóòàãò õ¿ðýýíä õýä õýäýí îðäîíòîé. Áàðàã ºäºð áîëãîí íýã îðäíîîñ íºãºº îðäîí ðóó øàäàð, ëàì, çàíãè íàðàà äàãóóëàí îðîñ ãî¸ìñîã òýðãýýð ÿâíà. Âèíòîâ, ãàð áóó áóóäàæ, áàñ íóì ñóì õàðâàõ äóðòàé” (4) ãýæýý. Áàäàðãóóëàëò òºðèéí 32-ð îí óëààã÷èí õîíèí æèë áóþó Åâðîïûí 1907 îíä VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò Ãåðìàí óëñààñ 1 öèëèíäðòýé, äîòîîä øàòàëòûí õºäºëã¿¿ðòýé “Äåéìëåð” õýìýýõ àâòîìàøèíûã õóäàëäàí àâ÷ðóóëñíààð Ìîíãîë äàõü àíõíû àâòîìàøèí ýçýìøèã÷ áîëñîí áàéíà. Òýðáýýð ¿íýòýé ÷àìèí õóâöàñ ºìñºíº. Õààí ºðãºìæëºãäñºíèé äàðààõàí ¸ñëîëûí ¿åä ºìñäºã ãàëä øàòäàãã¿é õàíòààç õèéëãýñýí áàéäàã. Ò¿¿íèéã óãààæ öýâýðëýäýãã¿é, ãàëûí äºëºíä áàðüæ, õèð òîîñûã íü àðèóòãàí öýâýðëýäýã àæ. Àëòàí óòñààð øàãëàñàí õàíòààçíû ìàòåðèàëûã Õÿòàäûí Øàíõàé õîòîîñ àâ÷èð÷, Áîãäûí îðäíû õàìãèéí óðàí 24 õàòãàìàë÷ î¸æ óðëàæýý. Ýë õàíòààç ýä¿ãýý Áîãäûí îðäîí ìóçåéä õàäãàëàãäàæ áàéíà. Àðâàí çóðãàà, äîëîîí íàñòàéãààñàà Áîãä ãýãýýí ìºíººõ Ìºðëýãöýãòýé Áàðóóí, Ç¿¿í õ¿ðýý, Àìãàëàíáààòàð õîò çýðãýýð çóãààöàí òýð ¿åèéí çàëóó áàíäè íàðûí íýãýí àäèëààð øàãøààáàä (ñàõèëãà) àëäàõ áîëîâ. Ìºðëýãöýã ñ¿¿ëäýý Áîãäûí íýð áàðèí òàíõàéð÷, õîò, õºäººã¿é äóðààð ààøëàõ áîëñîí áàéíà. Áîãä Æýáç¿íäàìáà õóòàãò õààí 1913-1914 îíû çààã îð÷èìä áèå ãýìòýæ íýã õýñýã õóãàöààíä øàâü îëîíäîî ¿çýãäýõã¿é áîëñîí áºãººä ýíý ÿâäëûí ó÷ðûã õîæèì õîéíî òàéëáàðëàõäàà, Ëýãöýã ñîéâîí Áîãä õààíòàé ìóóäàëöàæ óëìààð Áîãäûí ç¿¿í ãóÿíû òóñ ãàçàð õóòãàëñàí øàëòãààíòàé ãýñýí ç¿éë áàéõ áà õàðèí òóõàéí ¿åä íü “Õàðáèíû ìýäýý” ñýòã¿¿ëä Áîãä õààíòàí ãóäàìæíàà ìîðèëîí ÿâàõàä íü ¿ë òàíèãäàõ õýäýí ìîðüòîí äîâòîëæ ò¿¿íèéã áóóäàí øàðõäóóëñàí ãýñýí ìýäýý ãàð÷ áàéæýý. Ìºðëºãöýãèéí òàíõàéðàë íü ò¿¿íèéã öààçûí òàâöàíä àâàà÷æýý. Ãýãýýíòýí íàñ áèå ã¿éöýõ ¿åäýý Þìíýðýí ãýäýã çàëóó á¿ñã¿éä ñýòãýë àëäàð÷, ò¿¿íä ãó÷èí õî¸ð ìÿíãàí ëàíãèéí ñóâäàí ãóòàë áýëýãëýñíèéã Ìàíæèéí àìáàí ìýäýæ Áýýæèíä ìýäýýëæýý. ¯¿íèéã Ãàé àìáàí ãýã÷ Èõ Õ¿ðýýíä èðæ øàëãàæ áàéñàí óäààòàé. Ò¿¿íèé äàðàà Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Öýðýíäîðæ ã¿íãèéí õàòàí Íîðîâòîé íóóö àìðàãèéí õîëáîîòîé áàéñàí òóõàé õóó÷÷óóë ÿðüäàã. Óã íü Íîðîâ õàòàí Áîãäûí îðäíû Áàéâ÷èí õýìýýõ õ¿ðýýíèé óðàí ãàðòíóóäûã çîõèîí áàéãóóëàí õóâöàñ õóíàð î¸äîã áàéæ. Òýð õóãàöààíäàà Áîãäîä îéðòîæ íóóö àìðàãèéí õîëáîîòîé áîëæ. Áîãäûí áàðàà áîëîã÷ 76

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Øàðàâäîî õýìýýã÷ íýãýí óäàà Íîðîâûíä î÷èæ àðõèäàí íàðãèæ, óëìààð îðîëäîõ ãýæ áàéãààä æèæèã ñàíäëààð õàìðàà ìóðèéòàë öîõèóëààä õººãäæýý. Òýð ÿâäàë õîæèì íü Áîãä ãýãýýíèé ñîíîðò õ¿ð÷, õàðäñàíäàà Øàðàâäîîã ×îã÷èí ãýñã¿éí ìýäýëä øèëæ¿¿ëýí 100 òîðëîã, æàí÷óóëàí, Öîã÷èí õóðàëä íýã ñàð õóðæ, ºäºðò 1000 ìºðã¿¿ëýõýýð øèéòã¿¿ëæ áàéæýý. Ýíý ÿâäëààñ áîëæ, Íîãîîí øààçàíã öàâòàé ãýâýë Íîãîî õèéõýý áîëèõ óó äàà Íî¸äûí õóóëü ÷àíãà ãýâýë Íîðîâûíä îðîõîî áîëèõ óó äàà Öàãààí øààçàíã öàâòàé ãýâýë Öàéãàà óóõàà áîëèõ óó äàà Öààç õóóëèéã ÷àíãà ãýâýë Öàéãàà óóõàà áîëèõ óó äàà õýìýýõ äóó ãàð÷ýý. Ýíý äóó àðäûí äóó áîëîí îëîí ò¿ìíèé äîòîð ò¿ãæýý. 1889 îíä VIII Áîãä Ìàíæèéí õààíä Àìàðáàÿñãàëàíò õèéäýä î÷èæ, òýíä áóé ªâãºí õóòàãòûí øàðèëä ìºðãºõ õ¿ñýëòýéãýý èëýðõèéëýýä, çºâøººðºë ãóéñíûã ¸ñîîð áîëãîæýý. Òèéøýý î÷èõ á¿õ çàðäëûã Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí àéìãèéí íî¸ä õàðèóöñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ àÿëàëä Ñýöýí õàí àéìãèéí æîíîí âàí Öîãáàäðàõûí ýöýã, õàòàíòàéãàà Ãýãýýíòýíä áàðàà áîëæ ÿâñàí áàéíà. Òýð çàìä âàíãèéí õàòíû àÿãà÷ Äîíäîãäóëàìòàé òàíèëöàæ, ÿíàã àìðàãèéí õîëáîî òîãòîîí, ÿâààíäàà ãýðëýæýý. Òýðáýýð ìîíãîë, òºâä áè÷èãòýé, çýãñýí óíøëàãàòàé, ë¿éæèí òàâüäàã á¿ñã¿é áàéñàí áºãººä ñóðâàëæèä “õóâü çîõèîëûí òºðºëõ ìýðãýí óõààíòàé” ãýæ òýìäýãëýñýí áóé. Ýõ äàãèíà íóãàí ¿ð òºð¿¿ëýýã¿é ó÷èð õ¿¿õýä ºðãºæ àâ÷, áàñ îëîí õ¿¿õäèéã ºñãºæ òýòãýæ áàéæýý. ªâãºí Æàìáàëûí äóðòãàëä: “Ñ¿¿ëä íü Ëàìúÿà ãýäýã õ¿¿õäèéã Ýðõèéí àéìãèéí åðèéí àðä, ¿õýð í¿äýí Ëóâñàíäîíäîã ãýäýã ëàìûí ä¿¿ õ¿¿õíýýñ ºðãºæ àâñàí þì. ¯¿íèéã Õàéñòàéí òýíä ëóó õýýòýé õèâñàí á¿ðýýñòýé ãýðò õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ ºñãºñºí þì. Ñîíîìæàìö ã¿í ºðëºã ýõ áîëæ, ñàíãàé ëàì Îíîíæàìö òîãîîã áàðüæ ºñãºñºí. ªºð õ¿í îðóóëäàã áàéñàí. Õ¿íýýñ ñîíñîõîä ãýð äîòîð íü øàð òîðãîí îð äýâñãýð äýýð áàéäàã ãýäýã. Òýð õ¿¿õýä, Áîãäûã Îíæîî, ýõ äàãèíûã Àëèà ãýäýã áàéæýý. Áîãä ººðèéí çîîãèéã Ëàìúÿàä õ¿ðã¿¿ëæ áàéõûã ¿çñýí. Òèéì èõ ÿìáàòàé ñ¿ðõèé õ¿¿õýä áàéñàí. Õàâàð äóëààíä Áîãä Õàéñòàéä çàëàðäàã 77

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áàéñàí. Òýíä Ëàìúÿàãèéí õºëëºäºã õî¸ð óëààí ÿìàà áàéñàí ñàí. Ò¿¿íèé íýãèéã Ëàìúÿà “Ñýëìýí ýâýðò ñýíäýí õààí”, íºãººõèé íü “ªíäºð õ¿ëýã” ãýäýã áàéñàí. Ýíý õî¸ð ÿìààã Ãîëûí ñ¿ì áóþó îäîîãèéí ìóçåéí ñ¿ìèéí àðûí õàøààíä àäóóëæ áàéñàí. Òýð õî¸ð ÿìààíä èæèëõýí òîõèðñîí õîñ òýðýãòýé, Ëàìúÿà Áîãäîä î÷èõ áîëîõîä ÿìààãàà õºëëºæ, Áîãäòîé î÷èæ óóëçäàã áàéñàí. Òàñ õàð í¿äòýé, óðò ¿ñòýé õººðõºí õ¿¿ áàéñàí. Èíãýæ áàéòàë ýõ äàãèíà íàñ íºã÷èâ. Õ¿¿õäèéã àðâàí õýäýí íàñ õ¿ðýõýä Áîãä õºòëººä ÿâæ áàéñàí. Ò¿¿íýýñ ãàäíà Áîãäûí äýðãýä ßëãóóñàí ëàì, ×èí áèøðýëò ëàì ãýæ õî¸ð õ¿¿õýä áàéñàí þì. Ýíý õî¸ð Áîãäûí àìèíû þìûã ìýäýæ, ò¿ëõ¿¿ðèéã áàðüäàã áàéñàí.” (14,203-204) ãýæ òýìäýãëýæýý.

Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò, Äîíäîãäóëàì, ¨íçîí õàìáà, ºðãºìºë õ¿¿ ßëãóóí ëàì Öýðýíñîäíîì, îõèí Ëàìèÿ íàðûí õàìò

VIII Áîãä õààí ýíý ìýòýýð îëîí õ¿¿õäèéã ¿ð÷èëæ àâ÷ ºñãºñºí ãýäýã. Áèäíèé õàìãèéí ñàéí ìýäýõ ýõ àëäàðò õºãæìèéí çîõèîë÷, Òºðèéí øàãíàëò Ìºðäîðæ ãóàé Áîãä õààíû ºðãºæ àâñàí õ¿¿õäèéí íýã þì. 78

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Óëñûí ýõ äàãèíà Äîíäîãäóëàì ºðãºìºë õ¿¿ Ìºðäîðæèéí (õîæèì Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí äóóëëûí àÿûã çîõèîëöñîí, òºðèéí ãóðâàí óäààãèéí øàãíàëò, õºãæìèéí çîõèîë÷) õàìò Õàðèí ýõ äàãèíà Äîíäîãäóëàìààñ õ¿¿õýä ãàðààã¿é áîëîâ÷ Áîãä õààíû òºðñºí ¿ð áàñ õýä õýäýí áàéñàí áîëîëòîé. Àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí “ªâãºí Æàìáàëûí ÿðèà” õýìýýõ òýìäýãëýëäýý “Øèðíýí âàíãèéí ýöýã Öýðýíäîðæ ã¿íãèéí õàòàí Íîðîâòîé Áîãä çàëóóäàà õàíèëæýý... Íýã îõèí òºðñºí. Ñàéõàí õ¿¿õýí áàéñàí. Ò¿¿íèéã ç¿¿í àéìãèéí Íî¸íä õàòàí áîëãîñîí þì. Òýð õ¿¿õíèéã áè ¿çñýí. Áîãäòîé àäèëõàí çàëóóõàí áîð õàòàí áàéñàí. Ãýäýñ íü ä¿¿ð÷ áàéãààä çàëóóäàà íàñ áàðñàí áîëíî. Ýíý áîë Áîãäûí õààí ñóóõûí óðüäûí õýðýã áèëýý” (14,203) õýìýýí Áîãäûí îéð äýðãýä àëáà õààæ ÿâñàí Æàìáàë äîíèðûí ÿðèàã áè÷èæ ¿ëäýýæýý. Õàðèí õîæèì Áîãä õààíû íóãàí ¿ðèéã õýðõýí õººí ñóðâàëæèëñíàà ñýòã¿¿ë÷ Äóëàìñ¿ðýíãèéí Ñ¿ðýíæàâ “Áîãäûí õºâã¿¿í” (Òýíãýð ÿçãóóðòíûã áóðõàí ò¿øèæ ÿâäàã) õýìýýõ íèéòëýë, ºã¿¿ëýëäýý òîäîðõîé ºã¿¿ëñýí áàéíà. (15,314-319) Ò¿¿íä ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä îëîí æèë àæèëëàñàí Ýðýíæàâ (Ýðýííÿì) Áîãä õààíû íóãàí ¿ð áàéñíûã òîäðóóëñàí áàéíà. Ä.Ñ¿ðýíæàâ: “... 79

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Í¿äýý íýýãýýã¿é õàð ãºëºã, ñààðàë ìóóðûí çóëäàãà, õ¿é íü öºãëººã¿é íÿðàéèéì ãóðâàí àìüòíûã Èõ Õ¿ðýýíèé íýã òîì ëàìòàí àéëä àâ÷èð÷ ºãººä: -“Ýíý õ¿¿ã íîõîéí ãºëºã, ìóóðûí çóëçàãà õî¸ðûí õàìò àñàð÷ áîéæóóëæ õ¿í áîëãî. Õîîë õ¿íñ, õóâöàñ õóíàð öºì ñàíãààñ” õýìýýí àéëäæýý. Äà ëàìûí àéëäâàð áîë ¿ã äóóã¿é ã¿éöýòãýõ ë¿íäýí ìºí. Áàë÷èð õ¿¿ã íü õ¿íèé ¸ñîîð, íîõîé ìóóðûã íü òýæýýâýð àìüòíû ¸ñîîð òýíõð¿¿ëýí áîéæóóëæ ºñãºæýý. Õ¿¿ã òîðíèñîí õîéíî æèë æèëèéí öàãààí ñàðûí õî¸ðîíä Áîãä ýçýí õààíä àâàà÷èæ çîëãóóëäàã áàéæ. Ãýðèéí áàãøààð íîì çààëãàæ, óíøèæ, áè÷äýã áîëãîæýý. Ò¿¿íèéã ãàäíû õ¿¿õýä áàãà÷óóëòàé íèéë¿¿ëæ ýðõë¿¿ëæ òîãëóóëäàãã¿é áàéâ. Òºðñºí ýöýã, ýõ ÷èíü õýí áý? õýìýýí àñóóõàä òýðýýð: -“Ýõ, ýöãèéãýý îãò ìýäýõã¿é” ãýñýí. Õàðèí íýëýýä óäààí ÿðüæ õººð÷ àì õàëñàí õîéíî òýðáýýð ìèíèé ÷èõýíä îéðòîí: “-Áè Áîãäûí õ¿¿õýä... Òèéì õ¿íýýñ òºðñºí” ãýæ øèâíýñýí þì”(15,315) ãýæ áè÷ýýä Ýðýííÿì íýðòýé õ¿¿õýä Áîãäûí äýðãýä áàéñíûã õýä õýäýí àìàí ñóðâàëæààð äàâõàð íîòëîãäîæ áàéãààã òýìäýãëýæýý. Ýðýííÿì(316) öàãèéí îðîî áóñãàà áàéäëààñ áîëæ íýðýý Ýðýíæàâ õýìýýí ººð÷èëæýý. Èéì õ¿¿õýä áàéñíûã ºâãºí Æàìáàëûí ÿðèà (14,205), àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí æîëîî÷ áàéñàí Ñýðýýòýð ãóàéí äóðñàìæ (15,316) äàâõàð íîòîëæ áàéíà. Áàñ Áîãäûí òºðñºí õ¿¿ áàéñàí, ºìíº ç¿ã òàãíóóëä ÿâààä àëãà áîëñîí á¿äýã áàäàã ìýäýý áàéäàã. Ãýãýýíòíèé Ýðäýíýçóóä î÷ñîí òóõàé àðõèâûí áàðèìòààñ ýø òàòúÿ. Áàäàðãóóëò òºðèéí 21 ä¿ãýýð îíû (1895) çóíû äóíä ñàðä VIII Áîãä Ýðäýíýçóóä áàðààëõàõààð ÿâàõ çàìä ìºí ñàðûí 8-íû ºäºð Ýðäýíý çóó õèéäýýñ Äýâñýíáóëàã õýìýýõ ãàçàð òýðã¿¿í óãòóóë òîñ÷ àâ÷ýý. Äàðàà íü Àðæàðãàëàíò ãýäýã ãàçàð äóíä óãòóóë, Òàìèðûí ãîëä ñ¿¿ë÷èéí óãòóóë èðæ òóñ òóñ óãòàõ ¸ñëîë õèéñýí áàéíà. Çóíû äóíä ñàðûí 16-íû ºäºð Õºãøèí ãîëûí áàðóóí õºâººíä ñààòàí àìàð÷ýý. Àðâàí íàéìíû ºäºð Ýðäýíýçóóä õ¿ðýëöýí èðæ, ýõëýýä Èõ çóóãèéí ø¿òýýíä èõ ìàíäàë, äàðàà íü Î÷èð äàðü ëàâèðàí ñ¿ìä ìàíäàë òóñ òóñ ºðãºæ, ìºðãºë ¿éëäñýí áàéíà. Ýðäýíýçóó õèéäýýñ Ãýãýýíòýíä 1000 ëàí ìºíãººð ìàíäàë ºðãºâ. Ò¿¿í÷ëýí Áàðóóí õ¿ðýýíä çàëðàõàä òóñ õ¿ðýýíýýñ áàñ 1000 ëàí ìºíãººð ìàíäàë ºðãºæýý. Óëìààð Õóòàãò ìºí ñàðûí 27-íû ºäºð ªíäºð Áîãäûí á¿òýýëèéí ñ¿ì-Òºâõºí õèéäýä áàðààëõààä Ò¿øýýò õàí, Ñàéí íî¸í õî¸ð àéìàã òóñ á¿ð ìÿíãà, ìÿíãàí ëàí ìºíãººð äàíøèã ºðãºí, áºõ áàðèëäàæ, ñóð õàðâàí, ìîðü óðàëäóóëæ òîìîîõîí íààäàì õèéæýý. (16) Õóòàãòûí òàëààð Îðîñûí êîíñóë ß.Ï.Øèøìàðåâ áè÷èõäýý: “Óðüä íü 80

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ìîíãîë ãýãýýíòíèéã ñóðâàëæèò ãýð á¿ë áóþó äàðõëàãäñàí õ¿ì¿¿ñèéí äóíäààñ òîäðóóëæ áàéñàí áºãººä ñ¿¿ëèéí ¿åä õàí, íî¸ä àëòàí óðãèéíõàí õîîðîíäîî ¿ë çîõèöîõ, õóéâàëäàõ áîëñîí ó÷ðààñ õàìãèéí ãîë íü Çàñãèéí ãàçàð (Ìàíæ ÷èí óëñûí Æ.Á) ººðèéíõºº õ¿ññýíýýð, ÿëàíãóÿà õóòàãòûí àõ Øàãäàð âàíãèéí äàðàà ò¿¿íèéã Òºâäººñ ýçýí õààíû çàðëèãààð òîäðóóëàõ áîëæýý. ªäãººãèéí Õóòàãò 14 íàñòàé, ìàø öàðàéëàã, íóðóó òóðóó ñàéòàé, èõýä ñýðãýëýí æààë áîëîé. Òýðáýýð äîëîîí æèëèéí ºìíº ýõ, ýöýã, õî¸ð ýðýãòýé àõ, íýã îõèí ä¿¿ãèéí õàìò ýíä èðæýý. Ýöýã, ýõèéã íü ÷ ìîíãîë÷óóä ø¿òäýã. Ãýãýýíòíèéã îëíîîñ òóñãààðëàí, ìºðãºëèéí ºäðººð àðä îëîíä ãàðãàæ õàðóóëíà. Ýíý íü ìîíãîë÷óóäûí Ãýãýýíòíèé áàðààã õàðæ, àäèñ õ¿ðòýõ õ¿ñëèéã óëàì áàäðààäàã àæ. Ñàëõèí öýöýã, õàëóóí õèæèã çýðýã õàëäâàðò ºâ÷èí äýëãýðýõ ¿åýð Ãýãýýíòýí îëîíä õàðàãääàãã¿é” ãýæýý.(17)

ß.Ï.Øèøìàðåâ Àãâààíëóâñàí áàãà íàñàíäàà áààõàí äóð çîðãîîðîî ààøëàõ áîëîâ÷, îëîí ýðäýìòýí áàãø íàðûí îþóí ýðäìýýñ ÷àìã¿é õ¿ðòýæ, øàøíû íîì, îðäíû õàòóó äýã æóðàìä ñóðàëöàæ ºíãºðººñºí áàéíà. Ò¿¿íèé áàãø íàð Ãýãýýíòýíä ìîíãîë, 81

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òºâä õýëáè÷èã, èõ, áàãà õºëãºí ñóäàð, Ìîíãîëûí ò¿¿õ öàäèã, Ýíýòõýã, Õÿòàäûí óðàí çîõèîëûí ñîð äýýæòýé òàíèëöóóëæ, øàøíû áîëîí èðãýíèé çýãñýí ñàéí áîëîâñðîë îëãîæýý. Äýýðõèéí ãýãýýíä çîðèóëæ “Ñóóðèí øèëæñýí íü”, “Ýíõ Àìãàëàí õààíû áîäëîãûí áè÷èã”, “Õ¿éòýí óóëûí áè÷èã”, “Ãóðâàí óëñûí ò¿¿õ” çýðãèéã îð÷óóëæ áàéæýý. Áîãä ëàìòàí áîëîâñîð÷, ãýãýýðýõèéí õýðýýð ººðºº ñàíàà÷ëàí ÿíç á¿ðèéí çîõèîë, á¿òýýëèéã îð÷óóëàõ çàðëèã áóóëãàõ áîëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë, Áîãäûí çàðëèãààð “Ýìèéí íàéðëàãà, ýëäýâ ºâ÷íèéã õÿëáàð àíàãààõ”, “Ýìèéí íýðñ”, “Ìîíãîë, õÿòàä õàâñàðñàí í¿äíèé ýìèéí íàéðëàãà”, “Õ¿íèé áèåèéã øèíæèõ áè÷èã” çýðýã àíàãààõ óõààíû íîì, ìºí òîëü áè÷ã¿¿äèéã îð÷óóëæ áàéæýý. VIII Áîãä íàñàíä õ¿ðìýãö óëàì á¿ð áèå äààñàí áîäëîãî ÿâóóëàõûã ýðìýëçýæ, Èõ Õ¿ðýýí äýõ Ìàíæèéí ñàéäàä Ìîíãîëûí áóðõíû øàøíû òýðã¿¿í, íýð íºëººòýé ãýäãýý ìýäð¿¿ëýõ áîëæýý. Òýðýýð Ìàíæèéí ñàéäòàé óóëçàõäàà áîñ÷, óðàãø àëõàí õàäàã áàðüäàã ¸ñûã ýâäýæ, ýí çýðýãöýí õàðüöàõ áîëæýý. XIX çóóíû øóâòðàãà áîëîõîä Áîãä ãýãýýí äýíä¿¿ àæèãã¿é õîðèîä íàñàà ºíãºðººæ, áèëýã îþóí çàäãàéð÷, ìîíãîëûí íèéãìèéí ºíãº òºðõ, ìîíãîë ò¿ìíèé õ¿ñýë ýðìýëçýë, õàðèéí ýðõøýýëä áàéõûí ãóòàìøãèéã ìýäðýí, ñýòãýëèéí ãýíýí àðèëæ, óõààíû äîðâè ñóóõ ¿åäýý øèëææýý.

2.¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÃ ÎÐÎÉËÎÍ ÌÀÍËÀÉËÑÀÍ ÍÜ (1900-1911) Õýðýâ Ìîíãîëä ¿íäýñíèé ÿìàð íýãýí õºäºëãººí ãàðàõ àâààñ ò¿¿íèéã Áîãä òîëãîéëîõîä ãàéõàõ õýðýãã¿é. Ìîíãîëä àíõ Îðîñûí êîíñóëààð ñóóæ áàéñàí ß.Øèøìàðåâ Àãâààíëóâñàí XX çóóíû áîñãûã àëõàõàä åðòºíöèéí õóðèí ¿éìýýí, ×èí óëñûí äîðîéòîë, ìîíãîë÷óóäûí öºõðºë, õèëýíã ýðãýö¿¿ëýí ä¿ãíýëò õèéæ ÷àäàõóéö øàøíû òºäèéã¿é óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí áîëñîí áàéëàà. ¯¿íèé òîä èëðýë áîë 1900 îíä Äà ëàì Áàäàìäîðæ, ñîéâîí Öýðýí-Îñîð íàðûã Ïåòåðáóðã õîò ðóó ñýì èëãýýæ, Îðîñ, Õÿòàäûí áàíêíààñ ãóðâàí æèëèéí õóãàöààòàé 100 ìÿíãàí ðóáëèéí õºíãºëºëòòýé çýýë àâàõ õ¿ñýëò ãàðãàæýý. Òýðõ¿¿ õ¿ñýëòäýý Õÿòàäààñ àâñàí ºðºº äàðàõ øààðäëàãàòàé áàéãààãàà äóðäñàí áàéíà. Òýä Õààíò Îðîñûí Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäòàé óóëçàæ, ó÷èð áàéäëàà ÿðèõàä 100000 ðóáëèéí 82

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ñàíàëûã íü 30000 áîëãîí áóóðóóëæýý. ×èíãýýä 1900 îíû I ñàðûí 28-íä Ñàíãèéí ÿàìíûõàà ñàíàëä Îðîñûí öàãààí õààí “èñïîëíèòü” (õýðýãæ¿¿ëýõ) õýìýýí öîõîëò õèéæ, Áîãä ãýãýýíä çýýë ºãºõèéã çºâøººð÷ýý. Ãýâ÷ Áîãä Æýâç¿íäàìáà óã çýýëýýñ òàòãàëçñàí áàéíà. Ýíý íü Áîãä ãýãýýí Õààíò Îðîñò òºëººëºã÷ èëãýýõäýý çýýë íýðýýð Ìîíãîëûí òàëààðõ Õààíò Îðîñ óëñûí áàéð ñóóðèéã òàíäàõ çîðèëãîòîé áàéñàí áèëýý. Ýíý òóõàéä “¯íýõýýð Ìîíãîë Óëñ Ìàíæèéí õàðüÿàëàëä áàéñàí òýð ¿åä óëñûíõàà òóëãóóð òºðèéã ñýðãýýõ áîäîë äîòðîî àãóóëàí, õýðõýí ã¿éöýëä¿¿ëýõ òàëààð óõààíàà óðàëäóóëæ, ýð çîðèã ãàðãàí íóóöààð Îðîñ îðîí, ò¿¿íèé õààíûã çîðèíî ãýäýã áîë àñàð èõ ñàìáàà, òýâ÷ýýð, ýðñäýë øààðäñàí õýðýã áàéñàí... “(18) õýìýýí áè÷ñýí Äîêòîð (Sñ.D) Î.Áàòñàéõàíû ñàíàëä á¿ðýí òàë ºã÷ áîëîõ þì. ÕIÕ-ÕÕ çóóíû çààãààð Ìîíãîëä Ìàíæ ÷èí óëñûí øèíý çàñãèéí áîäëîãî èäýâõæèæ ýõëýõýä Áîãä ãýãýýí òýðã¿¿òýé Ìîíãîë íî¸ä, Äýâøèëò ¿çýëòýé áè÷èã, öýðãèéí ò¿øìýä¿¿ä óã áîäëîãûí öààä ñàíààã ã¿íýý óõâàðëàæ, ýñýðã¿¿öýæ ýõýëæýý. Ò¿¿õýí íºõöºëä VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí íýð õ¿íä óëàì ºñ÷, Àð Ìîíãîë òºäèéã¿é íèéò ìîíãîë òóóðãàòíû ìºðãºë÷èä òàñðàëòã¿é Èõ Õ¿ðýý ð¿¿ öóâàõ áîëæýý. Ñ¿ñýãòýí îëíû äîòîð ò¿¿íèéã àìüä áóðõàí õýìýýí ø¿òýí áèøèð÷, ìàãòàí äóóëàõ áîëñîí áàéíà. 1904 îíä Èõ Õ¿ðýýíèé Äàø õóóð÷ Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí ìàãòààë çîõèîæ: “...Äºðâºí àéìãèéí íî¸äòîé Äºðâºëæèí øàð îðäòîé ¯õèéí äºðâºí ãýñã¿éòýé Àðâàí õààëãûí äàðãàòàé Ìóòðûí äºðâºí îòî÷òîé Õ¿ðýý äààñàí çàñàãòàé Äºðâºí àéìãèéí æàñààòàé” (19,37-38) 83

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ãýõ÷ëýí øàøíû òýðã¿¿íèé õóâüä òºäèéã¿é òºðèéí ÿâäëûã øóóä õàìààðóóëàí ìàãòñàí íü íýí àíõààðàë òàòàæ áàéíà. 1904 îíä XIII Äàëàé ëàì Ò¿âäýíæàìö Èõ Õ¿ðýýíä ìîðèëîõ ¿åäýý Æýâç¿íäàìáà õóòàãòòàé ñýì óóëçàæ, Ìîíãîë, Òºâä õ¿÷ýý íýãòãýí òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº òýìöýõ ñàíàà ñýäñýí ãýäýã. Ýíý á¿õýí íü Ìàíæ ÷èí óëñûí ç¿ãýýñ Áîãäûã áèò¿¿ õàðäàõ, òàíäàõ áàéäàëä õ¿ðãýñýí áàéíà. ¯íýõýýð ÷ Ãýãýýíòíèé ñýòãýëèéã Ìîíãîë îðíû òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäàë óëàì á¿ð çîâîîæ, çàðèì àëõìûã ñýäýõ áîëæýý. Òóõàéëáàë, ìîíãîë÷óóä ×èí óëñûã äàðóé ýñýðã¿¿öýõ àðãà ñ¿âýã÷èëæ, çýâñýã öóãëóóëàí Áîãäûí ãîëûí íîãîîí îðäîíä õàäãàëàõ áîëñîí áàéíà. Ýíý ÿâäëûã Èõ Õ¿ðýýíèé ìàíæ ñàéä ìýäýæ, èõýýõýí õýë àìàíä ºðòæýý. Ãýâ÷ Ãýãýýíòýí ¿¿íä ç¿ðõ ¿ë àëäðàí, 1909 îíû XI ñàðä áóóëãàñàí ë¿íäýíäýý: “Ìàíàé Ìîíãîë Óëñ øàøèí òºðºº áàòàòãàí, ãàçàð íóòãàà õàìãààëæ, ºíº óäààí àìàð æàðãàëòàé ñóóõûí àðãûã áîäîõ öàã áîëîâ. Ç¿ãýýð ñóóæ ýíý òóõàéã àëäàæ ºíãºð¿¿ëáýýñ ýðõòýé æàðãàëòàé ñóóõ áàéòóãàé ýëäýâ çîâëîíã ¿çýõ áà ãàçàð øîðîîãîî ÷ ýçýðõýæ ÷àäàõã¿é áîëíî. Ýë ó÷ðûã áè ìýäñýýð áàéæ òà á¿ãäýä ýñ ñàíóóëáààñ ìîíãîë òîîò á¿ãäýýð ìèíèé íàéìàí ä¿ðèéã ø¿òýæ òàõèñíû òóñ ¿ã¿é áîëîõ òóë áè ìýäñýíýý õýëýõã¿é ç¿ãýýð ñóóæ òºâäºõã¿éã òà á¿õíýý óõóóëáàé.” (19,43) õýìýýæýý. Ýíý ë¿íäýíã Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí àéìàã, Èõ Øàâèéí ýðõ áàðèã÷èä áîëîâñðóóëæ, Áîãä Æýâç¿íäàìáûí íýðýýð òàðààæýý. Ýíýõ¿¿ áè÷èãò äýâø¿¿ëñýí ¿çýë ñàíàà íü óäàæ òºäºëã¿é Àð Ìîíãîë äàõèíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéí ìºðèéí õºòºëáºð áîëæýý. (7,68) VIII Áîãä íèéò ìîíãîë÷óóäûã áóðõàí øàøíû òóãàí äîð íýãòãýæ, ¿íäýñíèé ¿çëèéã äýâýðãýõ çàìààð òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýëä áîñãîõûã ýðìýëçýæ áàéâ. Òýðáýýð íýãýí ë¿íäýíäýý: “Åð Àð Õàëõ Òà íàð ìèíü! Ìàíæ õ¿í, õàð õÿòàäûã èðýõýä øèðýý øèðäãýý òàâüæ, õàðèí ìèíèé øàøíû õóâàðãóóäûã áîëîõîîð äîðîìæèëæ ñóóäàã ÷èíü áóðõàí øàøèí ýâäýð÷ õýë áóðóó ýòãýýä äàéñíû ãàðò ó÷èð÷ çîâíî áèø ¿¿” (6,169) ãýæ íîìëîñîí áàéäàã. 1910 îíû ýõýýð Ìàíæèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãûã Ìîíãîëä èäýâõòýé õýðýãæ¿¿ëýõ äààëãàâàð á¿õèé Ñàíü Äî ãýã÷ Èõ Õ¿ðýýíèé õàìààðñàí ñàéäààð òîìèëîãäîí èðæýý. Ò¿¿íèé ÿâóóëñàí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû àëõàì á¿ð ìîíãîë÷óóäûí øèð¿¿í ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ýý. Èõ Õ¿ðýýíä ëàì íàðûí òîìîîõîí ¿éìýýí ãàðàâ. Ò¿¿íä îðîëöîãñäûã VIII Áîãä ºìãººëºí õàìãààëæýý. Æýâç¿íäàìáà õóòàãò óëñ òºðèéí õýðýã ÿâäëûã áóääûí ã¿í óõààíû 84

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

¿¿äíýýñ íýâòýðõèé áîäîëõèéëäýã áîëîõûí òóëä öóöàëòã¿é ñóðàëöàæ áàéâ. 1908 îíû çóíû äóíä ñàðä òýðáýýð äîëîîí çóóãààä õóóäàñ á¿õèé òàâàí áîòèéí äàéòàé íîì öýýæëýí áÿñàëãàæ, Èõ Õ¿ðýýíèé Ãóíãààäàðæààëàí äàöàíä ãàâæèéí äàìæàà áàðüæýý. Àõìàä íàñòàí Ë.Äýì÷èã 1973 îíä äóðñàí ÿðèõäàà: “VIII Áîãä 1908 îíû çóí Ãàíäàíãèéí Ãóíãàà÷îéëàí äàöàíä øàøíû ýðäìèéí öîë õàìãààëàõààð ãàâæèéí äàìáàà áàðüñàí áºãººä òýðõ¿¿ äàìæààíä äàöàíãèéí îëîí çóóí ëàì íàð öóãëàð÷ ÷àíòûí íîì õýëýëöýõ 3 ºäºð ¿ðãýëæëýâ. Ýíý ºäð¿¿äýä îëîí ëàì íàðò ìàíæ õýìýýõ ñ¿¿òýé ñàéõàí öàé, èäýý áóäàà çýðãèéí îëîí ç¿éëèéí òàíñàã ñàéõàí þìààð ¿éë÷ëýí çî÷èëæ ëàì íýã á¿ðò õÿòàä çóçààí öàé, ìºíãºí ÿí÷àà õàäàã ìýòèéí ¿íý á¿õèé ýä áàðààãààð ºãëºã ºã÷ áàéæ ãàâæèéí äàìáàà áàðüæýý. Ýäãýýð èäýýíèé äîòðîîñ äóãóé õýìýýõ øàð òîñòîé ãóðèëàí òîì áîîâ áîë òàâàí æèíãèéí õýìæýýòýé áóþó îäîîãîîð áîäâîë æèæèã òîãîîíû àìñðûí ÷èíýýòýé áàéñàí øèã ñàíàãäàíà” (20) ãýæýý. VIII Áîãäûã ãàâæèéí äàìæàà áàðèõàä àãðàìáà Ëóâñàíæàìö, Çàâà Äàìäèí, Àãâààíðýíöýí, Áàãà Ìèíæ¿¿ð çýðýã íîìòîé ø¿íòýé ìýðãýä çºâëºæ áàéñàí ãýæ õóó÷÷óóë äóðñàí ÿðüäàã. Áàñ õóó÷èí òîãòîëöîîíû ¿åä Áîãäûã ìóóëàõ ãóòààõ ¿¿äíýýñ Ãóíãàà÷îéëîí äàöàíãèéí ãýâø ×îéíäîí ãýæ ºìíººñ íü äàìæàà áàðüñàí ìýòýýð áè÷èõ, ÿðèõ ÿâäàë áàéâ. Ãýòýë ×îéíçîí Áîãäòîé õàìò òýð ºäºð áàñ ãàâæèéí äàìæàà áàðüñàí íýãýí àæýý. Ò¿ð¿¿÷èéí ä¿ðèéí Áîãä íàðààñ õýí íü ÷ ãàâæèéí äàìæàà áàðüæ áàéñàíã¿é. Àãâààíëóâñàí áîë íîìûí ìýðãýäèéã ãàðòààæ ãàâæ ìÿíäàã õ¿ðòñýí öîðûí ãàíö Áîãä áîëîé. Èéì ó÷ðààñ ¯íäýñíèé íîìûí ñàíä õàäãàëàãäàæ áóé “Äýýðõèéí òóõàé” ãàð áè÷ìýëä: “Îäîîãèéí ä¿ðèéí Î÷èð äàð Áîãä äàõèí äàõèí ºëçèéãºº ºðãºæ, øàøèí àìüòíû òóñàä ò¿ãýýìýë áóÿíàà ñàöðóóëñàí”. Ýíý íü ¿íýõýýðèéí ãàéõàìøèãòàé îíö ñàéõàí õýðýã áîëæýý”(5) ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Áîãä ãýãýýí áèëãèéí ìýëìèé, óðàí í¿ä, ãàðûí óðààð ãàéõàãäñàí àâüÿàñ áèëýãòíèéã òýòãýí äýìæäýã õ¿í áàéâ. Òóõàéëáàë, ìàðçàí õýìýýõ àëäàðò çóðàà÷ Áàëäóóãèéí Øàðàâûã èõýä õ¿íäýëæ, óð, óõààíûã íü ç¿é ¸ñîîð ¿íýëæ áàéâ. Áîãäûí äààëãàâðààð Ìàðçàí Øàðàâ ø¿äýíçíèé õàéðöãèéí ÷èíýý öààñàí äýýð 800 çààíûã õóðóó õóìñòàé íü áàãòààí çóðæ áàéñàí ãýäýã. Ìàíü çóðàà÷ Áîãä ãýãýýí, ýõ äàãèíà Äîíäîãäóëàìûí õºðãèéã á¿òýýæýý. Ýäãýýð á¿òýýë Ãýãýýíòíèé ñýòãýëä íèéöýæ, 50 ëàíãèéí ìºíãºí åìá¿¿ 12 æèë ñèéëñýí õººðãººð øàãíàí óðàìøóóëæýý. Áóñàä óð÷óóäûí á¿òýýëèéã ìºí ¿íýëæ, óäàà äàðàà øàãíàí õºõ¿¿ëæ áàéñàí áàðèìò áèé. ßëàíãóÿà Á.Øàðàâ äýýð äóðüäñàí÷ëàí Áîãä ãýãýýíä îëîí çóðàã óðëàæ ºã÷ýý. 85

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

-Ìàðçàí Øàðûí áîõèð ãàðààð çóðñàí áóðõíûã àðàâíàéëààä ÿàõàâ ãýæ õîøèãíîæ áàéñàí ãýäýã. 1911 îíû VIII ñàðûí ýõýýð VIII Áîãäòîé ºìíº çºâëºñíèé ¿íäñýí äýýð ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí ñàíàà÷èëãààð Áîãäîä áàò îðøèë ºðãºõººð èðñýí Õàëõûí äºðâºí õàí, õîøóó çàñàã íî¸ä öóãëàð÷, Ìàíæààñ òóóðãà òóñãààðëàõ àñóóäëûã õýëýëöýõýä áàðàã á¿ãä äýìæñýí áàéíà. Áîãä óóëûí àð-Í¿õòèéí àìàíä õèéñýí íóóö çºâëºãººíººð Õààíò Îðîñîîñ òóñëàìæ ýðýõ øèéäâýð ãàðãàæ, ýë õýðýãò ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ºâºðëºã÷ ò¿øìýë Õàéñàí íàðûã èòãýìæëýí çàðàõààð áîëæýý. Ãýãýýíòýí Îðîñûí êîíñóë Â.Ëàâäîâñêèéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàí, ó÷èð ÿâäëûã óõóóëàí, õèë íýâòðýõ çºâøººðºë àâ÷ î÷ñîí áàéíà. ×èíãýæ Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Õààíò Îðîñûã çîðüæýý.

Èõ Õ¿ðýýíèé ìàíæ àìáàí Ñàíü Äî, Îðîñîîñ öýðýã èð¿¿ëýõã¿é áàéõ, ÿâñàí òºëººëºã÷äèéã äóóäàí èð¿¿ëýõ, öàõèëãààí ÿâóóëàõûã øààðäàõàä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò: “õýðýâ Ìîíãîëä ÿâóóëàõ ãýæ áóé øèíý çàñãèéí õýðãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, Îðîñ óëñàä ÿâñàí òºëººëºã÷äºä ÿìàð íýãýí ÿë çýìëýë õ¿ëýýëãýõã¿é ãýæ áàòëàí õ¿ëýýâýë öàõèëãààí ÿâóóëæ áîëíî” ãýæ õàðèóëàí ×èí óëñûí ýçýí õààíààð çºâøººð¿¿ëæ áàéæýý. (21,9) Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Ñàíêò-Ïåòåðáóðã õîòíîî î÷èæ, øàøíûã ìàíäóóëæ, àìüòíûã æàðãóóëàã÷ Æýâç¿íäàìáà ëàì, õàëõûí Ò¿øýýò õàí Äàøíÿì, Ñýöýí õàí Íàâààíöýðýí, Çàñàãò õàí Ñîäíîìðàâäàí, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íàð íýð õàìòàòãàí Îðîñûí ýçýí õààíä õàíäàæ òóñëàìæ ýðæ ºðãºñºí õîðèí íýãýí ç¿éëòýé áè÷èã áàðüæýý. 86

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ýíýõ¿¿ áè÷ãèéí äîòîð “Íýãýí ç¿éë. Ìàíàé Ìîíãîëûí îëîí õàí, âàí, çàñãóóä îëíîîð ñàíàà íèéëæ, ìîíãîë á¿õíèé îðîéí ÷èìýã Áîãäûã õààí ºðãºìæèëæ, Ìîíãîë óëñ áîëîí Èõ óëñàä ò¿øèãëýí à÷ òóñûã ø¿òýæ, àøèã çîâëîíã õàìòàòãàí ¿¿ðä íàéðòàé ñàéí ÿâàõûã õ¿ññýí áèëýý. Îëäâîîñ äýýðýýñ íèã¿¿ëñýí òîìèëîõ àæààìóó.” “Íýãýí ç¿éë. Ìàíàé Ìîíãîë èõ óëñûã ò¿øèæ áàãà óëñ áîëîí ººðòººí òîãòíîõ áîëîõ áîëáîîñ, íóóö áîëçîî ãýðýý áè÷èã áàéãóóëæ õýí àëèíû áàò èòãýìæèéã èëð¿¿ëæ áîëîõ áà ¿ã¿éã äýýðýýñ òîëèëîí òîãòîîíî óó” (22,168) ãýæ äóðüäæýý. Îðîñ óëñàä òóñëàìæ ãóéõààð ÿâñàí òºëººëºã÷èä 1911 îíû X ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð èðæ, íî¸ä, ëàì íàð íèéëæ “Îëîí ìîíãîë÷óóä ÿàõèí õ¿ì¿¿æâýýñ çîõèõûã” çààõûã õ¿ñ÷ Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòàä ìàíäàë ºðãºæ áè÷ãýýð àéëòãàñàíä “Òàíû èíãýæ àñóóñàí íü ìàø ñàéí. Åð íü àëèâàà þìàíä öàã õýìæýýã¿é íü îãò ¿ã¿é. Îäîî ìîíãîë îâîãòîí á¿ãäýýð íèéëæ ººðòººí óëñ áîëîí òîãòîæ, áóñäûí ýðõ ìýäýëä äàðëàãäàí çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã ¿çýõã¿é öàã áîëñîí. Ãýâ÷ íýãýí ñýòãýë õàìò õ¿÷èí ãàðãàæ ÷àðìàéí ç¿òãýõ¿éä õàðãàëçàíà. Ìèíèé ýíý ¿ãèéã ëàì íàäàä ìºðãºõººð èðäýã îëîí ìîíãîë øàâü íàðò ÿàðàí ñîíñãîâîîñ çîõèíî” ãýæ áè÷èæ ãàðûí òýìäýã äàðñàí õàðèó ºã÷ýý. 87

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûã îðîéëîí ìàíëàéëàã÷èä Õàëõûí Õ¿ðýýíèé Ò¿ð Åðºíõèéëºí Øèéòãýõ ãàçðûã áàéãóóëæ, á¿ð Ìîíãîë òóóðãàòàíä õàíäàí, ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýëä óðèàëàí äóóäñàí Áîãä Ãýãýýíèé ë¿íäýíã òàðààæ, Õàëõûí äºðâºí àéìãààñ öýðýã òàòæýý. Òóñ ãàçàð Ñàíü Äî àìáàíä Ìîíãîë õÿçãààðûí äîòðîîñ ãàð÷ ÿâàõûã øààðäñàí òóëãàí øààðäàõ áè÷èã ºã÷ýý. Õààíò Îðîñûí êîíñóë Ñàíü Äî-ã èâýýëäýý àâ÷, ººðèéí öýðãýýð õàìãààëóóëàí, Õèàãòûí áîîìòîîð Ìîíãîë õÿçãààðààñ ãàðãàæýý. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýõ áîëîëöîîòîé áîëñîí áàéíà.

3.ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ØÀØÈÍ, ÒªÐÈÉÃ ÕÎÑËÎÍ ÁÀÐÈÃ× ÕÝÌÆÝÝÃ¯É ÝÐÕÒ ÕÀÀÍ (1911-1919) Ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí ãàë ãîëîìò ñýðãýõýä VIII Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí îðóóëñàí õóâü íýìðèéã ã¿í áîäîæ ¿çâýýñ ò¿¿íèéã áèä ãàäíû õ¿í õýìýýí õýëæ ò¿ëõýí çàéëóóëàõ àðãàã¿é áºãººä ¿íýõýýð Ìîíãîë Áîãä ãýãýýí ãýæ õýëýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Èõ õàìáà ëàì, ãàâæ Ä.×îéæàìö 1911 îíû XII ñàðûí 29-íä Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñíýý VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûã øàøèí, òºðèéã õîñëîí áàðèã÷, íàðàí ãýðýëò Áîãä õààí õýìýýí óëñûí ýçýí õààíä ºðãºìæèëæýý. Ëàøèí õóâèëãààí Àãâààíïðèíëàéæàìöûí áè÷ñýí íàìòàðò: VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáûã õààí øèðýýíä çàëñàí ºäðèéã “XV æàðíû öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí åñíèé ºäðèéí ìîðèí öàãèéí àíõíû ìº÷ óðãàõàä” õýìýýñýí íü äýýðõ îãíîîòîé ÿã ä¿éæ áàéíà. Ò¿¿íèéã õààíä ºðãºìæèëñíèé ó÷èð øàëòãààí ãýâýë: 1.¯íäýñíèé õóâüñãàëûí ¿éë õýðãèéã á¿ð ýõíýýñýý ìàíëàéëàã÷äûí íýã áàéñàí, 2.Ìîíãîëûí øàðûí øàøíû òýðã¿¿íèé, õóâüä ýë õóâüñãàëä ÷ ñ¿ñýãòýí àðä îëíû îþóí ñàíààíû óäèðäàã÷èéí áàéð ñóóðèíààñ îðîëöñîí, Ç.×èíãèñèéí óäìûí ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí õîéò ä¿ð ó÷èð ººðèéãºº àëòàí óðàãò òîîöîæ áàéñàí òºäèéã¿é Ò¿øýýò õàíûõàí ÷ çºâøººð÷ áàéñàí. 4.Õàëõàä õàìæëàãûí òîî, ìàë, õºðºíãº ÷èíýýíèé õóâüä õàìãèéí äîðâèëîã íü áàéñàí çýðãèéã äóðüäàæ áîëîõ þì. Ãåðìàíû ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Óäî Áàðêìàíí: “...Áîãä ãýãýýíèéã õààíä ºðãºìæèëñíººð ×èíãèñèéí àëòàí óðàãò òºðèéí æîëîî äàõèí øèëæëýý ãýñýí ¿ã þì” (23,97) ãýñýí ñîíèðõîëòîé ä¿ãíýëò õèéæýý.

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò íü òºðèéí áîëîí øàøíû õýðãèéã õÿçãààðã¿é ýðõýëæ, ò¿¿íèé çàðëèã ë¿íäýí ìîíãîëûí òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû õóóëü ç¿éí ¿íäýñ áîëæ áàéâ. “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éí áè÷èã”-ò” Æýâç¿íäàìáà ëàìûí ë¿íäýíãýýð ÿâóóëæ æóðàìëàí øèéòã¿¿ëñýí àëèâàà õýðãèéã îëîí õàðüÿàò ãàçàð íèéòýýð äàãàæ øèéòã¿¿ë. Õýðâýý öàãèéã äàãàæ çàëðóóëàí çàñâààñ çîõèõ íü áóé áºãººñ äàðóé ãàðãàí àéëòãàæ çàðëèãààð òîãòîîõûã ãóé. Îëîí ÿàì àéëòãàë ¿ã¿é çîðãîîð õàëæ áîëîõ ¿ã¿é. Çºð÷âººñ çàðëèãèéã çºð÷ñºí ÿë õýëýëöýãò¿í” (24,136) õýìýýæýý. Óëñ îðíû ºìíº òóëãàìäñàí ÷óõàë àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, òºðèéí áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ àëáàí òóøààëä õ¿í òîìèëîõ áóþó îãðóóëàõ, ãàâüÿà áàéãóóëæ, îíö õ¿÷èí ç¿òãýë ãàðãàãñäûã öîë, çýðýã õýðãýìýýð õºõ¿¿ëýí øàãíàõ, áóñàä óëñòàé áàéãóóëñàí ãýðýý áè÷ãèéã áàòëàõ, õàðü îðîíä ýë÷ òºëººëºã÷ èòãýìæëýí çàðàõ ãýõ ìýò á¿õ õýðýã öºì Õààíû çàðëèãààð ÿâàãäàæ áàéâ. Áîãä õààí îëîí ÿàìäûí ºðãºí ìýä¿¿ëñýí àéëòãàë áè÷èãòýé òàíèëöàæ, õÿíàí ¿çýýä, “çàðëèã ¸ñîîð áîëãî” ãýõ ìýòýýð öîõäîã áàéæýý. Áîãä Æýâç¿íäàìáà Ìîíãîë óëñûí õààí áîëñíîîñ õîéø ò¿¿íèé øàâü íàðûí òîî 55479 áàéñíàà 89362 áîëîí íýìýãäýæ, æèëèéí îðëîãî íü 900000 ëàíä õ¿ð÷ýý. (25,575) Ýíý á¿õýí íü Áîãä õààíû òºðèéí ýðõ ìýäýë, ýäèéí çàñãèéí ñ¿ð õ¿÷èéã èëòãýæ áàéâ. 89

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Áîãä ãýãýýí óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýìýãö òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîë æóðìûã öýãöýëæ, ¿íäýñíèé óëàìæëàë, ºíãº àÿñûã íàðèéí òóñãàñàí òºðèéí áýëãýäëèéã õýðýãëýõ áîëîâ. Øèíý òóëãàð óëñûí òºðèéí àëáàíû ¸ñíû ýðõýì äýýä áýëãýäýë íü ñî¸ìáî ñ¿ëä þì. Ýíýõ¿¿ ñ¿ëäèéã óëñûí òóã äàëáàà, òºðèéí òàìãàíû ãîëä õ¿íäýòãýëòýéãýýð áàéðëóóëæ, òóóðãà òóñãààð óëñûí áýëãý òýìäýã áîëãîí äýýäýëñýí áèëýý. Ýë ñî¸ìáîä Ìîíãîëûí ýðòíèé ñ¿ëäýð áîëîõ íàð, ñàð, ãàëûí ä¿ðñèéã àãóóëæ, ñàâ øèì äýýð åðòºíö, îðîí, öàã, õ¿í àìüòàí, òºð óëñ, àðãà áèëãèéã áýëãýäñýí áàéäàã áºãººä ªíäºð ãýãýýí Çàíàáàçàðûí ¿åýñ ¿¿äýëòýé þì Ìîíãîë óëñ “Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷, íàðàí ãýðýëò Áîãä õààíû òàìãà” ãýñýí áè÷ýýñ á¿õèé òºðèéí õàø ýðäýíèéí òàìãûã õýðýãëýõ áîëæýý. Ýë òàìãûã àëèâàà òàðõààõ çàðëèã, õýëòð¿¿ëýõ çàðëèã, óõóóëàí ñóðãàõ ºðãºìæëºë, æóóõ, øàð òîðãîí áè÷èãò äàðäàã áàéâ. Òºðèéí òàìãûã Ñýöýí õàí àéìãèéí Çàñàã, óëñàä òóñëàã÷ äàëàé äàðõàí ã¿í Áàðàéøèð íàðûí óð÷óóä óðëàí ñèéëæýý. Áîãä õààíû áóþó òºðèéí òàìãà áà ºðãºìæëºëèéí ¿ã-“ªëçèéò ÿðóó ýãøèã”èéã ò¿¿õ÷, ÿðóó íàéðàã÷ ×.Áàò-Î÷èð çîõèîñîí àæ. ¯¿íýýñ ãàäíà øàðûí øàøíû òýðã¿¿íèé õóâüä Áîãä áàñ òóñãàé òàìãà õýðýãëýæ áàéæýý. Óã òàìãà íü “Øàøíûã ìàíäóóëàã÷, àìüòíûã æàðãóóëàã÷, àâðàë èòãýë õàìãèéã àéëäàã÷ îðîéí ÷àíäìàíü î÷èðäàðü Æýâç¿íäàìáà ëàìûí àëòàí òàìãà” ãýñýí ¿ñýãòýé. Ýíý òàìãûã øàøíû àëèâàà õýðýãò äàðæ õýðýãëýíý.

Ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð ¿åýñ åñºí õºëò öàãààí, õàð, õàðëàã ñ¿ëä íýðòýé õÿëãàñàí òóã õýðýãëýæ èðñýí áîë 1911 îíîîñ äýëõèéí îëîí óëñûí æèøãýýð ãóðâàí àì (íýã àì íü 70õ70ñì áîëíî) õýìæýý á¿õèé áºñ äààâóóãààð ¿éëäñýí òºðèéí äàëáàà õýðýãëýõ áîëæýý. Òýðõ¿¿ äàëáàà íü ãàë øàð ºíãºòýé èøíèé ýñðýã òàëäàà “óì à õóì” ãýñýí ¿ñýãòýé, ãóðâàí óëààí õýëòýé, äóíäàà ãóóòàé, 90

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áàäàìëÿíõóà á¿õèé “ñî¸ìáî, ý áàì” ¿ñãèéã ñàéí ñàéõíûã áýëãýäñýí íîì (ëàìààäàí ãîìáî, ñàíæààäàíñ¿ðýí, ë¿éì¿ääîíæè) çýðýã áàðëàñàí äýâñãýð äýýð óðëàí õèéñýí äàëáàà áàéñàí áèëýý. Ìºí ¿¿íèé çýðýãöýý öýðãèéí òóãèéã áóé áîëãîñîí áàéíà. Ýíý íü äàéí áàéëäààí áîëîí ýíõ öàãò òóõàéí öýðãèéí ÿëãàõ òýìäýã, ñ¿ð ñ¿ëäèéã èëòãýæ áàéâ.

1911 îíû VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààí øèðýýíä ñóóãààä õààí òºðèéí äîëîîí ýðäýíèéã áèåòýýð áóé áîëãîæýý. Ýäãýýð äîëîîí ýðäýíèéí ìàãòààë ÷ ãýæ áóé. Ýíý íü ýðòíèé ìîíãîëûí òºðèéí óëàìæëàëò åñºí èõ áýëãý ààæìààð Ýíýòõýã, òºâäèéí õ¿ðä, ÷àíäìàíü, õàòàí, ò¿øìýë, çààí, ìîðü, æàíæèí (áààòàð) õýìýýõ äîëîîí ýðäýíýýð ñîëèãäñîí õýðýã áàéëàà. ¯¿íä: 1. Õ¿ðä ýðäýíý ãýã÷ íü àëòàí ýðäýíýýð ººðºº á¿òñýí àðèóí íîìûí óòãà ýãøãèéã äóóðñãàí ýðãýäýã õîðîë áîëíî. Ýíý íü òºð óëñ àéë ãýð, õ¿í àðä íü îþóí áèëýã, íîìûí ãýðëýýð ãèéã¿¿ëýãäýí, þóíä ÷ äèéëäýøã¿é áàò áàéõûã áýëãýäæýý. Èéì òýìäãèéí ä¿ðñ íü ìîíãîë ãýðèéí õîðîë òîîíî áîëîé. 2. ×àíäìàíü ýðäýíý ãýäýã íü ãàäààä èõ äàëàéãààñ çàëæ àâ÷èðñàí ãàéõàìøèãò èä øèäòýé, õ¿í á¿ãäèéí õ¿ñëèéã õàíãàäàã íîðîâ ýðäýíèéã õýëíý. Òèéìýýñ ýíý ýðäýíý ãóðàâ áóþó òàâàí ä¿ðñýýñ á¿òäýã. Ãóðâàí çóóâàí äóãóéã íü ÷àíäìàíü ãýäýã, òàâûã íü çýíäìýíý, íîðîâ ãýäýã. Ãóðâàí ä¿ðñ íü áèå, õýë, ñýòãýë ãóðâûí õ¿ñëèéã õàíãàõ, òàâàí ä¿ðñ íü òýãø òàâàí õ¿ñýë áóþó òàâàí ìýäðýõ¿éí áàÿñãàë /õàðàõ, àìòëàõ, ¿íýðòýõ, ñîíñîõ, õ¿ðòýõèéí öýíãýë/-ûã õàíãàíà ãýñýí óòãàòàé áîëíî. Ýíý ó÷ðààñ ÷àíäìàíü òàìãà, çýíäìýíý, ÷àíäìàíü ýðäýíý çýðýã ¿ã íü ìîíãîë õýëíýý èõýä õ¿íäòýé õîâîð íàíäèí ýðäýíèéí òºëººëñºí óòãàòàé áîëæýý. 3. Õ¿íèé ¸ñîíä ýìýãòýé õ¿í áîë ýõíýð òºäèéã¿é ýõ, õ¿í òºðºëõòíèé íýãýí 91

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áàò ò¿øèã, òóëãóóð õàíü íü áàéäàã òóë òºð óëñ, àéë ãýðò ¿çýñãýëýí òºãñ, ñàðóóë óõààí, íàìáà òºãñ á¿ðäñýí ýðäýì ã¿éöñýí æóðàìò á¿ñã¿é íýí ÷óõàë ãýäýã. Èéìýýñ ¿éëèéí ìóó ãýìèéã òýâ÷ñýí, ¿ðãýëæèä àìãàëàíãààð öýíã¿¿ëýã÷, ¿íýí àðèóí ýðõýìñýã íàìáà á¿õèé õàòàíã õàí òºðèéí äîëîîí ýðäýíèéí íýãýí áîëãîæýý. 4. Õàìàã îëîí àìüòíûã ýðõøýýñýí õàòóó öààçààð áóñäûã ¿ë àéëòãàã÷, õàòãàëäàõûí ñýòãýëýýð õýðýã á¿ãäèéã õàçãàé áóðóó øèéòãýõèéã îãîîò òýâ÷ñýí, õàíèëñàí íºõºäòýéãºº ¿ðãýëæèä ýâ ýåèéã õè÷ýýí çºâøèã÷, õàà ÿâàâ÷ á¿ãäýýð õ¿íäëýí õàðèëòã¿é çîðèãò, õàòàìæèò ò¿øìýë ýðäýíý íü õàí òºðèéí äîëîîí ýðäýíèéí íýãýí àæ. 5. Öàñò óóëûí ºíãº ë¿ãýý òýìöýëäñýí öàãààí ºíãº íü ãÿëáàëçàí òîäîðñîí öààíààñ õàðøëàã÷èéã áóöààõ öààø ýðãýæ áóñäûã õîðëîõã¿é öàã ìº÷èéí äîòîð çàìáà òèâèéã ýðãýí öàíãàõ ºëñºõèéí ç¿äðýë á¿õíèéã òýâ÷ñýí öîãöîëñîí îëîí ýðäýíèéí à÷ààòàé öàãëàøã¿é ýðäýì òºãñ çààí ýðäýíý òºðèéí íýã ýðäýíý 6. Òýãø ñàéõàí ãîîëèã ºíäºð áèåòýé Òýíõýë ÷àäàë, ºíãº áÿëä òºãññºí Òýðýãíýýñ çººëºí ¿ëýìæ àÿòàé ÿâäëààð Òýì¿¿ëæ òàòàæ àëõëàí æîðîîëñîîð Òýð ãýõèéí çàâñàð åðòºíö á¿ãäèéã ýðãýõ Òýíãýð õ¿í á¿ãäèéí ñýòãýëä çîõèñòîé Òýíöýøã¿é ýðäýì òºãñ ìîðèí ýðäýíý 7. Áàäìààðàã òýðã¿¿òýé ç¿éë á¿ðèéí ºðòºãòýé Áàðàãäàøã¿é ýðäýíèéí ñàíã áàðüñàí Áàÿñãàëàíãààð àìüòàí á¿ãäèéã òýòãýñýí Áàÿëàã ºðãºí, äîðâè ÷èìýý á¿ðäñýí Áàøèðñàí èõýñ îëíûã õóóðàõã¿é Áàðäàãíàæ äîîðä àìüòíûã äàðëàõã¿é Áààòàðëàã îëîí á¿ãäèéã ñ¿ðä¿¿ëýõã¿é Áàëãàä ìýò îðîí ãýðèéã ýçëýã÷ Áàõäàì ÷àäàë òºãñ æàíæèí ýðäýíý Ýä á¿ãä íü õàí òºðèéí äîëîîí ýðäýíý áîëîé. 1911 îíîîñ õîéø Ìîíãîë íî¸ä ò¿øìýä, õýðãýì çýðýã á¿õèé ëàì íàð òºðèéí ¸ñëîëûí õóâöàñ õýðýãëýõ áîëîâ. Ìºí öýðãèéí ä¿ðýìò õóâöàñ áèé áîëãîæýý. Ýíý òàëààð “Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-ò ìàø íàðèéí òîäîðõîéëîí çààñàí áàéíà. 92

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Îëíîî ºðãºãäñºíèé ¿åä öîî øèíýýð áèé áîëñîí õóâöàñ áîë VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààíû ÿìáàíû õóâöàñ þì. ¯¿íä äîðíî äàõèíû, ÿëàíãóÿà ýíýòõýãòºâäèéí èõýñ äýýäñèéí õóâöàñíû ìàÿã òºðõèéã ìîíãîë ¿íäýñíèé ºìñãºë, ç¿¿ëòèéí ºâºðìºö øèíæòýé íÿãò õîñëóóëæ, á¿õèé ë áàéäëààðàà òºð ýðõýìñýã ãýäãèéã èëýðõèéëýí õàðóóëàõûã ýðìýëçæýý. Íî¸ä ò¿øìýä çýðýã äýâèéíõýý äàãóó õàðèëöàí ÿëãàâàð á¿õèé ìàëãàé, æèíñ, äýýë õ¿ðýì, á¿ñ, ýðèõ, ô¿ñ, äýâñãýð, ò¿øëýã øèðýý õýðýãëýäýã áàéæýý. Òýäíèé õóâöàñíû ÿëãàà íü ÿëàíãóÿà ìàëãàé æèíñ, îòãî, õ¿ðýìíèé ô¿ñ çýðýãò èë¿¿ òîä õàðàãääàã áàéñàí àæ. Ýíý ¿åä õóó÷èí Ìàíæ ÷èí óëñûí ¿åèéí çýðýã äýâèéí õóâöñàíä áàéñàí òºðèéí ÿìáàíû òýìäýã ô¿ñ, ìºí ¸ñëîëûí ìàëãàé äàõü çýðýã äýâèéã ÿëãàäàã æèíñíèé ñóâäàí øèãòãýýã òóñ òóñ ººð÷èëñºí áàéíà. Õààíò Ìîíãîë óëñûí ¿åä íî¸ä ò¿øìýäèéí æàãñàõ ñóóõ ýðýìáý, õýðýãëýõ ñ¿éõ òýðýã, óíàõ ìîðü, àìüäðàõ ñóóõ ãýð õàøààã õ¿ðòýë õóóëü÷ëàí òîãòîîæ ºã÷ýý. Òóõàéëáàë, òýðã¿¿í ñóóäàëä ÿàìäûí ñàéä íàð, õî¸ð äàõü ñóóäàëä Õàëõûí äºðâºí õàí, óäààõ ñóóäàëä Äºðâºäèéí õî¸ð õàí ñóóæ, õýðýãëýõ ò¿øëýã íü õ¿ðòýë ººð ººð áàéâ. Îíû öîëûã “Îëíîî ºðãºãäñºí” õýìýýí òîãòîîæ ìîíãîë öàã òîîëëûí áè÷èã õýðýãëýõ áîëñîí òóë ñàð øèíèéí áàÿðûã ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí áýëãýäýë áîëãîí òýìäýãëýäýã áîëæýý. Òýð öàãèéí øèíýëýõ öàãààëàõ ¿éë íü õààíû îðäîíä ¸ñëîõ òºðèéí èõ ¸ñëîë, àéìàã, õîøóóäàä ¿éëäýõ îðîí íóòãèéí àëáàí ¸ñëîë, àðä íèéòèéí áàÿð çýðãýýñ á¿ðäýæ áàéëàà. Øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí òºðèéí íýãýí ãîë áàÿð ¸ñëîë áîë Áàò-Îðøèë ºðãºõ áàÿð íààäàì þì. Ýíý íü Ìîíãîëûí øàðûí øàøíû òýðã¿¿íýýð àíõäóãààð áîãä Æýáç¿íäàìáà õóòàãòûã ºðãºìæëºõºä ¿éëäñýí ¸ñîëãîîíîîñ óëáààòàé. Òóõàéí ¿åä àíõ Õàëõûí äîëîîí õîøóó íèéëæ, íààäàì öýíãýëèéã õèéñýí òóë ò¿¿õýíä “äîëîîí õîøóó äàíøèã íààäàì” õýìýýí àëäàðø÷ýý. Õààíò Ìîíãîë óëñûí ¿åä ýíý ¸ñ ¸ñîëãîîã “Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-ýýð íàðèéí æóðàìëàæ, èõ áàÿðûí ¸ñëîëûã Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýýä, äýëãýð íààäìûã Õ¿é ìàíäëûí ãàçàð î÷èæ ¿éëääýã áîëæýý. Ìºí àëèâàà øèíýëýõ öàãààëàõ, ò¿ìýí ºëçèé ãèéñýí îëîí ñ¿ìä èõ ¸ñëîëîîð çàëðàõàä òºðèéí æàãñààë õèéäýã áàéâ. Òýð ¿åèéí Ìîíãîë îðîíä íýãýíò øàøèí, òºðèéã õîñëîí áàðèõ ¸ñ òîãòñîí ó÷ðààñ òºðèéí ¸ñëîëä øàøíû øèíæòýé çàíøèë èõýä íýâòýð÷ýý. Òóõàéëáàë, æèë á¿ðèéí õàâðûí ñ¿¿ë ñàð èðýýä¿é öàãèéí àâðàã÷ áóðõàí õýìýýõ Ìàéäàð áóðõíûã çàëæ, õîé÷ èðýýä¿éãýý äààòãàí “Ìàéäàð ýðãýõ” ãýäýã ¸ñëîë ¿éëäýõ áîëîâ. Ìºí Áîãä õààí æèë á¿ðèéí õàâðûí ñ¿¿ë ñàðä ºäðèéí ñàéíûã ñîíãîæ, Ãóíãàà÷îéëèí ñ¿ìèéí îðäîíä äýâøèæ çàëðààä íàìðûí ñ¿¿ë ñàðä ºäºð ñîíãîí ãýäðýã ýãýí 93

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òºâèéí îðäîíäîî çàëàðäàã áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí öàì á¿æèãë¿¿ëýõ, ñóð áºìáºã õàðâàõ, óóëûí òýíãýð òàéõ ¸ñëîë íü ýðõ ç¿éí õóâüä æóðàìëàãäñàí íàðèéí äýã ¸ñíû äàãóó ÿâàãäàõ áîëæýý. Ìîíãîë óëñûí òºðèéí íýãýí áýëãýäýë íü 1913 îíä àíõ áèé áîëãîñîí òýðã¿¿í, äýä, ãóòãààð çýðýã á¿õèé “Ýðäýíèéí î÷èð” îäîí þì. Òýðã¿¿í çýðãèéí îäîíãîîð ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñèéã, äýä, ãóòãààð çýðãèéí îäîíãîîð ìîíãîë íî¸ä, ò¿øìýäèéã øàãíàæ áàéñíûã “Õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæ” õýìýýõ III á¿ëýãò äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëýõ áîëíî. Áîãä õààíû ñî¸ðõîí áàòàëñàí òºðèéí ýäãýýð ¸ñ, ¸ñëîë íü óëñ îðíû òóñãààð òîãòíîë, ìîíãîë òºðèéí ýðõýìñýã îðøèõóéã áýëãýäýí õàðóóëæ áàéñàí þì. Áîãä õààí óëñûíõàà òóñãààð òîãòíîëûã ãàäààä åðòºíöººð çºâøººð¿¿ëýõèéí òºëºº øàðãóó ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëñàí áîëîâ÷, Õààíò Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð õóéâàëäàí 1913 îíû X ñàðä Àð Ìîíãîëûã Õÿòàäûí ýçýí ýðõ á¿õèé àâòîíîìèò (ººðòºº çàñàõ) óëñ áàéëãàõààð õýëýëöýí òîõèð÷ýý. Õèàãò õîòîä íàéìàí ñàð ãàðóé ¿ðãýëæèëñýí Ìîíãîë, Õÿòàä, Îðîñ ãóðâàí óëñûí 1915 îíû õýëýëöýýðèéí ¿åýð Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä Îðîñ, Õÿòàäûí äàðàìò øàõàëòûã áîëîìæòîé á¿õ àðãààð ýñýðã¿¿öñýí áîëîâ÷, òýä ººðñäèéí ºìíº íýãýíò òîõèðñîí õýëýëöýýðèéí ¿çýë ñàíààã Ìîíãîëä õ¿÷ýýð òóëãàí õ¿ëýýëãýñýí þì. Ýíý òóõàé Å.Åâèíã Ãàäààä Ìîíãîëûí ãàçàðç¿éí áàéðøèë, öýðýã óëñ òºðèéí ýìçýã áàéäàë íü ò¿¿íèé ãàäààä áîäëîãûí ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàæýý” (26,259) ãýæ îíîâ÷òîé ä¿ãíýæýý. Ýíý òóõàéä òýìäýãëýõýä, VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò óëñ òºðèéã ã¿íçãèé óõâàðëàí, äàëä óòãûã íýâò õàðæ, ¸ãòëîë, ç¿éðëýëèéã îíîâ÷òîé õýðýãëýæ ÷àääàã õ¿í áàéæýý. 1915 îíû Õèàãòûí õýëýëöýýðò îðîëöîõ òºëººëºã÷èä Ýçýí õààíä áàðààëõààä þó çàõèõ âý? ãýæ àñóóõàä: “Õîéò ãàçðààñ õèéö õýëáýð ñàéòàé íóëèìóóð ñàâ íýãèéã îëæ èðýýðýé” ãýæýý. Çàðèì íü ¿¿íèéã ¿ë óõâàðëàí, óëñ îðíû õóâü çàÿàíû ÷óõàë àñóóäàë òóëãàðààä áàéõàä õýðýãã¿é, øàëüäàð áóëüäàð þì çàõèæ áàéíà ãýæ çýìëýíã¿é õàíäàæ áàéõàä óëñ òºðèéí áîäëîãîä øàãã¿é áîëîâñîðñîí íýã íü ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðýýð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã íóëèìæ õàÿíà, õýëýëöýýð áè÷èã íü ò¿¿íèéã àãóóëñàí ñàâ ìºí áîëîõ òóë õýëýëöýýð áè÷èã óòãà àãóóëãààð íü àÿòàéõàí õèéãýýä èðýýðýé ãýñýí äàëä ¸ãòëîë áàéíà ãýæ óõàæ îéëãîæ áàéñàí àæ. Åð íü òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõ àñóóäëààð ãàäààäòàé õàðèëöñàí áè÷èã çàõèäëóóäàä íü ýíý ìýò ¸ãòëîë, õýëö ¿ãñ íýã áóñ óäàà òîõèîëääîã áèëýý. Ìîíãîë óëñûí õààí VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí íýð äýýð ÄÈÓ-ûí åðºíõèéëºã÷ Þàíü Øèêàé 1912 îíû III ñàðûí 16-íä öàõèëãààí óòàñ èð¿¿ëæ, 94

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

“...Ìîíãîë ãàçàð õýä¿é óóäàì áîëîâ÷ õ¿íèé òîî äààí÷ öººí, îëîí ìîíãîëûã íèéë¿¿ëýí áîäâîîñ äîòîîä ãàçðûí íýãýí æèæèã ìóæèéí òîîíä õàðààõàí ¿ë õ¿ðýõèéí äýýð ìîíãîë÷óóäûí àæ àõóé ÿäóó ç¿ä¿¿ ýä àãóóðñûí îðëîãî ìàø áàãà. Ãàäààä Ìîíãîëûí èäýð ýð ºäºðò íýã öàäàõûã ýðýâ÷ õàðààõàí ¿ë áîëîí àòëàà... Çî÷èä äóóäàí èð¿¿ëáýë ýçýí ýðõýý çàéëøã¿é áóëààãäàíà”(27) ãýæ õÿòàäûí èõ ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ¿çëèéí ¿¿äíýýñ áàñàõ, ÿòãàõûã õîñëóóëààä öààø íü: “Îëîí ìîíãîë÷óóä õÿòàä ëóãàà çàõ íèéëýí ñóóæ õàðèëöàí ò¿øèëöâýýñ õàðèí óëñ òºðä òóñòàé áºãººä íèéëýëöâýýñ õî¸ð ýòãýýäýä àøèã áóé, ñàëàëöâààñ õî¸ð ýòãýýäýä õîõèðîë áóé. Ýðõýì ëàìûí îþóí áèëèã íýâòýðõèé òóë ýðõã¿é çîâëîí, áóÿíûã õÿíàí ÿëãàæ ÷àäíà” ãýõ ìýòýýð á¿òýõ, ýâäðýõ óëñ òºðèéã ¿ë ÿëãàí, áîãä õààíûã ºðãºìæëºí ãàéìøèð÷ ÿòãàñàí áàéíà. Áîãä õààí III ñàðûí 25-íä Þàíü Øèêàéä õàðèó öàõèëãààí èëãýýæ, “Ãàäààä Ìîíãîë ýíý óäàà æóðìûã ¿¿ñãýñýí íü ÿçãóóðààñ ¿íäñýý áàòàëæ, øàøíàà áàòàëæ õàðüÿàò ãàçàð îðíîî á¿ðýí á¿òýí áîëãîõûí ñàíàà áîëîé. Åð íü ººð ãîðèëîõ ç¿éë á¿õèé íü áóñ, ìºí ÷ ãàæóó ¿ãñò áàøèãëàãäñàí ÿâäàë áóñ, ¿íýõýýðèéí õàðãèñ ìºí çàñàãò çîâæ ç¿äýðñíèé ó÷èð áîëîé” (6,48) ãýæ Ìîíãîë á¿ð ÿçãóóðààñàà òóñãààð óëñ áàéñàí áºãººä ºäãºº òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýñýí íü áóñäûí ÿòãàëãà, õàòãàëãààð áóñ øàøèí, ¿íäñýý áîäñîí õýðýã ãýæ ºã¿¿ëýýä “Õýðýâ ººðòºº ýñ òîãòíîâîîñ ãºðºº÷èíä îëçëîãäîõîîñ õýëòðýõ¿éåý áýðõ íü ¿íýõýýðèéí áàéäàë ä¿ðñ áîëîé. Õýðýâ ãàíöààð òîãòíîõûã ýâäñ¿ãýé ãýõ¿ë õàðèí ÷ ýëñýí øààõàéã îãîîðîõ ìýò. Ãàãöõ¿¿ ×èí óëñûí õóàíäèéã çàñãààñ àíãèæðàõûí óðüä íýãýíò ººðºº ýçýí áîëîõûã Äóíäàéí áà Ãàäààä óëñàä çàðëàí óõóóëñàí áºãººä íýãýíò ¿¿ñãýñýí òóë çîãñîîõûã ÿàõèí çîðèãîîð àâàà÷èæ ÷àäàâ àà?. Õýðýâ ¿íýõýýðèéí ÷èíãýñ¿ãýé ãýõ¿ë îëäâîîñ äàðóé îëîí ãàäààä óëñûí õóðàë ëóãàà çºâëºëäºæ îëíû ºã¿¿ëëýýñ õýëòð¿¿ëáýýñ ÿìàð áîë?” ãýæ Ìîíãîë óëñ íýãýíò òóóðãà òóñãààð áîëñîí, õàðèí ãàäààä åðòºíöººð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõèéí òóëä îëîí óëñóóäûí ïàðëàìåíò ëóãàà çºâëºëäºí øèéäâýðëýæ áîëîõ þì õýìýýí ¿çæýý. Äóíäàä èðãýí óëñ øèíý òóòàì òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñýí Ìîíãîë óëñûã íýã òàëààñ àðãàäàõ, ÿòãàõ íºãºº òàëààñ òóëãàõ øààðäàõ çàìààð õàðüÿàëàëäàà ¿ëäýýõ øàðãóó ÿâóóëãà õèéæ áàéâ. 1913 îíä Äóíäàä óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ èð¿¿ëñýí ñ¿ðä¿¿ëãèéí íýãýí çàõèäàëä õàðèó áîëãîí “Äóíäàä óëñûí öýðýã, èðãýí õýäèé îëîí, òà íàðûí ñàíàà èõ áîëîâ÷ òîëãîéí ¿ñèéã íýã ë õóòãààð õóñäàã ø¿¿” ãýñýí õàðèó ºã÷ ñàíààã íü äàðæ áàéñàí óäààòàé. Îðîñûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéí ÿâöàä Ìîíãîë óëñûí ñàéä íàðòàé õýë àìàà îëîëöîæ ÷àäàõã¿é àðãàà áàðààä 95

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Áîãä õààíä áàðààëõæýý. Ýíý òóõàé òýðáýýð “×èíãèñ õààíààñ Çºâëºëò Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ õ¿ðòýë” íîìîíäîî äóðñàí áè÷èõäýý: “Ýíý óäàà á¿õíèéã àìæóóëàã÷ Öýðýíïèëîâ õààí ýçýíä áàðààëõàõ çºâøººðºë îëæ, õýëìýð÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí þì. Áîëçñîí ºäºð áèä Òóóë ãîëûí ýðýãò áàéõ õóòàãòûí çóíû îðäîíä î÷èâ. Áèä îðäíû õàøààíû ãàäàà î÷èõîä õààëãà÷ íü óãòàí èðæ áèäíèéã îðäíû õàðóóëûí ãýðòýé íýãýí æèæèã õàøààíä äàãóóëàí îðóóëàâ. Ýíä áèäíèéã íýãýí ò¿øìýä òîñ÷ äàãóóëàí óëààí öýìáý äýâññýí øàòààð çàì÷ëàí ºãññººð 2 äóãààð äàâõàðò ãàðãàâ. Øàò áîëîí áèäíèé îðñîí òàíõèìä òºðºë á¿ðèéí àìüòíû ÷èõìýë áîëîí øààçàí íîõîé, ìóóð ºëãººñòýé, òàâèàñòàé áàéëàà. Àìüòíû àéìãèéí èéì öóãëóóëãûí äóíä õààí øèðýýíýý Áîãä õààí çàëàð÷ ñóóõ áà äýðãýä íü õàòàí íü áàéëöàâ. Áîãä õààí õîðãîé äýýë, àëòàí îðîéòîé ìîíãîë ìàëãàé ºìñ÷ýý. Ýõíýð íü àëòààð õýýëñýí äýýë, òîì òîì ñóâä, îþó, ø¿ðýýð ÷èìýãëýñýí ºíäºð ãýã÷èéí õàòàí òèòýì ºìñ÷, ìàø òàíñàã õóâöàñëàñàí áàéëàà. Áèä õóâèëãààíû àìüä íàñíû íü àìðàã äàãóóëûã àíõ óäààãàà òèéíõ¿¿ õàðñàí þì. Òýð á¿õ ìîíãîë á¿ñã¿é÷¿¿äèéí íýãýí àäèë áîð öàðàéòàé, òýõäýý í¿¿ð öàðàéíû íü õýâ òºðõ èõ ë çºâ, ñýòãýëä õîíîãøèì ÿëãóóí õàðöòàé ÷àëõ òºðõ íü çàëóóâòàð ýìýãòýé áàéëàà. Òîãòñîí ¸ñîîð ìýíä÷èëæ õàäàã áàðüñíû äàðàà áè õààí øèðýýíýýñ õýäýí àëõàì çàéòàé òàâüñàí ò¿øëýãòýé ñàíäàëä ñóóæ, Öýðýíïèëîâ ìèíèé äýðãýä èõ ë õ¿íäýòãýëòýéãýýð çàëáèðàí çîãñîâ. Áîãä õààí íàìàéã “ªðãººíä õýð óäàõ âý?” ãýæ àñóóæ ÿðèà ºäººãººä íàìàéã óäàõã¿é áóöàõ ãýæ áàéãààã ñîíñîîä õàðàìñàâ. Ýíý çóóð Áîãäûí ãýðãèé íü áÿöõàí øèðýýíèé äýðãýä èðæ àÿãà öàé, àìòòàíààð çî÷ëîâ. Áè ò¿¿íèé ºãñºí ç¿éëèéã àâààä, òýðõ¿¿ àÿãà õàëóóí óíäûã àæèã ñýæèãã¿é óó÷õàæ ÷àäààã¿é þì. ßàãààä ãýâýë ãýâýë Áîãä õààíû ãýðãèé íü õîð õýðýãëýæ ººðñäºäºº òààëàãäààã¿é õ¿ì¿¿ñèéã çàéëóóëäàã ãýæ ÿðèëöäàã áàéëàà” ãýæ äóðüäààä Áîãä õààíä ººðèéíõºº òàíèëöóóëñàí õýðãèéí òóõàé äóðüäàõäàà “Öàãààí õààí áîëîí ò¿¿íèé Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí òàëààð õàâñàðãàí íýãòãýõ ÿìàð ÷ áîäëîãî áàðèìòëààã¿é þì. Õýðâýý ¿íýõýýð òèéì áîäîëòîé áàéñàí þì áîë 1911 îíä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðãò î÷èõîä, ìºí Õ¿ðýýíýýñ õÿòàä àìáàí õººãäñºíèé äàðàà, Õ¿ðýýíä îðîñóóä ¿ëäñýí òèéì íºõöºëä õýðýãæ¿¿ë÷èõ áîëîìæ áàéñàí áóñ óó. Îðîñò ÿìàð íýãýí õàðüÿàò áàéäàë (ïðîòåêòîðàò) õýðýãã¿é, õàðèí òýãýõäýý ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé íóòàã äýâñãýðèéí õóâüä, ìºí õÿòàäûí ò¿ðýìãèéëëèéí ýñðýã òóëãóóð áîëîõûíõîî õóâüä Ìîíãîëûí àâòîíîìè áàéäàë ë õýðýãòýé ãýõ ìýò÷èëýí ÿðèàä ººðèéí íü Çàñãèéí ãàçðûí çàðèì ãèø¿¿ä, òóõàéëáàë Äà ëàì, Áèíò âàí Õàéñàí, Ïóíöàãöýðýí íàð Îðîñûí ýñðýã óõóóëãà, öóóðõàë äýãäýýæ áàéãààã Áîãäîä ÿðèõàä òýðýýð “çà”, “çà” 96

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ãýæ ¿å ¿å øèâýãíýí, çàðèìäàà äóó àëäàí ìèíèé ÿðèàã òàñàëäóóëæ áàéâ. Òýðýýð äàðàà íü Òýð ººðºº öàãààí õààíûã õýçýý ÷ ººðèéí äàéñàí ãýæ ¿çýæ áàéãààã¿é áºãººä Îðîñòîé ÿìàãò íàéðòàé áàéõûã ýðõýìëýäýã ãýýä Áýýæèíä õèéõ õýëýëöýýð íü õ¿ðýýíä õèéñýí õýëýëöýýðèéã áàòàòãàæ ºãíº ãýæ èòãýõèéã õ¿ñ÷ áàéãàà áîëîâ÷ õàðèí õÿòàäûí çàõèðàõ ýðõ(ñþçåðåíèòåò)-èéã çºâøººðºõ íü Ìîíãîëûí àøèã ñîíèðõîëä õàðøèëíà ãýæ áîäîæ áàéãààãàà èëýðõèéëæ óëìààð òýð õýëýëöýýðò ìîíãîë÷óóäûã îðîëöóóëàõûã õ¿ñýâ. Áîãä õààí ¿ãýý çººæ, ààæóóõàí, íàì äóóãààð ÿðüæ áàéâ. Ò¿¿íèé öàðàéíû ºíãº áàðààâòàð ó÷èð í¿¿ð öàðàéíû íü òºðõ òºëºâººð ñàíàà ñýòãýëèéí íü áàéäàë åð èëýð÷ ìýäýãäñýíã¿é. Òýð åðºíõèéäºº çîâèóðòàé áàéãàà õàðàãäàæ áàéñàí áà íàäàä õàäàã áàðèõäàà ãàðûã ìèíü òýìòðýí îëæ áèëýý. ßðèàãàà äóóñãààä òýð òîëãîéãîî óíæóóëñàí íü óóëçàëò äóóññàíû äîõèî áàéâ. Áîãäûí ãýðãèé íàäàä ø¿ð, ïèéö¿¿ øèãòãýñýí ãèíæèí ç¿¿ëò áýëýãëýæ ¿äýæ ãàðãàñàí...”(28,338-340) ãýæýý. Áîãä õààí óëñ òºðèéí õóâüä õýäèéãýýð òºðèéí õýìæýýã¿é ýðõò õààíò çàñãèéí õýëáýðèéã ñîíãîí àâñàí áîëîâ÷, îëîí óëñûí ïàðëàìåíòàðèçìûí æèøýýãýýð Óëñûí äýýä, äîîä õóðàë áàéãóóëàõ, ¯íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, áàéíãûí àðìè áàéãóóëàõ çýðãýýð ÿâààíäàà ¯íäñýí õóóëüò õààíò çàñãèéí õýëáýðò øèëæèõ, ýäèéí çàñãèéí õóâüä óëñûí òºñâèéã öýãöýëæ, ãààëü òàòâàðûí îðëîãûí ñóóðèéã ºðãºòãºí, ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýë õèéõ, áîëîâñðîë, ñî¸ëûí õóâüä èðãýíèé ñóðãóóëèéã îëíîîð áàéãóóëàõ, õýâëýõ, íèéòëýõ àæëûã ºðãºæ¿¿ëýõ, óëñ îðíûõîî íººö áîëîëöîîã ñàéòàð ñóäëàõ çýðýã áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéñàí áèëýý.

Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí Õèàãòûí õýëýëöýýðò îðîëöîãñîä (1915 îí)

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà øàøèí, òºðèéí èõ ¿éë õýðãèéã ø¿òýëöýí áàðèëäóóëæ, íÿãòëàí áîëãîîõûí çýðýãöýý íàìòàð ò¿¿õ, çàëáèðàë, ìàãòààë, ëàìûí áÿñàëãàë, ñóðãààë, åðººë, óâèäàñ, æàÿã öààç, ë¿íäýí çàðëèã çýðãèéã àãóóëñàí çóó ãàðóé á¿òýýëýýñ á¿ðäñýí íýãýí áîòü ñ¿íá¿ì òóóðâèæýý. Ìîíãîëûí Áóðõàí øàøèíòíû òºâ Ãàíäàíòýã÷èíëýí õèéäèéí òýðã¿¿ëýã÷, ãàâæ Ä.Ëóâñàíæàìö “VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí çîõèîë á¿òýýëèéí òîéì, àãóóëãà õýìýýõ ºã¿¿ëýëäýý: “VIII Áîãäûí ñ¿ìá¿ì íü òºâä õýëýýð áè÷èãäñýí ìîíãîë ëàì íàðûí áîëîí ºìíºõ äîëîîí ä¿ðèéí Áîãäóóäûí çîõèîë á¿òýýë¿¿äýýñ èõýýõýí ºâºðìºö îíöëîãòîé áàéäàã. Ò¿¿íèé ñ¿íá¿ìä VIII Áîãäûí íàñ áàãà íÿëõ áàë÷èð ¿åä çàðëèãëàñàí ÿðèà çàõèàñûã òýð ÷èãýýð íü õÿíàæ çàñàìæëààã¿é îðóóëñàí, çàðèì íýãýí àéëäâàð ñóðãààë íü èõ çîíõè óòãûã õóòàãò ººðèéí àìàí ãýãýýíýýð àéëäñàíûã õîæèì øàâü áè÷ýý÷, ò¿øìýä íàéðóóëàí îðóóëñàí íü ÷ áèé. Ìºí Áîãä Ãýãýýíèé ìîíãîë õýëýýð àéëäñàíûã òºâä õýëýíä îð÷óóëñàí, ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàñàí çàðèì íýãèéã òºâä õýëýíä áóóëãàí áè÷ñýí áàéíà. Èéìä çîõèîëûí áè÷ëýã áîëîí óòãà àãóóëãà, àÿ áàéäàë õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã. Ñ¿íá¿ìèéí ýõýíä ºìíºõ ä¿ðìèéí Áîãäóóäûí ñ¿íá¿ìèéã õýâëýæ áàéñàí óëàìæëàëò ¸ñîîð ò¿¿íèé õàìãèéí àíõëàí àéëäñàí íýãýí ø¿ëãèéã “Ãààçîìòîãìà” áóþó “Ýí òýðã¿¿íèé çàðëèã òóóðâèë” ãýñýí íýðòýéãýýð õýâëýñýí áàéíà. Ò¿¿íèé àðààñ íàìòàð áîëîí äýýäýñ áàãø íàðòàé õîëáîîòîé á¿òýýë¿¿äèéí õýâëýäýã Òºâºä Ìîíãîëûí ñ¿íá¿ì õýâëýëèéí óëàì æëàëûã áàðèìòëàí ººðèéí íàìòðûí õóðààíãóé ø¿ëýã áîëîí Áîãä Äàðàíàòûí íóóö íàìòàð çýðýã õî¸ð ç¿éëèéí íàìòàð, ¨íçèí Äîðæ÷àí Õàí÷èí Ëóâñàíáàëäàí÷îéìïýëñàìáóó çýðýã ººðèéí äýýäýñ áàãø íàðàà áÿñàëãàí äîëîîí ¿å ãèø¿¿íò òàõèë á¿òýýëèéã á¿òýýõ Ëàìûí áÿñàëãàëûí ç¿éë íàéì, Ãóðâàí öàãèéí áóðõàä, Áîãä Çîíõîâà, ×èí ñ¿æèã Íîìóí õàí Ëóâñàíäàíçàí íàðûí áàò îðøèë-çàëáèðàë, Ðîìáî Ãàëñàíæàìö ëàìûí à÷èéã äóðüäñàí-çàëáèðàë òýðã¿¿òýé Ñîëäèâûí ç¿éë àðâàí òàâ, Ãîíñàð Õóâèëãààí ãàðàã÷” òýðã¿¿òýí àã òàðíèéí óâèäàñ á¿òýýë, ìºí õýñýã áóñàã çàðëèãèéí àéìàãò áàãòñàí æàð ãàðóé á¿òýýëýýñ á¿ðäñýí äºðºâòèéí áàðûí 246 õóóäàñ á¿õèé íýã áîòü ñ¿íá¿ì þì. Ýíýõ¿¿ ñ¿ìá¿ì íü Èõ Õ¿ðýýíèé Ãàíäàíøàä¿âëèí õèéäýä ìîäîí áàðààð õýâëýãäæýý. Ýäãýýð çîõèîë á¿òýýë¿¿äýýñ ãàäíà ò¿¿íèé ñ¿íá¿ìä îðîîã¿é íýëýýä õýäýí çîõèîë á¿òýýë¿¿ä áàéäàã áºãººä ¿¿íä õî¸ð ç¿éëèéí íîìûí äàìæëàãà-æ¿äðèì, ãóðâàí ñóðãààë, äºðâºí ë¿íäýí, òýìýýíèé äàëëàãûí ñóäàð, Ãàìèíãóóäûí òóõàé íýã äóó çýðãèéã çîõèîæýý. VIII Áîãäûí á¿õ çîõèîë á¿òýýëèéã åðºíõèéä íü àâ÷ ¿çâýë íýãä¿ãýýðò øàøíûã áàäðóóëàõ, õî¸ðäóãààðò àìüòíûã æàðãààõ ãýñýí õî¸ð àãóóëãàä áàãòàæ 98

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áàéõ áºãººä ýíý íü ò¿¿íèé øàøíûã áàäðóóëàã÷ àìüòíûã æàðãààã÷ Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò ãýäýã íýðèéí óòãà ëóãàà çîõèöîëäîæ áàéíà”.(29,93-94) VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò õààí äýýðõ çîõèîë á¿òýýëäýý õ¿í àðäûíõàà îþóí áèëãèéã õóðöàëæ, ¸ñ ñóðòàõóóíû õýì õýìæýý òºëºâø¿¿ëýõýä èõýýõýí àíõààðàë òàâüæ áàéæýý. Ò¿¿íèé àéëäâàð, ë¿íäýíã¿¿ä íü õýìæýý äàìæààãààðàà æèæèã, àâñààðõàí, óðèõ, öýýæëýõýä õÿëáàð, ¿ã, õýëëýã ñýòãýë áóóõóéö õóðö, ä¿ðñëýë òîä, áèøèðìýýð óòãà òºãºëäºð áàéäàã. Ýíý á¿ãäýýñ 1902 îíä áîãä ãýãýýíèé áóóëãàñàí “Àÿà ãàéõàìøèãò” õýìýýõ ë¿íäýí ñóðãààëûã òîâ÷ àâ÷ ¿çüå. Áè ººðèéí øàâü, çàëóó ñóäëàà÷ Ý.Æèãìýääîðæòîé õàìò ýë ë¿íäýíãèéí ãóðâàí õóâèëáàðûã õàðüöóóëàí ñóäàëæ íýãýí ºã¿¿ëëèéã ÌÓÈÑ-èéí “Ò¿¿õ-III” (2004) ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñýòã¿¿ëä õýâë¿¿ëñýí áèëýý.(30,83-90) Äóðüäàí á¿õèé ãóðâàí õóâèëáàðûí ¿íäñýí óòãà àãóóëãà åðºíõèéäºº èæèë áàéãàà áºãººä òýð íü òóõàéí ¿åèéí Õàëõûí àðä ò¿ìíèé àæ áàéäàë, õ¿ì¿¿íèé ¸ñ ñóðòàõóóí õèéãýýä óëñ íèéòèéí øèíæòýé ç¿éë¿¿ä òóõàéëáàë, Áóðõàí øàøíû äýýäëýí õ¿íäýòãýõ, ººðñäèéí ñýòãýë îþóíûã õºãæ¿¿ëæ, áóÿíûã àðâèæóóëæ, áóçðûã öýýðëýõèéí à÷ òóñûã ñýíõð¿¿ëýí óõààðóóëàõàä ÷èãëýãäñýí ñóðãààë þì. Þóíû ºìíº, ýâ íàéðòàé áàéæ, ýå ýâýý õè÷ýýí, õýð¿¿ë øóóãèàíã¿é ýíõ àìãàëàí àæ òºðºõèéã óðèàëæýý. Ñóðâàëæèéí àãóóëãûã äàðààõ áàéäëààð àíãèëàí ¿çýæ áîëíî. ¯¿íä: 1. Àðä îëíû àæ òºðºõ¿éí ñóðãààë 2. Òýäíèéã àëèâàà ìóó ¿éë õèéõýýñ ñýðãèéëýõ, àìèðëóóëàõ àñóóäàë 3. Áóðõàí øàøèí, ëàì õóâàðãûí òóõàé 4. Õ¿ì¿¿íèé ¸ñ ñóðòàõóóí, çàí áàéäëûí òóõàé 5. Ñóðãààëûí õ¿÷ ÷àäàë, à÷ òóñ çýðýã ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí õîîðîíäîî õàðèëöàí óÿëäàà õîëáîî á¿õèé ç¿éëèéã ºã¿¿ëæýý. Òóõàéëáàë, Ë¿íäýíä “...Òà íàðûí òàòñàí òàìõèíû óòàà íü îãòîðãóéí íàðàí ñàðíû ãýðëèéã á¿ðõýõ öàãò õ¿ð÷ áàéíà. Òàíû óóñàí àðõè ÷èíü äàëàé ìºðºí ìýò áîëæ ãýòëýí ãàðøã¿é áîëæ áàéíà. Ýíý öºâ¿¿í öàãò áàãààí òàìõèíû ¿ð äýëãýð÷ áàéíà áèø ¿¿?(31), “Àð õàëõ ìèíó áàÿí ãýæ á¿¿ áàðä, áààõàí õîîñîí ãýæ á¿¿ ãîìä, áàÿí ÷èíü ãàíö äîâîí äýýð, áààõàí õîîñîí ÷èíü ãàíö óñàí äýýð, áàðäàì îìîã ÷èíü ãàíö ñóìàíä àà”(32) ãýñýí íü ýä¿ãýý ýìñ îõèä òàìõèíä îðæ, õàð òàìõèíû îþóë í¿¿ðëýí, áàÿí, õîîñíû ÿëãàâàðàë õ¿÷òýé áîëæ áóé ¿ä íýãèéã áîäîãäóóëàõóéö ÷óõàë ñóðãàìæ õàéðëàñàí õýðýã áîëîé. Áîãä ãýãýýí èéíõ¿¿ ñóðãààë àéëäàõ áîëñîí ó÷èð íü ò¿¿õýí òóõàéí öàã ¿åèéí ìîíãîëûí íèéãýì, îþóí ñàíàà, øàøèí ñóðòëûí áàéäàëòàé íÿãò õîëáîîòîé áàéæýý. 99

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Òóõàéëáàë, Ë¿íäýíä ºã¿¿ëñýí ãýðãèé õ¿íèé äýðãýð ¿ñ, ñóìàí äýë (ñýðãýð ìºð), àëò, ìºíãèéã 5 öýíýýñ èë¿¿ ýäëýõã¿é áàéõ çýðýã ñàíàà õîæèì Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí “Ýõíýð¿¿äèéí ºíäºð ¿ñ ñàìíàõ áà ç¿¿ëò ýäëýëèéí òàëààð ãàðãàñàí òîãòîîë” (îëíîî ºðãºãäñºíèé 2-ð îí, XII ñàðûí 14-íèé ºäºð)-ä òóñãàëàà îëæýý. Òýðõ¿¿ òîãòîîëä “...Çàñãèéí ãàçðààñ ýõíýð¿¿äèéí ºíäºð ¿ñ ñàìíàõûã öààçàëæ, ç¿¿õ ýäëýëèéã òàâàí ëàíãààð õýìæèí òîãòîîæ çàðëàñàí...” (33,14) ãýñýí íü ñóðãààëûí àãóóëãàòàé ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õîëáîîòîé. Ñóðâàëæèä “ýíý öºâ¿¿í öàãò öàãààí òàìõèíû ¿ð äýëãýð÷ áàéíà áèø ¿¿?” ãýñýí íü àðõèâûí áîëîí ò¿¿õèéí áóñàä áàðèìòòàé ä¿éæ áàéãàà þì. Òîäðóóëáàë, Õàð òàìõè Ìîíãîë ãàçàð èõýä íýâòýð÷ áàéñàí ÿâäàëä îëîí ò¿ìýí äóðã¿éöýí ò¿¿íèéã õîðèãëîõ, öààçëàõ àæààìóó õýìýýí äýýä ýçíýý íóãàëáàð ºðãºí áàðüñàíä Áîãä õààí ¸ñîîð áîëãîæýý. Ò¿¿íä “Õàð òàìõè õýìýýã÷ áîëáîîñ õàìàã õîðòîé áóçàð þì ìºí òóë, õ¿í òàòàæ õýðýãëýõ áà õóäàëäààíû ï¿¿ñ äîòîð ãàçðààñ àâ÷èð÷ õóäàëäàí ºãºõ, ìàíàé Ìîíãîë óëñûí òàðèàíä òàðèõ çýðýã ÿâäëûã íýãýí àäèë ÷àíäëàí öààçàëñóãàé” (34,239) õýìýýæ¿õ¿é. Ò¿¿íèé çýðýãöýý òóõàéí ¿åä Ìîíãîëä îðøèí ñóóæ àñàí Ñîëîíãîñûí 5 èðãýí Àëòàíáóëàãèéí ãàçàð õàð òàìõè çºâøººðºëã¿éãýýð òàðèàëæ, óëìààð çàñãèéí ãàçðààñ øèéòã¿¿ëæ áàéñàí òîõèîëäîë áóé.(35,177) Ýíý ìýòýýñ ºíãºö õàðàõàä, áèäíèé ºã¿¿ëýí áàéãàà ñóðâàëæèéí äýýðõ ìýäýý õýäèéãýýð òîâ÷, áàãàâòàð áîëîâ÷ öààøèä íàðèéí ñóäëóóøòàé, ò¿¿õèéí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áîëîõ íü ãàðöààã¿é. Ìºí ýíä “Øèíý çàñãèéí áîäëîãî”-ûã õýðýãæ¿¿ëæ, Õÿòàäûí íºëººã èõýñãýõ íü Ìîíãîëä îëîí çóóíû òóðøèä óëàìæëàãäàí èðñýí Áóääûí øàøíû íºëººã áóóðóóëàõ àëõàì áîëæ áàéñíûã õàðãàëçàí ¿çýõ íü ç¿éòýé áîëîâ óó? ªºðººð õýëáýë, Ìàíæèéí òºðèéí ýíý ìýò áîäëîãî øàøíû èõýñ äýýäýñ, ëàì õóâàðãà, íèéò îëíû ñýòãýë ñàíààíä òºäèé ë õ¿ðñýíã¿é. Òèéìýýñ ÷ ñóðãààëä “Ëàì áàãøèéã ñàéí ñàíàæ ø¿òýí ýâñýëäýõ øàëòãààíûã õè÷ýý. Òàíãàðàã ñàíâààð õî¸ðûã ñàéí àâ÷ ÿâáàë áóðõíû îðîíä î÷èõîä õîë ¿ã¿é áèø ¿¿” õýìýýí îëîíòàà ºã¿¿ëæýý. Ýíä áàãøèéã ø¿òýõ ¸ñîí íýí ýðõýì ãýæ ¿çæýý. 1915 îíû Õèàãòûí ãýðýýãýýð Ìîíãîëûã àâòîíîìèò áîëãîñíû äàðàà Þàí Øèêàéí Çàñãèéí ãàçðààñ ººðèéí ýçýí õàðüÿàíû óëñûí õààí õýìýýí òóëãàñàí àëòàí íàâ÷èò ºðãºìæëºëèéã õ¿ëýýí àâàõààñ àëü áîëîõîîð çàéëñõèéæ, øàëòàã ãàðãàí õîéøëóóëæ áàéñàí þì. Áîãä õààí 1919 îíä àòàìàí Ñåìåíîâûí îðîëöîîòîéãîîð áàéãóóëñàí Äàóðûí Çàñãèéí ãàçðûí ÿâöã¿é áîëîõûã ìýäýæ, ìºí îíû VI ñàðûí ýõýýð èðñýí Öûäûïîâ, Ëèíøýí, Äàìäèííýðýí, Ñåìåíîâûí àäúþòàíò, õóðàíäàà 100

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ëåâèöêèé íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýæ àâààã¿é þì. Òýä Á.Öýðýíäîðæòîé óóëçàõäàà õýðýâ ãàäààä Ìîíãîëûã íàðìàé Ìîíãîëûí õºäºëãººíä íýãäâýë Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûã íýãäñýí Ìîíãîë óëñûí òºðèéí òýðã¿¿íýýð ºðãºìæèëíº ãýæ ìýäýãäñýí áàéíà. Ãýâ÷ õè÷ýýíã¿é ñàéä Á.Öýðýíäîðæ ýðñ òàòãàëçñàí õàðèó ºã÷ýý. Äàóðûí Çàñãèéí ãàçàð ãýã÷ Èõ Õ¿ðýýã íàðìàé Ìîíãîëûí õºäºëãººíèéã äýìæèõã¿é áîë öýðãèéí õ¿÷ýýð äîâòîëíî ãýæ ñ¿ðä¿¿ëæ áàéñàí àæ. Òºëººëºã÷èä VI ñàðûí 17-íä Èõ Õ¿ðýýíýýñ áóöæýý. (36) Èéì ò¿¿õýí ò¿âýãòýé íºõöºëä Èõ Õ¿ðýýí äýõ õýðýã ýðõëýõ ñàéä ×åí-è Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã ñàéí äóðààð óñòãàõ õýðãèéã ñýäýæ ýõýëæýý. Óëìààð Õÿòàäûí ãåíåðàë Ñþé-Ø¿÷æàí 1919 îíû X ñàðä èõ öýðãèéí õ¿÷ýýð Íèéñëýë Õ¿ðýýã ýçýëñýí áàéíà.

Ñþé-Ø¿÷æàí

Õÿòàä öýðãèéí ýðõòí¿¿ä

×èíãýýä àâòîíîìèò Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä äàëàéñàí èëä, îíèëñîí áóóíû äîð ò¿¿íèé ñàéäóóä Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûã “ñàéí äóðààð” óñòãàõ õýëýëöýýð ãýã÷èä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí. Áîãä õààí ãàðûí ¿ñýã çóðààã¿é íü õîæìûí ÿâäëûã áîäñîí õàìòûí øèéäýë áàéñàí þì. Åð íü óëñûí ýçýí õààí ãàðûí ¿ñýã çóðâàë õàðèéí íî¸ðõëûã á¿ðìºñºí õ¿ëýýí çºâøººðíº ãýñýí ¿ã. Èéì ó÷ðààñ òºðèéí ñàéäóóä íü ãàðûí ¿ñýã çóðæ, àðãàëàí, Áîãäûíõîî íýðèéã ñýâò¿¿ëýýã¿é ¿ëäýýæ, öààøèä ò¿¿íèé òóãàí äîð íýãäýæ òýìöýõ õîëûí áîäëîãîòîé áàéñàí íü ¿éë 101

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ÿâöûí ºðíºëòººñ õàðàãääàã. 1919-1920 îíû çààãààð Ìîíãîë îðíû áàéäàë ýðñ õ¿íäýð÷ýý. Óëñ îðíû ç¿¿í õÿçãààðààð Áàðîí Óíãåðí èõ öýðãèéí õ¿÷ýýð öºìðºí îðæ èðñíýýð Ìîíãîë îðîí õÿòàä öýðýã, îðîñûí öàãààíòíû õºëä íýðâýãäýõ áîëñîí áàéíà. Áîãä ãýãýýíèéã Áàðîí Óíãåðíòýé ñ¿ëáýëäñýí ãýæ ¿çýæ, õÿòàäóóä ãýðèéí õîðèîíä áàéëãàõ áîëîâ. Áàðîí Óíãåðí Õÿòàäûí ãàìèí öýðýãòýé õýä äàõèí ¿çýëöýæ áàéæ, 1921 îíû 2 äóãààð ñàðûí ýõýýð Èõ Õ¿ðýýã ÷ºëººëæýý. Èíãýæ Ìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ ýðõèéã óñòãàñíààñ õîéø òºäèéëºí óäàëã¿é Áàðîí Óíãåðí 1921 îíû öàãààí ñàðûí 15 (2 äóãààð ñàðûí 22)-íä òºðèéí øàð îðäîíä Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèéã äàõèí ñýðãýýñíèéã çàðëàæ, Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûã õààí øèðýýíä ºðãºìæèëñºí þì.

Áîãä õààí

Áàðîí Óíãåðí

Áîãä õààí îðîñ æàíæèí Áàðîí Óíãåðíä õàíû çýðýã, äàðõàí ÷èí âàíãèéí õýðãýì, óëñûã ìàíäóóëàã÷, èõ áààòàð æàíæèí öîë, ãåíåðàë Ðåçóõèíä ÷èí âàíãèéí õýðãýì, ñàéøààëò áààòàð æàíæèí öîë, áóðèàä Æèãìýäæàâ Æàìáàëîíä ÷èí âàíãèéí õýðãýì, ÷èí ç¿òãýëò öîë áàñ øàãíàí ñî¸ðõæýý. Õàðèí ÿàìäûí òýðã¿¿í, äýä ñàéä, ò¿øìýäèéã àéìàã, øàâèàñ àäèë òýíö¿¿ëýí òîìèëæýý. Óëìààð Áîãä õààí 1921 îíû 2 äóãààð ñàðûí 23-íä çàðëèã áóóëãàæ: “Óëñûã ìàíäóóëàõ 102

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

èõ áààòàð æàíæèí, õàíû çýðýã äàðõàí ÷èí âàí, ãåíåðàë Áàðîí Óíãåðí áîë Õÿòàäûí ãàìèí öýðãèéã õÿäàí ñºíººæ, áèäíèé óëñûí ýðõèéã äàõèí îëîí õýðýãò ¿íýíõ¿¿ ñýòãýëýýð ÷àðìàéí ç¿òãýñýí îíö èõ ãàâüÿà á¿õèé õ¿í ìºíèé òóë óëñûí á¿õíýýð ýðõýìëýí ¿çâýë çîõèõûí äýýð ýíý õýð ìºí ç¿ã á¿ðä èõ öýðãèéã äàãàëäàí îäîæ ¿ëäýæ çóãàòñàí ãàìèíã õÿäàí Óíãåðí Ìîíãîëûí õàðüÿàò àëèâàà ãàçàð îðîíä öýðýã äàé÷ëàõ, óíàëãà, õ¿íñ õýðýãëýë òàòàõ çýðãèéí õýðýã ó÷èð òîõèîëäîõ áîë òóõàé á¿ð îëîí õàðüÿàò ãàçàð îðíû çàñàã, ò¿øìýë àðä äàðóé ò¿ðãýíýýð íèéë¿¿ëýí ºã÷ òóñëàí çàëãàìæëóóëáàë çîõèõ áà òóøààë çàðëèãèéã ýðõáèø õ¿íäýòãýí äàãàæ ÿâóóëáàë çîõèíî” (37,76) ãýæýý. Áîãä õààí, Áàðîí Óíãåðí õî¸ð í¿¿ðýí äýýðýý íàéðñàã áàéäàë ãàðãàæ áàéñàí áîëîâ÷, ¿íäñýí ýðõ àøèã, àëñûí ñàíààðõëààðàà õîîðîíäîî íîöòîé çºð÷èëäºæ áàéâ. Ñýðãýýí áàéãóóëàãäñàí Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð àâòîíîìèòûã îëîîä çîãñîõã¿é, áîëáîë äàðóé òóóðãà òóñãààð á¿ðýí ýðõò óëñ áîëîõ, öààøèëáàë ìîíãîë óãñààòíûã íýãòãýõ ý÷íýý ñàíààòàé áàéõàä, Áàðîí Óíãåðí íèéò ìîíãîë÷óóä òºäèéã¿é, õàñàã ìýòèéí ýñãèé òóóðãàòíûã íýãòãýñýí õîëáîîíû óëñ ãýã÷èéã áàéãóóëæ, ò¿¿íäýý òóëãóóðëàí Îðîñûí ýçýíò ã¿ðíèéã äàõèí ñýðãýýõèéã ýðõýìëýæ, ýë õýðýãòýý Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîë îðíûã ò¿øèö áîëãîí àøèãëàõ áîäîëòîé áàéëàà. Áîãäûí çàñãèéí ãàçàð þóíû ºìíº, õîéò, ºìíºä õî¸ð õºðøäºº áàéäëàà òóí äèïëîìàò àðãààð èëýðõèéëýõèéã õè÷ýýæ áàéâ. Òóõàéëáàë, 1921 îíû II ñàðûí Çºâëºëò Îðîñ Óëñûí ãàäààä õýðãèéí àðäûí êîìèññàðò ãýñýí áè÷èãòýý: Ìîíãîë÷óóä àâòîíîìèò ýðõýý ñýðãýýæ, Áîãäûã õààí øèðýýíä äàõèí ñóóëãàñíàà ìýäýãäýýä, “Ýðò óðüäààñ Èõ Îðîñ óëñ, ìàíàé Ìîíãîë óëñûí àâòîíîìèò ýðõ îëãîõîä òóñëàìæ óç¿¿ëñýí ó÷èð ÷ºëººò àðäààð Èõ Îðîñ óëñûí àðäòàé ¿ðãýëæ çóçààí íàéðàìäàëòàé áàéõ ó÷ðûã ìàíàé çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëíà” ãýýä õÿòàäûí öýðãèéí ýðõòíèé”...õóóëü ä¿ðýì áà ¿íýíèéã ýâäñýí ñàéäóóäûã òýäíèé öýðãèéí õàìò Ìîíãîëûí íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ, Îðîñòîé õ¿÷èí õàâñàð÷ õººí ãàðãàñàí àìóé. Ýíýõ¿¿ îðîñ ýðõýì êîìèññàð òà íàðòàé ñàíàà íèéëýëöýõã¿é ýñýðã¿¿öýæ á¿õèé ÿâäëûã áèä ìýäíý... Îðîñûí Çàñãèéí ãàçðàà ñàíàà íèéëýëöñýíã¿é ýñýðã¿¿öñýí îðîñ öýðã¿¿ä áàðóóí ç¿ãò îäîõûã çàâäàí áóé òóë îðîñ, ìîíãîë õî¸ðûí íàéðàìäàëä ñààä õèéõ ç¿éë ¿ã¿é áóé çàà õýìýýí ìàíàé çàñãèéí ãàçàð ñàíàíà”. (38) õýìýýãýýä õî¸ð óëñûí õîîðîíä õóäàëäààíû ãýðýý áàéãóóëæ, ýë÷èí òºëººëºã÷ ñîëèëöîæ, ñàéí õºðøèéí õàðèëöàà òîãòîîõûã õ¿ññýí áàéíà. ÇÎÓ-ä õàíäàõ òàëààðàà Áîãä õààí, Áàðîí Óíãåðí õî¸ð àíãèéí ýðõ àøãààðàà íèéëæ áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Õàðèí ýíý òàëààð Áîãä õààí óëñ ¿íäñýý áîäîæ àðàé ýåâýðã¿¿ çººëºí áîäëîãî ÿâóóëæ áàéõàä, Áàðîí Óíãåðí ÿìàð ÷ õàìààã¿é 103

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

àðãààð òýäíèéã óñòãàõ õàðãèñ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéâ. Ýíý òóõàéä ïðîôåññîð Ë.Æàìñðàí: “...Áîãä õààí òýðã¿¿òýé ýõ îðîí÷èä Õÿòàäûí äàðàíãóéëëààñ àíãèæèð÷, îëîí ìîíãîë óãñààòíàà íýãòãýæ, èõ Ìîíãîë óëñàà áàéãóóëàõ ýöñèéí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä õàðü õ¿÷èðõýã ã¿ðí¿¿äýýñ òóñëàìæ ýðýõèéí çýðýãöýýãýýð õºðø îðîñ îðîíä äîòîð çóóðàà òóëàëäàæ áàéãàà õî¸ð õ¿÷íèé àëü àëèíààñ òóñëàìæ àâñàí íü ò¿ð¿¿÷èéã íü ñ¿¿ë÷ýýð íü öîõèóëàõûí ¿¿äíýýñ ñýäñýí óëñ òºðèéí ìýðãýí àðãà ãýëòýé”(39,129-130) õýìýýí áè÷ñýíèéã áàñ ÷ ÿìàð íýã õýìæýýãýýð áîäîæ ¿ç¿¿øòýé. Áîãä õààí àëèâàà õ¿íèé ÷èí ç¿òãýë, èòãýë, ñýòãýëèéã ¿íýëæ ÷àääàã, ãàâüÿà ç¿òãýëä òîõèðóóëàí øàí õàðàìæ, õèøèã áóÿíàà õàðàìã¿é õàéðëàäàã ºãººìºð õ¿ì¿¿í áàéâ. Áîãä õààí Îðäíû àëáàíä ¿íýí÷ ç¿òãýñýí õ¿ì¿¿ñò çîðèãò, áèëýãò, øàäàð, áèíò, çóðàà÷ çýðýã öîë îëãîíî. Äîëîîí õîøóó äàíøèã íààäìûí ºìíº ÷óóëãàí íàéð áîëîõ ¿åä ¿¿äíèé áè÷ýý÷ íàð öîë îëãîõ òóõàé çàðëèã óíøèæ áàòëóóëäàã áàéæýý. Ãàìèíãèéí ¿åä ãýð õîðèîíä áàéõàä íü õýë àì, õîîë õ¿íñ çàëãóóëæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñòýý Áîãä ãýãýýí øàí õàðàìæ õ¿ðòýýæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, Æàíöàí ñîéâîíä õî¸ð åìá¿¿, òàâ (,257) òàâàí öýí õî¸ð àëòàí áºãæ, íýã äýýëèéí òîðãî, ñ¿ì îðîí ñàéí ñàõèæ áàéñàí ãýæ õ¿í íýã á¿ðò 30 ëàí, äýýëèéí òîðãî, 50 èõ õàäàã ºã÷ áàéæýý. Áîãä õààí Îëíîî ºðãºãäñºíèé 3 äóãààð îíû (1913) öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãýíä äýýäñèéí àìãàëàíã àéëòãàñàí íî¸ä, ò¿øìýä, ëàì íàðò áýëýã øàí õ¿ðòýýæýý. ¯¿íä: Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéä Íàìíàíñ¿ðýíãýýñ ýõëýí Á¿ãäèéí äàðãà Ëóâñàíöýðýíã õ¿ðòýë 237 õ¿íä á¿ñ 104, àÿãà 227, ýðèõ 234, õóòãà 150, õººðºã 42, õàâòàãà 243-ûã àìãàëàí ýðñýí õ¿ì¿¿ñò õ¿ðòýýñýí áàéíà. Áýëýã õ¿ðòýãñäèéí äîòîð Åðºíõèé ñàéä, ÿàìäûí òýðã¿¿í äýä ñàéä, ò¿øìýä, òýðã¿¿í çýðãèéí òàéæ, õóòàãò õóâèëãààä, õ¿ðýý õèéäèéí òýðã¿¿í ëàì öºì îðæýý.(40,7-8) VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õýäèéãýýð “àìüä áóðõàí” õýìýýí ø¿òýãäýæ áàéñàí áîëîâ÷, õîðâîîãèéí ýðýýíòýé áàðààíòàé àìüäðàë, çºð÷èë, òýìöëýýñ àíãèä áàéñàíã¿é. Õýìæýýã¿é ýðõò õààíòàé õóâü ìº÷ººðõñºí çàðèì íýãýíä òºðèéí “òºìºð íóäàðãà”-ûã ¿ç¿¿ëæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, Îëíîî ºðãºãäñºíèé 3 äóãààð îí (1913) èë¿¿ õî¸ðäóãààð ñàðä Èõ øàâèéí ×àíäìàíü íóòãèéí Ñýðýýòýðèéí õºâ¿¿í Áóæèã àðõè óóæ ñîãòóóðàí, Áîãä õààíûã “Ñîõîð òºâä” ãýæ õàìáà ×îéæèí ëàìä àãñàãíàñàí õýðãèéã òýíãýðò òýðñëýâ õýìýýí öààçààð àâ÷ýý.(41) Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ã¿íãèéí çýðýã òàéæ Öýðýíäîðæ íóòãààñ íü ñ¿ì äóãàí 104

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áàðèõ ìîä àâñàíû óëìààñ Áîãäòîé óäàà äàðààëàí ìº÷ººðõºæ çààëäñàí áîëîâ÷ “...Òàéæ Öýðýíäîðæîîñ õóòàãòûí ñ¿ìèéí ìîäûã ñààòóóëñàí íü îëîí õ¿íèé çýâ¿¿ðõýõ ñýòãýëèéã õºäºëãºæ, öóðõèðàëäóóëàõàä õ¿ðñýí íü íýí çàíàëòàé õýìýýí ãóéæ òàéæèéí õ¿íäýä áóðóóøààí øèéòãýæ, îëíû õîðññîí ñàíààã òîõèíóóëàõ ó÷ðûã ãàðãàñàí òóë òàéæ áîëáîîñ áàãøèéã ýðõýìëýõèéã ¿ë îéøîîõ áºãººä îëäâîîñ çàðëèãèéã ãóéí ò¿¿íèéã ò¿øìýëýýñ ýâäýæ õàðüÿàò õîøóóíä òóøààæ ÷àíãàëàí çàõèðóóëñóãàé. Øàøèí ñóðòëûã ýðõýìëýõ¿é ìóó ñóðòëûã àðèëãàñóãàé õýìýýí Öýðãèéí òóõàé ãàçðàà Ãàäààä Ìîíãîëûí òºðèéã çààõ ÿâäëûí ÿàìàíä õ¿ðã¿¿ëýí ÿâóóëààä óëàìæèëñàíä õîðüäóãààð îíû 8 ñàðûí 17-íä çàðëèãèéã ãóéñàí ¸ñîîð áîëãîõûã õàðüÿàò ÿàì ìýä õýìýýñýíä ìºí ãàçðààñ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ãýðë¿¿äýä òóøààí ÿâóóëæ òàéæ Öýðýíäîðæèéã ò¿øìýëýýñ ýâäýæ õàðüÿàò õîøóóíä ÷àíãàëàí çàíõèðóóëñóãàé. Äàõèí ñàíààíû äóðààð è÷èíã¿éðýõèéã ìýäýõã¿é Õ¿ðýýíèé ãàçðàà îðøèí ñóóâààñ ò¿¿íèéã ÷àíãàëàí ÿë õèéõ òºäèéã¿é õàðüÿàò ÷óóëãàíû äàðãàä ÿâóóëíà õýìýýñýí ó÷èð õàðüÿàò ÷óóëãàíû äàðãûí ãàçðààñ òóñëàã÷ ßäàìäîðæ, òàéæ Äîíäîâäîðæ íàðûã íýð çààí òîìèëæ äîâòîëãîí ìîðäóóëæ, ò¿¿íèé ò¿øìýëèéã ýâäýæ, õ¿ðýýíèé îéð ñóóðüøèí á¿õèé ó÷èð õàìæëàãà àðäóóäûí áàéãóóëñàí õóðàë ñ¿ì äóãàíã á¿ðìºñºí áàëëàí óñòãàæ, îðîí õàøàà áàéøèíã öºìèéã õîâõëîí õººæ çàéëóóëààä ÷àíãàëàí çàõèðàõ ÿâäëûã õàðüÿàò õîøóóíä òóøààí ã¿éöýòãýñýíä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòààñ óðüä ò¿¿íèé õàòàí Íîðîâûã ñàëãàí áóëààæ ÷àäñàí òºäèéã¿é Õóòàãòûí ýëäýâ çàëüõàé õóóðàì÷ ÿâäëóóä ìýäýæ ó÷èðò ò¿¿íèé õîðñëîîð ºäººñºí òàéæ ã¿í Öýðýíäîðæèéã óíàãàõàä ç¿¿í ýòãýýäèéí íî¸ä ò¿øìýä íýëýýä óã æèãø¿¿ðò ÿâäëûã ìýäñýí òóë òºäèéëºí õýðýãñýõã¿é áºãººä öººõºí ãàëçóó çàðèì íî¸ä áàéñàí áîëîâ÷ ¿ë áèåëýí... Öýðýíäîðæèéã á¿ðìºñºí óíàãàæ ÷àäñàíäàà ýðýìøèí... Öýðýíäîðæèä, òàðâàãàíû òîëãîé õóìñ, øóâóóíû ºä, àðãàìæààíû òàñàðõàé çýðýã þìûã õàéðöàãëàí áèò¿¿ìæëýí í¿¿ðëýæ áýëýã õýìýýí õ¿ðã¿¿ëñýí íü áóðõàí õýìýýãäñýí õóòàãò ëàìûí øèíý÷èëãýí á¿õèé ñîíèí ÿâäàë áîëñíûã òýìäýãëýí øóäàðãà ýðäýìòýí íàðò òîëèëóóëàõààñ ãàäíà Öýðýíäîðæîîñ çóðõàé÷ ãàâæ ßäàìààñ áýëãèéí óòãûã òàéëáàðëóóëààä, õýëñýí íü: Öýðýíäîðæ ÷èíèé áèå òàðâàãà áîëæ ãàçàð äîîð îðîõ óó, ýñâýë øóâóó áîëæ äýýø íèñýõ ¿¿, ýñâýë ýíý ñóðààð õîîëîéãîî áîîæ ¿õýõ ¿¿ õýìýýñýí þì”(41) õýìýýæýý. Áîãä õààí 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûã á¿ðýí ä¿¿ðýí òàëàðõàí óãòààã¿é ÷ òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýõ ÿâäëûã äýìæèæ áàéñàí áèëýý.

105

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

4.ÈÕ ØÀÂÜ, ÁÎÃÄÛÍ ÎÐÄÍÛ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀ Áîãä ãýãýýí áîëîí èõ øàâèéí ÿàì, ò¿¿íèé õàðüÿà õèéä äàöàíãóóäûí õóðàë íîìûí á¿õèé ë çàðäàë õýðýãëýëèéã íèéë¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæ àõóé ñàíõ¿¿ãèéí ãàçàð áîëîõ Áîãäûí ñàí àæèëëàíà. Ýíý ñàí íü äîòðîî ãàäààä (èõ) ñàí, äîòîîä (îðäíû) ãýæ õóâààãäàíà. “Ìîíãîë óëñûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õýí óëàìæëàë” íîìíîîñ 1639 îíä Øèðýý öàãààí íóóð (îäîîãèéí ªâºðõàíãàé àéìãèéí Åñºí ç¿éë ñóì, Áóëãàí àéìãèéí Ãóðâàíáóëàã ñóìûí çààã íóòàã) õýìýýõ ãàçàð áîëñîí Õàëõûí íî¸äûí ÷óóëãàí äýýð ªíäºð ãýãýýí áóþó àíõäóãààð Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòàä îëîí íî¸ä àëáàò íàðààñàà òàñëàí ºðãºñíººð øàâèéí ¿¿ñýë ñóóðü òàâèãäæýý. Ìàíæèä äàãààð îðñîí ¿åýñ øàâèéí õ¿í àìûí òîî ýðñ ºñ÷ýý. 1710 îíä ªíäºð Áîãäûí øàâèéí ºðõ 3786, õ¿í àì 17000 áàéñíàà 1825 îíä ºðõ 16653, õ¿í àì 83687 áîëæýý. Ñ¿¿ëäýý Áîãäûí øàâü çóóí ìÿíãàä õ¿ðñýí áîëîâ÷, äóíäæààð åð îð÷èì ìÿíãàä ýðãýëäýæ áàéâ.(25,482) Çàðèì íî¸ä, àëáàò íàðààñàà õ¿ðòýë øàâü ºðãºõ áîëñîí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ 1837 îíä Ìàíæèéí õààí øàâü áîëãîõ æóðìûí òóõàé çàðëèã áóóëãàæ, øàâèéí õýðãèéã çîõèöóóëñàí àæýý. Øàâü íàð íü Áîãäòîé íîìûí ¸ñîîð óðàã áàðèëäñàí óòãàòàé áîëîâ÷, ã¿éöýòãýæ áàéñàí ¿¿ðãýýðýý õàìæëàãà àðäûí íýã òºðºë áîëæ áàéñàí þì. Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí øàâèéã áóñàä õóòàãò õóâèëãààäûí øàâü íàðààñ ÿëãàõûí òóëä “Áîãäûí øàâü”, “Èõ Øàâü” õýìýýí íýðëýæ áàéâ. Áîãäûí øàâèéí õýðãèéã ýðõë¿¿ëýõýýð 1723 îíä Ýðäýíý øàíçóäáûí ÿàì (ÿðèàíû õýëýíä øàíçàâûí ÿàì ÷ ãýäýã) áàéãóóëæ, óëìààð 1822 îíä àéìãèéí ÷óóëãàíû àäèë ýðõòýé áîëãîæýý. Ýíý ÿàì íü øàâèéí àì ºðõèéã áàéöààõ, Áîãä Æýâç¿íäàìáààñ Ìàíæèéí õààíä áàðüäàã ñºí öàãààíû àëáà, õàëõûí äºðâºí àéìãààñ Áîãäîä ºðãºõ äàíøèã ìàíäàë, õóðàë íîì õèéãýýä òàõèõ òàéõ õýðãèéã ýðõëýõýýñ ãàäíà øàâèéí äîòîðõ ýð¿¿, èðãýíèé ýëäýâ õýðãèéã òàñëàí øèéòãýäýã áàéæýý. Øàíçóäáûí ÿàìàíä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí øàâèéí á¿õ îòîã, Èõ Õ¿ðýýíèé 30 àéìàã, 10 äàöàí, Áàðóóí õ¿ðýý, Àìàðáàÿñãàëàíò, Äàìáàäàðæàà, Ýðäýíýçóó çýðýã õ¿ðýý õèéä, Áîãäûí ñàíä õàðüÿàëàãäàí çàõèðàãääàã áàéâ. Øàíçóäáûí ÿàì íü øàâèéí çàñàã çàõèðãààíû õýðãèéã ãîëëîí ýðõýëæ, ò¿¿íèéã Ýðäýíýøàíçóäáà óäèðäàíà. Áàñ ò¿¿íòýé ýðõ çýðãýìæýý Õàì áà íîìóí õàí íü áóðõàí øàøíû íîìûí ¿éë õýðãèéã õàðèóöàí ã¿éöýòãýíý. 1767 îíä Ýðäýíý 106

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

øàíçóäáûí îðëîã÷ Äà ëàìûí òóøààëûã áóé áîëãîæýý. Ñàéõü òóøààëä 2 õ¿í àæèëëàíà. Ò¿¿í÷ëýí õàìáà Íîìóí õàíû òóñëàã÷ Äýä õàìáà àæèëëàõ áîëîâ. Òóñ ÿàìàíä 50 ãàðóé çàéñàí, 10 ãàðóé áè÷ýý÷, áóñàä õ¿ì¿¿ñ àëáà õàøäàã áàéâ. Ýë ÿàìûã “Èõ øàâèéí ÿàì” ÷ ãýæ íýðëýíý. Èõ øàâèéí ÿàìíû çàéñàí õýìýýõ àëáàí òóøààëòàí ÿàìíû àëáûã 1-3 ñàðûí õóãàöààãààð ýýëæëýí æàñààëæ ã¿éöýòãýíý. “Èõ øàâü” íü îòãóóäàä õóâààãäàõ áºãººä õàð äàðõàäààñ ãàäíà 17 èõ îòîã áîëæ áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí èõ îòîãò õàìààðàãäàõã¿é Øàíçóäáûí ÿàìàíä øóóä çàõèðàãääàã 30 îð÷èì òóñãàé áàã áàéñàí. Èõ îòîã ìºí äîòðîî áàãò õóâààãäàíà. Îòîã òóñ á¿ðä ø¿¿ëýíãý, äýì÷, àæèã (çàðëàãà) õýìýýõ òóøààëòàí àæèëëàíà.

Áîãä õààíû ºâëèéí îðä Áîãä ãýãýýí áîëîí èõ øàâèéí ÿàì, ò¿¿íèé õàðüÿà õèéä äàöàíãóóäûí õóðàë íîìûí á¿õèé ë çàðäàë õýðýãëýëèéã íèéë¿¿ëýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæ àõóé ñàíõ¿¿ãèéí ãàçàð áîëîõ Áîãäûí ñàí àæèëëàíà. Ýíý ñàí íü äîòðîî ãàäààä (èõ) ñàí, äîòîîä (îðäíû) ãýæ õóâààãäàíà. Ãàäààä ñàí íü èõ òºëºâ îòãóóäààñ àëáà òàòâàðààð àâñàí õºðºíãºíººñ á¿ðääýã áàéâ. Õàðèí äîòîîä ñàí íü ãîë òºëºâ ñ¿ñýãòýí îëíîîñ Áîãä ãýãýýíä ºðãºñºí õºðºíãºíººñ á¿ðäýõ áîëæ áàéæýý. Áîãäûí øàâü íàð XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð ýíý ñàí íü äóíäæààð 70-80 ò¿ìýí ëàíãèéí àëáàí òàòâàð òºëæ áàéæýý. (26,227) Áîãäûí ñàíã ÿðèàíû õýëýíä “Ñàíãàé” õýìýýí òîâ÷ëîí íýðëýíý. Ýë ñàíã Ñàíãàé äààìàë õýìýýõ àëáàí òóøààëòàí àõàëíà. Ìºí ò¿ëõ¿¿ð÷, íÿðàâ, áè÷ýý÷, Õàð äàðãà, Ñàíãàé õ¿¿ çýðýã ëàì, õàð íèéëñýí íèéò 100 ãàðóé îðîí òîîòîé. Ñàíãèéí îðëîãî íü øàâü àðäóóäààñ òàòàõ òàòâàð, ìºíãº, ìàë àæ àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í (ìàõ, öàãààí èäýý, àðüñ øèð, íîîñ íîîëóóð ã.ì), ò¿ëýý, õàäñàí ºâñíèé îðëîãî çýðãýýñ 107

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

á¿ðäýíý. Áîãäûí ñàí íýã õýñýã ýìõ çàìáàðààã¿é äàíñ òîîöîî ìóóòàé áàéñíûã VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà íàñàíä õ¿ðñýí ¿åäýý öýãöýëæ ýõýëæýý. “Ñàíãàé”-ä àæèëëàñàí õ¿í áàÿæäàã” ãýñýí ÿðèà ãàçàð àâ÷ áàéâ. ªíäºð íàñòàí Ë.Äýì÷èã 1973 îíä äýä ýðäýìòýí Ñ.È÷èííîðîâò (õîæìûí äîêòîð, ïðîôåññîð) áè÷èæ ºãñºí äóðäàòãàëäàà: “...Ñàíãàé õ¿¿ õýìýýõ ëàì, õàð àæèë÷èä õ¿íñíèé àãóóëàõàä îðîõäîî òîìäñîí õ¿ëõãýð äýýëòýé, äýýëýý õººðãºæ á¿ñýëñýí ºâºð õîîñîí áàéäàã. Õàðèí ãàðàõäàà ºâºð íü ò¿íòèéæ, õîíèíû õºë, ãóÿ, ã¿çýýòýé øàð, öàãààí òîñ, ãóðèë áóäàà, æèìñ òýðã¿¿òíèéã àëü áîëîõ èõýýð ºâºðòºº ÷èõýæ ãàðäàã áàéâ. ¯¿íèéã äààìàë, íÿðàâ íàð çàðèìäàà ìýääýã áîëîâ÷, ìýäýýã¿é ìýò öàðàé ãàðãàí ºíãºð¿¿ëäýã áàéñàí”(20) äóðñàí áè÷æýý. Ñàíãàé õàð äàðãà õýìýýõ àëáàí òóøààëòàí áîë ò¿ëýý, ºâñ çýðãèéã áýëòãýõ àæëûã õàðèóöàí, òýðõ¿¿ àæëûã ãîë òºëºâ õàð÷óóëààð õèéëãýäýã áàéæýý. 1921 îíû õóâüñãàë õ¿ðòýë ºíäºð Ãîíãîð ñàíãàé äàðãûí àëáûã õààæ áàéâ. Ñàíãàéä Íîõîéí õ¿¿ íýðòýé, 8-10 íàñíû õóâöàñ õóíàð ìóóòàé, õàëòàð öàðàéòàé õ¿¿õä¿¿ä àæèëëàíà. Òýä ñàíãèéí õàøààíû ãàäíà, äîòîðõ õîãèéã öýâýðëýæ, õàøààí äîòîð èäýæ óóõ þì ýðñýí õàìóóòàé íîõäûã õººíº. Áàñ òýäíèéã þóõàí õýýõíýýð õîîëëîíî. Õºäººíèé á¿ä¿¿í áàðãèéí íýã ýð Ñàíãèéí íîõîéí õ¿¿ õýìýýõ áàãà÷óóäûã ñîíèðõîí ¿çýæ, íóòàãòàà èð÷õýýä àéë ñààõàëòûíõàíäàà: -Ñàíãèéí íîõîéí õ¿¿ ãýäýã ÷èíü õàìàð íü øîíòãîð áîëîõîîñ ÿã ë õ¿íòýé àäèëõàí þì áàéíà ø¿¿ äýý õýìýýí ÿðüæ áàéñàí ãýäýã. VIII Áîãäûí Õàëõ Ìîíãîëä çàëàãäàæ èðñíýýñ õîéø ýõ áîëñîí çóðãààí ç¿éëèéí õàìàã àìüòíû òóñûí òóëä Áóðõàí áîäèñàäûí àìèðëàíãóéí ò¿âøèí, ºðøººíã¿éã ¿ç¿¿ëýí, øàð, õàð îëíû ºìíº èë ãàð÷, òýäíèé ñ¿ñýã áèøðýëèéã õ¿íäýòãýí õàíãàõ ¿¿äíýýñ ýðãýë ìºðãºë ¿éëäýõ ÿâäëûã äîëîî õîíîãò òîãòìîë õèéõ áîëñîí áàéíà. Ýíý ºäð¿¿äýä Øàð îðäîí, ãîëûí ñ¿ì¿¿äèéí ¿¿ä õàâü îð÷ìîîð îëîí çóóí õ¿í öóãëàðàí Áîãä ãýãýýíèéã õ¿ëýýí áèå áèåýñýý ºðñºëäºí ìºðãºõèéã ýðìýëçýíý. Àðãà õýìæýýã çîõèöóóëàõ ýðõ á¿õèé Áîãäûí õààëãà÷ õýìýýã÷ àëáàíû õ¿ì¿¿ñ òýäíèéã àðàé ÷àìàé æóðàìëàí ýãí¿¿ëýí ñóóëãàæ, ºðãºë áàðüöíû õàäàã ìºíãèéã èë áàðèóëæ, æóðàìëàñíû äàðàà ìºíãºí áèøã¿¿ðèéí äóó óÿíãàëàí õàíãèíàõ ¿åä îðäíû õàøààíû õààëãà àëãóóðõàí íýýãäýæ, õàìãèéí ò¿ð¿¿íä Áàðûí ñ¿¿ë õýìýýõ óðò ýðýýí þì áàðüñàí õî¸ð õààëãà÷, áà ìºí áèøã¿¿ð ¿ëýýñýí õî¸ð ëàì ãàð÷ èðíý. Ò¿¿íèé õîéíî Áîãäûí äîíèð áîëîí áîéíçîí õýìýýõ îîñîðòîé ìºíãºí áîéôîðò ¿íýðòýí õ¿æ øàòààæ ãàð÷ èðýõýä Áîãä áàðàà áîëîã÷ äàãàëäàãñäûí õàìòààð î÷èð æèíñòýé òàë ìàëãàé, ìàãíàã òîðãîí äýýë õ¿ðýìòýé, çàäãàé ò¿øëýãòýé øàð òîðãîí á¿ðýýñ á¿õèé äàìíóóðãàí äýýð çàâèëàí ñóóæ õèà ëàì õýìýýõ äºðâºí ëàì íàðààð ìºðºâ÷ëºí äàìíóóëæ, ãóäàìæëàí ñóóñàí 108

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ìºðãºë÷äèéí äóíäóóð çàëðàí ÿâàõóéä áàðàà áîëîã÷ íàð ìºðãºë÷äèéí ºðãºëèéí ç¿éëèéã õóðààí àâ÷ Áîãäûí õî¸ð òàëä ò¿øèæ ÿâàà õî¸ð ñîéâîí ëàì Áîãäûí ìóòðààñ áàðèóëñàí óðò îîñîðòîé îëîí ºíãèéí öàöàã á¿õèé ñóíòãààð ìºðãºë òàâüæ ¿éëääýã áàéâ. Ýíý ¿åä ìºðãºë÷èí îëîí ãàãöõ¿¿ õîéò íàñàíäàà áóðõíû õóòãèéã îëæ áóðõíû îðîí äèâààæèíä òºðºõ áîëòóãàé õýìýýí õî¸ð ãàðàà îðîé äýýðýý íàìèí÷ëàí çàëáèð÷ ñ¿ñýãëýíý. Åð íü ñ¿ñýãòýí îëîí ìîíãîë÷óóä îëîí çóóí æèë áóðõíû øàøíûã ø¿òýí áèøèð÷, ìºðãºæ àäèñ àâàõ íü æèðèéí õýì õýìæýý áîëñîí áàéâ. Ýíý òóõàéä ãàíö íýã áàðèìò äóðäâàë á¿ð 1937 îíä ñ¿ì, õèéäèéã íóðààæ áóóëãàæ áàéõ ¿åä ýä¿ãýýãèéí Ãàíäàíòýã÷èëýí õèéäèéí Ãóíãàà÷îéëîí äàöàíãèéí äóãàí áóóæ, ãàíö áàãàíà ë ¿ëäñýí áàéíà. Òýð áàãàíûã îäîî õ¿ðòýë õàäàã ÿíäàð óÿí, ø¿òýí ìºðãºæ áàéäãèéã æèøýýëýí õýëæ áîëíî. Ìîíãîë÷óóä VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûã àìüä áóðõàí õýìýýí ¿íýíõ¿¿ ø¿òýæ, á¿ð Áîãäûí øàâäàíã õàíèàä áîëîí ÿíç á¿ðèéí ºâ÷èíä à÷ òóñòàé õýìýýí óóõ, óòëàãà ñàõèóñàíäàà ç¿¿õ, ò¿¿í÷ëýí Ãàíäàíòýã÷èëýíä áàéñàí V, VII Áîãäûí øàðèëûí ñóâàðãàíû ãîëîîð äîîøîî ãîîæèí óðñàæ áóé äàâñíû óóñìàëûã óóæ, õàíèàä òîìóó õ¿ðäýãã¿é õýìýýí ñ¿ñýãëýæ áàéæýý. Ýíý íü ìóõàð ñ¿ñýãò àâòñàíû íýã èëðýë áàéâ. Ñ¿¿ëäýý Áîãäûí ìºðãºë òàâèõ ¿åýð ìàíäëûí õàðàìæ õýìýýõ òàòààñ áèé áîëæýý. Òóñãàéëàí òîìèëîãäñîí ëàìòàí ìºðãºë òàâèõ ¿åä îðîëöñîí õ¿í íýã á¿ðýýñ ìºíãºí õóðààìæ àâíà. Ýë ìºðãºëèéí ¿åýð Áîãä ãýãýýí ººðèéí áèåýð ãàð÷ èðäýãã¿é, õàðèí ãîëûí íîãîîí ñ¿ìèéí äýýä äàâõðûí öîíõîîð óðò óòñàí îîñîðòîé ñóíòàã ãàðãàæ, äîîä äàâõðûí õààëãàíû äîâæîîí äýýð Áîãäûí øàçðóóäààñ ìºðãºë÷äèéí çóëàé äýýð ñóíòãèéí àäèñ ºãíº. Ñ¿¿ëèéí ¿åä óëààí í¿äýí õýìýýõ ñîéâîí Ìýãæ ãýã÷ ãîë÷ëîí àäèñëàäàã áàéæýý. Ìºí òýð ¿åýð Äóãàð ìýýðýí ìýòèéí õ¿ì¿¿ñ ýëäýâ õîøèí, ìàðçàí ç¿éë ÿðüæ æ¿æèãëýí, ñ¿ñýãòýí îëíûã õºãæººäºã áàéñàí ãýíý. Ìºðãºë÷èä àäèñ õ¿ðòýõýýð ñ¿ìèéí õîéò òàëûí áàíçàí õàøààíû õààëãààð öóâðàí îðîõ ¿åä íýã òàëä íü îëîí ºíãèéí öàöàã ìóëöàã, õîíõ ç¿¿ñýí ãàðç õýìýýõ òºâä ¿¿ëäðèéí òîì óëààí õàëòàð íîõîé öîâõ÷èí òýì¿¿ëæ, íºãºº òàëààñ æèæèã òºìºð ãèíæòýé õºãøèí ñàðìàã÷èí õ¿ì¿¿ñèéã ýëýãëýæ ñàíäàðãàíà. Çàðèì íýã íü Áîãäîä ìºðãºõèéí îðîíä óëààí í¿äýí Ìýãæèä, óëààí õàëòàð íîõîéíîîñ àéæ, óÿàòàé ñàðìàã÷èíä ñàìàðäóóëààä èðëýý õýìýýí õîøèãíîí ÿðüäàã áàéæýý. Áîãäûí îðäîíä îíöãîé ãî¸ìñîã õóâöàñòàé, ìàëãàéäàà óëààí ø¿ðýí æèíñòýé ñîéâîí, äîíèð, áàðàà áîëîã÷ õààëãà÷ çàì çýðýã àëáàí òóøààëòíóóä àëáà õàøíà. Ò¿¿í÷ëýí òîãîî÷, òàõèë÷ íàðòàé íèéëýýä 100 ãàðóé õ¿í àæèëëàíà. Àëáàí 109

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òóøààëòíóóäûí õàìãèéí áàãà íü áîëîõ çàì ãýõýä ë íî¸äîîñ ¿ë äóòàõ ýðõ ÿìáà ýäýëíý. Òýäíýýñ äà ëàì Ïóíöàãäîðæ, ã¿í Òîãòîõ, ìýýðýí Äóãàð, ñîéâîí Ìýãæ, Öýâýýíæàëáà, äîíèð Äýì÷èã, îòî÷ Ñýðýýíýí, áàðàà áîëîã÷ Øàðàâäîî, á¿ä¿¿í ¨íäîí íàðûí õ¿ì¿¿ñ ñàéí, ìóó ¿éëýýðýý íýðä ãàð÷ áàéæýý.

Áîãäûí ãóðâàí îòî÷: Ñýðýýíýí, Íàâààí, Ñýðýýòýð Áàñ çàðèì íü Áîãäûí ýä õºðºíãºíººñ õóìñàëæ áàéæ áàðèãäàæ áàéñàí ãýíý. Òóõàéëáàë, áàðàà áîëîã÷ Øàðàâäîî ýõ äàãèíà Äîíäîãäóëàìûã íàñ íºõöñºí ¿åýð ò¿¿íèé ñàâòàé ñóâäûã õóëãàéëàí àâñàí íü èëýð÷ øèéòã¿¿ëæ áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí Îðäîíä àæèëëàäàã àðõèíä äóðòàé áîëñîí õ¿ì¿¿ñ Áîãä ñàíä áàéñàí òºðºë á¿ðèéí àðõèíààñ óäàà äàðàà õóëãàéëæ àâ÷ óóãààä áîëîõã¿é áîëîõîîð íü òîëãîéä íü òºìºð òîðòîé áàã ºìñ¿¿ëýí öîîæèëæ, õ¿ç¿¿íýýñ íü àðõèíû ëîíõ ç¿¿æ îëíû í¿äíèé ºìíº ¿ç¿¿ëæ, çàëõààí öýýðë¿¿ëñýí ÿâäàë ÷ ãàð÷ áàéæýý. “ªâãºí Æàìáàëûí ÿðèà”-íû “Íàìæèëòóíñàã ñî¸ã” õýìýýõ õýñýãò: Áîãäûã 16 ñî¸ã ¿éë÷èëäýã áàéñàí. Õîîë öàé, òàíõèë çýðãèéã ýä ã¿éöýòãýíý. Ýäíèé 8 íü æèíõýíý Áîãäûí ººðèéí íü ñî¸ã, 8 íü Æàëñðàé ãýãýýíèé ñî¸ã íýðòýé ÿâäàã áàéñàí. Æàëñðàé ãýãýýí ãýäýã áîë äºðºâä¿ãýýð Áîãä áà Äàëàé ëàìûí Ä¿éíõîðûí æ¿äáèéí ëàì ãýäýã. Òýãýýä ò¿¿íèé ã¿íäàà ãýæ Ç¿¿í õ¿ðýýíèé Äý÷èíãàëáûí ñ¿ìä ãóóëèí áóðõàí áàéñàí þì. Áîãäûí òóãäàìä òýð íàéìàí ñî¸ã îðîõ ýðõòýé áàéñàí áèëýý. 110

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Áàäðóóëò òºðèéí ñ¿¿ëèéí ¿åä íýã ºäºð Áîãä, Ýõ äàãèíà õî¸ð Ç¿¿í õ¿ðýýíèé Øàð îðäîíä ìîðèëæ áàéãààä, õ¿íýýñ èõ õîâîð äºðâºí àì ñàéí òîðãî õóäàëäàí àâ÷ýý. Òýð òîðãî õóéëààñòàé áàéãààã äýëãýõýä ººðºº àòèðàí ýâõýãääýã áàéñàí. Áîãä, Ýõ äàãèíà õî¸ð, òýð òîðãîî Øàð îðäîíä îðõèîä Ãîëûí ñ¿ìä î÷èâ. Õî¸ð, ãóðàâ õîíîîä áóöàæ Øàð îðäîíä èðñýí ÷èíü ºíººõ òîðãî íü áàéõã¿é áîëæ õóëãàé àâ÷ýý. Áîãäûí îðäîíä îðäîã 16 ñî¸ã øàäàð ñàíãèéí õî¸ð íÿðàâòàé íèéëæ 18 õ¿í áîëíî. Òýäíýýñ ººð õ¿í åð îðäîãã¿é áàéñàí þì. Áîãä òýð 18 õ¿íèéã öóãëóóëæ ñóóëãààä ãóéæ õýëæýý. “Ìèíèé òýð òîðãûã òà 18 õ¿íèé íýã íü àâñàí áàéõààñ îãò çàéëàõã¿é. Áè òýð òîðãîîð Öàãààí äàðäàà õàíòààç õèéæ ºãºõ ãýæ õ¿íýýñ ãóéæ àðàé ãýæ îëæ àâñàí þì. Ò¿¿íèéã àâñàí õ¿í, òýð òîðãûã ìèíü áóöààæ ãàðãàæ àëü. Áè ò¿¿íèéã õóëãàé÷ ãýæ çýìëýõã¿é, ýíãèéí ç¿ãýýð ºíãºð¿¿ëíý” ãýæ ãóéñàíä, “Áè àâñàí” ãýæ õýëýõ õ¿í ãàðñàíã¿é. Òýãýõëýýð, Áîãä Öýâýýíæàëáà (Ýíý áîë Áîðòîëãîéí ýöýã áîëíî) õààëãà÷èä õýëæýý: “Ýíý 18 õ¿íèéã àâààä Áàëäàí õà÷èíä î÷. Òîðãî àâñàí õ¿íèéã îëæ àëü ãýæ õýë” ãýæ ÿâóóëàâ. Öýâýýíæàëáà õààëãà÷ òýð 18 õ¿íèéã äàãóóëààä Áàëäàí õà÷èíû ãýðò î÷æýý. Òýãýõýä òýíä Øàíçàâûí ¿¿äíèé áè÷ýý÷ Ëóâñàíìºð íàä ýíý ÿâäëûã ÿðüæ ºãñºí þì. Öýâýýíæàëáà õààëãà÷ óðüäààð ãàíöààð îðîîä Áàëäàí õà÷èíä ó÷ðûã àéëòãàñàíä Áàëäàí õà÷èí “Çà òýãýëã¿é ÿàõ âý. Òýð õ¿íýý îðóóëààä èð” ãýæýý. 18 õ¿í îðæ áàðóóí ç¿¿í òàëààð õî¸ð ýãíýý áîëæ ñóóæýý. Ëóâñàíìºð òýäýíä öàé èäýý áàðüæýý. Áàëäàí õà÷èí ººðºº ÷ òýäíèéã õ¿íäëýí “Ìîðèëæ ñóóöãàà. Öàé èäýý áàðü” ýíý òýð ãýæ áàéæýý. Áàëäàí õà÷èí, òýäíèéã ñóóñàí õîéíî, áàðóóí òàëààð íýã, ç¿¿í òàëààð íýã øóâòàð÷ õàðààä “Çà, ìîðèëöãîîæ áîëíî” ãýæýý. Öýâýýíæàëáà, Ëóâñàíìºð õî¸ð ¿ëäæýý. Öýâýýíæàëáàä Áàëäàí õà÷èí õýëæýý: “Ç¿¿í òàëûí àäãèéí íýãèéí äýýð ñóóæ áàéñàí, øîíõîðõîí õàìàðòàé, ¸íõîðõîí øàð ëàìûã ãýæ àéëòãà” ãýæ õýëýâ. Ò¿¿íèéã Áîãäîä Öýâýýíæàëáà àéëòãàæýý. Òýãýýä òýð Íàìæèëòóíñàã ñî¸ãèéã Áîãä äóóäàæ èðýýä: “çà, ÷àìàéã õà÷èí ëàì, ìèíèé äºðâºí àì òîðãûã àâñàí ãýæ àéëòãàæ áàéíà. Ò¿¿íèéã ìèíü ãàðãàä íàä àëü. ×àìàéã áè òèéì èéì ãýõã¿é, çýìëýõã¿é” ãýñýíä “¯ã¿é áè àâààã¿é” ãýæ õýëæýý. “Çà òýãâýë ÿàõ âý. ¯¿íèéã Øàíçàâûíä àâàà÷ààä òýð ëàìä ýð¿¿ òóëãàæ çàí÷æýý. ªäºð, øºíº õî¸ð ø¿¿ëãýýä, ºãëºº íü óëàéæ “Áè àâñàí ¿íýí” ãýæ õýëæýý. Òýð ëàìûí ãýðèéã íýãæèæ ¿çñýí ÷èíü áàéøèíãèéí ¿ðãýëæèëñýí õàíçàí äîîãóóð ýñãèé äýâñýýä, õî¸ð òàëä íü øóóäàé ãóðèë òàâèàä, ãóðèë äîòîð ÷óëóóí ãàíñ, ìàíàí õººðºã, ø¿ðýí õººðºã ä¿¿ðòýë ÷èõñýí áàéæýý. Òýð õî¸ð øóóäàé ãóðèëûí õîîðîíä äàíäàà òîðãî õîðãîé äóðäàì ä¿¿ðòýë ÷èõñýí áàéñàí. Ò¿¿íèéã Áîãäûí ñàíä ýðã¿¿ëýí õóðààæ àâàâ. Òýð ëàì, ñî¸ã áîëîîä 74 õîíîñîí. Òýãýõäýý 72 õîíîãò íü ºäºð á¿ð õóëãàé õèéæ áàéñàí ãýæ óëàéâ. ¯¿íýýñ õîéø Áîãäûí ñàíãèéí õàâèéí þìûã õàðæ õàíäàõ ÿâäàë èõ ÷àíãàð÷, õóëãàéä þì àëäàõàà áàéñàí. Òýð ëàìä íýã 111

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ñàðûí äºíãº ç¿¿ãýýä, òýð äºíãºí äýýð, àâñàí õóëãàéëñàí þìûã æàãñààæ áè÷ýýä, ãó÷èí àéìãèéí þì õóäàëäààëàõ áàíäàí äýýð ýýëæë¿¿ëýýä ñóóëãàäàã áàéñàí. Øºíº íü øîðîíä àâàà÷èæ õîíóóëäàã áàéñàí. Äàðàà íü øàð øóâòëààä (õàð áîëãîîä) òàâüñàí. Òýãýýä óäààã¿é ¿õñýí áîëíî”.(14,209-211) õýìýýí Áîãäûí øàäàð íàðûí äîòðîîñ ÷ ýä õºðºíãºíººñ íü õýðõýí “õóìñàëæ” áàéñàí òóõàé íýí òîäîðõîé ºã¿¿ëæýý. Áîãäûí àìü ñàõèõ, îðäíû àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð õàìãààëàëòûí øèëìýë öýðã¿¿äèéã áèé áîëãîæýý. Ýõëýýä òýäíèéã Áîãä õààí øàäàð öýðýã ãýæ íýðëýæ áàéãààä ñ¿¿ëäýý òîðãîí öýðýã ãýõ áîëæýý. Òîðãîí öýðãèéí òîî 50 îð÷èì áàéñàí áºãººä çàõèðëààð íü Äýíäýâ, Àäüÿà çýðýã õ¿ì¿¿ñ àæèëëàæ áàéâ. Áîãä õààíû òîðãîí öýðýãò Õàëõûí äºðâºí àéìãààñ òàòñàí öýðã¿¿äýýñ ýð¿¿ë ÷èéðýã, áèå áÿëäàð ñàéòàé, öýðãèéí ýðäýìä ÷àäâàðëàã õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãîí øèëæ àâ÷ áàéâ. Òýä áóñàä öýðãèéã áîäâîë õàíãàìæ ñàéòàé, òºð ýðõýìñýã ãýäãèéã õàðóóëàõ òóñãàé õóâöàñòàé áàéñàí àæ. Ýðäýíý øàíçóäáûí ÿàì íü àéìãèéí ÷óóëãàíòàé íýãýí àäèë ø¿¿õ, ø¿¿í òàñëàõ ýðõ ýäýëæ áàéæýý. ªºðººð õýëáýë, øàâèéí õàðüÿàò íàðûí äîòðîîñ ãàðñàí ýð¿¿, èðãýíèé çàðãà çààëüõàéí ýëäýâ õýðãèéã áàéöààí òàñëàí øèéòãýäýã áàéâ. Õýðãèéã øèéòãýõäýý “Õàëõ æóðàì”, ìºí “Ç¿¿í õ¿ðýýíèé øàâü ÿàìíû õàëõ æóðàì”, øàâèéí äîòðîîñ ãàðñàí ààð ñààð õýðãèéã òàñëàí øèéòãýæ áàéñàí “Óëààí õàöàðò” õýìýýõ àëáàí áè÷ãèéí õóóëãà äàíñ çýðãèéã áàðèìòëàí òàñëàí øèéòãýæ áàéñàí àæ. Õàðèí øàâèéí áà àéìàã õîøóóäûí àðä èðãýäèéí õîîðîíä ¿¿ññýí çàðãà çààëüõàéí õýðãèéã áàðàãäóóëàõäàà òóõàéí àéìàã, õîøóóäòàé íü õàìòðàí Ìîíãîë öààçûí áè÷ãèéã áàðèìòëàí øèéòãýíý. Øàâèéí îòãóóä íü õîøóóäòàé àäèë õýðýãò õîëáîãäñîí õ¿íèéã õîðèõ “õàð ãýð” ìýòèéí òóñãàé ãàçàðã¿é áàéñàí. Èéì ó÷ðààñ õ¿íä õýðãèéã áàéöààí øèéòãýäýãã¿é, øàâèéí ÿàìàíä øèëæ¿¿ëíý. Ýðäýíý Øàíçóäáûí ÿàì íü õýðýãòíèéã õîðèõ áàò áýõ òºâëºðñºí ãÿíäàíãèéí ãàçàðòàé áàéæýý. Øàâèéí ÿàìíû øîðîí íü Ç¿¿í õ¿ðýýíèé ç¿¿í äàìíóóð÷èíãààñ õîéø Ñýëáý ãîëûí ç¿¿í ýðãèéí ìºðãºöºã äîð óðò á¿ä¿¿í ñóðãààã ìîäíû ¿ç¿¿ðèéã øîâõëîí æàä øèã ¿ç¿¿ðèéã íü äýýø õàíäóóëàí õàòãàñàí òîì äºðâºëæèí ºíäºð øóðãààãàí õàøààíû äîòîð ä¿íç ìîäûã çààæ õèéñýí öîíõã¿é, õî¸ð äàâõàð õààëãàòàé äîòîðõ õààëãàíäàà õ¿íèé òîëãîé áàãòìààð æèæèã äóãàðèã í¿õòýé ººä, ººäººñºº õàðñàí 18 æèæèã òàñàëãàà á¿õèé áàò áýõ ä¿íçýí áàéøèíãóóä áàéëàà. Óóë áàéøèíãóóäûí òàñàëãààíû äàâõàð ãàäóóð õààëãûã ºäºðò îíãîéëãîí, øºíºä õààæ òîì öîîæîîð öîîæèëäîã, ãîëäîî õîäîîä õýìýýõ äºðâºëæèí çàéòàé ýíý çàéíä íü äîòîðõ õîðèãäîãñäûã ºäºðò õýäýí ìº÷ òºäèé ãàðãàäàã áàéæýý. 112

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Áîãä õààí øàâü, ìàëûí òîîãîîð Õàëõàä òîëãîéëæ áàéâ. Òýðáýýð 90 ãàðóé ìÿíãàí øàâü õàìæëàãàòàé, 100000 øàõàì òîëãîé ìàëòàé áàéâ. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí ¿åä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí øàâü íàðààñ øàð íî¸ä áà õ¿ðýý õèéäýä íèéë¿¿ëýõ, àëáà ãóâ÷óóðûí òîî, õýìæýý, ò¿¿íèé äîòîð ìºíãº àëáà ºìíºõººñ íýìýãäýæ, äóíäæààð 700000 ëàí ìºíãº áîëæýý. Ýðäýíý øàíçóäáûí ÿàìíààñ 1918 îíä èõ øàâèéí àðäàä á¿ãä 484389 ëàí ìºíãºíèé ¿íý á¿õèé àëáà îíîîñîí òóõàé áàðèìòàä: “øàð òîñ 168356 æèí (11101êã), ñààõ ¿íýý 1014, øàð öàé 650215 (4331 ëàí), äàãàâàð ìºíãº 267013 ëàí, áèåýð õóðààõ ìºíãº 213045 ëàí” (42) õýìýýí òýìäýãëýæýý. ¯¿íýýñ ãàäíà öàã ¿åèéí áîëîí öààøèä òîãòìîëæñîí àëáà ãóâ÷óóð ãàð÷ èðæ áàéâ. Òóõàéëáàë, 1910-1911 îíîîñ ýõëýí Èõ Õ¿ðýýíä õóðóóëàõ áîëñîí Ò¿ìýí ãýëýí õàéëàíãèéí çàðäàëä Õàëõûí äºðâºí àéìàã, Èõ øàâèéí àðäààñ æèë á¿ð 3000036000 ëàí áèå ìºíãºíèé àëáà àâàõ áîëñîí íü äóíäæààð àéìàã òóñ á¿ðä 7200 ëàí ìºíãº îíîãäîæ áàéæýý.(43) Ìºí 1911 îíä Áîãä ìýëìèé ìóóäñàíòàé õîëáîãäóóëàí Ìèãæèäæàíðàéñýã áóðõàíä çîðèóëñàí ºíäºð äóãàí, ò¿¿íä 80 òîõîé (25ì) àëòàäñàí ºíäºð áóðõàí á¿òýýõ çàðäàëä àðä îëíîîñ 336000 ëàí áèå ìºíãºíèé àëáà òàòæýý. 1919 îíä óëñûí õýìæýýíèé Õàíõýíòèé óóë, Áîãä õàí Õàéðõàí óóë, Îòãîí õàéðõàí óóëûã òàõèõ çàðäàëä õàëõ äºðâºí àéìãààñ á¿ãä 485301 ëàí ìºíãºíèé àëáà íèéë¿¿ëñíèé äîòîð Ñýöýí õàí àéìàã 89271, Çàñàãò õàí àéìàã 81666 ëàí, Ñàéí íî¸í õàí àéìàã 178394 ëàí, Ò¿øýýò õàí 135908 ëàí ìºíãº îëãîæýý.(44,236)

5. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÕÝÌÆÝÝÒ ÖÀÀÇÀÒ ÁÎÃÄ ÕÀÀÍ (1921-1924) ... ßçãóóðûí áàãø, óìàð ç¿ãèéí øàøíû ýçýí Áîãä õààíàà ýðäýíèéí ñóóðèíàà õýâýýð íü çàëæ ºðãºìæèëíº. Èõ æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð Àðäûí æóðàìò öýðýã, Çºâëºëòèéí óëààí àðìèéí àíãèéí ò¿ð¿¿÷ íü 1921 îíû VII ñàðûí 6-íû ¿äýýñ õîéø Íèéñëýë Õ¿ðýýíä îðæ èðæýý. VII ñàðûí 8-íû ºãëºº Íàìûí Òºâ Õîðîî, Àðäûí ò¿ð Çàñãèéí ãàçàð èõ öýðãèéí õàìò ìºí Õ¿ðýýíýý îðæ èðæ ñóóðüøæýý. Àðäûí ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí äàðãà Ä.Áîäîî, Àðäûí æóðàìò öýðãèéí æàíæèí Ä.Ñ¿õáààòàð íàð Ãîëûí íîãîîí îðäîíä VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààíòàíä áàðààëõàæ, çîðüñîí õýðãýý àìæèëòòàé á¿òýýñíýý àéëòãàæýý. Õààíòàí àéëòãàëûã ñîíñîîä ìîíãîë àðä ò¿ìíèé õóâü çàÿàíä ýðãýëò áîëñîí ÷óõàë ¿éë 113

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

á¿òýýñíèéã òàëàðõàí èëýðõèéëñýí áàéíà. VII ñàðûí 10-íä Áîãä õààíû Çàñãèéí ãàçàð Àðäûí áàéíãûí Çàñãèéí ãàçàðò òàìãà òýìäãýý øèëæ¿¿ëæýý. Àðäûí ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí äàðãà Ä.Áîäîî èõýñ íî¸äîä õàíäàæ õýëýõäýý: “Áèäíèé àðäûí òºëººëºã÷äººñ Áîãä õààí áîëîí îëîí ëàì, íî¸ä òà á¿õíèé òààëñàí ¸ñîîð èõ Îðîñ óëñààñ òóñëàìæèéã îëæ, ãàäààäûí õàðãèñûã ñºíººæ, ãàçàð îðíîî á¿ðýí á¿òýí áîëãîí àâàâ. Îëîí ò¿ìýí àðäûí òºëººíºº àìü áèåèéã õàéðëàëã¿é ç¿òãýæ îëñîí àðäûí ýðõ ÷ºëººã ìàíäóóëàõûí òóõàéä Àðäûí çàñãèéã íýãýíò áàéãóóëààä óëñ óëñûí çàñãèéã ººð÷ëºí ÿâóóëàõààð øèéäâýðëýæ, ýíä õ¿ð÷ èðýõäýý ç¿é íü õóâüñãàëûí ¸ñîîð ãàð õºäºëæ òîãòîîâîîñ çîõèâ÷, îëîí ëàì íî¸ä òà á¿õýí ýíý óäàà ýñýðã¿¿öñýíã¿é òóë íàéð òàëáèí, ìºí ãàçàð îðíû áàéäàëä òîõèðóóëàí Áîãäûã õýìæýýòýé ýçýðõýõ õààíä ºðãºìæëºí, àðäûí ýðõò çàñãèéã íýãòãýí áàéãóóëàõ òóë õóó÷èí çàñãèéí ÿàìä òàìãà õýðãýý ç¿éãýýð øèëæ¿¿ëýõ òóøààâààñ çîõèíî” (45,26) ãýæýý. Ýë õóâüñãàëûí ãîë ¿ð ä¿í áîë Ìîíãîë îðîíä àðäûí ýðõò õýìæýýò öààçàò õààíò çàñàã òîãòñîí ÿâäàë áàéëàà. 1921 îíû VII ñàðûí 11-íä Àðäûí ýðõò õýìæýýò öààçàò õààíò çàñàã á¿õèé òóóðãà òóñãààð Ìîíãîë óëñ áàéãóóëñíûã äàÿàð îëîíä òóíõàãëàí çàðëàæ, VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáûã òºðèéí øàð îðäíîî çàëæ, õýìæýýò ýðõò õààíä ºðãºìæëºí áàÿð ¸ñëîë ¿éëäýâ. Ìºí ºäºð çàðëàëûí èíäðèéí ãàçàðò öýðýã àðäûí öóãëààí áîëæ, àðäûí õóâüñãàëûí ÿëàëòûí èõ áàÿð ¸ñëîë ¿éëäëýý. Òºðèéí õýìæýýò öààçàò õààíò çàñãèéí õýëáýðèéã ñîíãîí àâñàí íü ºðíº, äîðíûí ºíäºð õºãæèëòýé çàðèì îðíóóäûí æèøèã, ¿íäýñíèé ºâºðìºö îíöëîã, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã ýðõýìëýñýí øèíæòýé áàéâ. Õýìæýýò öààçàò õààí VII Áîãä Æýâç¿íäàìáà áîëîí Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíäûí õàðèëöààíû àñóóäàë áîë 1920-èîä îíû ýõýí ¿åèéí óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû íýã îíöëîã øèíæ áîëæ áàéâ. 1921 îíû XI ñàðûí ýõýýð Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí õóðëààð “Áîãä õààí áà Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíäûí õîëáîãäëûã èëýðõèéëñýí òàíãàðàã ä¿ðýì” õýìýýõ ýðõèéí àêòûã áàòàëæýý. “Òàíãàðãèéí ãýðýý” õýìýýí àëäàðøñàí óã ä¿ðìèéí îðøèëä: “Îäîî öàã õýäèéãýýð Ìîíãîë Óëñàä õýìæýýò ýðõòýé çàñàã áàéãóóëñàí áîëîâ÷ ýä¿ãýý õ¿ðòýë óëñûí õààí áà Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíäûí áàðèëäëàãàà, ýðõ ìýäëèéí õýìæýýã òîãòîîñîí ä¿ðýì õóóëü ãàðãàæ òóíõàãëàñàíã¿é. ¯¿íýýñ óðàãø ýíý õýâýýð òóñ 114

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

óëñûí õýðãèéã ÿâóóëáàë óëñûí õààí áà çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä ¿ë òîõèðîõ ÿâäàë ãàð÷, óëñûí áàéäàë àìàðã¿é áîëæ áîëçîøã¿é òóë Ìîíãîë óëñûí Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ õýìæýýò çàñàãò àðä óëñóóäûí ¯íäñýí õóóëèéí ãîë óòãûã áàðèìòëàí” (46,114) ýíýõ¿¿ ä¿ðìèéã òîãòîîñíûã òàéëáàðëàñàí áàéíà. Õàðèí àðäûí ýðõò õýìæýýò öààçàò çàñãèéí òóõàé ¿çýë ñàíààã òýð ¿åèéí íàì, òºðèéí óäèðäàã÷èä á¿õýëä íü çºâøººð÷ áàéñàí áîëîâ÷, öààä óòãà ñàíààã ÿíç á¿ðýýð îéëãîæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, Ä.Áîäîî àðäûí ýðõò õýìæýýò öààçàò óëñûã áàéãóóëæ, õààíû ýðõèéã õýìæýýëñýí ó÷ðààñ áóñàä çàñàã íî¸ä, õóòàãò õóâèëãààäûí ýðõ ìýäýë õÿçãààðëàãäàæ, àðä ò¿ìíèéã äàðëàë ìºëæëºãººñ àíãèæðóóëàõ íºõöºë á¿ðýëäýíý õýìýýí ¿çýæ áàéâ. ªºðººð õýëáýë, õýìæýýò öààçàò çàñàã áîë õóó÷íààñ øèíý áàéãóóëàëä øèëæèõ çàâñðûí äàìæëàãà øàò õýìýýí óõààð÷ áàéæýý. Õàðèí Äàíçàíãèéí áàéð ñóóðü çàð÷ìûí ººð øèíæòýé áàéëàà. Ýöýã, ºâãºäººñ óëàìæèëñàí ¸ñ ñóðòëûã ¿ë õàéõðàí, õàëàõ ººð÷ëºõèéã õàðàõ áóþó çàñàæ øèңý÷ëýõèéã óäààøðóóëàõûí àëü àëü íü õýðýãã¿é, ãàãöõ¿¿ øèíý, õóó÷íûã õîëáîã÷ äóíäàæ çàìûã ñîíãîõ õýðýãòýé áºãººä òýð íü õýìæýýò öààçàò çàñàã ìºí ãýæ áè÷èæ áàéâ. Õàðèí 1922 îíû III ñàðûí 3-íä Ä.Ñ¿õáààòàðûí ºðãºí àéëòãàñàí “Çàõèðàõ, çàõèðàãäàõ ¸ñ æóðìûí òóõàé” ñàíàëûã Çàñãèéí ãàçàð àâ÷ õýëýëöýýä “...àðäûí ýðõò õýìæýýò öààçàò çàñãèéí ¸ñ áîë çàõèðàõ, çàõèðàãäàõûí ¸ñ áà ýð¿¿ ø¿¿ëò ÿëëàõ çàëõààõûã á¿ðýí óñòãàñàí áóñ, ãàãöõ¿¿ äýýäýñ íü äîîäñûã ó÷èðã¿éãýýð ýçýðõýí äàðëàõ áà äîîäîñ íü ìºí ò¿¿íèé ýðõ ñ¿ðä àðä äàðàãäàæ ºã¿¿ëýõ ãàçàðã¿é áîëîí ç¿äýæ äàðëàãäàõ ìóó ñóðòëûã õàëæ, àðä ò¿ìýíä ýðõ ÷ºëºº îëãîñîí íü áîëîé” (47,60-61) õýìýýæýý. Äýýð äóðäñàí áàðèìòóóäààñ ¿çýõýä, 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëààð Ìîíãîëä òîãòñîí õýìæýýò öààçàò õààíò çàñàã íü Èõ Áðèòàíè, ßïîí çýðýã óëñàä òîãòîæ áóé ïàðëàìåíòûí õààíò çàñãèéí õýëáýðèéã ¿ëãýð áîëãîñîí, òèéì ÷èãëýëýýð õºãæèõ õàíäëàãà á¿õèé áàéæýý. ¯¿íýýñ ¿¿äýí, Õýìæýýò öààçàò Áîãä õààíû ýðõ õýìæýýíèé òóõàé öóõàñ õºíäºí ¿çüå. Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ Áîãä õààíòàé áàéãóóëñàí “Òàíãàðãèéí ãýðýýíèé”-íèé íýãä¿ãýýð ç¿éëä: “Ìîíãîë óëñûí Áîãä õàãààí Æýâç¿íäàìáà õóòàãò øàðûí øàøíû Áîãä ýçýí áîëîõ òóë óëñ òºðèéí õýðýã ë¿ãýý õîëáîãäîëã¿é øàøíû á¿õèé õýðãèéã õÿçãààðã¿é ýðõýëáýë çîõèíî”(46,114) ãýæýý. Ñîöèàëèçìûí ¿åä ò¿¿õ ñóäëàëä Áîãä õààíû áàéð ñóóðü, ò¿¿õýí ¿¿ðãèéã àâ÷ ¿çýõäýý àíãè÷, íàì÷ çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ “Òàíãàðãèéí ãýðýý”-íèé ó÷èð óòãûã ¿ë óõàí, õýò ºðººñãºëººð òàéëáàðëàæ èðñýí áàéíà. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí íýãýí áîòü çîõèîëä: “Ýíýõ¿¿ íýí ÷óõàë áàðèìò áè÷ãèéí óòãà ñàíàà íü (Áîãä õààíòàé áàéãóóëñàí Òàíãàðãèéí ãýðýý. Æ.Á) óëñ òºðèéí á¿õ õýðýãò Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí ¿¿ðãèéã äýýø¿¿ëæ, õààíû ýðõèéã 115

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õÿçãààðëàõàä øóóä ÷èãëýñýí þì. Áîãä õààíû õîðèã òàâèõ ýðõèéã õàññàíûã õóóëü ç¿éí òàëààð áàòëààä, õóóëü ä¿ðìèéí òºñºë íü ãàãöõ¿¿ Àðäûí çàñãèéí áàòàëñíààð õ¿÷èí òºãºëäºð áîëäîã áîëæýý. Áîãä õààíû òºðèéí ýðõèéã õàñààä, ò¿¿íèé ¿¿ðãèéã øàøíû õýðãèéí ìýäëýýð õÿçãààðëàæýý. (48,384-385) õýìýýæýý. ÁÍÌÀÓûí ò¿¿õèéí 3 áîòü çîõèîëûí III äýâòýðò: “...àðäûí çàñãèéã áàéãóóëàõäàà Áîãä ãýãýýíèéã õýìæýýò ýðõò õààí áîëãîí ¿ëäýýñýí íü àðäûí çàñãààñ ôåîäàëóóäàä áóóæ ºãñºí õýðýã îãò áèøýý. Õàðèí öàãèéí áàéäàë áà õ¿í àìûí îëîíõ íü øàøèí ø¿òëýãòýé áàéñíûã õàðãàëçàí óã àñóóäëûã øèéäñýí íü àðäûí õóâüñãàëûí àíõíû ¿åä òóéëûí òîõèðîìæòîé áàéñàí þìàà” (4,162) ãýñýí áàéíà. “ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷ ò¿¿õ”-ңä: Ýíýõ¿¿ ä¿ðýìä: (Òàíãàðãèéí ãýðýý. Æ.Á) Áîãä õààí óëñ òºðèéí õýðýãò õîëáîãäîëã¿é ó÷èð øàøíû õýðãèéã õÿçãààðã¿é ýðõëýõ áºãººä óëñûí àëèâàà õýðãèéã ãàãöõ¿¿ Çàñãèéí ãàçðààð äàìæóóëàí ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð çààæýý.” (50, 75) õýìýýñýí áàéíà. Äîêòîð, ïðîôåññîð Ñ.Ï¿ðýâæàâ: “...Æýâç¿íäàìáà õóòàãò õààíû òºðèéí ýðõèéã õàñàæ, ò¿¿íèéã çºâõºí øàøíû òýðã¿¿íýýð ¿ëäýýñýí ÿâäàë íü õýðýã äýýðýý øàøíûã òºðººñ òóñãààðëàõ ¿ңäñèéã òàâüæ ºã÷ýý”(51,355) ãýæýý. Õàðèí Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä íàðûí “Ìîíãîë Àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí àíõ ¿¿ñýæ áàéãóóëàãäñàí òîâ÷ ò¿¿õ”-íä: Áîãä õààí áà Çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíäûí òàíãàðàã áè÷ãèéã áàéãóóëæ, Ìîíãîë Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí õóðëààð óëñ òºðèéí àëèâàà õýðãèéã õýëýëöýõ ä¿ðìèéã òîãòîîæ, òóñ óëñûí äîòîîä áàéäëûã çàñàìæëàõ, ãàäààäòàé íàéðàìäàõ, õàðèëöàõ, öýðýã ýðñèéã ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ, ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ çýðýã ýë á¿õèé ë õóâüñãàëò çàñãèéí ÿâóóëëàãûã ìºíõ¿¿ Çàñãèéí ãàçðûí õóðëààð õýëýëöýæ òîãòîîãîîä, Áîãä õààíä ºðãºæ, ìóòðûí òýìäýã äàðóóëæ áàòëóóëíà...” (52,257-258) õýìýýí áè÷ñýí áàéíà. Äýýð äóðäñàí á¿õ ç¿éëä Áîãä õààíûã óëñ òºðèéí, òýð òóñìàà òºðèéí ýðõ ìýäýëã¿é, ò¿¿í÷ëýí õîðèã òàâèõ ýðõã¿é áàéñàí ìýòýýð áè÷ñýí àæ. Ãýòýë VII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààí áîë ýðõ íü õÿçãààðëàãäñàí ÷ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí òýðã¿¿í ó÷ðààñ óëñ òºðä îãò õîëáîãäîëã¿é, òýð òóñìàà òºðèéí õýðýãò õàìààðàëã¿é áàéõ àðãàã¿é þì. “Òàíãàðãèéí ãýðýý”-íä: “Õýìæýýò öààçàò Ìîíãîë àðä óëñûí ¿íäñèéã áàòëàí áîëîâñðóóëàõ áà àðä ò¿ìíèé àøèã òóñûã áàòëàí äýëãýð¿¿ëýõ õóóëü ä¿ðìèéã àðäûí Çàñãèéí ãàçðààñ ¿¿ñãýí çàðëàõàä Áîãä õààí òàíàà ñîíñãîí àéëòãàæ ¸ñîîð ÿâóóëàõ òóë ýíý ìýò õóóëü ä¿ðìèéã Áîãä õààíòàí ¿ë çºâøººðºõ áà ýâäýæ ¿ë áîëíî” (46,114) ãýæ çààñàí áîëîâ÷, Çàñãèéí ãàçðààñ ºðãºí àéëòãàñàí ç¿éëèéã íýã óäàà áóöààæ áîëîõîîð çààñàí íü íýã ¸ñíû õîðèã òàâüæ áàéñàí õýðýã þì. Òóõàéí òýð öàãò áàðàã á¿õ ñóäëàà÷èä Áîãä õààí õîðèã òàâèõ ýðõã¿é áàéñàí ìýòýýð òàéëáàðëàæ áàéõàä àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ: “Áîãä õààí íýã óäàà õîðèã òàâèâ÷ òèéíõ¿¿ õîðèã 116

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

òàâèóëñàí ç¿éëèéí òºñëèéã Àðäûí çàñãèéí ãàçàð áàòàëáàë òýð íü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ áîëæýý” (53,378) ãýñýí èë¿¿ áîäèòîé ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà. Áàñ èéì ÷èãëýëèéí ä¿ãíýëòýä Ìîíãîëûí òºðèéí íýðò ç¿òãýëòýí Æ.Ñàìáóóãèéí “....Áîãä ýçýí õàãààí áîë çºâõºí øàðûí øàøíû òàëààð õýìæýýã¿é ýðõ ýäëýõ áîëîâ÷, òºðèéí õýðãèéã ñîíñîæ çºâëºõ ýðõòýé, øóóä ¿ë çºâøººðºõ ýðõã¿é”(54,134) õýìýýñíèéã õàìààðóóëæ áîëíî. Ýíä òýìäýãëýõýä, Çàñãèéí ãàçàð ýõëýýä òîãòîîë øèéäâýðýý ñàéä íàðààð ãàðûí ¿ñýã çóðóóëàëã¿é Áîãäîä àéëòãàæ áàéñàí áîë ñ¿¿ëäýý á¿õ ñàéä íàð ¿ñýãëýæ áàéæ òàíèëöóóëäàã æóðàìòàé áîëæýý. Åð íü Áîãä õààí Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ àéëòãàñàí ç¿éëèéã ýø ìóõàðã¿é áóöààæ áàéãààã¿é íü èëò áºãººä òóõàéí àñóóäëûã íÿãòëàí áîëîâñðóóëàõ ¿¿äíýýñ çàðèì òîäîðõîé çºâëºìæ ñàíàëòàéãààð áóöààæ áàéñàí àæ. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ñàíàëûã òýð á¿ð õ¿ëýýæ àâ÷ áàéãààã¿é ÷, çàðèì ç¿éëèéí ñàíàëûã øèéäâýðòýý òóñãàæ áàéñíûã ò¿¿õýí áàðèìò íîòîëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðýýð 1921 îíû XII ñàðä Ñàæ ëàìûí õóéâàëäààí õýìýýõ õýðãýýð 48 õ¿íèéã áàðèâ÷ëàõàä Áîãä õààí òýäíèé èõýíõèéã íýã óäàà ò¿ð ÷ áîëîâ ñóëëóóëæ áàéæýý.(55,169) Ýíä èíýýäýìòýé þì øèã áîëîâ÷, ÕÁÍÃÓûí Áóíäåñ àðõèâààñ îëñîí íýãýí ñîíèðõîëòîé æèøýýã òàòàæ áîëîõ þì. 1922 îíä Èõ õ¿ðýýíä èðñýí Ãåðìàíû äèïëîìàò Ãèïïåðèø /Gipperich/ áè÷èõäýý: “Èõ õ¿ðýýíèéõýí õîòûí ãóäàìæ, çàìä èë áèå çàñäàã... Çàñãèéí ãàçðààñ ýë áàéäëûã õîðèãëîñîí òîãòîîë ãàðãàñàí áàéíà. Ãýâ÷ Õóòàãò ¿íäýñíèé çàí çàíøëûã îãöîì ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é ãýñíýýñ Çàñãèéí ãàçàð òîãòîîëîî õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý”(56,122) õýìýýí òýìäýãëýæýý. Áîãä õààí àëèâàà óëñûí õýðýãò ìóòðûí òýìäýã äàðæ áàòëàìæëàõ, Çàñãèéí ãàçðààð óëàìæëàí øàãíàë, ñî¸ðõîë îëãîõ ýðõ ýäýëæ áàéâ. 1922 îíû íàìàð Áîãä õààí áóóëãàñàí çàðëèãòàà: “Ýíý øèíèéí (IX ñàðûí 8)-íàà ìèíèé òºðñºí ºäðèéí áàÿð òîõèîëäñîí òóë ò¿øèõ òóëàõ ãàçàðã¿é ÿäóó àìûã òýæýýí, òýíõð¿¿ë! Àëèâàà ÿëòíû ÿëûã çîõèñûã ¿çýæ õºíãºòãº! 70 íàñíààñ äýýø 99 íàñàíä õ¿ðýãñäýä çîõèñûã ¿çýæ ìºíãº øàãíàãòóí! Çóóí íàñàíä õ¿ðýãñýä áóé àâààñ òîäîðõîéëîí ìýä¿¿ëæ îíö øàãíàõàä áýëòãýãò¿í! ãýæýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ýë çàðëèãèéã õ¿ëýýí àâààä, õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ, ýðõýì Äîòîîä õýðãèéí ÿàìàíä õ¿ðãýýä áóóëãàñàí ºðøººëò çàðëèãèéã ñàéòàð óõóóëàí çàðëàæ, æóðàìëàí øèéòã¿¿ëýõýýñ ãàäíà ¿¿íèéã áàñõ¿¿ Ñàí, Ø¿¿õ ÿàìíàà ÿâóóëààä, õºãøäºä ìºíãº øàãíàõ, ÿëòíûã õºíãºòãºõ çýðãèéã íýãýí àäèë æóðàìëàí øèéòã¿¿ëñ¿ãýé’’ (57) õýìýýí øèéäâýðëýñýí áàéíà. 1922 îíä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð 10 ãàðóé õ¿íä Óëñûí áààòàð öîë øàãíóóëàõààð ºðãºí ìýä¿¿ëñíèéã Áîãä õààí òààëàí ñî¸ðõîæ ¸ñîîð áîëãîñíû äîòîð Ä.Ñ¿õáààòàðò çîðèãò áààòàð, áýéñ öîë øàãíàñàí áàéíà. 117

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Õýìæýýò ýðõò Áîãä õààí ãàäààä óëñ òºðèéí áîäëîãî ÿâóóëàõàä ÷ ººðèéí áàéð ñóóðü, íýð íºëººòýé õýâýýð áàéæýý. 1921 îíû VII ñàðûí 11-íèé ºäºð Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéä, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ä.Áîäîî ÀÍÓ-ûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíàà èëãýýõ íîòûã Áîãä õààíä áèåýð áàðààëõàí àéëòãàæýý. Õààíòàí: “Õóòàãò áè øàðûí øàøíû ýçýí áºãººä Ìîíãîë óëñûí õààí áîëîõ, òóñ óëñ òºðèéí òóõàéí õýðãèéã ìèíèé Çàñãèéí ãàçàð ëóãàà õýëýëöýõ áóé çàà. Øàøèí àìüòíû òóõàéä ìèíèé áèå òºðºëõººñ àìüòàí á¿õíèéã ýíýðýí ¿çýõ çîõèñòîé òóë Äóíäàä èðãýí óëñ, ìàíàé Ìîíãîë õî¸ð õàðèëöàí äàéñàí áîëîëöîæ, îëîí àìüòíûã çîâîîõã¿é, ýâ íàéðàìäàë äîòîð ó÷ðàà îëîëöîõûã ¿íýíõ¿¿ õ¿ñýõ òóë Ìýé (ÀÍÓ. Æ.Á) óëñûí òºëººëºã÷ ìàíàé õî¸ð ýòãýýäèéí îëîí ò¿ìýí àðä àìüòíû òóñàä àëü áîëîõîîð õýëýëöýõèéã õè÷ýýõ áîëîâ óó” (7,180) õýìýýí çºâëººä, ìóòðûíõàà òýìäãèéã äàðæýý. 1921 îíû IX ñàðä Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ Çºâëºëò Îðîñ óëñòàé õýëýëöýý õèéõ Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷äèéã òîìèëñîí áºãººä ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä Áîãä õààíû áèå òºëººëºã÷ººð òóðøëàãàòàé äèïëîìàò÷, Ýðäýíý æîíîí âàí Øèðíýíäàìäèíã îðóóëñàí þì. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé òóõàé òîäîðõîéëîëòäîî Á.Ç.Øóìÿöêèé: Øèðíýíäàìäèíã “Ýíý áîë ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí àëáàí ¸ñíû áóñ ãèø¿¿í, Õóòàãòûí áèå òºëººëºã÷ þì. Ôåîäàë, ëàì íàðûí óõààëàã äèïëîìàò÷ íàðûí íýã. Óðüä îëîí ÿíçûí ãýðýýã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîæ áàéñàí. Ò¿¿íèéã õÿòàäûí òàëûã áàðèìòëàã÷ õ¿í ãýæ ¿çäýã. Òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íü ÇÎÓ-ûí òóõàé Õóòàãòûí “ìýëìèé” áîëæ àæèãëàëò õèéõ, ìýäýýæ õýðýã ººðèéí òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿äèéã ÷ õàðààíààñ ¿ë ãàðãàõ ÿâäàë þì” (58,45) ãýæýý. Ýíäýýñ õàðàõàä ÇÎÓ Áîãä õààíû íýð íºëººã Ìîíãîëûí òàëààð áàðèìòëàõ òºðèéí áîäëîãîäîî íÿãò õàðãàëçàæ, Ìîíãîë óëñûí õýìæýýò öààçàò õààí ÷ õýíýýñ ÷ õàðààò áóñ áèå äààñàí áîäëîãî ÿâóóëàõûã ÷àðìàéæ áàéñàí áàéíà. Äàõèí íýã áàðèìò õýëýõýä, Áîãä õààí Åðºíõèé ñàéä Áîäîîä õàíäàí, Çàñàã ìýäëýý Îðîñûí ãàðò îðóóëàõã¿éãýýð ººðòºº áàðüæ áàéõûã ñàíóóëæ áàéñàí àæ. Ãýõäýý Áîãä õààí ºíº ìºíõèéí èõ õºðø-ÇÎÓòàé ýå ýâýý õè÷ýýæ, óõààëàã áîäëîãî ÿâóóëàõûã ÷àðìàéæ áàéñàí á¿ëãýý. Õàðèéõàí ÷ Áîãä õààí, Àðäûí çàñãèéí ãàçðûí õîîðîíä ÿñ õàÿñàí ìýäýý öóóðõàë òàðààæ áàéâ. Òóõàéëáàë, 1922 îíû ýõýýð Ìîíãîëûí Áîãä õààíû á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷èä Áýýæèíä èðæ, íóóö õýëýëöýý õèéæ, ãýðýý áàéãóóëëàà ãýñýí ìýäýý Õÿòàäûí áîëîí áóñàä îðíû õýâëýëä ãàð÷ áàéâ. Èéì ó÷ðààñ Áîãä õààí 1922 îíû V ñàðûí 22-íû ºäºð çàðëèã áóóëãàæ, “Îéðíîîñ ñîíñâîë Õÿòàäûí çýðýã ãàäààä óëñûí îëîí ñîíèí áè÷èãò ìèíèé áèåèéã ìîíãîë ãàçðàà áóé îðîñ öýðã¿¿äèéã òàòàæ áóöààëãàí, õÿòàä öýðãèéã èð¿¿ëýõ áà ìîíãîë ãàçðûã õÿòàäûí ìóæ áîëãîõûã ãóéí, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðàà áè÷èã ìýä¿¿ëæýý. Èéì çýðãèéí ¿ãñòýé ãýíý. Ýíý áîë îãò õóäàë ¿ã 118

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áîëîé. Ìèíèé áèå ãàãöõ¿¿ îäîîãèéí áàéãóóëñàí àðäûí ýðõòýé óëñûí çàñãèéã ¿¿ðä áàòëàí õàìãààëàõûã ãîë çîðèëò áîëãîí, áàñ ÷ Çºâëºëòèéí çàñàãò Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ ìîíãîë, õÿòàäûí õîîðîíä çóó÷ëàí õýëýëöýõ ýðòõýíýýñ íàéðàìäëûí ãýðýý õýëýëöýí òîãòîîëãîæ, õî¸ð ýòãýýäèéí ò¿ìýí àðäûã àìàðæóóëàõûã ã¿íýý ýðìýëçýí á¿õèéãýýñ ººðã¿é áîëîõ ÿâäëûã äîòîîä ãàäààäàä çàðëàí óõóóëàãòóí!” (59) ãýæýý. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð ýë çàðëèãèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ, ãàäààä, äîòîîäûí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãà, ºðãºí îëîí íèéòýä óõóóëàí ìýäýãäæýý. ¯íäýñíèé çºâøëèéí Çàñãèéí ãàçàðò Áîãäûí øàäàð ñàéä àæèëëàæ áàéâ. Òýðáýýð Áîãä õààí, Çàñãèéí ãàçàð õî¸ðûã õîëáîã÷ øèæèì áîëæ áàéñàí íü òîäîðõîé. Ýë àëáàíä àðäûí õóâüñãàëûí äîëîîí íºõäèéí íýã Äàìáûí ×àãäàðæàâ õýñýã õóãàöààíä àæèëëàæ áàéæýý. Áîãä õààí, Àðäûí çàñãèéí ãàçàð õî¸ð ¿íäýñíèé çºâøèë, ýâ íýãäëèéí ¿¿äíýýñ èéíõ¿¿ õàìòàð÷ àæèëëàõûí õàìò Àðäûí çàñãààñ Áîãä õààíû óðüäûí ýäýëæ áàéñàí õýìæýýã¿é ýðõò ÿìáûã öàãèéí òààëàëä íèéö¿¿ëýí ààæìààð áóóðóóëàõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéâ. Ýíý íü íýã òàëààñ õýìæýýò ýðõò õààíû ýðõ ç¿éí áàéäàë, íºãºº òàëààñ íèéò óëñ îðîí äàÿàð õàìæëàãûí õàðèëöààã õàëñàíòàé õîëáîîòîé þì. Òóõàéëáàë 1921-1923 îíä Áîãä õààíû äýðãýä òîãòìîë áàéëãàí õýðýãëýæ áàéñàí óÿà ìîðüäûã õîðîãäóóëàí äóóñãàâ. (60) Ò¿¿í÷ëýí Áîãä õààíû îðäîí, ñ¿ì äóãàíûí çàðäëûã áàãàñãàæ, õóðàë íîìûí õýðãýýð áîëîí áóñàä áàäàðëàí ÿâàã÷äàä óëñûí ºðòºº õýðýãëýõèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîñîí áàéíà. 1923 îíä Áîãä ýçýí õààíä äàíøèã ìàíäàë ºðãºõººð èðýõ øàð, õàð íî¸äûí òîîã öººëæ, ¸ñëîë õ¿íäýòãýëèéí îëîí àðãà õýìæýýã öîìõòãîæýý. Áîãä ýçýí õààíû íýðýýð èõ øàâèéí àðäóóäààñ ãàðãóóëæ áàéñàí Øàíçäîâûí ÿàìíû áîëîí øàøèí õóðàë íîìûí çàðäëûã áàãàñãàõ þì óó, á¿ðìºñºí çîãñîîæýý. Áîãä õààí ýíý á¿õýíä íýëýýä õ¿ëýýöòýé õàíäàæ áàéñàí áîëîâ÷, çàðèìûã íü øóóä ýñýðã¿¿öýæ áàéâ. Æèøýý íü: 1923 îíû ýõýýð Çàñãèéí ãàçàð äàâõàð çîîñûã õàñàõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàñàíòàé õîëáîãäóóëàí Áîãä õààí ìýäýãäýõäýý: “Äàâõàð çîîñûã õàñàõààð Çàñãèéí ãàçàð øèéäæýý. Ýíý íü áóðõàí, òàõèëûí õýðýãëýëèéã õàññàí ëóãàà àäèë òóë íèéòèéí àìíû õèøèã, áýëýã äýìáýðýë, áóÿí çàÿàíä ìóó áàéíà èõýä òàòãàëçàíà (61,286) ãýæýý. Ýðõ áàðèã÷ ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû Òýðã¿¿ëýã÷èä ýíýõ¿¿ ìýäýãäëèéã 1923 îíû III ñàðûí 20-íû 10 äóãààð õóðëààð 119

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õýëýëöýýä “Äàâõàð çîîñ áîë àâòîíîìèéã àíõ áàéãóóëàõàä òèéíõ¿¿ òóñãàéëàí òîãòîîñíîîñ ººð óðüä íü îãò áàéãààã¿é áîëîé. Îäîî áîëáàñó Áîãä õààíû äàâõàð çîîñûã õàññàíààñ áóñûí äýýð óëñûí õààíû õóâüä íü óëñààñ öàëèí îëãîæ áóé” (61,296) õýìýýñýí õàðèó ºã÷ýý. Ýíý äàøðàìä òýìäýãëýõýä, Áîãä õààí, Ýõ äàãèíà õî¸ðò òóñ á¿ðò íü ñàð á¿ð 300 ëàíãààð áîäîæ, öàëèí îëãîæ áàéñàí áàéíà. Áîãä õààíû çàðèì ýñýðã¿¿öýëä Àðäûí çàñãèéí ãàçàð íààøòàé õàðèó ºã÷ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë, Áîãä ãýãýýíèé õºðºíãèéã òîîëîí á¿ðòãýõýýð Øàâèéí ÿàìíû äýðãýäýõ íàìûí ¿¿ð øèéäâýðëýñíèéã Çàñãèéí ãàçàð áîëèóëæ áàéëàà. 1923 îíä Óëñûí ýõ äàãèíà Äîíäîãäóëàì VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòàé 21 æèë õàíèëàí ñóóæ áàéãààä, 49 íàñàíäàà òààëàë òºãñ÷ýý. Çºâëºëòèéí Ñèáèðüò ñóóãàà Ãåðìàíû êîíñóëààñ Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìàíäàà ÿâóóëñàí áè÷èãò: “Óõààíòàé, àðãà çàëüòàé ýíý õàòàãòàé åðòºíöèéí ìºíõ áóñûã ¿çñýíýýð Áîãäûí àð òàëûí íºëºº ýðñ áàãàññàí” (62, 35) ãýæ òýìäýãëýæýý. Ýíý íü ¿íýíèé õóâüòàé áàéõ, “Íàìàð áóãûí àìèéã ñîãîî àâ÷ ÿâäàã” õýìýýõ àðäûí öýöýí ¿ãíýýñ ÷, ìîíãîë õàòàä òºðèéí æîëîîíîîñ íü ýñ ÷ öóëáóóðààñ íü áàðèëöàæ èðñýí ò¿¿õýí óëàìæëàëàà áîäñîí íü ÷ îðòîé áîëîâ óó. Ò¿¿íýýñ õîéø òóí óäàëã¿é Áîãä õààíû áèå ÷èëýýðõýõ áîëæýý.

120

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Àðõèâûí ñàí õºìðºã, ýõ ñóðâàëæ áàðèìò ñýëòýýñ ¿çýõýä, Áîãä õààí, Àðäûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äûí õîîðîíä íîöòîé çºðºëäººí ãàð÷ áàéãààã¿é áºãººä àñóóäëûã ¿íäýñíèé çºâøèë, ýâ íýãäëèéí ¿¿äíýýñ øèéäâýðëýõ, Ìîíãîëûí óäèðäàã÷èä õóâü õ¿íèé õóâüä áèå áèåäýý õ¿íäëýëòýé õàíäàõ çàð÷èì áàðèìòàëæ áàéñàí ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Ä.Ñ¿õáààòàð: “...Øàøèí, òºðèéã òºâøèòãºí ýçýí Áîãä õóòàãòàà áàÿðëàí òàõèàä, ºðãºí ò¿ìýí àðäàä ýðõ ÷ºëºº îëãîîä, ãàäààä óëñóóä ëóãàà íàéðàìäàë ºíºä áàòëàí, èõ õýðãèéã á¿ðýí òºãñ ã¿éöýòãýõ ÷óõàë öàã èðñýí... Ýíý ìýò æóðìûí õýðýãò òóñëàëöâàë íýãä ºíºä òàõèñàí Áîãä ëàìûí à÷èéã õàðèóëàõ áîëíî”, (47, 131) ãýæýý. Ýíý ¿ã áîë Ìîíãîëûí õóâüñãàëûí óäèðäàã÷èä Áîãä õààíä õýðõýí õàíäàæ áàéñíû íèéòëýã èëýðõèéëýë ãýæ õýëæ áîëîõ þì. Ò¿¿õèéí óõààíû äîêòîð (Sc.D), Ñ¿õáààòàð ñóäëàà÷ Î.Ï¿ðýâ àáóãàé Áîãä õààí, æàíæèí õî¸ðûí õàðèëöààíû òóõàé íýã ñîíèí ç¿éë ÿðüñíûã òîëèëóóëúÿ. Òýðáýýð: “Èäýð åñèéí õ¿éòýí òà÷èãíàñàí 1922 îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí äîëîîíä Íàìûí Òºâ Õîðîî õóðàëäàæ, õóâüñãàëò çàñàã òºðèéã ýñýðã¿¿öñýí ýëäýâ öóóðõàë, õîâ æèâèéã íàìæààõ àñóóäëûã õýëýëöñýí þì. Çàñãèéí ãàçðûí òºâ áàéð îäîîãèéí “Óëààíáààòàð” çî÷èä áóóäëûí áóóðèí äýýð áàéðëàæ áàéëàà. Öóóðõëûã çîãñîîõûí òóëä Áîãä õààíààð ë¿íäýí áóóëãóóëúÿ ãýæ øèéäýýä, çàðëèãèéí ýõèéã öààñàí äýýð òºëºâëºæ Áîãäîîð ìóòðûí ¿ñýã çóðóóëàõààð Ä.Ñ¿õáààòàð, Çàñãèéí ãàçðûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Áàâààñàí íàðûã òîìèëîâ. Ñ¿õáààòàðûí ãýð îäîîãèéí ×åõèéí ýë÷èí ñàéäûí ÿàìíû õàæóóõàíä, Õààíä áàðààëõàõûí ºìíº æàíæèí îòãî æèíñòýé ìàëãàéãàà çàëæ, èõ ìºíãºí àÿãà, õýò õóòãà ç¿¿æ, ìîíãîë ãóòàë æèéæýý. Áîãä õààíû îðäîí òýð ¿åä îëîí öýðãýýð õàìãààëóóëñàí ëóò ãàçàð áàéâ. Ìàíü õî¸ð ÿâñààð Áîãäûí îðäíû óÿàí äýýð äàâõèæ õ¿ð÷. Áàðàà áîëîã÷ íü áîëîëòîé íýãýí õ¿í òýäíèéã òîñ÷ óóëçàõàä, õýðýã çîðèãîî õýëæ äýý. Òýãñýí ìºíººõ áàðàà áîëîâ÷, -Áàâààñàí òà ¿ëä äýý. Òàíûã îðäîí ðóó íýâòð¿¿ëýõèéã çºâøººðñºíã¿é. Õàðèí æàíæèí òà ìîðèë ãýæýý. Áàâààñàí óÿàí äýýð òîðîéòîë õîöîð÷, ºâëèéí æàâàðò ãóðâàí öàã îð÷èì õ¿ëýýõäýý íýëýýä çýâ¿¿öýæ. Áàãà ¿äèéí àëäàä îðñîí õ¿í ¿ä íýëýýä õýâèéñýí õîéíî õàòóó èäýý ¿íýðò¿¿ë÷èõñýí èðëýý ãýíý. Çà þó áîëîâ ãýýä ºìíººñ íü òîñ÷ î÷òîë, -Áîãä íàìàéã ¿¿äýí äýýðýý òîñ÷ óóëçëàà. Áèäíèé áè÷ãèéã óíøèëã¿é øàõàì ìóòðûí ¿ñãýý çóðëàà ãýñíýýñ ººðèéã õýëñýíã¿é. Æàíæèí Áîãä õààíòàí õî¸ð çîîã áàðüæ õóó÷ õººð÷ýý. Õààíòàí çîîãîî õàòóó èäýýòýé õ¿ðòýíý. Ñ¿¿ëä Áàâààñàí Ñ¿õáààòàðûãàà Áîãäòîé àðõè óóæ áàéñàí ìýòýýð ø¿¿ìæèëñýí þì ø¿¿. 121

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ä.Ñ¿õáààòàð Áîãäòîé äààì í¿¿æ ÿâñàí íýãýí. Íýã óäàà æàíæèí Áîãäûã õîæòîë òýðáýýð áàÿðëàæ, -Ãîéìîí áààòàð òà øóäàðãà õ¿í þì. Íààäàì íàéìàà õî¸ðò íàéç áàéäàãã¿é ãýýä èíýýìñýãëýñýí ãýäýã. Õààíòàí õýäèéãýýð õýìæýýã¿é ýðõò õýìýýí íýðëýãäýâ÷ õèéõ þìàà îëæ ÿäàõ ¿å áèøã¿é. Îðäíîîñ äóðààð ãàð÷ áîëîõã¿é. Åð íü äàíäàà ë “áîëîõã¿é” þìàíä õ¿ðýýëýãäýíý.

Áè ýíý èõ áàÿëãèéí ýçýí áîëîâ÷ íýã ÷ óäàà ò¿ëõ¿¿ð áàðèàä àâäàðíûõàà ºìíº ñóóæ ¿çýýã¿é ãýæ õààíòàí õýëñýí íü áèé. Óéäñàí ¿åäýý îðäíûõîíòîéãîî õààí äààì íààäíà. Öààäóóë íü áóóæ ºãñººð Áîãäûã õîæèõ õ¿í ãàðäàãã¿é áàéñàí õýðýã ë äýý. Åð íü Ñ¿õáààòàð Áîãä õààíòàé îëîí øèæìýýð õîëáîãääîã. Æàíæèí 1921 îíû íàéìäóãààð ñàðä Áîãäûí òîðãîí öýðãèéã óäèðäàí öàãààíòíûã òîñ÷ áàéëäæýý. Öàãààíòíààñ “Ìàêñèì” ïóëåì¸ò îëçîëñíûã Áîãäûí òîðãîí öýðýãò áýëýãëý÷èõýæ. Ýíý òóõàé Õ¿ðýýíä ñóóñàí íýãýí îðîñ “Ñ¿õáààòàð öàãààíòíààñ îëçîëñîí ìÿíãàí ñóìòàé “Ìàêñèì” ïóëåì¸òèéã Áîãä õààíä ºãëºº” õýìýýí á¿ð Ìîñêâà ðóó ìàòààñ áè÷ñýí áàéäàã. Á¿õ öýðãèéí æàíæèí, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä õ¿í îëçíû ãàíö áóóã õýíäýý ºãºõ íü äóðûí õýðýã áèç. Åð íü Ñ¿õáààòàð Áîãä õààí õî¸ðûí õàðüöàà ÿàâ÷ ìóó áàéãààã¿é”(63) õýìýýí õóó÷èëæýý. Áîãä õààí Ýõ äàãèíûã òààëàë òºãññºíèé äàðàà áèå íü ýðñ äîðîéòæýý. Ýì÷ äîì÷èä ¿ç¿¿ëæ çàñóóëñàí áîëîâ÷, áèå èëààðøèõã¿é áàéâ. Àðäûí çàñãèéí ãàçàð 1000 ëàí ìºíãº ãàðãàæ, õ¿ðýý õèéäýä íîì àéëäóóëæ, ýðãýë ìºðãºë õèéëãýñýí ÷ òóñ áîëñîíã¿é. ×èíãýýä 1924 îíû òàâäóãààð ñàðûí 19-íººñ 20-íä 122

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

øèëæèõ øºíº Áîãä õààí æàí÷ õàëæýý. “Áîãä ãýãýýíèé òààëàë òºãññºí õèéãýýä ýíý òàëààðõ ¿éë ÿâäëóóäûí òóõàé” Ìîíãîë äàõü ÇÑÁÍÕÓ-ûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷äèéí ãàçðûí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ëèéí 1924 îíû òàâäóãààð ñàðûí äóãààðò “Òàâäóãààð ñàðûí”...19-íä Áîãä ãýãýýíä Åðºíõèé ñàéä Öýðýíäîðæ áàðààëõàæ, õýñýã ÿðèëöñàí áàéíà. Áîãäûí õîîëîé õýðæèãíýí àìüñãàà íü äàâõöàæ, ìèíèé ¿õýõ öàã èðëýý õýìýýí ÿðüæ áàéæýý. Øºíº íýãýí ëàì Áîãäûã ýì÷ëýõýýð èðæ, õàëóóí, õ¿éòýí æèí òàâüæ, õºëèéã íü õ¿éòýí óñàíä ä¿ðñýí áîëîâ÷ ýíý íü òóñ áîëñîíã¿éä Áîãä õààíòàí òýñýõýý áîëüñîí áàéíà ãýæ òýð îòî÷ õýëæýý. Çàñãèéí ãàçàð Áîãä ãýãýýíèé íàñ áàðñàí òóõàé ìýäýý àâààä õààíû îðäîíä õýäýí ñàéä èëãýýñýíä òýä íàð Áîãä ãýãýýíèé öîãöñûã ººðñäèéí í¿äýýð ¿çñýí áàéíà. Õààíû öîãöîñò ººð íýã ÷ õ¿í îéðòóóëàõã¿é, ñàéä íàðûã äàãàæ î÷ñîí ò¿øìýäèéã õ¿ðòýë îðóóëàõã¿é áàéëàà. Áîãäûí öîãöñûã Ç¿¿í îðäîíä òàâüæ, ýðãýí òîéðîí äýýñ òàòàæ õºë õîðüæýý. Áîãäûí òààëàë òºãññºí ãýð àðàé õîéõíî áàéâ. (óëààí õàëçòàé æèæèã ãýð) Àðä îëîí òýð ãàçðûã íàð çºâ òîéðîí ýðõè èìýð÷, àìàíäàà ìààíü ìýãçýì óíøèæ áàéëàà. Çàðèì õ¿í óéëàí õàéëæ, íºãºº çàðèì íü õºñºð ìºðãºæ áàéâ. Ç¿¿í îðäíîîñ Èõ õ¿ðýý òèéø èõ ãîëäóó ÿâãàí öººâòºð ìºðãºë÷èí öóâæ áàéâ. Òàâäóãààð ñàðûí 30-íä õîéòîõûí áóÿíû ¸ñëîë áîëæ, Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä, õààíû îðäíû øàäàð áàðàà áîëîã÷èä áàéëöàâ. Àðä îëíûã Áîãä ãýãýýíèé öîãöîñò îéðòóóëñàíã¿é. Çàñãèéí ãàçðûí òàâäóãààð ñàðûí 20-íû õóðàëäààíààð ãóðâàí äîëîî õîíîã ãàøóóäàë õèéæ, îëîí íèéòèéí ãàçðûã ãóðàâ õîíîã õààõààð òîãòîîæýý. Äàðàà íü Áîãäûí öîãöñûã 2 ñàðûí õóãàöààíä çàíäàíøóóëæ, öýðýã áîëîí á¿õ àëáàí ãàçðûã îðîëöóóëàí îðøóóëàõ ¸ñëîë õèéõýýð òîãòîîñîí áàéíà. Îðøóóëàõ ¸ñëîëä Çàñãèéí ãàçàð 3000 ëàí ìºíãº òºñºâëºí ãàðãàæýý. Ãàäààäûíõíûã Áîãä õààíû îðäîíä îðóóëàõã¿é áàéõààð øèéäâýðëýæ, îðøóóëàõ ¸ñëîë õ¿ðòýë ãýðýë çóðàã àâàõûã ç¿éë íèéëýìæã¿é” (64,137-138) ãýæ ¿çñýí áàéíà. Íèéñëýë Õ¿ðýýíä îðøèæ áàéñàí Õÿòàäûí áîëîí ãàäààäûí ï¿¿ñ¿¿ä Áîãä õààíûã òààëàë òºãññºíòýé õîëáîãäóóëàí ýìãýíýë èëýðõèéëæ, ãàøóóäëûí äàëáàà ºðãºæýý. Äýýðõ ñýòã¿¿ëä õàðèí “... ÇÑÁÍÕÓ-ûí Á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷äèéí ãàçàð Áîãä ãýãýýíèé íàñàí ýöýñëýñýíä ÿìàð íýã ÿíçààð ýìãýíýí ãàøóóäàæ áàéãààãàà õàðóóëñàíã¿é, ãàøóóäëûí äàëáàà ÷ ºëãººã¿é, ººðñäèéí áèåýð ÷ î÷èæ ýìãýíýë èëýðõèéëýýã¿é” (64,138) ãýæ òýìäýãëýæýý. Áîãä õààíû öîãöñûã çàíäàíøóóëàí, õóóäñàí àëò, ìºíãººð ÷èìæ øóóæ Ãàíäàíòýã÷èíëèí õèéäýä çàëæýý. ÇÑÁÍÕÓ-ûí Á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷äèéí ãàçðûí ìýäýýëýë ñýòã¿¿ëä: “Áîãä ãýãýýíèéã òààëàë òºãññºíèé äàðàà ò¿¿íèé öîãöñûã çàíäàíøóóëæýý. Ëàì íàð ýíý àæèëëàãààã ãîëäóó ãóðâàí ñàð õèéäýã. Ëàì íàð öîãöñûã çàäàëäàãã¿é, çîõèõ áàéäëààð ñóóëãààä ÿíç á¿ðèéí òàíñàã ¿íýðòýí, 123

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ñïèðòòýé øèíãýíýýð àð÷èæ, äàðàà íü íàéðëàãàä íü äàâñ çýðýã áîäèñ îðñîí òîñ ò¿ðõäýã áàéíà. Öîãöñûã òèéì áàéäëààð á¿ðìºñºí õàòòàë íü áàéëãàäàã àæ. ¯¿íèé äàðàà áèåýñ íü äàâñàí íàéðëàãàòàé òîñîí ò¿ðõèéã ñàëãàæ, áèåèéí èë õýñýã, þóíû ºìíº í¿¿ðèéã àëòäàæ, àëòàí ò¿ðõöèéí äýýðýýñ í¿¿ðýí äýýð íü õºìñºã, ñàõàë, óðóóë çóðäàã áîëîâ÷ í¿äèéã àíèàñòàé õýâýýð íü îðõèíî. Áîãä ãýãýýíèé èéì áàéäàëòàé öîãöñûã “øàðèë” ãýäýã. Øàðèëûã ìºíãºí ñóâàðãàíä ñóóëãàæ, õóðàë íîì õóðàí ¸ñëîë õèéæ ñ¿ìä çàëààä äàðàà íü õ¿íäýòãýí òàõèäàã áàéíà”(64,140) õýìýýæýý. Áîãä õààíû íàñ áàðñàí øàëòãààíûã ñ¿ñýãòýí ÿíç á¿ðýýð öóóðõàæ, çàðèì íü õààíòàí ¿õýýã¿é, óäàõã¿é äàõèí àìèëíà ãýõ ìýòýýð ÿðüæ, çàðèì íü ãàøóóäàí äóðñ÷ äóó, ø¿ëãýý çàëáèðàí ºðãºæ áàéæýý. Áîãä õààíûã æàí÷ õàëàõàä ò¿¿íèé øàäàð áàðàà áîëîã÷, òóõàéëáàë ªíäºð çàéñàí, ªíäºð ëàì õýìýýãäýã÷ íýãýí “Î÷èð äàð Áîãä ëàì” õýìýýõ äóóã çîõèîí, “Çàìáàãà ÿãààí öýöýã” õýìýýõ àðäûí äóóíû àÿëãóóíä îðóóëàí äóóëñàí ãýäýã. Ýíý äóóã Ãàíäàíòýã÷èëýí õèéäèéí ëàì À.Ýðäýíýáàò Õýíòèé àéì ãèéí ªíäºðõààí õîòíîî îðøèí ñóóã÷ Í.Ëõàãâàæàâààñ (1996) òýìäýãëýí, äóó õóðààãóóðò øèíãýýí àâñàí áàéíà.(65) Ýíý äóóíä: Îðîé äýýð çàëàðäàã Î÷èð äàð Áîãä ëàì ìèíü Îãìèí(66) òýíãýðò çàëàðâàà õºº õºº Îð÷ëîí õîðâîîãèéí îëîí ò¿ìýí øàâü íàð ÷èíü Îí÷îî îëîëã¿é ¿ëäýâ ¿¿ äý õº Øàðãà ìîðüòûí õºòºë äýýð øàðèëûã íü çàëàõàä Øàìáàëûí îðîí íü ãÿëàëçàíà äà õºº õºº Ñàíâààð ñàõèñàí îëîí ò¿ìýí øàâü íàð ÷èíü Øààãèí õàéëààä õîöîðëîî äîî õº Çóóí õîðèí ñ¿¿äðèéã(67) çîîãëîõ Áîãä ëàì ìèíü Çóóðäûí ëàéãààð çàëàðâàà õºº õºº Ç¿¿í ò¿ìýí øàâü íàð áèä íàð ÷èíü Çóçààí ëàéãààð ¿ëäýâ ¿¿ äýý õº Íàéìäóãààð Áîãä ëàì ìèíü áîëáîë Íàìõàéáîäëàíä(68) çàëàðâàà õºº õºº Íàéìàí ò¿ìýí øàâü íàð áèä íàð ÷èíü Ëàíæóóíû äóóãààð(69) çî÷èëëîî äîî õºº Õàéëààñòàéí ñ¿ì äýýð çàëàð÷ áàéõûí ¿åä íü Õààí Áîãä ìèíü õàéðõíàà õºº õºº 124

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Õàðàíõóéä õîöîðñîí õàð øàð øàâü íàð ÷èíü Õàðààë, òàìõèà(70) õè÷ýýåý õº Òóíãàëàã ä¿ðòýé Áîãäûãîî áîëáîë Òóóëàé æèëäýý çàëíà äàà õºº õºº Òóí÷èã ìºäõºí ñýíòèé áîëîîä ò¿øëýãèéã íü Ñýãñýð÷ òàâèàä çàëíà äàà õºº õºº Ñýëáèéã ºãñººä ñýìáýðýì ºðãºõèéí ¿åä íü Øèâðýý áîðîî íü îðëîî äîî õºº õºº Øèíýõýí òºðèéí áèä íàð ÷èíü Ñýòãýë õîëõèîä ¿ëäëýý äýý õºº(65) Ýíý äóóã Áîãä õààíû áàãà õàòàí Ãýíäýíïèë Õýíòèé íóòàãò äýëãýð¿¿ëñýí áàéõ õýìýýí ìºíººõ Í.Ëõàãâàæàâ õóó÷èëæýý. Ýíý ¿åä Áîãä ãýãýýíèé IX ä¿ðèéã òîäðóóëàõ àñóóäàë õóðöààð òàâèãäæýý. Ëàì íàð øàøíàà õàìãààëàõûí òóëä Áîãä Æýâç¿íäàìáûí õîéò ä¿ðèéã òîäðóóëàõ íü çàéëøã¿é ÷óõàë ãýæ ¿çýæ, èäýâõòýé òýìöýë ÿâóóëñàí áàéíà. Òýä ýë àñóóäëààð îëîí òîîíû óõóóëàõ õóóäàñ íîì, òîâõèìîë õýâëýõ, íèéòëýõ áóþó îëøðóóëàí òàðààæ áàéâ. Èõ Õ¿ðýýíèé öîðæ ëàì ×îéíçîí, Ðýí÷èíäîðæ íü VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûã òààëàë òºãññºíèé äàðàà “Ò¿ðãýí çàëðàõûí çàëáèðàë, ººðºº á¿òýõ õ¿ñýë”, ×îéçîí “ªíäºð ãýãýýíèé øàøíûã áàäðóóëàã÷ íîì”, “Æýâç¿íäàìáàä ìºðãºí òàõèë ¿éëäýõ íü” çýðýã çîõèîë òºâä õýëýýð áè÷èæ, íèéò ñ¿ì õèéä¿¿äýä òàðààñàí áàéíà. ×îéíçîíäîðæ 1925 îíîîñ ýõëýí äýýðõ çîõèîëóóäàà Ãýíäýíòýã÷èíëèí õèéä áîëîí òýð ¿åèéí Õàíòàéøèð óóëûí àéìãèéí Íàðàíæàðãàëàíò óóëûí õîøóó õ¿ðýý (Ìºðºí õîò), Õàí Õýíòèé óóëûí àéìãèéí Ñàí áýéñèéí õ¿ðýý çýðýã îëîí ãàçðóóäàä èëãýýñíýýñ ãàäíà íàñ íºãöñºí VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí õîéò ä¿ðèéã íýí äàðóé çàëæ, õààí øèðýýíä ñóóëãàõûã õ¿ñýí çàëáèðàõ òóõàé øàøíû òóñãàé çàí ¿éë, ìºðãºëòàõèëûí õóðàë áîëîí ø¿òýýíèéã áèé áîëãîæ, ò¿¿íèéã Ãàíäàíòýã÷èíëèí õèéäýä òîãòìîë õóðóóëäàã áîëñîí áàéíà.(71,68) IX Áîãäûí ä¿ðèéã òîäðóóëàõ óó, ¿ã¿é þó ãýäýã àñóóäàë îëîí óëñûí àíõààðëûí òºâä áàéñàí áîëîëòîé. Ãåðìàíû Ãàäààä ÿâäëûí ÿàì Áåðëèí Ìîíãîë ñóðàã÷äûã àâ÷ î÷ñîí áàãø Èøäîðæèéã óðüæ, IX Áîãäûã òîäðóóëàõ ýñýõ àñóóäëûã ñîíèðõîí ñóäàëæ áàéæýý. (72) 1924 îíû VI ñàðûí 7-íä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû II á¿ãä õóðàë “Áîãä õààí òààëàë òºãññºí ó÷èð, õóðàë ¿¿íä ýä¿ãýý àðäûí ýðõòýé óëñûí ¸ñ áîëîõ áà äà æóíòàí õýìýýõ èõ åðºíõèé äàðãûã ñîíãîõã¿é, óëñûí äýýä ýðõèéã 125

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Óëñûí Èõ Õóðëûí ä¿ðìèéí ¸ñîîð òóñ õóðàëä õàäãàëæ, õóðëûí ÷ºëºº öàãò Çàñãèéí ãàçðàà õàäãàëàõ áà Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä Óëñûí Çàñãèéã ÿâóóëàõ èõ áàÿðûã çóðãààí ñàðûí øèíèéí çóðãààíä óëñûí èõ áàÿð ëóãàà õàìòàòãàí ÿâóóëæ, îíû öàãèéã ìºíõ¿¿ ºäðººñ Ìîíãîë Óëñûí àðâàí äºðºâä¿ãýýð îí õýìýýõ õàëàõ ÿâäëûã Çàñãèéí ãàçðàà ÿâóóëàí ã¿éöýòãýõýýð òîãòîâ”(73,192) ãýæ çààæýý. Ýíý íü õýìæýýò öààçàò õààíò çàñãèéã õàëàõ, Áîãäûí IX ä¿ðèéã òîäðóóëàõã¿é áàéõ øèéäâýðèéã ãàðãàñàí õýðýã áàéëàà. 1926 îíä õóðàëäñàí ÌÀÕÍ-ûí V èõ õóðëààñ Á¿ðíýýáààòàðûí òàâüñàí Íàìûí Õÿíàí Áàéöààõ Òºâ Êîìèññûí èëòãýëèéã ñîíñîîä ãàðãàñàí òîãòîîëä: “...Æýâç¿íäàìáà õóòàãò íàð áîë ìàíàé ìîíãîëûí øàøèí òºðä îíö ãàâüÿà áàéãóóëñààð íàéìäóãààð ä¿ðä õ¿ð÷ èðýýä òóñ Ìîíãîë óëñûã õÿòàäûí äàðëàãäëààñ àíãèæðàõ óëñ áîëîõ òóëãóóð òàâèí õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ òýòãýñíèé ýöýñò îð÷ëîíãèéí ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëæ, òààëàë òºãññºí íü ìºí íàéìäóãààð ä¿ðèéí ¿åýñ õîéø äàõèæ õóâèëæ òºðºõã¿é, äàðàà Øàìáàëûí îðíîî Õàíóìàíòà ãýäýã èõ æàíæèí áîëæ òºðíº ãýñýí ò¿¿õ áóé ó÷èð Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí äàðààãèéí åñä¿ãýýð òºðëèéã çàëàõ ÿâäàëã¿é áîëîâ÷, ìàíàé áýðòýã÷èí îëîí øàâü íàð ìàõàí í¿ä, ìóíõàã îþóíààð øèéòãýæ ¿ë ÷àäàõûí òóë Äàëàé ëàìä àéëòãàí ëàâëàõ ÿâäëûã øèíý ñîíãîãäîõ Òºâ Õîðîîíîî äààëãàõààñ ãàäíà áóñàä õóâèëãààí õóòàãò íàðûã øàøèí, òºð õî¸ðûã òóñãààðëàñàí õóóëü ¸ñîîð ÿâóóëàõààð òîãòîâ”(46,174-175) ãýæ çààæýý. Ãýâ÷ ëàì íàð Áîãäûí ä¿ðèéã òîäðóóëàõ, òýð òóñìàà Ìîíãîëäîî òîäðóóëàõ îðîëäëîãî õèéæýý. ×èíãýýä Áîãä õàí óóëûí àéìãèéí Íî¸í óóëûí õîøóóíû (ýä¿ãýýãèéí Ñýëýíãý àéìãèéí Ìàíäàë ñóì) ßëáàã õýìýýõ ãàçàð ýýæòýéãýý àìüäàðäàã Ò¿äýâèéí Ëóâñàíäîðæ õýìýýõèéã òîäðóóëñàí áàéíà. Òýðáýýð íóòãèéí îëîíä íóóöõàí ø¿òýãäýæ, ìàë ìàëëàí àìüäàð÷ áàéãààä 1954 îíä åðòºíöèéí ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëæýý. VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáûã íàñ áàðñíààñ õîéø 10 æèëèéí äàðàà Ëõàñò IX Áîãäûã áàñ òîäðóóëæýý. Òýð íü ýä¿ãýý àìüä ñýð¿¿í áàéãàà Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò Æàìáàëíàìäàë-÷îéæàíöàí áîëîé. Áîãä õààí áîë ìîíãîë ò¿ìíèé äóíä õàìãèéí èõýýð õ¿íäëýãäýí çàëàãäñàí øàøèí, òºðèéí òîì ç¿òãýëòýí áàéæýý. Óëñûí íîìûí ñàíä õàäãàëàãäàæ áóé “Áîãä ãýãýýíèé äóóí îðøèáàé” õýìýýõ ãàð áè÷ìýëä: “Áóðõàí á¿ãäèéí õóðààíãóé Áîãä ëàì ÷àìäààí Áîäü õóòàã îëòëîî 126

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Áóöàë ¿ã¿é ñ¿ñãýýð Áèä á¿ãäýýð èòãýì¿é.” (74) õýìýýæýý. Áîãä õààíû óëñ òºðèéí óõààëàã ¿éë àæèëëàãààã ãàäààä åðòºíöºä ÷ õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéñàí þì. Ò¿¿íèéã 1924 îíû V ñàðûí 20-íä æàí÷ õàëàõàä äýëõèéí îëîí óëñ îðîí, õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿ä àíõààðàëäàà àâ÷ áàéâ. Ãåðìàíû Ãàäààä ÿâäëûí ÿàì Áîãä Æýâç¿íäàìáà òààëàë òºãññºíèéã òýð äàðóé ìýäñýí òºäèéã¿é, IX Áîãäûã òîäðóóëàõ àñóóäëûã îíöãîé ñîíèðõîæ áàéæýý. Òóñ ÿàì Ãåðìàíä ìîíãîë ñóðàã÷äûã àâ÷ î÷ñîí áàãø Èøäîðæèéã óðüæ, VIII Áîãäûí õîé÷èéí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààã äàõèí ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýñýí çºâëºìæ ñàíóóëãà ºã÷ áàéæýý.(75,231) Ò¿¿í÷ëýí îðîí íóòãèéí “Weser Zeitung” ñîíèíû 1925 îíû íýãýí äóãààðò: “Áîãä õààí áîë ìàø èõ õàøèð, ÷àäàìãàé óëñ òºð÷ áàéñàí” (76) ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Ãàäààäûí ñóäëàà÷èä ÷ òóóðâèë á¿òýýëäýý Áîãä õààíûã óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèéõ íü õóâüä ºíäºð ¿íýëæ áàéíà. Ãåðìàíû íýðò ýðäýìòýí Â.Õàéññèã: “VIII Æýâç¿íäàìáà õóòàãò áîë ìîíãîë õ¿íèé ãàðààð õ¿ì¿¿æèæ, õ¿íèé çýðýãò õ¿ð÷, ìîíãîë ÿçãóóðòàíòàé àäèë ñýòãýäýã áîëîâ. Óëñ òºðèéã íýâòýðõèé áîäîëõèéëäýã õ¿í áàéëàà... Õàëõ ìîíãîëûí ºðãºí îëîí ò¿ìýíä àâ÷ õýëáýë òóñãààð òîãòíîëûí òýìöëèéí áýëãý òýìäýã áàéñàí þì”.(77, 221, 226) ãýæýý. Îðîñûí ýðäýìòýí Å.À.Áåëîâ: “...VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò óëñ òºðèéí áîëîí òºðèéí ÷àäâàðëàã ç¿òãýëòýí áàéñàí”(78, 54) ãýæ ¿íýëñýí áàéíà. Åð íü VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáûí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã ýåðýã, ñºðºã ÿíç á¿ðýýð ¿íýëæ èðæýý. Õóó÷èí òîãòîëöîîíä Áîãä ãýãýýíèéã àíãè÷ áàéð ñóóðèéí ¿¿äíýýñ “Ñîõîð Áîãä”, “õàðãèñ” ãýõ ìýòýýð òóéëøðóóëàí ñºðãººð ¿íýëæ áàéñàí áîë ýä¿ãýý ¿åä á¿ð ýåðýã òèéø íü áàñ òóéëøðóóëàõ áîëîâ. Äîêòîð(Sc.D) Î.Áàòñàéõàí: “Áîãä õààí áîë ìîíãîë÷óóäûí øàøíû òýðã¿¿í, 1911 îíîîñ òºð, øàøíûã õîñëîí áàðüñàí ýãýëã¿é íýãýí óäèðäàã÷, ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ýöýã”, “...1911 îíîîñ ºìíºõ ¿åä Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò íü Ìîíãîë ¿íäýñòíèé øàøíû äýýä ø¿òýýí áîëæ ÷àäñàí áîë 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí äàðàà Ìîíãîë÷óóäûí øàøíû òºäèéã¿é òºðèéí óäèðäàã÷, ýçýí õààí æèíõýíý óòãààðàà áîëæýý. Òýð áîë ìîíãîë÷óóäàä äàõèí ñýðãýëò ºãñºí ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ýöýã íü ìºí áèëýý” (79,310) ãýæýý. Èéíõ¿¿ VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà áîë: 1. Æàâçàíäàðäàðíàòûí õóâèëãààíû õîéò ä¿ð áîëæ òîäîð÷, õàð íÿëõààñàà 127

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ìîíãîëä èðæ àìüäðàí, õýë, àõóé, ñî¸ëîîðîî ìîíãîëæñîí íîìûí èõ õóòàãò áàéñàí. 2. Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûã îðîéëîí ìàíëàéëàã÷äûí íýã áàéæ, Ìîíãîëûí áóðõíû øàøíû òýðã¿¿íèé õóâüä ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí îþóí ñàíààíû óäèðäàã÷ áîëñîí, 3. Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýìýãö, õààí øèðýýíä ñóóæ, øàøèí, òºðèéã õîñîëñîí õýìæýýã¿é ýðõò õààí áîëîí ºðãºìæëºãäñºí, 4. Àéñóé öàãèéí ºíãº òºðõèéã ìýäýð÷, ¯íäñýí õóóëüòàé õààíò çàñàã ðóó àëõàì àëõìààð äºõºõ õîë÷, ãîë÷ áîäëîãî áàðèìòàëñàí, 5. 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí äàðàà Õýìæýýò ýðõ õààíààð ºðãºìæëºãäñºí, ¿íäýñíèé çàâøèë, ýâ íýãäëèéí áýëãý òýìäýã áîëæ, òýðõ¿¿ ò¿¿õýí ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõýä áèëýã îþóí, áèå ñýòãýëýý ÷èãëýýæ áàéñàí. Óëñ îðíûõîî äîòîð òºäèéã¿é, îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ðòýë õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí Ìîíãîë òºðèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí áàéæýý.

Ýøëýë ç¿¿ëò 1. Ðèìá¿¿÷-Ýðäýíý ãýñýí óòãàòàé ñàíñêðèò ¿ã 2. Àðõèâ Âíåøíåé ïîëèòèêè Ðîññèéñêîé èìïåðèè Ô.Êèòàñêèé ñòîë 143, Îïèñü 491, ä.575, ñ.58 3. Àðõèâ Âíåøíåé ïîëèòèêè Ðîññèéñêîé èìïåðèè Ô.Êèòàñêèé ñòîë 143, Îïèñü 491, ä.575, ñ.78 4. Æýâç¿íäàìáà õóòàãò áîë õàðèí òàâàí çóóíû òýðòýýõ áóðõàí áàãøèéí òàâàí çóóí øàâèéí íýã ãýäýã. Òýðáýýð åðòºíöºä äàõèí òîäîðñíîîñ õîéø 23 óäàà õóâèëæýý. Ò¿¿íèé 10 íü Ýíýòõýãò, 15 íü Òºâºäºä, õî¸ð íü Ìîíãîëä òîäîð÷ýý. Òîäðîã÷äûí çóðãàà íü áàãà áàë÷ðààñàà Ìîíãîëä àæ òºðæ áàéâ. 5. Äýýðõèéí óã ýõ. Óëñûí íîìûí ñàí ãàð áè÷ìýë 6. Ë.Æàìñðàí. Ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí (1911-1913) 7. Ã.Æàìñðàíæàâ. VIII Áîãä õààí. Õààäûí ñàí. ÓÁ. 1998 8. ÌÓ¯ÒÀ. ôì-9, Ä-1, ÕÍ-2904 9. ÌÓ¯ÒÀ. ôì-9, Ä-1, ÕÍ-2905 10. Æ.Äàìäèí. Ìîíãîë áºõ (Ãóðàâäàõü óäààãèéí õýâëýë) ÓÁ. 2002 11. Ã¿ðòýì-Áóääûí øàøíû òàðíèéí õºëãºíèé ÿìàð íýãýí ñàõèóñàí ×îéæèíã (“íîìîîð òýòãýõ ñàõèóñ” ãýñýí óòãàòàé òºâºä ¿ã) áèåäýý îðøóóëæ, èë äàëäûã àéëòãàõûã îðîëäîã÷ òóñãàé áýëòãýãäñýí õ¿íèéã ã¿ðòýì ãýäýã. Áººãèéí øàøèí 128

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

12. 13.

14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

áóþó àðäûí õîîðîí äàõü øàøíû ø¿òëýãòýíä íýð îíäîîãîîñ áèø èéì õ¿ì¿¿ñ áàñ îëîí áàéäàã. Ã¿ðòýì áóóõ-Ã¿ðòýì áóóäàã õ¿í “áóóõ” ¿ã¿é öàãòàà æèðèéí õ¿íýýñ îíäîî áàéäàëòàé áàéäàãã¿é. Òºëãº áýëãý ¿ç¿¿ëýã÷ ò¿¿íèéã çàëæ “áóóëãàìàãö” ñàÿ “ýðäýì” ¿ç¿¿ëýõ áîëíî. Ñ¿ì õèéä äýýð ã¿ðòýìèéã òîãòîîëòîé ºäðºº çàëæ áóóëãàäàã. Ò¿¿í÷ëýí óã àñóóäàëòàé õîëáîîòîé “×îéæèíãèéí ñ¿ð” õýìýýõ îéëãîëòûã òîâ÷ òàéëáàðëàÿ. Ýë ¸ñëîëûã Áîãäûí õ¿ðýýíä ºâëèéí àäàã ñàðûí 29íä øàøèí, òºðèéã áýõæ¿¿ëýõ, ãàäíû àä çýòãýð, äàéñíûã äàðàõ, øàøíûã àðèóíààð ìàíäóóëàõ çîðèëãîîð õèéäýã áàéæýý. Óã ¸ñëîëûã ¿éëäýõäýý Áàëæèí õîõèìîé òîëãîéòîé òàâãàí äýýð íýëýýä ºíäºð áàëèí õèéäýã. Áàëèíã õèéõäýý õàìãèéí äýýä òàëä íü ×îéæèí áóðõíûã çàëæ, õîõèìîé òîëãîé, 16 õèãýýñòýé ñóì çýðãèéã áàéðëóóëíà. Ìºí îðîéí õýñýãò ìîäîîð ä¿ðñýëñýí õî¸ð ãàëûí ä¿ðñ òàâèíà. Áàëèíã áýëýí áîëñíû äàðàà ìîäîí îâîîõîé øèäíý. Ýíý ¿åä ìàø èõ ä¿ðýëçñýí ãàë ãàðàõ áºãººä òýð ¿åä öàõèóð áóó òàâèíà. (Ã¿ðòýì, ã¿ðòýì áóóõ ãýñýí òàéëáàðûã ºâºð Ìîíãîëûí Ñîäáèëýãèéí íàéðóóëàí çîõèîñîí “Øàøíû òîëü” õýìýýõ /ªâºð Ìîíãîëûí ñóðãàí õ¿ì¿¿æëèéí õýâëýëèéí õîðîî, 1996 îí/ á¿òýýëýýñ áàãà ñàãà íýìýëò òàéëáàð õèéæ èø òàòàâ) Îëíîî ºðãºìæëºãäñºí çàëóó æàíæèí. ÓÁ. 2009 Õàëõ äºðâºí àéìàãò á¿ãäýýð òàõèãäñàí øàøíûã ìàíäóóëàõ àìüòíûã æàðãóóëàã÷ Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí íîìûí ýõ áà ýëäýâ ãàâüÿà ç¿òãýë îëîí ç¿éëèéí æèøèã çàðëèãèéã ç¿éë äàðààëàí òýìäýãëýñýí íü (Õàëõ äºðâºí àéìàãò Á¿ãäýýð òàõèãäñàí Áîãä Æýâç¿íäàìáûí íàìòàð, ¯íäýñíèé õýâëýëèéí õîðîî), Áýýæèí. 2006 Ö.Äàìäèíñ¿ðýí. Á¿ðýí çîõèîë. Äýä áîòü. ÓÁ. 1998 Ä.Ñ¿ðýíæàâ. Áè÷ãèéí ç¿éëèéí ìèíü óòãà ñàíàà Ìîíãîë Óëñûí ñàíõ¿¿ä äàðàà áîëîõã¿é. ÓÁ. 2010 ÌÓ¯À. Ôà-1, Ä-1, ÕÍ-5963 ÀÂÏÐÈ. Ô-161, ÑÏÁ. Ãëàâíûé àðõèâ 1-9, îï. 8. ä.15. ë 39.îá-40îá Î.Áàòñàéõàí. Áîãä õààí á¿ð 1900 îíä Îðîñûí öàãààí õààíä õàíäàæ áàéæýý. “ªíººäºð” ñîíèí. 1998.V.22 Ñ.Áàäàð÷, Í.Äóãàðñ¿ðýí. Áîãä õààíû àìüäðàëûí îí äàðààëëûí òîâ÷îîí, Õààäûí ñàí. ÓÁ. 2000 Ýðäýìòýí Ñ.È÷èííîðîâ 1973 îíä Ë.Äýì÷èãèéí äóðäàòãàëûã áè÷èæ àâ÷ õàäãàëæýý. ×ýíü ×óíèçó. Âàé ìýí öçèíü Øè. (Ãàäààä Ìîíãîëûí îéð ¿åèéí ò¿¿õ) Øàíõàé, 1923 (Ïðîô. Ë.Æàìñðàíãèéí îð÷óóëãààð àâàâ) Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýë. Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë. (1900-1914), ÓÁ. 1982 U.B.Barkmann. Geschichte der Mongolei. Bonn.1999 129

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

24. Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã. ÓÁ. 1995 25. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. 3 áîòü. Äýä äýâòýð (1604-1917) ÓÁ. 1995 26. Thomaz E.Ewing. Between the Hammar and the Anvil. Chinese and Russian policies in Outer Mongolia 1911-1921. 1980 27. Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èã. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð îí. ¹53 28. Þ.ß.Êîðîñòîâåö. Îò ×èíãèñ õàíà äî Ñîâåòñêîé Ðåñïóáëèêó (Êðàòêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè ñ îñîáûì ó÷åòîì íîâåéøåãî âðåìåíè) ÓÁ. 2004 29. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë, îþóí ñàíààíû èõ óäèðäàã÷ VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò (Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë). ÓÁ. 2009 30. Æ.Áîëäáààòàð, Ý.Æèãìýääîðæ VII Áîãäûí àéëäñàí “Àÿà ãàéõàìøèã” õýìýýõ ë¿íäýí ñóðãààëûí ãóðâàí õóâèëáàðûí òóõàé. ÌÓÈÑ. Ò¿¿õ III. ÓÁ. 2004 31. Ãóðàâäóãààð õóâèëáàðààñ ýøëýâ 32. Ýíý ºã¿¿ëáýð õî¸ðäóãààð õóâèëáàðò áóé 33. “Ò¿¿õ-Áàðèìò” (öóâðàë ¹1). ÓÁ. 1994.5 ñàð, 14-ð òàë 34. “Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýë”, Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë (1900-1911) ÓÁ. 1982, 239-ð òàë 35. Áàòòºð Æ. ÕÕ çóóíû Ìîíãîë-Ñîëîíãîñûí õàðèëöàà. Òýðã¿¿í äýâòýð (1910-1930ààä îí). ÓÁ. 2000, 177-ð òàë 36. ÃÀÐÔ (Áûâøèé ÖÃÀÎÐ) ô.200-ä. 479.Ë.47 37. 1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä (1917-1921). ÓÁ. 1957 38. ÌÓ¯À. ÔÀ-4, ÕÍ-621.íöã.6 39. Ë.Æàìñðàí. Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí ñýðãýëò. ÓÁ. 1987 40. ÌÓ¯ÒÀ.ÔÀ-6, Ä-1, ÕÍ-51 41. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ àðõèâ. Ô-26, Ò-1, ÕÍ-63 42. ÌÓ¯ÒÀ. Õýâò ¸ñíû òýðã¿¿í îíä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí øàâü íàð, õ¿ðýý õèéä, õóòàãò, õóâèëãààäàä àëáà îíîãäóóëñàí ýõ äàíñíû õàâñàðãà, ýõ áè÷ìýë. 43. ÌÓ¯ÒÀ. Ô-4, Ä-17, ÕÍ-5 44. Ñ.Ï¿ðýâæàâ. Ìîíãîë äàõü øàøíû õóðààíãóé ò¿¿õ. ÓÁ. 1978 45. ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýí çàìíàë. ÓÁ. 1995 (Äàì ýø òàòàâ) 46. ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä, (1920-1940 îí), Íýãä¿ãýýð äýâòýð, ÓÁ. 1966 47. Ä.Ñ¿õáààòàð. Áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ. 1983 48. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ (Íýìæ çàñâàðëàñàí III äàõü õýâëýë), ÓÁ. 1984 49. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. III áîòü (Íýí øèíý ¿å), ÓÁ. 1969 50. ÌÀÕÍ-ûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ. 1967 130

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

51. Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëûí 50 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ÷óóëãàíû ìàòåðèàë. ÓÁ.1972 52. Õ.×îéáàëñàí, Ä.Ëîñîë, Ã.Äýìèä. Ìîíãîë àðäûí ¿íäýñíèé õóâüñãàë àíõ ¿¿ñýæ áàéãóóëàãäñàí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ. 1979 53. Á.Øèðýíäýâ. Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëûí ò¿¿õ. ÓÁ. 1909 54. Æ.Ñàìáóó. Øàøèí áà ëàì íàðûí àñóóäàë. ÓÁ. 1961 55. Áîãä õààíû àìüäðàëûí îí äàðààëëûí òîâ÷îî. ÓÁ. 2000 îí 56. ÕÁÍÃÓ-ûí Áóíäåñàðõèâ. R92081/2359 57. ÌÓ¯ÒÀ. Ô-1, Ä-1, ÕÍ-16 58. Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë (Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë) ÓÁ. 1996 59. ÌÀÕÍ-ûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ. Ô-4, Ä-1, ÕÍ-117 60. 1920 îíû ìýäýýãýýð Áîãäûí îðäíû äýðãýä áàðàà áîëîõ, îëîí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ áà ãàçðûí æàñààëàí óÿõ ìîðü 7000 ãàðóé áàéæýý. 61. Áîãäûí ë¿íäýí (Ýìõòãýñýí Í.Äóãàðñ¿ðýí, Ã.Æàìñðàíæàâ), ÓÁ. 2010 62. ÕÁÍÃÓ-ûí Áóíäåñàðõèâ R 92081/2359 63. “Àðäûí ýðõ” ñîíèí. Íÿì ãàðèã (Àìðàëò ÷ºëºº öàãèéí ñîíèí), 1997.II.9, ¹6(153) 64. Ìîíãîëûí òóõàé ÁÕÊ(á)Í-ûí áàðèìò áè÷èãò (1920-1982) Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë. ÓÁ. 2002 65. “Òàâàí óõààí” ñîíèí. 2000 îí. I, II ñàð, ¹01,02(30,31) 66. Îãìèí:-ßçãóóð ¿íäýñíèé èõ áàãø íàð òºðºë àðèëæñàíû õîéíî çàëàðäàã áóðõíû îðîí áºãººä ýíý îðíîîñ òºðºë õóâèëæ çàìáóó òèâä àìüòíû òóñûí òóëä ìîðèëäîã ãýäýã. 67. Çóóí õîðèí ñ¿¿äðèéã:-VIII Áîãä óäàà äàðàà ãàðãàñàí ë¿íäýí çàðëèãòàà ººðèéí áèåèéã 120 íàñ íàñàëíà ãýæ àéëäñàí áàéäàã. Ýíý íü íóóö òàðíèéí ¸ñîíä îðøèæ àìüòíû òóñ ¿éëäýõèéã õýëñýí áàéíà. 68. Íàìõàéáîäëàí:-Çàìáóó òèâèéí ºìíº ç¿ãò îðøèõ Äàðü ýõ áîëîí Æàíðàéñèã áóðõíû îðøäîã àðèóí îðíû íýð 69. Ëàíæóóíû äóó:-Áîãäûí ¿åä áàéñàí øàäàð öýðãèéí çýâñýãëýëä ëàíæóó ãýæ íýðëýãäñýí âèíòîâ áóó áàéæýý. Ýíý áóóãààð îðøóóëãûí ¿åä ¸ñëîëûí áóóäëàãà õèéñýí þì áîëîâ óó. 70. Õàðààë, òàìõèà õè÷ýýâ: VIII Áîãä ººðèéí íèéò øàâü íàðòàà ¸ñ ñóðòàõóóíû ñóðãààë àéëäâàð àéëäñàí íü Áîãäûí ë¿íäýí ãýæ àëäàðøñàí áàéäàã. Óã ë¿íäýíä “Òà íàðûí òàòñàí òàìõèíû ÷èíü óòàà îãòîðãóéí íàðûã á¿ðõýæ, óóñàí àðõè ÷èíü ìºðºí ãîë áîëîí óðñàæ áàéíà” ãýæ ãàðäàã. 71. Ñ.Ï¿ðýâæàâ, Ä.Äàøæàìö. ÁÍÌÀÓ-ä ñ¿ì õèéä, ëàì íàðûí àñóóäëûã øèéäâýðëýñýí íü. (1921-1940), ÓÁ. 1965 131

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79.

ÕÁÍÃÓ-ûí Áóíäåñàðõèâ. R92081/2361 ÌÀÕÍ-ûí òîãòîîë, øèéäâýð, áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ. 1982 Áîãä ãýãýýíèé äóóí îðøèáàé (Ãàð áè÷ìýë) Óëñûí íîìûí ñàí. ÕÁÍÃÓ-ûí Áóíäåñàðõèâ. R92081/2359 ÕÁÍÃÓ-ûí Áóíäåñàðõèâ. R9208/2361 “Weser Zeitung” ñîíèí. 1925.V.29, ¹162 Å.À.Áåëîâ. Ðîññèÿ è Ìîíãîëèÿ (1911-1919), Ì. 1999 Î.Áàòñàéõàí. Ìîíãîëûí ñ¿¿ë÷èéí ýçýí õààí VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà. Ñóäàëãààíû á¿òýýë. ÓÁ. 2008

132

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

III. Á¯ËÝÃ ÝÐÄÝÍÝ ÄÀÉ×ÈÍ ÕÎØÎÉ ×ÈÍ ÂÀÍ ÌÈÍÆÈÄÄÎÐÆÈÉÍ ÕÀÍÄÄÎÐÆ 1. Óãñàà ãàðâàë, óäàì “¯íäñýý ¿ë ìýäýõ íü àäãóóñ áóþó. Òàéæ áºãººä ºâºã þóãààí ¿ë ìýäýõ íü ìàë áóþó. Í¿ä áóé áºãººä ò¿¿õ þóãàà ¿ë ¿çýõ íü ñîõîð íîìèí áóþó. Ìýäýëòýé áºãººä ÿçãóóð þóãàà óë ìýäýõ íü ìóíõàã ãàõàé áóþó “ Ìîíãîëûí èõ áè÷ãèéí õ¿í Âàí÷èíáàëûí Èíæèíàøè Óäàì óãñààãàà ýðõýìëýõ íü àëèâàà àðä ò¿ìíèé æàì ¸ñ. Ãýõäýý áèäíèé ìîíãîë÷óóä íýí ýðòíýýñ ¿íäýñ ÿçãóóðàà ñàéòàð ìýäýæ, ò¿¿íèéãýý ¿ð óäàìäàà ºâë¿¿ëýí äàìæóóëæ, ºòãºñ ºâãºä, ýõ çàõàà õ¿íäýòãýí ýðõýìëýæ èðñýí, ýíý òóõàéä áóñäààñ èë¿¿ ñî¸ëòîé àðä ò¿ìýí. Ïåðñèéí íýðò ò¿¿õ÷ Ðàøèä-Àääèí: “Ìîíãîë àéìãóóä óäàì óãñààãàà ñàéí ìýääýã áàéæýý. Ó÷èð íü ìîíãîë÷óóä ºâºã äýýäñèéíõýý óãñàà óäìûã íàðèéí ÷àíä ñàõèí áàðèìòàëæ, òºðñºí õ¿¿õýä áîëãîíîî óäàì óãñààòàé íü òàíèëöóóëæ ñóðãàäàã çàíøèëòàé áàéæýý. Ýíý ó÷ðààñ ÷ òýäíèé äóíä óäàì óãñààãàà ìýäýæ ÿâäàã àðàáóóäûã îðîëöóóëàõã¿é áîë ìîíãîë÷óóäààñ ººð íýã ÷ àéìàã óëñ èéì çàíøèëòàé áàéãààã¿é þì” ãýæ “Ñóäðûí ÷óóëãàí”-äàà òýìäýãëýæýý. Ìîíãîë íóòàãò òºð óëñ ¿¿ñ÷, óëñ òºðèéí á¿ëýãëýëä õóâààãäàõ ¿åä ÷ ÿçãóóð óãñàà, óäàì ãàðâàëûí õ¿÷èí ç¿éë øèéäâýðëýõ íºëººòýé áàéñíûã ò¿¿õ öàäèã ãýð÷èëíý. ßëàíãóÿà “Àëòàí óðãèéíõàí” õýìýýõ õèàä áîðæèãîí áóþó öàãààí ÿñíûõíû ¿ëýìæ ýðõýìëýí äýýäëýõ çàð÷èì íü ÿçãóóð óãñààãàà ãýõ ¿çýë óõàë, ¿ð óäìàà àâ÷ ¿ëäýõ ÷àíä áàðèìòëàë áàéâ. Ìîíãîëûí íî¸ä ÿçãóóðòíóóä òºäèéã¿é, ýãýë æèðèéí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ÷ óäàì óãñààãàà ¿ë ìýäýõèéã æèãøèí “óãàà ìýäýõã¿é õ¿í, óñàà ìýäýõã¿é ìàë” õýìýýí ãàñëàí øîãøèðíî. Èéì ÷ ó÷ðààñ ìîíãîë÷óóä, íýí ÿëàíãóÿà íî¸ä ÿçãóóðòíóóä óãèéí áè÷èã õºòºëæ, óäàì óãñààãàà õîé÷ ¿åäýý äàìæóóëæ èðñýí ñàéõàí óëàìæëàëòàé. Ìîëõè áè Õàëõûí èõ Õàíä ÷èí âàíãèéí òóõàé ºðãºí îëîíä ìýä¿¿ëýõ ÷èí ñýòãýë ºâºðëºí, þóíû ò¿ð¿¿íä ò¿¿íèé óã óäìûã ìóõàðëàõ ñàíààòàé òýðòýýõ 1971 îíä Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû íî¸íû òàõèë÷ ÿâñàí È.Äàðæàà ãýëýí ãóàéòàé óóëçàæ õóó÷èëñàí á¿ëãýý. Òýðáýýð: “Æàìáàëäîðæ íî¸íû (×èí âàí Õàíääîðæèéí çàëãàìæèëñàí õ¿¿ íü Æ.Á) óíòäàã îðíû äýýä òàëä íýëýýä õóó÷íû ýä áîëîëòîé ãî¸ìñîã çàíäàí ø¿¿ãýý áàéäàã áàéâ. Ýë ø¿¿ãýýíä ìàíàé íî¸íû ýöýã ºâãºäººñ 133

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

óëàìæëàí èðñýí îëîí ¿åèéí ãàð áè÷ìýë ò¿¿õ õàäãàëàãäàæ áàéæýý. Íî¸äûí óã ýõèéã òýìäýãëýñýí òîðãîí áàðèíòàãòàé àðâààä áîòü òýð íàíäèí ñóäðûã “Ìóòðûí áè÷èã” õýìýýíý. Ó÷èð íü ò¿¿íèéã óã õîøóóíû åñºí ¿åèéí íî¸í ººðñäèéí ãàðààð õºòºëæ èðñýí àæ. “Ìóòðûí áè÷èã”-ò òóõàéí çàñàã íî¸íû ¿åä òóñ õîøóó íóòàãò áîëñîí îíöãîé ¿éë ÿâäàë, òóõàéëáàë: òºðèéí õóóëü öààç, ¸ñ æóðìûí õýðõýí äàãàæ ìºðäºæ áàéñàí áàéäàë, àðä îëíû àæ òºðºë, àëáà ãóâ÷óóð, õ¿í, ìàëûí ºâ÷èí òàõàë, áàéãàëèéí ýëäýâ ñîíèí ¿çýãäýë, õàíà ñàéò òºðèéí ò¿øìýë, óõààí òºãñ ýðäýìòýí ìýðãýä, áÿð ÷àäàë, óðàí ìýõòýé, àëäàðò áºõ÷¿¿ä, øèëèéí ñàéí ýðñèéí òóõàé çýðýã îëîí ç¿éëèéã òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí áàéñàí þì ãýíýëýý. Íýãýí Çàñãèéí ¿å ºíãºð÷ äàðààõ Çàñàã íî¸í çàëãàìæëàí ñóóæ, çýðýã øàðñíû äàðàà óã ø¿¿ãýýã õîøóóíû èòãýìæëýãäñýí òóñëàã÷ ò¿øìýë íýýæ, çºâõºí øèíý íî¸íä ãàíöààðàíä íü “Ìóòðûí áè÷èã”-èéã ýõíýýñ íü õýä õîíîã ¿ðãýëæë¿¿ëýí óíøèæ ºãäºã ¸ñòîé áàéæýý. Õààÿà äýýäýñò íî¸äûí óã ãàðëûã òîëèëóóëàõ õýðýã ãàðâààñ ãàíö íýã óäàà óã ñóäàðò ñàëõè îðóóëíà. Åñ äýõ óäàà çàëãàìæèëñàí Õàíä âàíãèéí õ¿¿ Æàìáàëäîðæèéã çýðýã øàðñíû äàðàà õîøóóíû òóñëàã÷ ò¿øìýëèéí áèå ÷èëýýðõ¿¿ áàéñíû ó÷èð Äàãâà ìýýðýí äýýðõ áè÷ãèéã óíøèæ, ¸ñ æóðìûã ã¿éöýýñýí ãýäýã. Èéìýýñ ÷ ò¿¿íýýñ ñîíññîíîî ë ÿðèëàà äàà” ãýæ áèëýý. Èíãýæ “Ìóòðûí áè÷èã” õºòºëæ áàéñàí íü “Îâãîî ìýäýõã¿é áîë îéä òºõººðñºí ñàðàâ÷òàé àäèë” õýìýýí ¿çýæ èðñýí ýðòíèé ñî¸ëò Ìîíãîë ò¿ìíèé ìèíü áóÿí õèøãèéí õàÿëãà áàéëàà. Õàðàìñàëòàé íü “Ìóòðûí áè÷èã” áèäíèé ãàðò óëàìæëàãäàí èðñýíã¿é. Áîäâîîñ, ç¿¿íèé áàëìàä ÿâäàë, “õýò” õóâüñãàë÷äûí ãàðò ¿ðýãäýý áóé çàà. “Ìóòðûí áè÷èã”-èéí óòãûã òàéëàí, ìóóòóó öààñûã íü ¿íýðëýí íàéòààõ õóâü òîõèîãîîã¿é ÷ ãýñýí ò¿¿íèé çàõ çóõààñ àðõèâûí ñàí õºìðºãò õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áàðèìò ñýëò, Èøäîðæèéí Äàðæàà ãýëýí ìýòèéí ò¿¿õèéí àìüä ãýð÷ýýñ ñîíññîí äóóëñíàà ÷àäàí ÿäàí ýâë¿¿ëæ ä¿ãíýí, Õàíä ÷èí âàíãèéí óäàì ãàðëûí òóõàé óíøèã÷ Òàíàà òîâ÷ áîëîâ÷ îéëãîëò ºãºõèéã ìºõºñ áè÷ýý÷ áè õè÷ýýíã¿éëýí áèéð áýõñèéã íèéë¿¿ëâýé. Àÿà, òºðºëõ Ìîíãîëûí ìèíü òýíãýð ÿçãóóðò óäàì ìèíó! ×èí âàí Õàíääîðæ ¿å çàëãàìæèëñàí ñóðâàëæèò ÿçãóóðòàí, áîðæèãîí îâîã, õèàä ÿñíû õ¿í. Ò¿¿õèéí áàðèìò ñýëò ñºõºí (1) ¿çâýýñ: Õàíääîðæèéí ºâºã äýýäýñ íü Áàòìºíõ äàÿí õààíû (1466-1504) îòãîí õ¿¿ Ãýðñýíç Æàëàéð õóíòàéæ àæýý. Õóíòàéæèéí ãóòãààð õºâã¿¿í íü Îíîõóé ¿éçýí íî¸í, ò¿¿íèé óóãàí õ¿¿ íü Î÷èð Àáàòàé ñàéí õàí þì. Àáàòàé ñàéí õàíû õî¸ðäóãààð õºâã¿¿í Ýðýýõýé ìýðãýí, Ýðýýõýé ìýðãýíèé ãóòãààð õ¿¿ Äîðæ ä¿¿ðýã÷, Äîðæ ä¿¿ðýã÷èéí õ¿¿ Äýñâðýë òàéæ, ò¿¿íèé õ¿¿ ×èì÷¿ãíàìæèë /×îéì÷èãíàìæèë/ áîëîé. 134

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

1691 îíä Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó Ò¿øýýò õàíû õîøóóíààñ òàñðàí ñàëæ, ×èì÷¿ãíàìæèëûí ºì÷ áîëæýý. Ýíý òóõàé íóòãèéí õºõ ºâãºäººñ íýãýí ñîíèðõîëòîé äîìîã ñîíññîíîî òîëèëóóëúÿ. ×èì÷¿ãíàìæèë íü òîäîðõîé áóñ øàëòãààíààð ýõòýéãýý õàìò ãàäóóðõàãäàí, ýöýã Ò¿øýýò õàíààñ õîë, òóõàéëáàë, Ýã, Ñýëýíãèéí áýë÷èð õàâü íóòàãò ºñ÷ýý. ×èì÷¿ãíàìæèë ýðýëõýã çîðèãòîé, óõààí òàëáèó áîëîí ºñ÷ òîðíèí, ºâºã, ýöýã õàíäàà ¸ñ òºðòýé çîëãîí, áàðààëõàõàä Ò¿øýýò õàí áàíòàæ: -Ìóó õ¿íèé ÿâóóëãààð ÷àìàéã õàòàí ýõòýé ÷èíü õººæ ÿâóóëñàíäàà ãýìøèâ÷ áàðøã¿é. ×è Ò¿øýýò õàíû íóòãààñ äóðààðàà øèëæ ñîíãîí ýçýìøèãò¿í ãýñýí çàðëèã áóóëãàæýý. ×èì÷¿ãíàìæèë òºäèéëºí áîäîëõèéëñýíã¿é: -Õàí ýöýã ñî¸ðõâîë Ñýëýíãý, Îðõîí, Òóóë ãóðâàí ãîë óðñàí ºíãºðºõ àé ñàâ íóòãèéã àâúÿ äàà ãýâ. Ò¿øýýò õàí: -×è ìèíèé ýçýìøèë ºðãºí óóäàì íóòãààñ õàìãèéí ¿çýñãýëýí òºãºëäºð, ¿ðæèë øèìòýé, õàíãàé, òàë õýýð õîñîëñîí õýñãèéã àâàõ õóâüòàé áàéæýý ãýæ õýëýýä õîøóó íóòàã òàñäàí ºãñºí ãýäýã. Èéìýýñ ÷ òýð öàãààñ õîéø òóñ õîøóóíä íèéòèéã õàìðàí íýðâýñýí çóä òóðõàí, ãàí ãà÷èã òóí õîâîð òîõèîëäîæ áàéñàí àæ. Õîøóó Çàñàã ×èì÷¿ãíàìæèë íóòàã îðíîî òºâõí¿¿ëýõ òàëààð õ¿÷èí ç¿òãýë ãàðãàõûí çýðýãöýý òýð ¿åèéí Õàëõûí íî¸äûí íýãýí àäèëààð Õàëõ, Îéðàäûí äàéí ñàìóóíä òàòàãäàí îðñîí áàéíà. Ìàíæ ÷èí óëñûí Ýíõ àìãàëàí õààíû ¿åýñ ×èì÷¿ãíàìæèë 1692 îíä óëñàä òóñëàã÷ ã¿í, 1723 îíä çàñàã òºðèéí áýéë áîëæýý. ×èì÷¿ãíàìæèëûí ¿åä õîøóóíû (Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó) òºâ-Ëèãøèääîíãîéëîí õ¿ðýý ãóðâàí ãîëûí áýë÷èðò (Áàðóóí, À÷óóò, Ç¿¿í ò¿ð¿¿) òàòàí ñóóðüøèæ, îëîí äàöàí, ñ¿ì¿¿äèéã áàðüæ áîñãîæ ýçýìøæýý. Òóõàéëáàë, Äàøïýëæàéëèí àéìàã (1683 îí), Äàøè÷îéíõîðëîí áóþó Öîã÷èí õóðàë (1685), Ñàìäàí-×îéëèí (1698 îí), Ïóíöàãäîíîëèí (1709 îí), Äàø÷îéëèí (1721 îí) àéìàã òóñ òóñ áàéãóóëàãäæýý. 1730 îíä ×èì÷¿ãíàìæèë ººðèéí õîøóóíààñ òºðñºí ä¿¿ Ïóíöàãðàâäàí õàðüÿàò íàðûã íü òàñëàí ºãñíººð Æîíîí ã¿íèé õîøóó áèé áîëæýý. 1732 îíä õîøóó íî¸í áýéë ×èì÷¿ãíàìæèë Áàðóóí Ìîíãîëòîé õèéñýí òóëàëäààíä áèå ýöýñëýâ. Àíõ óäàà çàëãàìæèëñàí íü Öýíã¿íæàâ. ×èì÷¿ãíàìæèëûí õºâã¿¿í. Òýðáýýð Ìàíæèéí íàéðàëò òºâèéí 11 ä¿ãýýð îíä (1733 îí) îíä Çàñàã òºðèéí áýéë çàëãàìæèëæýý. Ìºí îíä Öýíã¿íæàâ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí òóñëàã÷ æàíæíû õýáýé áîëæ, ãóðâàí í¿äíèé òîãîñûí îòãîîð øàãíóóëàâ. Óëìààð 135

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òýíãýðèéã òýòãýñíèé ãóðàâäóãààð îíä (1738 îí) ò¿¿íèéã çàñàã òºðèéí æ¿í âàí áîëãîæ, òóñëàã÷ æàíæèí òàâüæýý. Öýíã¿íæàâ àéìãèéí òóñëàã÷ æàíæèí õýáýé, òóñëàã÷ æàíæíû àëáà õàøèõäàà àéìãèéí öýðãèéí á¿õ õýðãèéã ýðõëýõýýñ ãàäíà ºðòºº õàðóóëûí ºðõ, öýðãèéí àñóóäëûã ÷óóëãàíû äàðãûí íýã àäèë õàìààð÷ áàéâ. Öýðýã ýðèéí á¿ðòãýëèéã ãóðâàí æèëä íýã óäàà òîãòìîë ÿâóóëæ áàéñàí áºãººä ¿¿íèéã “Ýð òººëºõ áóþó ýð õýìæýýëýõ” ãýæ íýðëýíý. Ýð òººëºõ àæëûã õîøóó õîøóóãààð ÿâóóëñíû ýöýñò àéìãèéí õýìæýýãýýð íýãòãýí ä¿ãíýæ, ÷óóëãàíààð õýëýëöýýä, öýðýã ýðèéí òîîíä íîîãäóóëàí àëáà õóâààäàã áàéæýý. Òýíãýðèéã òýòãýñíèé ãóðàâäóãààð îíä äýâø¿¿ëæ, òºðèéí æ¿í âàí çàëãàìæëóóëñàí. Öýíã¿íæàâûí ¿åä Äàé÷èí âàíãèéí õóðýýíä Äàøè÷îéíõîðëîí (1733 îí), Ãàíäàíïèëæàéëèí (1745 îí) àéìàã áàéãóóëàãäñàí áàéíà. Òýðáýýð 1746 îíä íàñàí ººä áîëîâ. Õî¸ðäóãààð óäàà çàëãàìæèëñàí íü. ×àâàã-ÿðèíïèë. Öýíã¿íæàâûí õºâã¿¿í òýðáýýð òýíãýðèéã òýòãýñíèé 12 äóãààð îíä (1747 îí) Çàñàã òºðèéí Æ¿í âàí çàëãàìæèëæ, Öÿí-×èí-Ìàíä (2) ÿâæýý. 1753 îíä ×èâãà-ßðèíïèë Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû äýä äàðãààð òîìèëîãäîâ. Òýðáýýð ìàíæèéí òºðä õ¿÷èí ç¿òãýæ Àìàðñàíàà, ×èíã¿íæàâûí áîñëîãûã äàðàõàä èäýâõòýé îðîëöæýý. Çàðëèãààð òîãòîîñîí Õàëõûí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí âàí, ã¿íã¿¿äèéí øàøòèðò: “Õîðèí íýãä¿ãýýð îíä Ç¿¿í ãàð ñàìóóðàí àëàëäàõàä àìü áèå õàéðëàëã¿é õýä õýäýí óäàà ç¿òãýñýí íü ñàéøààëòàé õýìýýí õîøîé ÷èí âàí ºðãºìæèëæýý. Ìºí îíä óðàâñàí õîòãîéä ×èíã¿íæàâûã áàðèõàä öýðýã àâ÷ ÿâàëöñàí ó÷èð äýä çýðýã ã¿íãèéí òýìäýã íýãèéã îëãîæýý” (1,8-9) õýìýýí òýìäýãëýæýý. 1767 îíä ×àâàã-ÿðèíïèëèéã Õàí óóëûí (Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Æ.Á) ÷óóëãàíû äàðãààð òàâüæýý. Òýð ÷óóëãàí äàðãûí õóâüä Ò¿øýýò õàí àéìãèéã çàñàã çàõèðãààíû òàëààð åðºíõèéëºí çàõèð÷ óäèðäàõààñ ãàäíà ø¿¿í òàñëàõ õýðãèéã íýãýí àäèë ýðõëýí õàðèóöàæ áàéâ. Ýíý ¿åä Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó çýðãýëäýý çàðèì õîøóóäòàé ¿éëäâýðëýëèéí ãîë õýðýãñýë áîëñîí íóòàã áýë÷ýýðèéí àñóóäëààð íýëýýä ìàðãàëäàí òýìöýëäýæ áàéñíûã ò¿¿õèéí áàðèìòààñ õàðæ áîëíî. 1758 îíä ×èí âàí ×àâàã-ÿðèíïèë Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí çàëãàà õîøóóäûã ººðèéíõºº íóòàã äýâñãýðò îðæ èðýí íóòàãëàæ áàéãààã ýñýðã¿¿öýí, Õàí óóëûí ÷óóëãàíû ãàçàð ìýä¿¿ëæ áàéâ. (3, 93-94) 1769 îíä òóñ õîøóóíû íóòàãò ìºí àéìãèéí áýýñ Äàøïèëèéí õîøóóíû õ¿ì¿¿ñ ò¿ðýí îðæ íóòàãëàñíûã ýñýðã¿¿öýí, íóòàã ÷óõàë áàéäàã ìàíàé õîøóóíä ººðñäºº íóòàãòàé àòëàà öºìðºí îðæ æàíæèí àìáàí ÷àìàéã çîðãîîðîî íóòàãëà õýìýýñýí ãýæ õýëäýã ãýõ çýðãýýð áè÷èãëýñýí áàéíà. (4, 33-35) 136

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

×àâàã-ÿðèíïèëèéí ¿åä Äàé÷èí âàíãèéí õ¿ðýýíä Ìàéäàð ýðã¿¿ëýõ çàí ¿éë áèé áîëæ, Æàí÷èâëàí àéìàã (1748 îí) áàéãóóëàãäæýý. Òýðáýýð 1779 îíä íàñ áàðàâ. Ãóðàâäóãààð óäàà çàëãàìæèëñàí íü ×èâãàäîðæ. ×àâàã-ÿðèíïèëèéí õºâã¿¿í òýðáýýð òýíãýðèéã òýòãýñíèé äº÷èí õî¸ðäóãààð îíä (1779 îí) Çàñàã õîøîé ÷èí âàí çàëãàìæèëæýý. 1780 îíä ×àâàãäîðæèéã Õàí óóëûí ÷óóëãàíû äýä äàðãààð, óëìààð 1781îíä àéìãèéí òóñëàã÷ æàíæíààð òàâüñàí áàéíà. ×àâàãäîðæ àéìãèéí òóñëàã÷ æàíæíû õóâüä èõ àâ õîìðîãî çîõèîæ, öýðýã ýðèéã ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ òàëààð íýëýýä ç¿òãýëòýé àæèëëàæ áàéæýý. “...Âàí, ã¿íã¿¿äèéí øàøòèð”-ò ×àâàãäîðæèä ìºí îíä (1781 îí) óðàìäëûí àâä îäñîíä ãóðâàí í¿äíèé òîãîñûí îòãî, øàð õ¿ðýì øàãíàí îëãîæýý. Äº÷èí çóðãàäóãààð îíä (1783 îí) çýðýã õýðãýìèéã ¿å óëèðàí òàñðàëòã¿é çàëãàìæëóóëæýý. Òàâäóãààð îíä (1787 îí) óðàìäëûí àâä îäñîíä Öÿí ÷èí ìàíüä ÿâóóëæ, øàð æîëîî øàãíàí õýðýãë¿¿ëæýý” (2,9) õýìýýí äóðüäæýý. ×àâàãäîðæ âàí ýðèéí ãóðâàí íààäàì õèéæ, ÿëàíãóÿà áÿð õ¿÷ òýãøèðñýí ýð÷¿¿äèéí èä õàâ, ÷àäàë óõààíûã ñîðèõ äóðòàé íýãýí áàéæýý. Ò¿¿íèé ¿åä òóñ õîøóó õ¿÷èò ñàéí áºõººðºº Õàëõàä àëäàðøèæ ýõýëæýý. Ìàíæ äýýäýñ õ¿ðòýë ìîíãîë ¿íäýñíèé áºõèéí áàðèëäààíû ãàéõàìøãèéã áèøðýí ñîíèðõîõ áîëæ, ×èí óëñûí èõ õààí ººðºº âàí ×èâãàäîðæèä ìîíãîë áºõèéí áàðèëäààíûã õºãæ¿¿ëæ, ò¿¿íèé àðãà ìýõ, óð ä¿éã óëàì ÷àìáàéðóóëàõûã äààëãàæ áàéñàí ò¿¿õýí áàðèìò ¿ëäæýý. ×àâàãäîðæèéí ¿åä Âàíãèéí õ¿ðýýíä Ìàìáà äàöàí (1789 îí), Öàíèä äàöàí áàéãóóëàãäæýý. Òýðáýýð Ñàéøààëòàé åðººëòèéí òýðã¿¿í (1796) îíä ¿ã¿é áîëæýý. Äºðºâä¿ãýýð óäàà çàëãàìæèëñàí íü ×àâàãæàâ. ×àâàãäîðæèéí àõûí õºâã¿¿í. Òýðáýýð Ñàéøààë åðººëòèéí õî¸ðäóãààð îíä (1797 îí) Çàñàã õîøóó ×èí âàí çàëãàìæèëæýý. 1799 îíä ×àâàãæàâ Õ¿ðýýíèé ñàéäûí õàìò õýðýã øèéòãýæ áàéâ. Ìºí îíä ò¿¿íèéã àéìãèéí æàíæíû õýáýé, óëìààð Õàí óóëûí ÷óóëãàíû äýä äàðãààð òàâüæ, Öÿí-÷èí-ìàíüä ÿâóóëñàí áàéíà. ×àâàãæàâûí ¿åýñ õîøóóíû àëáà òàòâàðûí áàéäàë õ¿íäýð÷, àðä îëíû äóðã¿éöýë èõýñ÷ýý. Òýðáýýð òóñ õîøóóã îëîí æèë çàõèð÷ ÷àäàëã¿é 1801 îíä íàñàí ººä áîëæýý. Òàâäóãààð óäàà çàëãàìæèëñàí íü Öýäýíäîðæ. ×àâàãæàâûí àõìàä õºâã¿¿í. Ñàéøààë åðººëòèéí çóðãàäóãààð îíä (1801îí) Çàñàã õîøîé ÷èí âàí çàëãàìæèëæýý. Öýäýíäîðæ Ìàíæèéí òºðä ç¿òãýæ ìàíäàæ áóóð÷ ÿâñàí, àðä îëîíäîî áààõàí ýýë ìóóòàé íî¸í áàéñàí áîëîëòîé. “...âàí, ã¿íã¿¿äèéí øàøòèð”-ò “Åñä¿ãýýð îíä òóñëàã÷ æàíæèí òàâüæýý. 137

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Àðâàí õî¸ðäóãààð îíä óðàìäëûí àâä îäñîíä Öÿí ÷èí ìàíüä ÿâóóëàí, ãóðâàí í¿äíèé òîãîñûí îòãî, øàð õ¿ðýì øàãíàí îëãîæýý. Õîðüäóãààð îíä äýä ÷óóëãàíû äàðãà òàâüæýý. Òºð ãýðýëòèéí äºðºâä¿ãýýð îíä (1823 îí) Õîâäûí öýðãèéã äàâ äóâ ýñ ã¿éöýòãýñýí ó÷èð ÷óóëãàíû äàðãààñ áàéëãàæýý. Íàéìäóãààð, àðàâäóãààð îíä îðãîñîí õóëãàé Ãîìáî, Ãîí÷èã íàðûã õóãàöààíû äîòîð îëæ áàðèóëñàí ó÷èð óäàà äàðàà íýìñýí çýðýã îëãîæýý. Àðâàí õî¸ðäóãààð îíä øàäàðò ÿâóóëæ, õàðàâòàð óëààí æîëîî øàãíàí õàäãàëóóëæýý. Ìºí îíä õóëãàé Çóíäóéã õóãàöààíû äîòîð îëæ áàðèóëñàí ó÷èð íýãýí çýðýã îëãîæýý” (1,9-10) õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. Õîøóó íî¸í Öýäýíäîðæèéí ¿åä Âàíãèéí õ¿ðýýíä Ç¿¿í æ¿ä äàöàíã (1803) áàéãóóëàâ. Ýíä öàã öàãèéí àãðàìáûí äàìæàà íàéì õîíîã, æàñàà õóðàë ã¿éöýä õóðíà. Ò¿¿í÷ëýí 1807 îíä òóñ õ¿ðýýíä Çóðõàéí äàöàí áàéãóóëæ, îëîí ç¿éëèéí õóðàë öàã öàãò õóðàõûí äýýð æàñàà õóðàë 150 õîíîã, Çýýðýìáèéí ìÿíäãèéí äàìæàà 6 õîíîã õóðíà. Âàíãèéí õ¿ðýýíä ñàéõü íî¸íû ¿åä Ãèâààïèëæýý àéìàã (1807), Ä¿éíõîð äàöàíã (181) îíä òóñ òóñ áàéãóóëæýý. Áàñ àðàé õîæèì Äîíäîëèí, ×îéíõîðëîí õî¸ð àéìãèéã íýìæ áàéãóóëñàí áàéíà. (5) Âàí Öýäýíäîðæ àðä îëíîî òºäèéëºí áîääîãã¿é, àâèëãà÷ øóíàõàé íýãýí áàéñàí áîëîëòîé. Òýðáýýð 20 õîíèíîîñ 1 õîíü òàòâàðëàõààð çààñàí õóóëü, ä¿ðìèéã ¿ë õýðýãñýí “Õîøóóíû îëîí àðäûí á¿õ ìàëûã öºì òîîëæ 10 ìàëààñ íýã ìàë” òàòàí àâ÷ áàéñàí áà 10 õ¿ðýõã¿é ìàëòàé àðäóóäààñ öàé òàòàí àâñàí áàéíà. Öýäýíäîðæ ãóðâàí æèëèéí äîòîð òýð öàãèéí õàíøààð 28000 ãàðóé ëàíãèéí ¿íý á¿õèé ìàë, ò¿¿íèé á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿ð òàðèà çýðýã 10 ãàðóé íýð òºðëèéí áèåò á¿òýýãäýõ¿¿í áà ìºíãèéã òàòâàðëàí àâ÷ àìèí õóâüäàà çàâøñàí õèéãýýä Õÿòàäûí õóäàëäàà÷äàä ººðèéí òàâüñàí ºðèéã òºëºõºä çîðèóëæýý. ¯¿íýýñ 20109 ëàíã áèå ìºíãººð òàòâàðëàí àâñàí áàéíà (6). Òîäðóóëáàë, 18011804 îíä õóâèéí çàðäàëä õîøóóíû àðäóóäààñ ¿õýð 412, õîíü 2160, ò¿ëýý 30460 øèðõýã, øàð òîñ 6232 æèí, öàãààí òîñ 324 ã¿çýý, ñ¿¿ 1916 ã¿çýý, ýñãèé 692, øàð öàé 5320, àðâàé 1320 ä¿¿ (1 ä¿¿ íü 10-12 êã îð÷èì Æ.Á) öàãààí ãóðèë 920 æèíã òàòâàðëàí àâ÷ áàéæýý. (7,27) Ýíý íü øàõàëòààð ìàíæèéí çàñàã çàõèðãààíû àíõààðàëä ºðòºæ, òóñãàé ò¿øìýë òîìèëîí, òóñ õîøóóíû àëáàí òàòâàð õóðààñàí áàéäëûã áàéöààí ¿çýõýä õ¿ðãýæ áàéñàí àæýý. Àëáà ãóâ÷óóðò íýðâýãäýí àìüäðàõàä òýñýõ¿éåý áýðõ áîëñîí õîøóóíû àðä îëîí Âàí Öýäýíäîðæ, õîøóóíû áóñàä íî¸ä ÿçãóóðòíóóäòàé çàðãàëäàí òýìöýëäýõ áîëîâ. Òóñ õîøóóíä ãàð÷ áàéñàí çàðãûí äîòîð ñóìàí ºðõººñ (ýðýýñ) 138

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õîøóó íî¸í îëíîîð íü õàìæëàãà áîëãîí àâäãààñ ¿ëäñýí ºðõ íü ñóìàíä íîîãäîõ àëáûã òºëºõ ÷àäâàðã¿é áîëñíûã îëîí óäàà äóðäñàí áàéíà. 1804 îíä Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó äîëîîí á¿õýë, íýã õàãàñ ñóìòàé áàéñàí áîëîâ÷, 150 ýðýýñ á¿ðäñýí ãàíö ÷ ñóì áàéñàíã¿é. Èéìýýñ àëáà õààõ õ¿í öººí áîëîâ ãýæ íýãýí ñóìûí çàíãè çàðãàëäñàí áàéíà. Çàíãè Öýâýýíýýñ Âàí Öýäýíäîðæ áîëîí ò¿øìýä íàðòàé çààëäàæ, Ãàäààä Ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàìíàà ºðãºñºí áè÷èãò: “...íýãýí á¿õýë ñóì ãýâ÷ æàíæèí Âàíòàí õàìæëàãà áîëãîí àâñààð áàéõ áºãººä èðãýí ìîíãîëûí àëèâàà ºð ã¿éöýãäýøã¿é áîëîâ (8, 27/ ãýæ äóðäæýý. 1815 îíä çàíãè Ýðäýíý òýðã¿¿òýé õýñýã àðäóóä õîøóó íî¸í Öýäýíäîðæ ñóìûí àðäûí äîòðîîñ áàÿí ÷èíýýëãèéã íü ººðèéíõºº õàìæëàãàä ÿëãàí àâ÷, ÿäóó õîîñîí àðäûã ñóìàíä ¿ëäýýñíýýñ áîëæ àëáà äèéëýõýý áîëèëîî. Íýã ò¿ì íýã ìÿíãà õî¸ð çóó èë¿¿ ëàí ìºíãºíèé ºðèéã ãàíöõàí ñóìûí àðäóóäààð òºë¿¿ëëýý ãýæ çàðãàëäàí çàðãàà äèéëæ, ñóìûíõàà ºðõèéã áóöààí àâ÷, èë¿¿ òàòâàðëàñàí ìºíãèéã íî¸íîîñ ãàðãóóëàõààð áîëæ áàéæýý. /7, 28/ Ìîíãîëä íºìðºí îðæ èðæ áàéñàí Õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóã ÷ òîéðîí ºíãºðñºíã¿é. Õàðèí õÿòàäóóä Èõ õ¿ðýýíä îéð, óóë óñ æèãäýðñýí áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ýíý íóòàã ðóó óëàì óëàì îëíîîð õîøóóðàí ñóóðüøèõ áîëîâ. 1801 îíä òóñ õîøóóíä õÿòàäûí 200 õóäàëäàà÷èí áàéñàí íü õàëõûí áóñàä õîøóóäàä ñóóðüøñàíààñ õýä äàõèí îëîí áàéâ. Õîøóóíû àðä îëîí õÿòàä èðãýä îëíîîðîî èðæ ñóóðüøèí, ìîíãîë÷óóäûã ìºëæèí äàðëàæ, òýð ÷ áàéòóãàé öóñ õîëèëäîõîä õ¿ð÷ áàéãààä ñàíàà çîâíèí äýýä ãàçðàà ºðãºí ìýä¿¿ëæ áàéæýý. 1808 îíä çàíãè Öýâýýí òýðã¿¿òýé àðäóóäûí çàðãûí áè÷èãò: “Îäîî ãàðãàõ àëáà áà ºð èõ áºãººä ñóìûí àðä õ¿ì¿¿æèõèéí àðãàã¿é áîëñîí ó÷èð æàíæèí âàíòàí ãàäíàà õóãàöààíû èðãý÷¿¿äèéã (õÿòàäóóäûã Æ.Á) õàøàà áàéøèí áàðèóëæ àãóóëàí ñóóëãàíà. Èðãý÷¿¿ä ìóæèà ãýõ Ëóóñàí, Äàëàé, Çàÿàò, Äàø, Ñýíãý, Äàëàé Íîìò, Õàð øóâóó, ìºí äýðãýä Æàðãàëàíò ãýõ ãàçðàà Ëóóñàí, ìºí äýðãýä Áàÿíäàé, ýíý õî¸ð õàøàà áàéøèíòàé ýäãýýð èðãý÷¿¿äýýñ òàñàðñàí áà òóñãààð õîøóóíä õýñýã á¿ð ìàéìààëàí ñóóãàà èðãýä çàíãè Áàÿíãèéí ñóìàíä Äàëàé, áàñ Äàëàé ýíý ýìòýé, Ãîìáî ýíý ýìòýé, ...Á¿ñã¿é õýìýýõ ãàçðàà Áèíò, Øàâàðò õýìýýõ ãàçðàà Õóâüò ýíý ýìòýé, Çàíãè Áàðàíãèéí ñóìàíä Ýãýò õýìýýõ ãàçðàà Õèøèãò õàøàà áàéøèíòàé, òýýðýì áèé. Ìºí ººð Õàëòàð ýìòýé. Òýýðýì áóé. Õóóñàð Äàëàé ýíý ýìòýé. Öóëõàð õýìýýõ ãàçðàà Ëóóñàí, ýíý ýìòýé, Òýýðýì áóé. Õàãàñ õýìýýõ ãàçðàà Áàÿíäàé ýäãýýð ãó÷èí ãóðâàí ãàë èðãýä ãýõ áîëîâ÷ íýã á¿ðä õýäýí èðãýí áóéã ìýäýõã¿é” /8, 30/ ãýõ çýðãýýð áè÷æýý. 139

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ìºí õîøóóíû Äàøäîíäîâ íàðààñ 1811 îíä Ò¿øýýò õààí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãàä ºðãºñºí áè÷èãòýý: “... àëü áà÷èì ò¿ðãýí àëáûã áèä íàðààð ãàðãóóëàõàä, íèéãìèéí ãàðãàõ àëáûã õîõèðñîí áèä íàð á¿ðíýý ãàðãàæ ¿íýõýýð ã¿éöýõã¿éäýý ó÷ðûã ãàðãàæ ìýä¿¿ëáýë, æàíæèí âàíòàí, òóñëàã÷ ò¿øìýä õýðýãñýõã¿é áºãººä ìºíººõºí ºðíèé ó÷èð öóõàëäàæ ¿õýâ õýìýýõ ñóóðèí èðãýí ìóæààí Àæèíäàéí ºð áà áàñ Õîâäûí ¿õñýí èðãýíèé ÿñûã õ¿ðãýõ òýðã¿¿òíèéã áèäýíä ò¿ëõýæ ºã¿¿ëýõ, óíàëãà õ¿íñ äààòãàæ ãàðãóóëàõ ìýò, ÿàõàí ¿õñýí èðãýíèé ÿñûã ñóì äààæ õ¿ðãýäãèéã º÷¿¿õýí áèä ìýäýõã¿é” (8,35) õýìýýí çàðãàëäæýý. Õîøóóíû íóòãèéí õîéò çàõ Ýðèí õàðóóëä õÿòàä èðãýä õ¿ðýëöýí î÷ñîíûã áàðèâ÷ëàí àâ÷ ãýäðýã áóöààñàí òóõàé ÷ çàðãûí áè÷èãò öóõàñ äóðäñàí áàéíà. Çóðãàäóãààð óäàà çàëãàìæèëñàí íü Ýðýãçýíäîðæ. Öýäýíäîðæèéí õºâã¿¿í. Òýðáýýð òºð ãýðýëòèéí àðâàí íàéìäóãààð îíä (1838 îí) Çàñàã õîøîé ÷èí âàí çàëãàìæèëæýý. “...âàí, ã¿íã¿¿äèéí øàøòèðò: Ýðýãçýíäîðæèéã... ìºí îíä (1838 îí) Öÿí-×èí-Ìàíüä ÿâóóëàí, ãóðâàí í¿äíèé òîãîñûí îòãî øàãíàí õàäãàëóóëæýý. Õîðüäóãààð îíä îðãîñîí õóëãàé... Öýìáýëèéã õóãàöààíû äîòîð îëæ áàðèóëñàí ó÷èð íýã íýìñýí çýðýã îëãîæýý. Õîðèí íýãä¿ãýýð îíä òóñëàã÷ æàíæèí òàâüæ, øàäàð äîð ÿâóóëàí õàðàâòàð óëààí æîëîî øàãíàí îëãîæýý. Ìºí îíä îðãîñîí õóëãàé Ëîäîéã õóãàöààíû äîòîð îëæ áàðèóëñàí ó÷èð íýã íýìñýí çýðýã îëãîæýý. Õîðèí õî¸ð, õîðèí äºðºâä¿ãýýð îíä îðãîñîí õóëãàé Æàâõ¿¿, Íàñàí íàðûã õóãàöààíû äîòîð îëæ áàðèóëñàí ó÷èð óäàà äàðàà õî¸ð íýìñýí çýðýã îëãîæýý. Õîðèí çóðãàäóãààð îíä æèíõýíý ÷óóëãàíû äàðãà òàâüæýý. Õîðèí íàéìäóãààð îíä øàð æîëîî øàãíàí îëãîæýý. Õîðèí åñä¿ãýýð îíä îðãîñîí õóëãàé Ñàìäàíã õóãàöààíû äîòîð îëæ áàðèóëñàí ó÷èð íýã íýìñýí çýðýã îëãîæýý (1,10) õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. Ýðýãçýíäîðæ âàí Ò¿ãýýìýë ýëáýãòèéí ãóðàâäóãààð îíä (1853 îíä) óäòàë õ¿íäýýð ºâ÷èëñºí ó÷èð õîøóó íî¸í, Çàñàã õîøîé ÷èí âàíãèéí çýðýã õýðãýìýý õ¿¿äýý øèëæ¿¿ëæýý. Äîëäóãààð óäàà çàëãàìæèëñàí íü Öýðýíäîðæ: Ýðýãçýíäîðæèéí õî¸ðäóãààð õºâã¿¿í. Òýðáýýð Ò¿ãýýìýë ýëáýãòèéí ãóðàâäóãààð îíä (1853 îíä) Çàñàã õîøîé ÷èí âàí çàëãàìæèëæýý. Ìºí îíä Öýðýíäîðæ Õàí óóëûí ÷óóëãàíû äýä äàðãà áîëîâ. “... Âàí, ã¿íã¿¿äèéí øàøòèðò” Çóðãàäóãààð îíä Öÿí-×èíÌàíüä ÿâóóëæ, ãóðâàí í¿äíèé òîãîñûí îòãî øàãíàí õàäãàëóóëæýý. Äîëäóãààð, àðâàí íýãä¿ãýýð îí äàíøèãààð ìîðü, ìºíãº òóñëàñàí ó÷èð óäàà äàðàà åñºí íýìñýí, ãóðâàí òýìäýãëýñýí çýðýã îëãîæýý. Á¿ðýíò çàñàã÷èéí òýðã¿¿í îíä (1862 îíä) óðàâñàí õóëãàé Áàò-Î÷èðûã îëæ áàðèóëñàí ó÷èð íýã íýìñýí çýðýã îëãîæýý. Õî¸ðäóãààð îíä æèíõýíý ÷óóëãàíû 140

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

äàðãà òàâüæýý. Ãóðàâäóãààð îíä øàäàðò ÿâóóëæýý. Äºðºâä¿ãýýð îíä õàðàâòàð óëààí æîëîî øàãíàí îëãîæýý. Àðàâäóãààð äóãààð îíä öýðãèéí õýðýãëýëä ìîðü, ìºíãº òóñàëñàí ó÷èð óäàà äàðàà íýã íýìñýí, äîëîî òýìäýãëýñýí çýðýã îëãîæýý. Äîëäóãààð îíä Õîâäûí òóñëàí õýðýã øèéòãýõ ñàéä òàâüæýý. Íàéìäóãààð îíä öýðãèéí õýðýãëýë, ìîðü, ìºíãº òóñàëñàí ó÷èð óëáàð øàð æîëîî øàãíàí îëãîæýý. Ìºí îíä áýðãýí Ëõàìæàâ ëóãàà ÿâàëäàâ õýìýýñýí òàéæ Á¿ðýíæàðãàë íàðûí õýðãèéã îìòãîéòîí ø¿¿æ ìýä¿¿ëñýí ó÷èð õàãàñ òýìäýãëýñýí çýðãèéã õàñàæ øèéòãýæýý. Åñä¿ãýýð îíä îëîí àðäûí àæ àõóéä ìàë òóñàëñàí ó÷èð íýãýí íýìñýí, ãóðâàí òýìäýãëýñýí çýðýã îëãîæýý. Àðàâäóãààð, àðâàí íýãä¿ãýýð îíä öýðãèéí õýðýãëýëä òýìýý òóñàëñàí ó÷èð óäàà äàðàà äºðâºí òýìäýãëýñýí çýðýã îëãîæýý. Àðâàí ãóðàâäóãààð îíä Àëòàé çàìûí öýðãèéí ºðòººíä òýìýý õàâñðàí áýëòã¿¿ëæ, öýðýã òîìèëîí ãàðãàæ ç¿òãýñýí ó÷èð, õî¸ð íýìñýí, õî¸ð òýìäýãëýñýí çýðýã îëãîæýý. Áàäàðãóóëò òºðèéí òýðã¿¿í îíä (1874) õèøèã òàðààõàä íýã íýìñýí çýðýã îëãîæýý. Ìºí îíä Óëèàñòàéí õóâèéí ñàéä òàâüæýý. Áàñ ¿ðæ¿¿ëýõ àäóóã ñàéíààð áàéöààí çàõèðñàí ó÷èð óäàà äàðàà õî¸ð íýìñýí, íàéì òýìäýãëýñýí çýðýã îëãîæýý. Àðàâäóãààð îíä Ìîíãîë ÷èí âàíãèéí ýðõèéí áàéäàë äààí÷ õ¿íä õýìýýí ÷èìýãëýí çîõèîñîí õýðýãò ÷óóëãàíû äàðãûí òóøààëààñ áàéëãàæýý. Àðâàí õî¸ðäóãààð îíä öýðãèéí öàëèíã òóñëàí áàðüæ, õ¿íä èõ õýðýã ç¿éëä õ¿÷ ºã÷ ç¿òãýñýí ó÷èð íýãýí íýìñýí çýðýã îëãîæýý. Àðâàí ãóðàâäóãààð, àðâàí òàâäóãààð îíä õèøèã òàðààõàä óäàà äàðàà ãóðàâ íýìñýí çýðýã îëãîæýý. Àðâàí ãóðàâäóãààð, àðâàí òàâäóãààð îíä õèøèã òàðààõàä óäàà äàðàà ãóðàâ íýìñýí çýðýã îëãîæýý (1.11-12) ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Âàí Öýðýíäîðæèéí ¿åä òóñ õîøóó àëáà òàòâàð, ºëñãºëºí çîâëîíä áàãàã¿é íýðâýãäýæ áàéñíûã ò¿¿õèéí áàðèìò ãýð÷èëíý. 1871 îíä Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû àðäóóä ýëäýâ àëáà òàòâàðò äàðàãäàæ ÿäóóðàí ÷àðìàéñíû äýýð îëîí çàìûí àëáà õààëãàõààð 500 ãàðóé ºðõèéã òîìèëîí ãàðãàæ, òýäíèéã áàéí áàéí õàëàõ, ñýëáýõýýð îëîí òîîíû ìîðü ìàëûã íýìýí îëãîæ áàéñàí áîëîâ÷ õºðºíãº õ¿÷èí ìîõîæ òýñýõ¿éåý áýðõ áîëæ, íýðâýãäýí ¿ã¿éðýí õîîñîðñîí õ¿íèé òîî 10 øàõàì ìÿíãàä õ¿ð÷, ºëñãºëºí òîõèîëäîæ áàéñàí (9, 61) áàéíà. Âàí Öýðýíäîðæ õîøóó îëíû ÿäóóðëûí ãîë øàëòãààí íü õÿòàäûí ìºíãº õ¿¿ëýã÷ êàïèòàëûí ìºí ÷àíàðò áàéíà ãýæ ¿çýýä, òýäýíä òºëºõ ¸ñòîé àëáà, àìèíû ºðèéã ò¿ðãýí òºëæ äóóñãààä, õîéøèä õîøóó íóòàãòàà õÿòàäûí íýã ÷ õóäàëäàà÷äûã áàéíãà îðîãíóóëàõã¿é õýìýýí òýìöýæ, Âàíãèéí õ¿ðýýíä áààðöàãëàñàí õóäàëäàà÷äûí “øàâàð áàéøèíãóóä áóðõíû îðíûã áóçàðëàâ” 141

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õýìýýí í¿¿õèéã øààðäàæ, òýäýíä õîøóó òàìãûí ãàçðààñ ¿íý õºëñ ºíäºðòýé õºñºã, ãàðãóóëàõààð çàâäàæ áàéâ. Ãýâ÷ Öýðýíäîðæèéí ýë ÿâóóëãà äýýð, äîðîîñ øèð¿¿í ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷ýý. ¯ð ä¿í íü Öýðýíäîðæ Ìàíæèéí òºðä áàòã¿é õàñóóëæ, àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãààñ îãöîðñíîîð äóóñàâ. Òýãýõëýýð íü Öýðýíäîðæ “õÿòàäòàé ýâñýæ òàðèà òàðèõ” ãýã÷ áîäëîãî ÿâóóëàí, òýäíýýñ ãàçàð íóòãàà àøèãëóóëñíû õºëñ àâàí, õîøóóíû ñàíä íýìýðëýõ, òàðèàëàí ýðõëýõ àðãàä ñóðàëöàõ çîðèëò òàâüñàí áîëîâ÷, áàñ ë Ìàíæèéí òºëººíèé áàéãóóëëàãààñ “õóóëü áóñ” õýìýýí ìóãóéäëàí çîãñîîñîí àæýý. Ýíý íî¸íû ¿åä Âàíãèéí õ¿ðýýíä ñ¿ì äóãàí îëíûã áàéãóóëæýý. Òóõàéëáàë, Èõ ìàéäàð ñàâ ñýëòýñòýé Ãàíäàíáèëýã äóãàí (1867 îí), Ã¿íðýã äàöàí (1871 îí), Áàðóóí æ¿ä äàöàí (1873 îí), íèðâààí àìüäðàëûí ¿ëãýð-”Äèâààæèí” ñ¿ìèéã (1877 îí) òóñ òóñ áîñãîñîí áàéíà. 1882 îíä Öàíèäûí õîñ äàöàí, òýð ¿åèéí íýãýí ñóðâàëæèä òýìäýãëýñíýýð “... Õàëõûí áàðóóí çàõàä ñ¿ñýã òºãºëäºð àìáàí õîøîé ×èí âàí ºãëºãèéí ýçýí áýýð àðèóòãàñàí ãàçàðò Öàíèäûí õºëãèéí ñóðãóóëèéí îðîí Äàø÷îéíõîðëîí äàöàí áàéãóóëàâ” ãýæýý. Äýýð äóðüäñàí ñ¿ì äóãàíóóäààñ Ãàíäàíáèëýã áóþó Ãàíäààäàìáààëèí ñ¿ì áàéãóóëñàíòàé õîëáîîòîéãîîð Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû áºõ÷¿¿ä óëàì õ¿÷èðõýãæñýí ãýäýã äîìîã ÿðèà áàéäàã. ªâãºäèéí ¿íýí äîìãèéã õýëýíäýý øèðãýýâýýñ, XIX çóóíû äóíäóóð Äàëàé ëàìûí äààëãàâðààð íýãýí íîìòîé ëàì áóðõàí øàæíû õýðýãò òóñëàõààð Èõ Õ¿ðýýíä èðæýý. Òýð ëàìòàíä Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû Çàñàã íî¸í Öýðýíäîðæ âàí áàðààëõàæ áàéòàë, íýãýí ñ¿ñýãòýí îðæ èðýí, ìºíººõ ëàìòàíä äàâõàð ºëçèéòýé ìîíãîë ãóòàë áýëýãëýâ. Ëàìòàí: -Õè÷íýýí ñàéõàí ãóòàëòàé áàéëàà ÷ ãýñýí õ¿íèé ãàçàð õºë òàâüæ ÿâàà õ¿í, ÿàõ ÷ áèëýý äýý õýìýýí ãóíèãòàéÿà ºã¿¿ëýâ. Òýãýõýä Öýðýíäîðæ âàí: -Òà ìàíàé íóòàãò ìîðèëîãòóí. Ìèíèé àëáàò õàðüÿàò íàð õýçýýíýýñ íîìûí ìýðãýäèéã áèøðýí õ¿íäýëæ èðñýí óëñ. Òà ìàíàé õîøóóíä ýõ íóòàãòàà áàéãàà þì øèã òààâààðàà àìüäàð÷ áîëíî ãýæýý. Ëàìòàí óðèëãûã õ¿ëýýí àâààä, Âàíãèéí õ¿ðýýíä ìîðèëîí èðòýë Èõ Ìàéäàð ñýëòýñòýé Ãàíäàíáèëýã äóãàíûã áîñãîæ áàéñàí àæýý. Ëàìòàí Ìàéäàð áîñãîõ òýã òàòàæ áàéõòàé òààðàëäààä: “Èõ áýëãý äýìáýðýëòýé þì áîëëîî. Ýíä ÷èíü àìüäàð÷ áîëîõ ãàçàð áàéíà” õýìýýí ýðýãö¿¿ëýâ. Öààø îðòîë Ìàéäàð áîñãîõòîé õîëáîãäóóëàí õóðàë õóðæ áàéâ. Ëàìòàí: “ªº, ýíý ÷èíü, ìèíèé àìüäðàí ñóóõ íóòàã ìºí áàéíà” ãýæ ñ¿æèãëýí áîäæýý. Òýãýýä ìºíººõ ëàìòàí èõ Ìàéäàð áóðõíûã àðàâíàéëàõ, ñ¿íøèãëýõ àæëûã ãàðäàí õèéõ áîëæýý. Òýãýýä õîøóó íî¸íä õàíäàí: -Âàí íî¸íòîí, òà þó õ¿ñìýýð áàéíà äàà ãýõýä òýðáýýð: 142

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

-Ìàíàé õîøóóíä îäîîãîîñ óëàì èë¿¿ õ¿÷èò ñàéí áºõ îëíîîð òºðæ, ÿìàãò èõ íààäìûí ç¿¿í, áàðóóíû òýðã¿¿í ìàãíàéä áîñ÷ áàéõ áîëòóãàé ãýõýä ëàìòàí: -Òýð áîëîëã¿é ÿàõàâ. Áºõ÷¿¿äèéí ãîö õýðýãëýäýã ç¿éëýýñ áóðõíû ñ¿íøèãò õèéãò¿í ãýæýý. Òýãýýä Öýðýíäîðæ âàí áóðõíû ñ¿íøèãò íýãýí ñàéí áºõèéí çîäîã øóóäãèéã ºðãºæýý. Òýð öàãààñ õîéø Äàé÷èí âàíãèéí áºõ÷¿¿ä óëàì ÷àíãàðñàí ãýäýã. Âàíãèéí õ¿ðýýíèé ýíýõ¿¿ Íàÿí òîõîé Ìàéäàð áóðõíûã 1867 îíä á¿òýýí áîñãîæýý. Ìàéäàðûí ñ¿ì íü Äèâààæèíãèéí áàðóóí õîéíî Äîìûí õºòëèéí óðä òàëä áàéñàí àæ. Íàÿí òîõîé Ìàéäàð áóðõàí íü ñ¿ìèéí îðîéí öîíõîîð õàðàãäàæ áàéñàí ãýäýã. Èéì òîì Ìàéäàð áóðõàí Ìîíãîëä õýä õýä áàéñàí ãýæ ò¿¿õ÷èä áè÷äýãèéí õàìãèéí óóãàí íü Âàíãèéí õ¿ðýýíèéõ þì.

Âàíãèéí õ¿ðýýíèé òîì öîã÷èí äóãàíû ºìíº æèë çóíû àäàã ñàðûí ýõýýð öàì õàðàéõ, Ìàéäàð ãýõ èõ õºëèéí íààäàì áîëîõîä äºðâºí äóãóéòàé ìîäîí òýðãýí äýýð íîãîîí ìîäîí ìîðü õºëºãëºñºí Ìàéäàð áóðõàí çàëàð÷, ò¿¿íèéã òîéðîí çîãññîí ëàì íàð àðö õ¿æ óóãèóëæ, òýíãýð áóðõàí, ñ¿ñýãòýí îëîíä àðöòàé òàðèà áóäàà öàöàí ºðãºæ, øàøíû õ¿íäýòãýë ¸ñ ¿éëäýíý. Ìàéäàð áóðõàíòàé òýðãèéã ñ¿ñýãòýí îëîí èõýä õè÷ýýí ò¿ðæ ÿâíà. Òýðýã ò¿ðýëöñýí õýíèé ÷ áàé òýð æèëèéí áóÿí õèøèã àðâèæèæ í¿ãýë õèëýíö àðèëæ, ºðõ ãýðèéí õ¿ì¿¿ñ õàíèàä ýìãýã, ºâ÷èí çîâëîíã¿é áàéõ áîëíî ãýæ ¿çíý. Ìàéäàð áóðõíû 143

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

äóãàí ñ¿ìèéí îð÷èí íü òîì æèæèã ãóðâàí äóãàíòàé, ëàì íàðûí ãýð, áàéøèíòàé æèæèã ñóóðèí áîëæ áàéæýý. Ãîë äóãàíû ºìíº íàðíû ñ¿¿äðýâ÷ øèã á¿õýýãòýé öýâýðõýí óñòàé ã¿í õóäàãòàé. Õóäàãèéí ýðãýí òîéðîí ÷óëóó øèãòãýæ çàññàí öýâýðõýí òàëáàéòàé. Ìºðãºë÷èä òàñðàëòã¿é öóâíà. Õàðèí õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åä òýð ñ¿ì äóãàíûã áóóëãàõàä òýð õóäàã ðóó íîì, áóðõàí èõ õýìæýýãýýð õèéñýí ãýæ õºãø÷¿¿ë ÿðüäàã áàéâ. ªíäºð íàñòàí Òºðèéí ×îéæàìöûí Ëóâñàí: Ìàéäàðûí ñ¿ì Äèâààæèíä îéðõîí äýâñýã ãàçàð áàéðëàñàí áîëîõîîð ºãëººíèé íàðíû ãýðýëä äóãàí ñ¿ìèéí àëòàí ãàíæèð îðîé íü íàðàíä ãÿëàëçàæ, øàð æàí÷ îðõèìæòîé ëàì íàð ºãëºº õóðàëäàà ìîðèëîí èðæ áàéãàà íü õîíü, ¿õðýý òóóæ ÿâàõàä èõ ë òîä õàðàãääàãñàí. Ìàíàéõ ýíý ñóóðèíãèéí áàðóóí äýíæ äýýð õàâàðæäàã áàéëàà. Ýýæ ºãëºº á¿ð Áóëãàí õàíãàé óóë, õ¿ðýý õèéääýý ñ¿¿íèéõýý äýýæèéã ºðãºäºãñºí. Òýð ¸ñ çàíøëûã íü îäîî áè äàãàæ ÿâíà. Îäîî òýíä äóãàí ñ¿ì áàéñàí ãýõ óë ìºð þó ÷ ¿ã¿é, àòàðøñàí ãàçàð áîëñîí áàéíà áèëýý” (10,18) õýìýýí äóðñàí áè÷æýý. 1890 îíä Âàíãèéí Õ¿ðýýíä Õàëõàä õàìãèéí òîìûí íýãýíä îðîõ Èõ öàãààí ñóâàðãûã áîñãîæ ýõýëñýí áàéíà. Þì þìàíä àâõààëæòàé, íóòàã îëîíäîî àìáà âàí ãýæ àëäàðøñàí Öýðýíäîðæèéí òóõàé ºäãºº õ¿ðòýë ºâºã äýýäñýýñýý ñîíññîí àì äàìæóóëàí õóó÷èëñààð áàéäàã íü áàñ àðãàã¿é àæýý.

2. ÇÀÑÀÃ ÕÎØÎÉ ×ÈÍ ÂÀÍ ÇÀËÃÀÌÆÈËÑÀÍ ÍÜ Ýä¿ãýý... íèéò ãóðâàí çóó øàõàì ìîíãîë òîîòîí áóé àìîé. Òýäãýýðò öºì áàñ ¿å óëèðàí ýçëýí çàõèðñàí çàñãóóä àìîé. Ýäãýýð íü áàñ öºì òýíãýðèéí õºâã¿¿íèé èðãýí õýìýýìîé “ Ìîíãîëûí èõ áè÷ãèéí õ¿í Âàí÷èíáàëûí Èíæèíàøè ¯ð óäìàà ¿ëäýýäýã íü õ¿íèé ¸ñîí, óãñàà çýðãýý çàëãàìæëóóëäàã íü ÿçãóóðòíû ¸ñîí àæýý. Âàí Öýðýíäîðæ îëîí æèë ÷óóëãàíû äýä äàðãà, äàðãà, Óëèàñòàéí õîîâîé ñàéäûí àëáà çàëãóóëàõäàà àõìàä õ¿¿ Ìèíæèääîðæîî ººðèéãºº çàëãàìæëóóëàõààð òºðèéí õýðýãò äàãàëäóóëàí ñóðãàæ áàéâ. Ìèíæèääîðæ ã¿íãèéí çýðýã òýðã¿¿í òàéæ áàéñàí áîëîé. Òýðáýýð Á¿ðýíò Çàñàã÷èéí 3, 4 îíä (1863, 1864 îí) ýöãèéíõýý õàìò Ìàíæèéí õààíä áàðààëõàæ, òîãîñûí îòãî øàãíóóëñàí áàéíà. Ìèíæèääîðæ Õ¿ðýý ñàéäûí äýðãýäýõ òºðèéí àëáàíàà ñóðãàí áýëòãýõ äàìæààíä ñóðñàí, ìàíæ, ìîíãîëä ñàéíààñ ãàäíà õÿòàä õýëä íýâòýðõèé õ¿í áàéæýý. Âàí Öýðýíäîðæèéí Õàí óóëûí ÷óóëãàí äàðãààð 144

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

àæèëëàõ ¿åäýý õ¿¿òýéãýý õàðèëöàæ áàéñàí çàõèäëóóäàä ìàíæèéí áóðàíãóé ¸ñ äýãëýì, îðäíû ÿâãàí õýð¿¿ëèéã ø¿¿ìæëýí ñàíàë ñîëèëöñîí ç¿éë áèøã¿é òààðàëääàã. Ýíý íü Öýðýíäîðæ Ìàíæèéí çàñàã çàõèðãààíû àæèë ÿâóóëëàãàä äóðã¿éöýæ áàéñíû íýã, èëýðõèéëýë á¿ëãýý. Âàíòíûã 1869 îíä Õîâäûí òóñëàí õýðýã øèéòãýõ ñàéäààð äºíãºæ òàâèãäààä áàéõ ¿åä õºâã¿¿í Ìèíæèääîðæîîñ íü íýãýí çàõèäàë èðæ, ãîëîìò çàëãàõ íóãàí ¿ð-õ¿¿òýé áîëñíîî ìýäýãäñýí áàéëàà. Èíãýæ Öýðýíäîðæèä àëáàí òóøààë àõèñàí, à÷ õ¿¿òýé áîëñíû äàâõàð áàÿð òîõèîâ. Âàíòàí XV æàðíû øàðàã÷èí ìîãîé æèë òºðñºí à÷ õ¿¿äýý Õàíääîðæ õýìýýõ íýð õàéðëàæýý. (Ò¿âäýýð Õàíä-îãòîðãóéãààð ÿâàã÷, Äîðæ-÷óëóóíû õààí, àëìàç ãýñýí óòãàòàé àæýý). Çàðèì íü Õàíääîðæ áóñ, Õàíäîðæ ãýñýí íýð ºãñºí õýìýýí ÿðüäàã. Ãîë íü õààí áîëîõ õºâã¿¿í ãýñýí áýëãýøýýñýí íýð õàéðëàñàí ãýæ õýëýëöäýãèéã áàñ áîäóóøòàé. Õàíääîðæ áàãà íàñàà ãîë òºëºâ îðäíû òàíñàã àìüäðàëä ºíãºðººæýý. Ãýõäýý çóíû äýëãýð öàãò Ìèíæèääîðæèéíõ Áóëãàí óóëûí ç¿¿í ñóãà, ÕàíÆàðãàëàíòûí ºâðººð ãîëäóó íóòàãëàíà. Íàìàð òèéø ºðºìèéí íóóð, Àãóéò ðóó ìàëàà õóæèðëàíà. Èéìýýñ áÿöõàí õ¿¿ Õàíääîðæ óóëûí ãîðõèíû öýíãýã óñàíä Øóìáàí æàðãàæ, òóãàë áÿðóó ýðã¿¿ëýí ã¿éæ, ìàëûí áýë÷ýýðò ¿å òýíãèéíõýíòýéãýý äýýëýý óðàí áàðèëäàæ íààäàí, çóíû ºäðèéí óðòûã ºíãºð¿¿ëýõ í¿¿äýë÷íèé óäìûí áàãà÷óóäûí áàãà íàñíû íèéòëýã äóðäàòãàëûã òîéðîí ºíãºðººã¿é íü ëàâòàé. Ýöýã Ìèíæèääîðæ íü õàð áàãà íàñíààñàà ýðäìèéí ìºð õººæ, òºðèéí àëáàíä ç¿òãýõ áîëñîí ó÷ðààñ ãýð îðîíäîî ¿çýãäýõ íü òóí õîâîð. Èéìýýñ Õàíääîðæèéí áàãà íàñíû àìüäðàëä ýõ Ñîñîðûí íü õ¿ì¿¿æèë, íºëºº àñàð èõ áàéëàà. Ìèíæèääîðæèéíõ õ¿éòýí ñýð¿¿í áîëìîãö Âàíãèéí õ¿ðýý ð¿¿ îðæ, îðä ºðãººíäºº ºâºëæèíº. Òýðáýýð òýð ¿åèéí èõýñ, äýýäñèéí íýãýí àäèë õ¿¿äýý 6, 7 îð÷èì íàñíààñ íü ýõëýí ãýðèéí áàãø àâ÷ áè÷èã ¿ñýã çààëãàæ ýõëýâ. ßëàíãóÿà ºâºã ýöýã íü Õàíääîðæèéã îðäíû àìüäðàëûí äýã æàÿã, ÿçãóóðòíû ¸ñîíä ñóðãàõ òàëààð èë¿¿ àíõààð÷ áàéâ. Õàíääîðæèéã õàðààõàí ýð òººëºõ íàñàíä õ¿ðýýã¿é áàéõàä 1880-ààä îíû äóíäóóð ýöýã íü áèå áàðæ, òýäíèé ãýð á¿ëèéíõýíä õ¿íä ãàðç òîõèîëäæýý. ªºðèéãºº çàëãàìæëóóëàõààð áýëòãýæ áàéñàí àõìàä õ¿¿ íü åðòºíöèéí ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëñýíä ºâãºí âàí õàðàìñàæ áàðøã¿é. Óäààõ õ¿¿ Ëóâñàíìîëîì íü òºðèéí õàð õ¿í áèø, áàãààñ øàøèí íîìûí ìºð õººæ, ãàâæèéí ìÿíäàã õ¿ðòñýí ñàíâààðòàí áàéëàà. Áàäàðãóóëò òºðèéí 15-ð îíû çóí öàãò Õàí óóëûí ÷óóëãàíààñ ºðãºñºí 145

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

íýãýí áè÷èãò: Öýðýíäîðæ “...âàíãèéí àõìàä õºâã¿¿í ã¿íãèéí çýðýã òýðã¿¿í òàéæ Ìèíæèääîðæ ýíý çàâñàð áèå áàðñàí áºãººä 2-ð õºâã¿¿í òàéæ ëàì ãàâæ Ëóâñàíìîëîì Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí Õ¿ðýýíèé ãàçàð íîìûí ñóðãóóëüä ñóóæ ç¿éë ç¿éëèéí íîì ýðäýìä áîëîâñðîí ãàâæèéí ìÿíäàã àâ÷, õàðüÿàò õîøóóíû äýýäèéí ò¿ìýí ºëçèé áàòàòãàõ íîì óíøèõ õóðàë íîìûí ÿâäàëä ç¿òãýí á¿õèé... òàéæ ëàì Ëóâñàíìîëîìä íýã ò¿ìýí ëàíã øèëæ¿¿ëýí òóñëóóëæ, ò¿¿íä ä¿ðìèéí ¸ñîîð íîìûí õàí öîë øàãíàí îëãóóëæ ñàéøààí õºõ¿¿ëýõèéã ãóéñóãàé” (10.4-5) õýìýýæýý. Áàéäàë èéì áîëìîãö Öýðýíäîðæ âàí à÷ õ¿¿ Õàíääîðæäîî ãîë íàéäëàãà òàâèõ áîëæ, ò¿¿íèéã ç¿éë á¿ðýýð äýìæèí õºõ¿¿ëýõèéã ýðìýëçýõ áîëîâ. Äýýð äóðäñàí áè÷èãò: “...×èí âàíãèéí áàòëàí òýìäýãëýñýí òºðñºí à÷ õºâã¿¿í òîãîñûí îòãî øàãíàí õàäãàëóóëñàí ã¿íãèéí çýðýã òýðã¿¿í òàéæ Õàíääîðæ áîëáîë õ¿ì¿¿í òîäîðõîé, ìàíæ, ìîíãîë áè÷ãèéã áàãà òºñººëæ ñóðàõ òºëºâ á¿õèé òóë ò¿¿íä íýã ò¿ì õî¸ð ìÿíãà äºðâºí çóóí àðâàí äºðâºí ëàí, õî¸ð ï¿íã øèëæ¿¿ëýí òóñãàé ÿìàð õèøãèéã ñàéøààí õºõ¿¿ëýõèéã ãóéñóãàé” (10,5) ãýæýý. Óëìààð ºâºã ýöýã íü Õàíääîðæèéã Õ¿ðýýíèé àìáàí ñàéäûí äýðãýäýõ òºðèéí àëáàíàà ñóðãàí áýëòãýõ äàìæààíä ñóðàëöóóëæýý. Ýíý õóãàöààíä òýðáýýð ìàíæ, ìîíãîë õýëä ÷àíãàð÷, õÿòàä õýë ãàäàðëàõ áîëæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý íóòàã îëîíäîî àìáàí âàí õýìýýí àëäàðøñàí Öýðýíäîðæ äîë öîõèñîí, òºðèéí õàøèð ç¿òãýëòíèé õóâüä à÷ õ¿¿ãýý òºð çàñàõ, àðäàà à÷ëàõ ýðäýì óõààíä äàãàëäóóëàí ñóðãàñàí áàéíà. 1891 îíä âàí Öýðýíäîðæ òààëàë òºãñºâ. Áàäàðãóóëò õààí ò¿¿íèé Ìàíæèä òààã¿é áàéñíûã ìýäýõ áîëîâ÷, à÷ õîé÷èéã íü ººðòºº òàòàõ, áàñ ÷ òºðèéí õýðýãò îëîí æèë ç¿òãýñíèéã íü ýðõáèø áîäîæ, íîìûí õºíæèë èëãýýí, íîì õºãæººæ, ìºíãº íýãýí ìÿíãàí ëàí áóóëãàæ, “ñàéí õýðýã” ¿éëäñýí àæãóó. ªâºã ýöãèéí ãýðýýñ, Ìàíæèéí õààíû òààëëààð Áàäàðãóóëò òºðèéí 18 îíä (1892 îí) Õàíääîðæ Çàñàã, õîøîé ×èí âàíãèéí õýðãýìèéã íàéì äàõü ¿åä çàëãàìæèëæýý. Çàëóó íî¸í çýðýã øàðñàíòàéãàà õîëáîãäóóëàí ýíý îíäîî Îíãàäàðæààëèí äàöàí áàéãóóëæ, õóðàë õóðóóëæýý. Òýðáýýð èíãýæ Õàëõûí Õîéä çàìûí áàðóóí ãàðûí ç¿¿í õîøóóã (îäîîãèéí Áóëãàí àéìãèéí Áóëãàí (òºâ), Îðõîí, Õàíãàë, Áóãàò, Ñàéõàí ñóì, Õóòàã-ªíäºð, Òýøèã ñóìûí íóòãèéí çàðèì õýñýã) çàõèðàõ áîëîâ. ×èí âàí Õàíääîðæèéí õîøóó íü äîëîîí á¿òýí, íýã õàãàñ ñóìòàé. Õîøóó Çàñãèéí äîð Òàìãûí ãàçàð àæèëëàíà. Õîøóóíû Òàìãûí ãàçàðò õîøóó òóñëàã÷, çàõèðàã÷ çàíãè, ìýýðýí çàíãè, çàíãè çýðýã àëáàí òóøààë á¿õèé ò¿øìýë òóñ á¿ð íýã (Çàðèì ¿åä äóðäñàí íýð á¿õèé àëáàí òóøààëä 2 õ¿í àæèëëàæ áàéâ. Æ.Á) 146

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

æèíõýíý, òóñëàõ ñóðàõ áè÷ýýñ 4-8, òàõàð õýìýýõ çàðëàãà õî¸ð àæèëëàæ áàéæýý. ×èí ã¿ðíèé òºðèéí ¸ñíû äàãóó çàñàã õîøóó çàëãàìæèëñàí õ¿í òýð äàðóé Ìàíæ õààíä áèåý ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé áàéâ. Ãýòýë Õàíääîðæ óëààí áóðõíààð ºâäººã¿é ó÷ðààñ òèéíõ¿¿ áàðààëõàõ àðãàã¿é áîëæýý. Òýð ¿åä óëààí, öàãààí áóðõàí ºâ÷èí (êîðü, ñàëõèí öýöýã, Æ.Á) òóñààã¿é õ¿íèéã Ìàíæèéí õààíä áàðààëõàõ íýðñò (íîãîîí òîëãîéä) îðóóëäàãã¿é áàéâ. Òóõàéí ¿åä ýäãýýð ºâ÷èíã ýì÷èëæ äèéëýõã¿é áàéñàí òóë èéíõ¿¿ õààíä ºâ÷èí õàëäàæ ìàãàäã¿é ãýæ áîëãîîìæèëæ áàéâ. Õààíòàé í¿¿ð ó÷ðàõ øàëãóóð èéíõ¿¿ õàòóó àæýý. Çàëóó íî¸íû ºìíº íýã òàëààð íóòàã õîøóóãàà ººä òàòàæ, õàðüÿàò àðäûíõàà èòãýëèéã îëîõ, íºãºº òàëààð ìàíæ, ìîíãîë èõýñ äýýäñèéí àÿ çàíã òààðóóëæ, ó÷ðûã îëæ õàðüöàõ ÿãã¿é àñóóäàë òóëãàðàâ. Íýãýíò óëñ ò¿ìíýýðýý õàðèéí ýðõøýýëä áàéãàà íºõöºëä þì ë áîë ãýäèéæ öàõëàõ àðãàã¿é, áàñ ¿ðãýëæ òîëãîé óðóó áàéæ, “áºõºëçºõ” á¿ð ÷ õýö¿¿ àæýý. ×èíãýýä ¿ë òýâ÷èõ ñýòãýëýý äîòðîî õàäãàëæ, àëèâààä óõààí çàðàõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýõ áîëîâ. Ìàíæèéí õààí “Õàëõûí íî¸äûí èòãýë ç¿òãýë”-èéã ¿íýëýí, ¿å ¿å õèøèã òàðààäàã áàéâ. 1894 îíä òèéңõ¿¿ õèøèã òàðààõàä Õàíääîðæèä óäàà äàðàà õî¸ð íýìñýí çýðýã îëãîæýý. Óëìààð 1897 îíä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí ãàëä ò¿ëýãäñýí ñ¿ìèéã øèíýòãýí çàñàõàä ìºíãº òóñàëñíû ó÷èð çàëóó íî¸íä íýã íýìñýí çýðýã øàãíàñàí áàéíà. Äºíãºæ 23-õàí íàñàíäàà àíõ õîøóó çàõèð÷ áàéñíàà áîäâîë Õàíääîðæ þì þìàíä õýðñ¿¿æèæ, Ìàíæèéí òºðèéí áîäëîãûí èë, äàëä ñàíààã ñàéòàð îéëãîõ áîëæýý. Ò¿¿íèéã ×èí óëñûí õààíû çàðëèãààð 1897 îíä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí òóñëàã÷ æàíæíû Õý áýé (çºâëºõ), 1900 îíîîñ æèíõýíý òóñëàã÷ æàíæíààð òàâüñàí áàéíà. Áàäàðãóóëò òºðèéí 26 îíû (1900 îí) õàâðûí ñ¿¿ë ñàðûí 29-íººð ºäºðëºñºí Ãàäààä Ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿàìíû íýãýí áè÷èãò: “Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãàä òóøààí èëãýýâýé. Òóøààí ÿâóóëàõ ó÷èð ìàíàé çóðãààíààñ àéëòãàñàí íü: íºõºæ àâ÷ áèåèéã ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà, çàñàã óëñàä òóñëàã÷ Ìà... òàíû ºðãºí ìýä¿¿ëñýí áè÷èãò ìàíàé àéìãèéí Çàñàã õîøîé ÷èí âàí Õà... óðüä Áàäàðãóóëò òºðèéí 8 äóãààð îíä õýðãýì çàëãàìæëàõ öàãò áèå ò¿¿õèé á¿ëãýý. Ýä¿ãýý õàðüÿàò Çàñàã õîøîé ×èí âàí Õà... ýíý æèë 31 íàñòàé íýãýíò áèå áîëîâñîðñîí áºãººä áàñõ¿¿ øèíýëýõèéí æàñààíä òîõèîëäñîíû òóëä ç¿é íü íèéñëýë õîòîíä èëãýýæ, ÿâäëûí ÿàìíààñ íºõºæ àâ÷ áèåèéã ¿ç¿¿ëñ¿ãýé õýìýýí ºðãºí ìýä¿¿ëýõýýð èëãýý÷¿õ¿é. Ò¿øìýë áèä áàéöààâààñ, õàðüÿàò Çàñàã õîøîé ×èí âàí Õà … ºíãºðñºí æèëä øèíýëýõèéí æàñààíä òîõèîëäñîíû ó÷èðò çàðëèãààð ãóðâàí í¿äíèé òîãîñûí 147

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

îòãî øàãíàí õàäãàëóóëæýý. Îëäâîîñ õàðüÿàò Çàñàã õîøîé ÷èí âàí Õà... -ãèéí íýð çýðãèéã íîãîîí òîëãîéä áè÷èæ, íºõºæ àâ÷ áèåèéã ¿ç¿¿ëñ¿ãýé. ¯¿íèé òóëä õè÷ýýíã¿éëýí èëãýýâ” (12,3) ãýæýý. Ýë àéëòãàëûã ¸ñîîð áîëãîñíîîð Õàíääîðæ àíõ óäàà Áýýæèíä î÷æýý. Ýçýí õààíä áàðààëõàõûí óðüä øºíº çàëóó. Õàíääîðæèéí òàðõè òîëãîéä õàðèéí äýýäýñò ìóóãàà ¿ç¿¿ëýõã¿é þìñàí, Ìîíãîëûíõîî íýðèéã ë õººäºõã¿é þìñàí ãýñýí áîäîë ýðãýëäýæ áàéëàà. Õààíä áàðààëõàõ öàã áîëëîî. Òºðèéí îðäíû þì á¿õýí ñ¿ð èõòýé àæýý. Èõ îðäíû ãîë òàíõèìûí õîéìîðò áàéðëóóëñàí çººëºâ÷òýé çàíäàí ñýíòèé äýýð Öûñè õàòàí çàëàð÷ýý. Õàðèí Ãóàíñþé õààíû øèðýý õàòíû ñýíòèéãýýñ áàðóóí ýòãýýäýä çàéäóóõàí õàðàãäàíà. Õààíòàí ººðòýé íü ¿å òýíãèéí çàëóó õ¿í õîøóó çàñàãò òîõîîãäñîíûã õàðààä îìîã ñ¿ð õ¿÷ýý ¿ç¿¿ëýõ õººð¿¿ ñýòãýëä àâòàí: -Çà õº. ×èíèé õîøóó áàðóóíààñ ç¿¿í, õîéíîîñ ºìíº õ¿ðòëýý õýäýí ãàçàð þì äýý. (Íýã ãàçàð ãýäýã íü 536 ì Æ.Á) õýìýýí íýëýýä áàñàíãóé ºíãºòýé àñóóæýý. Õàíääîðæ: -Æà, õààíòàí! Ìàíàé Õàëõàä õîøóó íóòãèéíõàà õýìæýýã ãàçðààð áèø ºðòººãººð õýëýëöäýã áèëýý. Ìèíèé õîøóó óìðààñ ºìíºº õ¿ðòýë íàéìàí ºðòºº (1 ºðòºº 30 îð÷èì êì Æ.Á), ºðíººñ äîðíîî õ¿ðòýë àðâàí õî¸ð ºðòºº õýìýýí äàðóóõàí ìºðòëºº, òºâ èõýìñýãýýð õàðèó º÷æýý. Çàëóó õààí îí÷ã¿é àñóóëò òàâüæ, ÷àìã¿é õàðèóëò ñîíññîíäîî áàíòàí, äàõèí õýëýõ ¿ã îðæ èðýõã¿é áàéãàà áîëîëòîé, ñóóäàëäàà çàéì÷àí òàâã¿éðõýâ. Õýðýã áèøäýæ áàéãààã ìýäýðñýí õºãøèí Öûñè õàòàí “¯íýõýýð ñýðãýëýí çàëóó” ãýæ ìàíæ çàíãààð íýã ìàãòààä, ñîíæèëòûã òîâ÷õîí ìàÿãààð äóóñãàñàí ãýäýã. Çàëóó íî¸íû Áýýæèíä î÷èæ Ìàíæèéí õààíä áàðààëõàæ, áàñ àëáà òóøààë äýâøèæ áàéñàí òýð ¿åä ×èí óëñûí Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîë íóòãèéã äàìæóóëàí òºìºð çàì òàâèõ, ò¿¿íèé àøèãò ìàëòìàëûã áóñàä óëñ ã¿ðýíä ýçýìøèí àøèãëóóëàõ òàëààð ýëäýâ ÿâóóëãà õèéæ áàéëàà. Ýíý íü íèéò ìîíãîë÷óóä, ò¿¿íèé äîòîð Õàíääîðæ ìýòèéí ýõ îðîí÷ äýâøèëò ¿çýëòýé íî¸äûí ñýòãýëèéã èõýýõýí ò¿ãøýýæ, ¿íäýñíèé äàðëàëûí ìºí ÷àíàð, ó÷èð øàëòãààíûã óëàì á¿ð óõààðóóëàõ áîëîâ. Èéìä Õàëõûí äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà, æàíæèí, äýä äà, õýáýé, Õ¿ðýýíèé Ýðäýíý Øàíçóäáà íàð íýð õîëáîæ, 1899 îíä Èõ Æóðãàíä áè÷èãëýæ, Õàëõûí íóòàã äýýð ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ àëòíû óóðõàé íýýæ àøèãëàõûã ýñýðã¿¿öýõèéí õàìò Óëèàñòàéí æàíæèí, Õ¿ðýýíèé ñàéä íàð ìîíãîë÷óóäûí ñàíàë õ¿ñýëòèéã õàðãàëçàõã¿é áàéãààã èë÷ëýí ìýä¿¿ëýõäýý: “...îëîí ÿäóó ìîíãîë÷óóä ãàäààä õ¿íä çàðöëàãäàí áîîë÷ëîãäîõ, ýëäýâ ñàìóóí õýðýã ¿¿äýæ, óëñûí 148

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

¿íäñýíä õîõèðîëòîé áîëîõ áîëîâ óó? õýìýýí ýìýýëäýíý” (12,85-86) ãýñýí áàéäàã. Ýíý çàðãàä Õàíääîðæ âàí õàìãèéí èäýâõòýé îðîëöñîí áàéíà. Ãýâ÷ òýäíèé ñàíàë áîäëûã ¿ë õàéõðàí, Ìàíæèéí õààí Îðîñûí õºðºíãºòºí Ôîí Ãðîò ãýã÷èä Ìîíãîëä àëò àøèãëàõ êîíöåññ ºãºõ íü òîäîðõîé áîëîâ. Ýíý ¿åä Õàíääîðæ íàð áàñ äàõèí ýñýðã¿¿öëýý èëýðõèéëñýí áàéíà. Áàäàðãóóëò òºðèéí 26 îíû (1901) äºðºâ ä¿ãýýð ñàðûí 10-íû íýãýí äàíñàíä ¿çâýë “äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà íàð, òóñëàã÷ æàíæèí Õýáýé íàð, Ýðäýíý Øàíçóäáà, çàñàã, äà ëàì íàð òóøààñíûã äàãàí õÿíàí çºâëºëäâººñ àëòíû îðä íýýëãýõýä îëîí ìîíãîë÷óóäûí íóòàã, àæ àõóéä ç¿éë ç¿éëèéí õàðø íîöòîé áîëîõ îëîí ó÷ðûã ãàðãàñóãàé” õýìýýñýí áàòëàõ áè÷ãèéã Ìîíãîë äàõü Ìàíæèéí ýðõ áàðèã÷ ò¿øìýäýä ºã÷ýý. Ýë áàòëàõ áè÷èãò öààø: “Àëòíû óóðõàé íýýí øèéòãýõýä õ¿ñýõã¿é, ¿íýõýýð ìîíãîë÷óóäûí àæ òºðºõ àðãàä õàðøòàé ÿâäàë áóé. Õýäèé äàõèí îëîí õóâü íýìæ ºãì¿é õýìýýâ÷... õ¿ñýõã¿é”, “ººð ÿìàð íýã íóóö ñàíààã¿é”, “õýðýâ äàõèí óóðõàé íýýõèéã øèéòãýõ àæààìóó õýìýýí ìýä¿¿ëýõ íü áóé áºãººñ áèä íàð, áàñ ÷ äàãàæ ÷àäàõã¿é, áèä íàð äóðòàéãààð ÿëûã õ¿ëýýõ íü ¿íýí...” (13, 27) ãýõ çýðãýýð ºã¿¿ëæýý. Ãýâ÷ òýäíèé ýñýðã¿¿öýë òàëààð áîëæ, ìàíæèéí õààíààñ Ìîíãîëä àëòíû îðä íýýõ ÿâäëûã íýãýíò øèéäâýðëýñýí ¸ñîîð ÿâóóëñóãàé õýìýýí ìýäýãäæýý. ×èí âàí Õàíääîðæ óíàñàí ãàçàð, óãààñàí óñàíä íü áóçàð ãàð ä¿ðæ, äóðààð àâèðëàõûã ýñýðã¿¿öýí çàðãàëäàõûí õàìò, ¿íäýñíèé íî¸ä ÿçãóóðòíû ýðõ ÿìáà õÿçãààðëàãäàí, àëáàò èðãýä íü ¿ã¿éðýí õîîñîð÷ áàéãààä èõýýõýí äóðã¿éöýæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, Óëèàñòàéí æàíæèí ìîíãîë÷óóäàä äààæ äàâøã¿é àëáà ãóâ÷óóð íîãäóóëæ ýëäâýýð äàðëàæ áàéãàà òóõàé Æàëõàíç õóòàãò íàðòàé íýð õàìòàëæ Õàíääîðæ Èõ Æóðãàíä ãîìäîë ìýä¿¿ëýõäýý: “Õýðýâ õýðýã ÿâäàë öààøèä èéì áàéâàë ìîíãîë÷óóä çýâñýã áàðèõààñ ººð àðãàã¿é” (15, 52) ãýæ ×èí óëñûí ýðõ áàðèã÷äàä àíõààðóóëæ áàéæýý. 1903 îíä Áýýæèí õîòíîî Õàíääîðæ Õàëõûí íî¸äûí ò¿ð æàñààíä ýýëæ òààðàí î÷èæ, òºðèéí õýðýã õýëýëöýõýä îðîëöñîí íü ìàíæèéí õààíû áîäëîãûí öààä ñàíààã èë¿¿ ñàéí òàíüæ ìýäýõ áîëîëöîîã îëãîæýý. Ìàíæèéí òºð ÷ çàëóó âàíã ººðòºº òàòàõûí òóëä øàãíàí õºõ¿¿ëæ “... Âàí ã¿íã¿¿äèéí øàøòèð”-ò: “Õîðèí åñä¿ãýýð (1903) îíä Õàëõûí çàõûã ñàõèõàä õýòýðõèé õ¿÷ ãàðãàñàí ó÷èð íýã íýìñýí çýðýã îëãîæ, Æ¿í ÷èí ìýíä ÿâóóëæýý. Ìºí îíä ìºíãº ìîðüä òóñàëñàí ó÷èð çóðãàà íýìñýí, õî¸ð òýìäýãëýñýí çýðýã îëãîæýý. Ãó÷äóãààð (1904) îíä õèøèã òàðààõàä íýã íýìñýí çýðýã îëãîæýý. Ãó÷äóãààð (1904) îíä áóÿíò ¿ñýã, òîðãî õî¸ð õóé, øààçàí âààð õî¸ð, õººðºã íýã, öàéíû øààçàí íýã, 149

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

øèë øààçàí õóíäàãà íýæãýýä, áàéõóó öàé çóðãààí ñàâ, àðõèíû õºõ øèë ñàâ íýã, õºõ øèëýí òàâàã íýã, áàãâàðòàé æèìñ, áàÿð ¿ñýãòýé ìîä, õàâòàãà, áóëãà, òîðãî çýðãèéí þìûã óäàà äàðàà øàãíàí áóóëãàæ, øàäàðò ÿâóóëæýý” (1,12-13) õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. 1905 îíä Õàíääîðæ øàäàðò ÿâæ, Ìàíæèéí õààíû àìãàëàíã àéëòãàõ ¸ñëîëä îðîëöæýý. ¨ñëîëûí ¿åýð ò¿¿íèéã ìîíãîë íî¸äûí áàðóóí ãàðûí ýõýíä æàãñààä áàéõàä íü Áàäàðãóóëò õààí: -×è õýäýí ºäºð ÿâæ èðýâ? ãýæ àñóóõàä íü: -Áîîë áè 40 ºäºð çàìä ÿâæ èðëýý õýìýýí õàðèóëàâ. ×èí âàí Õàíääîðæ 1900 îíä øèíýëýõèéí æàñàà òîõèîëäñîí ó÷èð ìàíæ ÷èí óëñûí ýçýí õààíä äàõèí áàðààëõæýý. Õààí Õàëõûí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí òóñëàã÷ æàíæíààð øèíýõýí òîìèëîãäñîí Õàíääîðæèéã ñîðüæ, ò¿ðøèí õýä õýäýí àñóóëò òàâüæ, õàðèóëò àâ÷ýý. Ýíý òóõàé íî¸äûí øàøòèðò ºã¿¿ëñýí íü: Õààí “×è õýäýí íàñ õ¿ðýâ, Õýäýí ºäºð ÿâæ èðýâ, ×èíèé õîøóó õýäýí ãàçàð âý?, îðîñò îéð óó, Òàðèà áàéíà óó, Àìò áàéíà óó, ìàëòñàí óó?” ãýõ çýðãýýð õÿòàäààð àñóóõàä íü Õàíääîðæ õàðèóã öºì õÿòàäààð òóí îí÷òîé õàðèóëæ áàéñàí àæýý. Ìàíæ ÷èí óëñûí ýçýí õààí: “Ýíý íü àðãà áîäëîãîä ãýìã¿é, õÿòàä ¿ãýíä ñàéí. Ìîíãîë õ¿ì¿¿í íàð öºì èéíõ¿¿ àâààñ ñàéí” ãýõ çýðãýýð ò¿¿íèéã ìàãòàæ ñàéøààæ øàí õàðàìæ ºã÷ áàéñàí ãýíý. Ýíý ìýòýýð ÿðüñàí ÿðèà íü õààíòàíä ¿íýëýãäýæ, Õàíääîðæèä áàãàã¿é õèøèã õ¿ðòýýæ áàéæýý. Ýíý òóõàé “...Âàí, ã¿íã¿¿äèéí øàøòèð”-ò: “Ãó÷èí íýãä¿ãýýð (1905) îíä áóÿí ¿ñýã áè÷ñýí óëààí öààñ íýã òàâèë, õ¿ðýìíèé òîðãî íýæãýýä õóé, áóóðöàã ýðèõ íýã, õºõ øààçàí õººðºã íýã, àéðàã àãóóëàõ øààçàí âààð íýãýí ä¿é, öàéíû õóàðòàé àÿãà øààçàí íýã ä¿é, õºõ ºíãºòýé àÿãà øààçàí íýã, õºõ øààçàí òàâàã íýã, øèë ñàâ íýã, áàãà òóãàëãàí ñàâòàé öàé õî¸ð ä¿é, õàâòàãà äºðâºí ä¿é, öýíãèéí åìá¿¿ õî¸ð, ìºíãººð óðëàñàí íàéìàí òàõèë, òîðãî õî¸ð á¿õýë, ìºíãº òàâàí ëàí, öàé íýãýí áîîäîë, áóÿí ¿ñýã áè÷ñýí óëààí ìóóòóó óëààí öààñ íýæãýýä, ¿íýò ñàéí æèìñ¿¿ä, õàñ þ¿âýí, íýã õîñ õàâòàãà, ëàíãèéí åìá¿¿òýé õàâòàãà, öàãààí õàñ ãóóðñ íýã, ìàãíàã õî¸ð á¿õýë, õàìáà òîðãî íýã á¿õýë õàãàñ, ýíãèéí òîðãî íýã á¿õýë õî¸ð çàõ, öýíõýð ïàíñ õî¸ð çàõ, áóëãà õîðèí òàâ, õýðýì õîðèí òàâ, õàâòàãà õî¸ð ä¿é, åìá¿¿ íàéìàí á¿õëèéã óäàà äàðàà øàãíàí áóóëãàæ, õàðàâòàð óëààí æîëîî øàãíàí îëãîæýý” (2,12-13) õýìýýí òýìäýãëýæýý. Èíãýæ Ìàíæèéí òºð Ì.Õàíääîðæèä ÿìáà õýðãýì, ï¿íë¿¿ øàãíàë ÷àìã¿é õ¿ðòýýæ, îëîí àðâàí çýðýã íýìæ, òýìäýãëýæ áàéñàí áîëîâ÷, “áóðóó ýëýãòýí” õýìýýí õàðäàæ, ìºøãºí òàíäàõàà ÷ õîéø òàâèàã¿é þì. Ýíý ó÷ðààñ Õàíääîðæèéã ¿¿íèé ºâºã ýëýíö 150

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

øèã íü äýýã¿¿ðõýí àëáàí òóøààëä òîõîîí òàëáèõààñ àëü áîëîõîîð öýðâýí áîëãîîìæèëæ, îéð çóóðõàí “àðãàìæèæ” àëõàõ ãèøãýõ á¿ðèéã íü àæèí òàãíàæ áàéâ. Ìàíæèéí òºð Õàíä ÷èí âàíãèéí öààä ñàíààã ìýäýæ, èòãýë ìóóòàé õ¿ì¿¿ñèéí äàíñàíä îðóóëñàí òýð ¿åä 1904 îíû X ñàðä XIII Äàëàé ëàì Ò¿âäýíæàìö, îéð äîòíî øàäàð íºõäèéíõºº õàìò Õ¿ðýýíä èðæýý. Òýðáýýð Àíãëèéí èìïåðèàëèñòóóä Òºâäýä ò¿ðýìãèéëýë õèéõýýð Áàðóóí çóóä îéðòîí èðýõ ¿åä òóñ õîòîîñ ñýì íóóöààð ãàð÷, Ìîíãîë íóòàã ðóó ç¿ãëýñýí áàéíà. Èõ ëàìòàí áóðèàä Àãâààí Äîðæèåâ Ëõàðàìáûã äàãóóëàí, Îðîñûí ýçýí õààíû íºìºð íººëºãò õîðãîäîõ ñàíààòàé áàéâ. Äàëàé ëàìûã Ìîíãîë íóòàãò íýãýíò îðñîí ¿åä ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð ìýäýæ, ò¿¿íèéã èðýâ ãýæ ñ¿éä áîëîõã¿é áàéõûã Èõ Õ¿ðýýíèé Ìàíæ, Ìîíãîë ýðõ áàðèã÷äàä ÷àíäëàí òóøààæýý. Ãýòýë Äàëàé ëàìûã ñ¿ñëýí áèøèðñýí îëíû äàâàëãààã õýí ÷ õîðèãëîæ ÷àäñàíã¿é. Äàëàé ëàì Èõ Õ¿ðýýíýý õ¿ðýëöýí èðñýí ìýäýý àãøèí çóóð òàðõàæ, Ìîíãîëûí îëîí õîøóóäààñ òºäèéã¿é Áàéãàëèéí ÷èíàäààñ, òýð ÷ áàéòóãàé Àñòðàõàíü ìóæààñ ÷ øàðûí øàøèíòàí öóâàí èðæ ìºðãºõ áîëæýý. Õîë îéðûí îëîí ñ¿ñýãòíýýñ ºðãºë áàðüö àâñààð Äàëàé ëàì Èõ õ¿ðýýíä áàéõ ¿åäýý èõýýõýí áýëæñýí ãýäýã. (14) Äàëàé ëàì, Áîãä ãýãýýí õî¸ð òýð äàðóé í¿¿ð ó÷èð÷ ÷àäààã¿é àæýý. Ìàíæ àìáàí ßíü ×æè, Áýýæèíãýýñ èðñýí òóñãàé ýë÷ ò¿øìýë íàð òýð õî¸ðûí õîîðîíä àëü áîëîõ òààã¿é áàéäàë áèé áîëãîõ, ýâäðýëö¿¿ëýõ ýëäýâ àðãûã õàéæ áàéâ. Òóõàéëáàë, Ìàíæ àìáàí ñàéä ßíü ×æè Æýâç¿íäàìáà õóòàãòàä: -Áîãä ãýãýýíòýí òà ìàíæèéí õààíû òààëëààð Õàëõàä ñóóæ, øàøèí íîìûí õýðãèéã ýðõëýí ¿éëäýæ áóé òóë Ìîíãîë íóòãààð õýðýí ÿâæ áóé õýíýýñ ÷ èë¿¿ ýðõòýé áèëýý. Òýãýýä ÷ òà Äàëàé ëàìààñ àõìàä õ¿í òóë àõ çàõûí ¸ñ àëäàæ, ò¿¿íä áàðààëõàõ áóþó ò¿¿íèéã ºðãººíäºº çàëàõ íü òóí çîõèìæã¿é õýìýýí òóøààõ, ÿòãàõûí õîîðîíä ¿ã õàÿæ áàéâ. Ãýâ÷ õî¸ð èõ ëàìòàí íóóöààð óóëçàæ, ñýòãýëèéí ¿ãýý õàðèëöàí íýýëöýæ, ó÷èð íà÷ðàà îëîâ. Äàëàé ëàìûã Èõ Õ¿ðýýíä çóñàæ áàéõàä õîë, îéðûí õî¸ð ýë÷ èðæ óóëçæýý. Íýã íü òºðèéí áàãøèéí õóâüä ò¿¿íèéã Áýýæèíä çàëðàí èðýõèéã “õ¿ññýí” Ìàíæèéí õààíû äààëãàâðûã äàìæóóëñàí òºëººíèé ò¿øìýë, íºãºº íü Âàíãèéí õ¿ðýýíä ìîðèëîí èðæ ºâºëæèõèéã óðüñàí ×èí âàí Õàíääîðæèéí ýë÷ Äàíäàð àãðàìáà íàð áàéëàà. ×èíãýýä Äàëàé ëàì Âàíãèéí õ¿ðýý çýðãýýð îðîîä, äàðàà íü Áýýæèíä î÷èõîî Ìàíæèéí õààíû ýë÷èä àìëàâ.

151

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

XIII Äàëàé ëàì

×èí âàí Õàíääîðæ õ¿ðãýíèéõýý õàìò

Äàëàé áàãøèéã õ¿ëýýæ àâàõààð Âàíãèéí õ¿ðýýíèéõýí òºäèéã¿é, õîøóó õîòëîîðîî, èõ, áàãàã¿é ýðâèéõ äýðâèéõýýðýý õºäºëæýý. Ýíý àæèëä õ¿í á¿õýí ÷èí ñ¿æãýýðýý õàíäàæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, Õàëõàä çàðòàé Áàâóó áàÿí Äàëàé ëàìûí çàëðàõ îðä, ºðãººíèé á¿õ òàíñàã òàâèëãà, õýðýãëýëèéã ãàðãàæ, Âàíãèéí õ¿ðýýíä ºâºëæèõ çàðäëûã áàðàã äàíãààðàà äààæýý. Óã ºðãººíä òàâüñàí òàâèëãà õýðýãëýëèéí çàõ çóõààñ äóðäàõàä õàø øèðýý, õàø àÿãàíû èæ á¿ðäýë, àëò, ìºíãºí áààâàð, çàâúÿà, àÿãà òàâàã òýðã¿¿òýí áàéñàí ãýíý. Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç äýý. Áàÿí Áàâóó Èõ Õ¿ðýý ð¿¿ æèí õºñºã õºäºëãºõäºº òàâèí õàð, òàâèí àëàã, òàâèí óëààí ãýõ ìýòýýð ºíãº èæèëñ¿¿ëýí 500 øàð òýðýã ãàðãàæ áàéñàí òóõàé íóòãèéí õºãø÷¿¿ë ÿðüæ áàéâ. 1905 îíû VIII ñàðûí ýõýýð Äàëàé ëàì Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû òºâ Âàíãèéí õ¿ðýý îðîõîîð Äà õ¿ðýýíýýñ õºäºëæýý. Äàëàé ëàì Âàíãèéí õ¿ðýýíä áàéñàí òóõàé àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ áè÷èõäýý: “Äà õ¿ðýýíýýñ Âàíãèéí õ¿ðýý õ¿ðýõ çàìä õýä õîíîæ, ç¿¿í ã¿íèé õîøóóíû ºìíºõ Õàìáûí õ¿ðýýã äàéðàí ºíãºðºõºä îëîí çóóí ìºðãºë÷èí çàì òîñîí óãòñàíä, Äàëàé ëàì òýäíèé ç¿ã õàðæ, òàðèà áóäàà öàöàí ¸ñëîí ºíãºðºâ. Õàíä âàíãèéí õ¿ðýý íü Áóëãàí õýìýýõ ìîäòîé áàãàâòàð óóëûí ç¿¿í íàëóóãèéí ºãëººíèé 152

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

íàðûã óãòäàã ýíãýð äýýð íàëóóëàí ºðæ òàâüñàí þì øèã õàðàãäàíà. Õ¿ðýýíèé ñ¿ì, äóãàíóóäûí àëò øàðìàë ãàíæèð, æàëöàíãóóäûã óðüäààñ çîðèóä ºíãºëñºí íü íàðàíä îíöãîé ãÿëàëçàíà. Õ¿ðýýíýýñ áàðóóí ºìíºõ òîëãîéí ç¿¿í õàÿàíä òîì òóãäàì, îëîí ãýð, ýðýýí öîîõîð ìàéõàí áàðüæ, ºíäºð ìîäîí øàëíû äóíä ñýíòèé çàëæ, ýðãýí òîéðîí õàìáà, öîðæ, öîã÷èí, ãýñã¿é, àãðàìáà, ãàâæ, ãýâø, ìààðàìáà, òàéæ ò¿øìýë¿¿ä ¸ñëîëûí õóâöñàà ºìñºí çîãñæýý. Äàëàé ëàìûã ñýíòèéä çàëàðìàãö, òýíä öóãëàðñàí îëîí öºì áºõºñõèéí ºðãºñíèé äàðàà ìàíäàë ºðãºâ. Òýãýýä ëàìòíûã Äàíäàð àãðàìáà, Õàíä ÷èí âàí òóñãàé çàññàí ãýð òóãäàìä çàëàâ. Áóñäûã ººð ãýð ìàéõàíä óðüæ, öàé õîîëîîð äàéëàâ. Ýíý õîîðîíä íºãºº öóãëàðñàí îëîí, ëàì, õàð÷óóä Âàíãèéí õ¿ðýý óðóó ÿâöãààæýý. Òýãýýä øàð òîðãî, àëòàí ñààãààð á¿ðæ ÷èìñýí öóëáóóð, æîëîî õóäàðãàòàé ìîðèíä õºëëºñºí æóóç òýðãýíä Äàëàé ëàìûã çàëæ, Âàíãèéí õ¿ðýý ð¿¿ õºäºëãºâ. Ò¿¿íèé äºðâºí ýòãýýäýä ìîðüòîé áàðàà áîëîã÷èä ýðýìáýýðýý ÿâöãààíà. Çàìûí äàãóó ñóíàæ ìºðãºñºí ýõíýð, õ¿¿õýä, õºãøèí õºâºº õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ã íýã, ëàì Äàëàé ëàìûã òºëººëºí ãóðèë, áóäàà, òàðèà öàöíà. Âàíãèéí õ¿ðýýíèé õî¸ð òîì õàøààíä Äà õ¿ðýý, ìºí íóòãààñ òºõººð÷ èðñýí ãýð¿¿äèéã õýäýí ýãíýý áàðüæýý. Ýíý õî¸ð õàøààíû õîéäîõ ñ¿ìèéã îðäîí áîëãîí òîõèæóóëàí çàñàæ, äýðãýä íü Äà õ¿ðýýíýýñ àâ÷èðñàí òîì òóãäàì ãýðèéã áàðüæýý. Äàëàé ëàìûã ýíý îðäîíä çàëæ àìðààãààä, ìàðãààø íü ×èí âàí Õàíääîðæ, õàòàí, àãü (õ¿¿), (õîíãîð) îõèí, áàãø Äàíäàð àãðàìáà, øàäàð ò¿øìýë¿¿äèéí õàìò Äàëàé ëàìä çîðèóä áàðààëõóóëæ ìàíäàë ºðãºæýý. Ò¿¿íýýñ ýõëýí Äàëàé ëàì Õàíääîðæ íàð áàéí áàéí óóëçàæ, ò¿¿õ áà öàã çóóðûí áàéäëûã õóó÷èëäàã áîëîâ. Àíãëè öýðýã Ò¿âäýä óóëãàëàí îðæ èðýýä ãàé òàðüæ, áóðõíû îðîíä ãàìøèã ó÷ðóóëñíûã Äàëàé ëàì õàðàìñàí ÿðèíà. Ìàíæ ×èí óëñûí õààí Öçàé Òÿíü (Ãóàíñþé), ò¿¿íèé á¿õ ýðõèéã ýçëýí áàðüñàí Öûñè õàòàí Ò¿âäèéã ¿ë õàéõðàí ãàäóóðõäàãèéã ëàìòàí íèã¿¿ëñýíã¿éëýí õýëíý. ×èí âàí Õàíääîðæ Ò¿âä îðîíä ó÷èðñàí çîâëîíä õàðàìñàí ãàñàëæ, Ìîíãîëä ìàíæèéí õààí øèð¿¿ëýí õàíääàãèéã ëàìòàíä àéëòãàí àâðàë íîì ýðæýý. Äàëàé ëàì: -Øèãìóíèé á¿õ øàâü íàð òóõàéëáàë, ãýëýãáààãèéí ¸ñûã (øàð ìàëãàéòíû) ñàõèäàã Ìîíãîë÷óóäûí òºëºº áóðõàí áàãøèä çàëáèðàë äààòãàæ áàéõ áîëíî. Òàíàé õîð (Ìîíãîë) öàãààí õààíò óëñòàé õèë çàëãàñàí ó÷èð õîðâîîãèéí áóñàä ã¿ðí¿¿äòýé õîëáîî òîãòîîæ áîëìîîð áàéíà. Èéìä Äà õ¿ðýýíä ºðíºäèéí õ¿ì¿¿ñ èðäýã þì. Áè Îðîñûí õàðüÿàò ýðäýìòýí ãýäýã õ¿íòýé Äà õ¿ðýýíä òàíèëöàí õàðàõàä èõ ýðäýìòýé, ñàéõàí ààøòàé, Ìîíãîëûí ò¿¿õ çàíøëûã òýð èõýýõýí òîîæ áàéíà áèëýý. 153

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Õàңääîðæ: -Òèéì ýý. Ìîíãîë îðîí õ¿ðòýë õààíò Îðîñ óëñòàé îëîí ìÿíãàí ìîä ãàçàð õèë çàëãàäàã. Ìàíàé õîøóó õ¿ðòýë Îðîñ óëñûí íóòàãòàé çàõ íèéëäýã áºãººä ìîíãîë, îðîñ õ¿ì¿¿ñ äýýð öàãààñ áèå áèåý ìýääýã áîëæ, àðèëæàà íàéìàà õèéäýã. Îðîñ õ¿ì¿¿ñ øóëóóí øóäàðãà, öàãààí ñàíààòàé, õ¿íä òóñàðõóó. Õàðèí îéðîîñ õºðø õî¸ð îðíû õ¿í àðäûã íàéðñãààð óóëçàõûã Ãóàíñþé õààí, Öûñè õàòàí íàðûí çàðëèãààð õîðèãëîí öààçàëæ, õèëèéí õàðóóë áà õÿçãààðûí öýðãèéí õ¿÷èéã çóçààòãàí ÷àíãàòãàæ áàéíà. Áàñ Ìîíãîë îðíû ñàéí øèì õºðñòýé áýë÷ýýð íóòàã, æèøýýëáýë, ìèíèé õîøóóíû îéðîëöîîõ Èíãýòòîëãîé, Òàðèàëàí çýðýã Ñýëýíãèéí ñàâ ãàçàð, áàñ åýâýí, Áóðãàëòàé çýðýã ãàçðóóäàä Øàíüñè çýðýã õÿòàäûí ìóæààñ îëîí çóóí òàðèà÷èí èðãýäèéã í¿¿ëãýí èð¿¿ëæ, ìàë ñ¿ðãèéã áýë÷ýýðýýð õàâ÷èæ áàéíà. Äàëàé ëàì: -Òàíàéä ó÷ðóóëñàí ãàé çîâëîíã ìàíàé òºâäèéí àðä ò¿ìýí íýãýí àäèë àìñàæ áóé õýìýýãýýä ìýëìèéãýý (í¿äýý) àíüæ, àìàíäàà íîì óíøèí, ýðèõýý ýðã¿¿ëæýý. Íýã íàðëàã ºäºð Äàíäàð àãðàìáà, Õàíääîðæ õî¸ð Äàëàé ëàìûã æóóç òýðãýíä çàëàí áàðàà, áîëîã÷äûã íü ìîðü óíóóëàí Õ¿ðýýíèé îð÷èì ìàëëàäàã áóãà ñîãîîã ¿ç¿¿ëýýä, õýñýã ñ¿ì ñóâàðãàíû õàæóóãààð õºäëºõºä íýãýí æèæèã ñ¿ì õàðàãäàâ. ¯¿íèéã Äèâààæèí õýìýýíý. Ò¿¿íýýñ õîéø Äàëàé ëàì øàð õóâöàñ ºìññºí õî¸ð øàäàð õàìáà, ñîéâîí íàðàà äàãóóëààä, ºäºð á¿ð Âàíãèéí õ¿ðýýã òîéðîí ãîðîîëæ, ñýòãýãäýë, õÿòàäàä î÷îîä õàà áàéõ, Áàðóóí çóóä õýçýý õýðõýí áóöàõàà çºâëºëäºí ÿðèëöàíà. Ëàì íàð, ìºðãºë÷èí ºäºð á¿ð îëíîîð Äàëàé ëàìûí õàøààíû äýðãýä öóãëàðàõ òóë ëàìòàí ýíä õî¸ð ñàð øàõàì áàéõ çóóðàà ºðãººíººñºº ºäºðò õýäýí óäàà ãàð÷, òýäíèé ç¿ã õàðæ, íîì òîâ÷ëîí óíøèæ, õèøãèéíõýý òàðèà, ¿ðýë çýðãèéã öàöíà. Õàíääîðæèéí áàãø Äàíäàð àãðàìáûí ýðäìèéã áèøðýí, Äàëàé ëàì ò¿¿íä øàâü îðæýý. Íîìòîé ãàâæ àãðàìáà íàð áèå áèåäýý ýðõ òóøààë õàðãàëçàëã¿é áàãø øàâü áîëäîã ¸ñ áàéäàã áèëýý. Ãýòýë íºãºº Õ¿ðëýã áýéñèéí õîøóóíààñ ò¿¿íèé õàìò Äàëàé ëàìûã äàãàëäàæ ÿâàà õî¸ð òºâä ëàì Äàëàé ëàì õ¿íäýý õºíãºíººñ ºã÷ õºäººíèé õèéäèéí ìîíãîë àãðàìáàä øàâü îðëîî õýìýýí çýìëýæýý. ¯¿íèéã íÿöààõ çîðèëãîîð Äàëàé ëàì õàìò èðñýí õàìáûí çýðýã õýäýí ãýâø íàðàà Äàíäàð àãðàìáàòàé íýãýí ºäºð ºíæèí, ×îéðûí ñ¿ìä äàãñàë (ìàðãààí) õàÿëöóóëàõàä Äàíäàð àãðàìáûã äèéëýõ ëàì ãàðñàíã¿éãýýð ¿ã ÿðèà äàðàãäæýý. ¯¿íýýñ õîéø Äàëàé ëàì ººðºº ºíäºð õ¿äýð áèåòýé, õ¿ðýí öàðàéòàé, öàãààí ñàõàëòàé Äàíäàð àãðàìáûíä î÷èæ íîì õýëýëöäýã áîëæýý” (16,41-43) õýìýýæýý. Áàñ Äàëàé ëàìûí Âàíãèéí Õ¿ðýýíä áàéñàí áîëîí ×èí âàí Õàíääîðæòîé äîòíî áîëæ ãýð ºðãººãººð íü î÷äîã áîëñíûã îðîñûí ýðäýìòýí Ï.Ê.Êîçëîâ ¿íýòýé ìýäýý òýìäýãëýí ¿ëäýýæýý (17). 154

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Äàëàé ëàì Âàíãèéí Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéõ ¿åäýý Õàíä ÷èí âàíãèéí àþóëã¿é áàéäëûí òºëºº ñàíàà çîâæ áàéñíûã èëòãýõ áàðèìòóóäûã äîêòîð (Sc.D) Ö.Áàòáàÿð Îðîñûí àðõèâààñ îëñîí áàéíà. Äàëàé ãýãýýí áîëîí Ëóâñàíäàíçàí õàìáà íàðòàé Âàíãèéí õ¿ðýýíä ñóóæ áàéõäàà ÷ õàðèëöàà õîëáîîòîé áàéæ òýíäýýñ ìýäýý ÷èìýý àâ÷, ìýäýý õ¿ðã¿¿ëæ áàéæýý. 1905 îíû ñ¿¿ëýýð ìîíãîëûí áóñàä íî¸ä íàðûí íýãýí àäèë Ìàíæèéí íèéñëýë Áýýæèíä î÷èæ ºâºëæèõ ýýëæ Õàíääîðæ ÷èí âàíãèéí õóâüä èðæ òýðýýð Áýýæèí ÿâàõ ýñýõ òóõàé Äàëàé ëàìòàé çºâëºæ áàéæýý. Äàëàé ëàì Áýýæèí ººðèéí áèå òºëººëºã÷èä 1905 îíû ñ¿¿ëýýð áè÷èõäýý “Íàìàéã ò¿¿íèé ºðãººíä àìüäàð÷ áàéãààãèéí òºëºº òýä òýíä ìèíèé øàâü Õàíä ÷èí âàíãèéí ýñðýã ÿìàð íýã àäãèéí ç¿éë á¿¿ õèéãýýñýé ãýæ áè ñàíàà çîâæ áàéíà. Îðîñûí ýë÷èí ñàéäûã ýíýõ¿¿ àñóóäàëä àíõààð÷ ºãºõèéã õ¿ñíý ¿¿” ãýæ áè÷èæ áàéâ. (108,64-65) Äàëàé ëàì Ìîíãîëä èðñýí, ÿëàíãóÿà Âàíãèéí Õ¿ðýýíä õýäýí ñàð ñààòñàí íü öýâýð øàøèí íîìûí áóñ, óëñ òºðèéí òóõàéëáàë, ìîíãîëîîð äàìæèí Õààíò Îðîñòîé õîëáîî áàðèõûí õàìò Àð ìîíãîëûí íî¸ä, ëàì íàðòàé Ìàíæààñ òóñãààðëàõ àñóóäëààð ñàíàë ñîëèëöîõ, öààøèä õ¿÷ õàìòàòãàõ õîëûí áîäîëòîé áàéñàí àæãóó. Èéìýýñ ÷ Õàíä ÷èí âàí øàëòãèéã ¿¿ñãýí Õ¿ðýýíäýý èõ ëàìòíûã çàëñàí ÿâäëûã ×èí óëñûí õààí îíöãîé àíõààðàëäàà àâ÷, ò¿¿íä õîæìûí “øàíã õ¿ðòýýõ”-ýýð çýõýæ áàéëàà.

3. ÀÍÄÃÀÉ ÒÀÍÃÀÐÀÃ “×èí Âàí Õàíääîðæèéã ñàíàÿ ×èíãèñ óäìûí õàíà ñàéò òºðèéí ò¿øýý áàéâ. Ýõ îðîíäîî õàéðòàé áîëîõîîð íü ò¿¿íèéã “Èòãýëã¿é ñàéä “ ãýæ õàðèéíõàí àäàëäàã áàéâ” Àðäûí óðàí çîõèîë÷, ÿðóó íàéðàã÷ Òàíãàäûí Ãàëñàí Èõ Õ¿ðýýí äýõ Õàíä ÷èí âàíãèéí ºðãººíä ò¿¿íèé äîòíûí õýäýí íî¸ä, ò¿øìýä öóãëàðàí, Ñàéõàí-Õóëæèéí àéðàã, Àð Íàéìàíû àðçûí îõü øèìýí ñóóõ çóóðàà Ìàíæèéí “Øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷èéí òóõàéí ø¿¿í ÿðèëöàíà. Õ¿ðýýíèé àìáàí ñàéäûí ãàçàð àæèëëàäàã íýãýí ò¿øìýë: -Ñàÿõàí ìàíàéõààð äîíøóó÷èëñàí Ñ¿í ÷èí âàí ãýã÷ ìîíãîë ãàçàð öýðãýýð òàðèà òàðèóëàõ, óóðõàé íýýæ àøèãò ìàëòìàëûã îëáîðëîõ, øóóäàí áàéãóóëàõ, õóæèð ìàëòàí àøèãëàõ, òºìºð çàì òàâèõ, ñóðãóóëèéí òàíõèì ¿¿ñãýõ, áàíê 155

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áàéãóóëàõ, äýýðýì õóëãàéã àðèëãàõ çýðýã íàéìàí ç¿éëèéí ñàíàëûã õààíäàà àéëòãàñàí áîëîëòîé ãýâ. Õàíääîðæ ÷èí âàí: -Ýíý ÷ ñàéí ¸ð áèø äýý. Ìîíãîë÷óóäûí ýðõ àøãèéã ýðõýìëýæ áàéãàà ä¿ð ¿ç¿¿ëæ, ìàíàéä ÿâóóëàõ “øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷èéíõýý ë ¿íäñèéã òîäîðõîéëæ áàéãàà õýðýã õýìýýòýë öóãëàðàãñäûí íýã íü: -ªâºð Ìîíãîëä õÿòàä ãàçðààñ òàðèà÷èä ýëñ¿¿ëæ, õàðüÿàò àéìàã õîøóóíûõàà íóòàãò òàðèà òàðèóëñàí ìîíãîë âàí, ã¿íã¿¿äèéã õºõ¿¿ëýí øàãíàæ áàéãàà ãýíýëýý ãýõýä Õàíä ÷èí âàí: -Òýð á¿õýí ÷èíü óäàõã¿é ìàíàéõ ðóó íýâòýðíý. Ìàíæ, Õÿòàäóóä õîðîí ñàíààòàé óëñ. Òýä Ìîíãîëûí õàí, âàíãóóäûí ¿ëäýæ õîöîðñîí º÷¿¿õýí ýðõèéã á¿ðìºñºí õàñàæ, ýçýìøèæ áóé õîøóó íóòãààñ íü àëü îëèãòîéã áóëààí àâ÷, í¿¿äëèéí èðãýäýä òàðèà òàðèóëæ, óäìûí ìàë÷èí àðäóóäûã ¿ðæèë øèì ìóóòàé ãàçàð ëóó øàõàí ãàðãàõ áîäëîãî ÿâóóëàõ íü òîäîðõîé. Áàñ ìîíãîë÷óóäûí óäìûí ñàíã áóçàðëàíà äàà. Óëñ Ìîíãîëîî ãýñýí õýí á¿õýí óõààí ñèéëýõ öàã áîëñîí ãýæ õýëýýä áîñîâ. Äýýðõ ÿðèàíààñ õîéø òóí ÷ óäàëã¿é ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëä ÿâóóëàõ “øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷ýý õ¿÷ëýí äýëãýð¿¿ëæ õýëýâ. Èéì íºõöºë áàéäàëä ÷èí âàí Õàíääîðæèéí Ìàíæ-Õÿòàäûí äàðëàë òàëõèãäëààñ àíãèæðàõ ãýñýí óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà óëàì èäýâõýææýý. ßã ýíý ¿åä Äàëàé ëàìûã äàãàí íîì, ýðäýì ñóðãàõààð àëñ ãàçàð îäñîí õ¿¿ã íü ×èí óëñ çýðëýãýýð öààçàëñàí öàäèãã¿é àëëàãà Õàíääîðæèä ¿ãýýð ä¿ðñëýí õýëýõèéí àðãàã¿é õîðñîë çýâ¿¿öëèéã òºð¿¿ëæ, óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí ìàíäóóëàõûí òºëºº ýðãýæ áóöàëòã¿é ýðñëýí òýìöýõýä õ¿ðãýæýý. Èòãýë íàéäâàð, àìèí ãîë áîëæ áàéñàí õàéðò õ¿¿ Äàíçàíæàìöûãàà õàðàìñàëòàéãààð àëäñàí Õàíä ÷èí âàíãèéí õóâèéí àìüäðàëä òîõèîëäñîí õàìãèéí ýìãýíýëò õ¿íä ìº÷ áàéâ. Çîõèîã÷ áè áýýð ýíý òàëààð ºäãºº õ¿ðòýë ìîíãîë÷óóäûí äóíä àì äàìæèí ÿðèãäàæ, áè÷èãäýæ èðñýí õýä õýäýí õóâèëáàðûã ýðõýì óíøèã÷ Òàíàà òîëèëóóëúÿ. ¯¿íä: I.À.Äàøíÿìûí “ªëçèéíàðàíãèéí º÷èë” õýìýýõ äóðñàìæ òóóæèä: “...Òýðõ¿¿ (Õàíääîðæèéí õ¿¿) õýäýí ñàð àðèã (ñóë) ñóóõäàà Ìàíæèéí ýçýí õààíû îðä õàðøèéí äîòîîä äýãëýìä ¿ë íèéöýõ ãýìò õýðýã ºä¿¿ëñýí õýìýýí õèëñ ã¿òãýëýãò õîëáîãäîí, Áýýæèí õîò äàõü Ãàäààä ìîíãîëûí õýðãèéã çàõèðàí øèéòãýã÷ ìàíæ çóðãààíû ÿàìíààñ òîëãîé àâàõóóëàõ ÿë çààãäàæ, à÷ëàëò ýöýã ýõ, õàëóóí õàéðò àõ ä¿¿, àíä íºõºä, óíàñàí ãàçàð, óãààñàí óñíû áàðàà á¿ðèéã àõèí õàðæ ÷àäàëã¿é, õàðü ãàçðûí õàðãèñ õàòóó öààç çàñàãëàëààð öýìöãýð ñàéõàí áèå öîãöîñ, öýë çàëóó àìü íàñ þóãààí õàðàìñàëòàéÿà àëäñàí þì ãýíý áèëýý. Ýíý õýðãèéí òóõàé õýäýí ¿ã õýëõýæ õýëáýýñ èéí áóþó: 156

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Äàëàé ëàìä áàðàà áîëæ ÿâààä Áýýæèíä Õàíääîðæ ÷èí âàíãèéí õ¿¿ ë¿ãýý õàìò ¿ëäñýí õýäýí õýäýð õýðöãèé òºâä, õºõºã÷èí ìîãîé æèëèéí õºõºº ºâëèéí õàð öàñàí æàâðûã ¿ë ìýäýí æàðãàæ, Õàíääîðæ ÷èí âàíãèéí õ¿ðýýíýý àéë÷ëàí ãèé÷èëæ àõóéäàà Äàëàé ëàìûí àìáàí õýìýýã÷ ìàíæ ñàéäààñ àøèã øàí àâ÷, ò¿¿íèé äààëãàâðààð Äàëàé ëàìä õîð õîëüñîí õîîë óíä, óíäàà äàðñ çîîãëóóëæ òààëàë òºãñãºõ äºõºæ ë äýý. Èéì æèéðýìøèãò õýðýã õýí õèéâ õýìýýí õàðäàë ñýäýë, òàãíàë òóðøèë òàâüæ áàéñàí Õàíääîðæ ÷èí âàíòàí òèéíõ¿¿ õîð ºã÷, Äàëàé ëàìûã òàëèéëãàõ õýðýã õèéñýí ýòãýýä íü Äàëàé ëàìûí äýðãýäýõ òºâä¿¿äèéí õýí íýã íü ãàðöààã¿é ìºíèéã ìºð óëáàà ìºøãºí àæèæ ìýäýýä, ìàíæèéí ýçýí õààíààñ óðüä óäàà õîøîé ÷èí âàí (äàâõàð ÷èí âàí) õýðãýì øàãíóóëñàí õýìæýýëøã¿é èõ ýðõ òóøààëäàà ýðäýæ, òýð òºâä¿¿äèéí òîëãîéã òàñ öàâ÷èæ, ìààíèéí õ¿ðä ýðã¿¿ëýëã¿é ìàæèéëãàíà õýìýýí ñýëýì äàëàéí àãñàð÷ äàâøèëñàíä àéæ òýâäñýí òýäãýýð òºâäèéí äîòðîîñ íýãýí ò¿íòãýð õàð òºâä áè ýíý õýðãèéã áèåýð ¿éëäñýí òóë, òóõàéí ÿëûã ýäëýõ ìèíü ýíý õýìýýãýýä õîîëîéãîî îãòîëæ, õàâüòàí îéðòîõûí ýðõã¿é õàð õ¿ðýí öóñ îëãîéäóóëàí, õýäýíòýý õýðæèãíýñýí îãöîì äàâ÷ àìüñãàà àâààä í¿¿ð öàðàé, í¿ä àì íü õàæóóãèéí õ¿í õàðàõûí àðãàã¿é ìóóõàé áîëæ, îð÷ëîí õîðâîîãîîñ õîðîìõîí çóóð òîíèëæýý. Õýðãèéí áàéäàë èíãýæ òºãññºíººñ õîéø, Õàíääîðæ ÷èí âàíä Äàëàé ëàìûí òºâä¿¿ä ºñ õîíçîí ºâºðëºí ÿâñíû õàðèó áîëãîæ, ìàíæèéí ýçýí õààíû îðäíîî áàðààëõàõ ¿åñýýð òýä, õàìò î÷ñîí Õàíääîðæèéí õ¿¿ä õààíû îðäîíä íýâòðýõ áè÷èã /âèç/-èéã áèä õàìòðóóëàí àâñàí õýìýýí îãò õóäàë õýëæýý. Ãýíýí õîíãîð òýð õ¿¿, òýäãýýð òºâäýä íýí èòãýìæèëæ, õààíû îðäíû ¿¿äýíä î÷òîë, íýð õàìòàëæ àâñàí áè÷èãò íü Õàíääîðæèéí õ¿¿ãèéí íýð áàéñàíã¿é. ßàãààä áè÷èã ýñ àâ÷ðàâ õýìýýí îðäíû ¿¿äý÷ ìàíæ ò¿øìýë ìàãàäëàí áàéöààæ àñóóâààñ: -Àé ýíý õ¿í, áè áè÷èã àâàõã¿é, ýçýí õààíä äóðààð áàðààëõàíà õýìýýñýí õýìýýí õ¿íèé ¿íýðã¿é ºíººõ òºâä¿¿ä àòãàã ñàíàà àãóóëæ, àì íèéëýëäýí ã¿æèðäýæ ã¿òãýõ¿éåý, óðüäààñ ó÷èð ìýäýæ õýýë õàõóóëü õýäèéíýý àâ÷ àìæñàí òýð õýðöãèé ìàíæ ò¿øìýë, Õàíääîðæèéí õ¿¿ã õààíû îðä õàðøèéí äîòîîä ¸ñ äýãëýì, ýçýí äýýäñèéí ýðõ ñ¿ð, õàéð õèøãèéã õàéõàð÷ îéøîîëã¿é îðäíû õààëãààð îìîã ò¿ðýí îðæ èðýâ õýìýýí àãäëàí áàðèâ÷èëæ, òîëãîé àâàõ ÿëä óíàãàí øèéòã¿¿ëýõýýð Ãàäààä ìîíãîëûí õýðãèéã çàõèðàí øèéòãýã÷ ìàíæ çóðãààíû ÿàìàíä øèëæ¿¿ëæýý. Ãýòýë Ìàíæ çóðãààíû ÿàì òýð õ¿¿ãèéí àì º÷ãèéã îãò àâàëã¿é öàâ÷èí àëàõ ÿë çààæ, òàíàé õ¿¿ãèéí áèå ìàø ìóó áàéíà. Äàðóé èðæ óóëçñóãàé õýìýýí öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëñíûã ýöýã íü àâ÷ ¿çýýä óõààí áàëàðòàí áàëìàãäàí ñàíäàð÷, ¿¿ëãýðäýí òýâäýõäýý áóóõèà ºðòººãººð 157

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Áîãäûí õ¿ðýýíä äîâòîëãîí èðæ, ºìãºð ªëçèéòèéí ï¿¿ñíýýñ ºäèé òºäèé çóóí ëàí ìºíãº àãñàí (çýýë) àâ÷ áîãö, áîãöîîð ä¿¿ðýí áîîæ áàãëàí, ãàðûí áýë õèéõ àëò, ìºíãº, ø¿ð, ñóâä ýðäýíèéí ÷óëóó ýä ºëºã þ¿ãýýí ýìõëýí öýãöýëæ àâààä, Äà Õ¿ðýýí äýõ àëáàòààñàà õýäýí õ¿í äàãóóëàí ×èé õîò îðæ, ãàëò òýðãýýð Áýýæèíä õ¿ð÷ î÷æýý. Ìàíæ æóðãààíûõàí, ÷èí âàí Õàíääîðæèéã óðüäûí àäèë ÿìáà ¸ñîîð õ¿íäýòãýí õ¿ëýýí àâñàí ÷ ¿ã¿é, óëàé õàéñàí õýðýý øèã õ¿éòýí öàðàéëñàí õýäýí õÿòàä õ¿í èéø òèéø èõýìñãýýð øèðâýí õàðæ áàéæýý. Õàøèð âàí Õàíääîðæ õàð ñýæèã àâ÷: “Õ¿¿ä ìèíü ºâ÷èí çîâëîí òîõèîëäñîí áóñ, ººð ÿìàð íýãýí çîëã¿é ÿâäàë òîõèîëäîæ, ýä íàìàéã èéíõ¿¿ ÿàðàâ÷ëàí äóóäóóëñíààñ çàéëàõ ãàçàðã¿é” õýìýýí áîäìîãö: -Ìèíèé õ¿¿ ÿìàð ÿíçòàé õààíà áàéíà? Óóëçóóëæ ºãíº ¿¿ õýìýýõ¿ë, õ¿¿ãèéí ÷èíü áèå ýíä áàðàãòàéõàí áàéíà. Òà ºíººäºð ºíæèæ õ¿ëýý. Ìàðãààø óóëçóóëúÿ õýìýýí òýä õýãæ¿¿ðõýí õýëýõ¿éåý, õýðýã íýãýíò áèøèäñýíèéã äîòðîî òîéìëîæ ìýäñýí Õàíääîðæ ÷èí âàí, ºðäºæ àâñàí ºíººõ îëîí çóóí ëàí ìºíãºº áîãö áîãöíîîñ óóäëàí ãàðãàæ, ãàçàð äýëõèé äýýð ñàíàæ ñàðâàéõ ãàíö õ¿¿ä ìèíü ó÷èðñàí áóðóó, óíàñàí ÿë áàéõóë óó÷ëàí ºðøººæ õàéðëà õýìýýí ìàíæ çóðãààíòàíä º÷èí ºãâººñ, òýä òýð èõ ìºíãèéã õîõèìîéí ñàâàð øèã çýãçãýð íàðèéõàí, çýâõèé öàãààí ãàð õóðóóãàà çýðýã çýðýã òîñîí àâ÷: -Ãàéã¿é áèç äýý. Òàíû òààëæ õ¿ññýíýýð ã¿éöýòãýõèéã áîäñóãàé õýìýýí ìààñàéí áàÿñàëäàæ, ìàíæ ãàëüäàà (îð÷óóëàã÷)-ãààð õýëìýð÷ë¿¿ëýí õýëýõäýý: -Ìàðãààø ìîðèí öàãò ìîðèëîí èðýýðýé õýìýýæýý. Õýìæèæ õýëñýí ìàðãààøèéíõ íü ìîðèí öàãèéã Õàíääîðæ ÷èí âàí õýäýí àðâàí ºäðèéí çîâëîí çîëèõ ëóãàà àäèë àðàé ÿäàí íîéð õîîëã¿é õ¿ëöýí õ¿ëýýæ áàðààä, òýð ÿàìàíä ìàðãààø íü ìàø ÿàðàí ñàíäðàí î÷òîë, õ¿¿ãèéí íü òîëãîéã èëäýýð òàñ öàâ÷èí, õºíõãºð øààçàí òàâàãò õèéæ, øàð õèâ (õàäàã)-ýýð á¿òýýí òàãëàæ àâ÷ðààä, Õàíääîðæèéí çîãñîæ áàéñàí ãàçðûí óðä òàëä çîðèóä çàññàí óðò áàíäàí øèðýýí äýýð òàãõèéòýë òàâüæ: -Ýçýí õóàíäèéí çàðëèãààð òàíû õ¿¿ èéì áîëæýý õýìýýí òàâàã äîòîðõ òîëãîé á¿òýýí òàãëàæ èðñýí õèâèéã íü àëãóóðõàí ÿðàí ¿ç¿¿ëáýýñ, õ¿¿ãèéíõýý òîëãîéã õàðñàí Õàíääîðæ ÷èí âàí ºã¿¿ëøã¿é èõ óé ãàøóóä óíàæ, îòîã æèíñò ìàëãàéãàà àâ÷ øèðýýí äýýð øèäýí, àìüä àõóé öàãòàà òàíàé ìàíæ-õÿòàäûí ìààëèíãà øààõàéí óë, ìàðàë èëæãèéí òóóðàéã Õààëãàí äàâàà (×óóëàëò õààëãà áóþó Æàí÷õ¿¿ãèéí äàâàà) äàâóóëæ, Àð õàëõûí íóòàãò õýðõýâ÷ ãèøã¿¿ëýõã¿é õýìýýí àì òàíãàðàã, àíäãàé òàâüæ õàéðò ¿ðèéíõýý àìü íàñûã õàðèéí õàðãèñ çàíäàë÷äàä õàðàìñàëòàéÿà çàëãèóëààä îðîí íóòàãòàà õàðüæ èðñýí...” (18,32-34) ãýæýý. 158

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

II. Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâèéí “Ñýðýë” õýìýýõ ò¿¿õýí íàéðóóëàëä: “Äàëàé ëàì Âàíãèéí õ¿ðýýíýýñ õºäëºõäºº Õàíääîðæèéí õ¿ñýëòýýð ò¿¿íèé áàãà õ¿¿ã Áàðóóí çóóä àâàà÷èæ íîì çààõààð äàãóóëàí ÿâæýý. Äàëàé ëàì áàðàà áîëîã÷äûí õàìò Óòàé õèéäýä õ¿ð÷, Ìàíæèéí õààíòàé óóëçààä ýðãýí îðæ áàéðëàæýý.... Õààíä áàðààëõàõäàà Äàëàé ëàì, ãóðâàí õàìáà, Õàíääîðæèéí õ¿¿ íàðòàé î÷èâ. Õààíû îðäíû ãàäíà äîòíî õààëãàíû õîîðîíä îëîí õóíç öàé çýðýãö¿¿ëýí øàð òîðãîí çàì çàñàæ, ãàãöõ¿¿ Äàëàé ëàì ÿâæ áóñàä íü òýð äýâññýí òîðãîí çàìûí õî¸ð òàëààð àëõàõ çààâàðòàé áàéæýý. Òýð ¸ñîîð Äàëàé ëàì äºðâºí äàãóóëûí õàìò ¸ñëîëûí íàìóóõàí àëõààãààð ÿâàõ çóóð Õàíääîðæèéí õ¿¿ îðäíû ñîíèí õà÷èí áàéäëûã ñîíèðõîí ãºëºð÷ ÿâààä, íýã ìýäýõýä íºãºº òîðãîí çàì äýýð ãèøãýí ¸ñëîëûí ò¿øìýäýä áàðèãäàí õîöîð÷ýý. Òýð õ¿¿ã öàãäàà áîëîëòîé õî¸ð õ¿í ººð òèéø äàãóóëàí àâ÷ ÿâààä íýã ºðººíä îðóóëàí ò¿ãææýý” ãýýä Äàëàé ëàì õààíä áàðààëõààä ãàð÷ ÿâàõäàà Õàíääîðæèéí õ¿¿ àëãà áàéõûã Äàëàé ëàì ñàÿ ìýäýæ ñàíäðàí, ñîéâîí õàìáààñ øèâíýí àñóóâ. Áèäíèéã îðäíû õààëãààð îðæ èðýõ ¿åä òîðãîí çàì ðóó îðæ ÿâíà áèëýý. Õî¸ð ìàíæ õ¿í àâààä õîöîðñîí ãýâ. Äàëàé ëàì ó÷ðûã îëîëã¿é ñàíàà çîâñîîð îðäîíäîî èðýýä Ëè Áó (¸ñëîëûí ÿàìíû) ò¿øìýäýýñ àñóóâàë, -Áè äýýø óëàìæëàí àñóóãààä õàðèó ºãíº ãýñíýýñ õîéø õýäýí ºäºð ºíãºðºâ. Äàëàé ëàì Óòàéä áóöàõàà õî¸ð ºäðººð õîéøëóóëæ, íºãºº àëãà áîëñîí õ¿¿ãèéí òóõàé ìýäýý õ¿ëýýâýë “Òà íàð çàëðàõ ãàçàðòàà çàëðàãòóí. Áèä ó÷ðûã íü ëàâòàé ìýäýýä àéëòãàÿ” ãýæýý. Äàëàé ëàì Óòàéãààð äàéðàí õýä õîíîîä Áýýæèíä èðæ òºâäèéí áàéäàë, íóòàã õýçýý áóöàæ áîëîõ, Õàíääîðæèéí õ¿¿ã þóíä áàðèâ÷èëæ áóéí ó÷ðûã àñóóëãàæýý. Áóñàä àñóóäëààð òîäîðõîé õàðèóëò ñîíññîíã¿é. Õàðèí Õàíääîðæèéí õ¿¿ ¸ñ àëäàæ, ìàíæèéí õààíû õóóëèéã çºð÷ñºíèé ó÷èð Äàëèóçû (ýð¿¿ãèéí õýðýã ýðõëýí øèéòãýäýã) ßàì ÷àíãàëàí áàéöààæ øèéòãýõ ãýæ áóé õýìýýí ìýäýãäæýý. Äàëàé ëàì òýð õ¿¿ã áàë÷èðäàí òîìîîã¿éòýæ, ýíä¿¿ðýë ãàðãàñíûã òàéëáàðëàí áè÷èæ Òóí-×åí-óçû ãýäýã ºðãºäºë ãîìäîë ýðõýëñýí êîìèññò îðóóëæýý. Ò¿¿íèé õàðèó áîëãîí òýð õ¿¿ã õýí Äàëàé ëàìûí ìýäýëä øèëæ¿¿ëýí, ýöýã Õàíääîðæ ìàíæ õààíû ¸ñîíä ¿íýí÷ ýñýõ íü èëýðõèéã¿é áàéíà ãýæ Äàëàé ëàìä õýë õ¿ðãýæýý. Òýð õ¿¿ ñýðãýëýí óõààíòàé áîëîõ ó÷èð áè ò¿¿íèéã äàãóóëàí, Áàðóóí çóóä íîì ¿ç¿¿ëýõ ãýæ ÿâíà ãýæ Äàëàé ëàì ìýäýãäýâ. Óäàëã¿é êîìèññ áîëîí ýð¿¿ãèéí õýðýã øèéäýõ ÿàìíààñ òýð õ¿¿ãèéí õýðýãò òà îðîëöîõ ¸ñã¿é, ìàíæèéí òºðèéí ÿàì õóóëèéí äàãóó øèéäíý ãýæ Äàëàé ëàìä ìýäýãäæýý. Äàëàé ëàì íÿëõ áàë÷èð õ¿¿õäèéí õýðãèéã õºíãºâ÷ëºõèéã õ¿ñýýä ººðºº Óòàé óðóó ÿâæýý. Ýíý õîîðîíä ýð¿¿ãèéí õýðýã øèéäýõ ÿàì 159

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Õàíääîðæèéí õ¿¿ãèéí õýðãèéã ø¿¿æ, õààíû ¸ñ çºð÷âºë òîëãîéã íü àâíà ãýñýí õóóëèéã áàðèìòëàí òàñëàí øèéòãýýä, Äà õ¿ðýýí äýõ àìáàíààð Õàíääîðæèä õýë¿¿ëæýý. Ýíý ìàø íóóö øèéòãýëèéã õýíä ÷ ìýäýãäýæ áîëîõã¿é áºãººä çàäðóóëñàí õ¿íèé òîëãîéã áàñ àâíà õýìýýí íóóí äàëäàëñàí íü ìîíãîë÷óóäûí çýâ¿¿öëýýñ áîëãîîìæèëñîí õýðýã áàéæýý. ×èí âàí Õàíääîðæ ¿¿íèéã ñîíñîæ ìàíæèéí õààíû çîõèõ ÿàìäûí ýðõ áàðèã÷äàä èõýýõýí õýìæýýíèé õàõóóëü ºãºõººð Äà õ¿ðýýí äýõ Äààøèíõ¿¿ãèéí ï¿¿ñèéí ñàëáàðààð äàìæóóëàí õýðýãöýýòýé ìºíãºº Áýýæèíãèéí èõ ï¿¿ñýýñ àâàõààð òîõèð÷ýý. Òýð õî¸ð õèà äàãóóëàí ºäºð øºíºã¿é áóóõèàëàí äàâõèñààð àãñàãàäàæ öóñ àëäæýý. Äà õ¿ðýýíèé ýì÷ ëàì íàðààñ ýì çàëàí äàâõèñààð Áàò õààëãà îð÷ìîîñ ãàëò òýðãýíä ñóóæ Áýýæèí îðæýý. Áýýæèíãèéí Þí Õý Ã¿í ñ¿ìèéí õàëõ ëàì íàðààñ óíàëãà ìîðü õýðýãëýí, õèà íàðàà çîãñîîãîîä ººðºº Òÿíü Ìèí-äîð ÿâàõ áè÷ãýý (íýâòðýõ áè÷èã) ¿ç¿¿ëýí ÿàìíû áàéøèíä îðæýý. ßàìíû õ¿ëýýí àâàõ ºðººíä Õàíääîðæèéã íýã ò¿øìýë òàõèð õºëòýé, ÷óëóóí ºðòýé øèðýýíèé àðä óðèí ñóóëãàæ, öàé áîîâîîð äàéëàâ. Ýíý ºðººíä îðæ èðñýí ìîíãîë, òºâä íî¸ä ëàì íàðûã ç¿¿ñýí îòãî æèíñ, ºìññºí õóâöñààð íü òàíèí íýâòð¿¿ëýã÷ áºãººä Õàíääîðæ ãýã÷èéã èðýõèéã çîðèóä õ¿ëýýæ áàéñàí àæýý. Õàíääîðæèéí îðñîí “Õ¿íëýã ¸ñ òºð áà óðòíàñàí” ãýäýã òàíõèìä óäàæ òºäºëã¿é íýã ò¿øìýë ïîéëîîñîí öàðàí äýýð õàäãààð á¿òýýñýí þì îðóóëæ èðýýä áºõèéí ¸ñîëæ Õàíääîðæèä ãàðäóóëàâ. Õàíääîðæ õ¿íäýòãýñýí äàéëëàãûí èäýý õýìýýí äîòðîî áîäîæ õ¿ëýýí àâààä ºìíºõ ìàõèð õºëòýé øèðýýí äýýðõ áîîâ èäýýíèé õàæóóä òàâüæýý. Ìàíæ ò¿øìýë þó ÷ õýëýëã¿é ÿàõûã õ¿ëýýí çîãñîíî. Õàíääîðæ ¸ñ äàãàí õî¸ð ãàðààðàà íºãºº õàäàãíû áàðóóí ¿ç¿¿ðèéã ñºõâºë, õàéðò õ¿¿ãèé íü õàð ¿ñòýé ìóõàð òîëãîéí í¿ä àíèàñòàé, õýäýí ºäðèéí ºìíº àìèéã íü õîðîîñîí áîëîëòîé öóñ íü õàòñàí õàðàãäàâ. Õàíääîðæ õàäàãíû ¿ç¿¿ðèéã ñºõñºí õýâýýðýý ãºëðºí õàðàãäàíà. ªãñºí óíäààã àðõè ãýæ ìýäýõã¿é óóãààä ñîãòîâ óó, ÿäàð÷ èðñýíäýý áîëîîä ñîëèîðîõ íü ýíý ¿¿ õýìýýí Õàíääîðæ ¿çñýíýý ¿íýìøèæ ÿäàí ñóóíà. Ò¿øìýë æèæèã øààçàí àÿãàòàéã óó ãýæ Õàíääîðæèä áàðèâ. Õàíääîðæ òýð àÿãûã áààõàí áàðüæ áàéãààä: -Þó þì áý? ãýâ. -Òàéâøðóóëàõ ýì. -Ç¿ðõ çîãñîîõ ýì áàéíà óó? -Òà òýãâýë ººðºº áàñ øèéòã¿¿ëíý ø¿¿. -ßàõ âý, òýãüå ë äýý. -Òà öààíàà õ¿¿òýé áàéõàà -Íýýðýí òèéì ë äýý ãýæ áîäîîä àÿãàòàé øèíãýíèéã áàëãàâ. 160

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

-Îäîî öàã ºíãºðëºº. Òà ÿâ ãýâ. Õàíääîðæ õ¿¿ãèéíõýý òîëãîéòîé öàðûã õî¸ð ãàðäàí ºðãºñººð òýð òàíõèìààñ ãàðàâ. Ãàäàà õ¿ëýýæ áàéñàí õî¸ð õèà íü òîñîí, öàðòàéã íü àâ÷ áîãöîíä õèéõýýð ñºõºæ ¿çâýë íî¸íòíû õ¿¿ãèéí òýðã¿¿í (òîëãîé) áàéæýý. Õººðõºí ààøòàé òýð õ¿¿ã áàãààñ íü ìýääýã õèà íü õàðàìñàæ, íî¸íûã ºðºâäºí çýðýã çýðýã óéëàëäàí, íî¸íûõîî ãàðààñ áàðèí çîãñîöãîîíî. Òýð ãóðàâ ìîðèíäîî ìîðäîí Áýýæèíãèéí ò¿ìýí íàñò óóë õ¿ðòýë õàòèðóóëñààð Þàí Õý ã¿í ñ¿ìä î÷èâ. Ýíä õàëõûí àéìàã, õîøóóíààñ ñóóñàí ëàì íàð Õàíääîðæèéã óãòàí àâëàà. Õàíääîðæ áîëñîí ÿâäëûã ëàì íàðò õýëæ ã¿íðýã ãýäýã íîìûã óíøóóëàí, õ¿¿ãèéíõýý òîëãîéã äóãàíä òàâüæ õîíîîä, ºãëºº íü íóòàã ç¿ãëýâ. Õàíääîðæ ÿâàõ çóóðàà Äàëàé ëàì õ¿¿ã ìèíü äóóëààä, íîì àéëäàæ ñàéí çàÿàíä òºð¿¿ëýõ áóé çàà õýìýýí ñýòãýë çàñàí çàëáèðíà. Õàíääîðæ Áàò õààëãà õ¿ðòýë ãàëò òýðýã, öààø íü óíàà óíàæ Äà õ¿ðýý äàéðàí õàðèí õàðüòëàà íýã÷ äóñàë íóëèìñ óíàãàëã¿é, ñýòãýë õàòàìæëàí ÿâàõäàà ìàíæèéí õóóëü äýãëýìèéã ìîíãîë÷óóä õî¸ð çóó ãàðóé æèë òýñâýðëýí ºäèé õ¿ð÷ äýý õýìýýí ñàíàà àëäàí ºã¿¿ëíý. Õàíääîðæ Õ¿ðýýíäýý øºíº èðæ ãýðòýý ÷ î÷èëã¿é áàãø Äàíäàð àãðàìáûíä õîíîîä ýðòëýí áîñîæ, Äàíäàð àãðàìáûí õàìò ºâãºí íî¸äûí øàðèëûí ãàçàð õ¿ð÷, ýöãèéíõýý ä¿íçýí áóíõàíä õ¿¿ãèéíõýý òîëãîéã áàðóóí òèéø íü õàðóóëàí îðøóóëàâ. Õàíääîðæ õ¿¿ãèéíõýý ýíý ãàñëàíò ¿õëèéí òóõàé õýíä ÷ öóõóéëãàæ áîëîõã¿éã õî¸ð õèàäàà çàõèæ, õ¿¿ Áýýæèíä õ¿íäýýð ºâ÷ëºí íàñ áàðñàí õýìýýí ãýðèéíõýý õ¿ì¿¿ñ áîëîí áóñäàä ÿðüäàã áîëæýý” (16,46-49) ãýæ áè÷æýý. III. Çîõèîã÷ áè áýýð íóòãèéíõàà ºâãºäººñ îëæ ñîíññîíîî ñèéð¿¿ëáýýñ: “Äàëàé ëàì Âàíãèéí Õ¿ðýýíä ºâºëæèõäºº Äàé÷èí âàí Õàíääîðæèéí äóíä õ¿¿ Äàíçàíæàìöûí áóðõíû íîì ¿çýæ, óõààí çàäàð÷ áóéã ñîíæèí ìýäæýý. Òýðáýýð íî¸íû õ¿¿ä ÷îéð, öàíèäûí ãàëààð áàãà ñàãà þì íýìáýë óäàõã¿é áîäü ìºðèéí çýðýãò õ¿ð÷ áîëîõ íýãýí þì äàà ãýæ áîäîæ, áàãàã¿é ç¿éë õýëæ ñóðãàæ, óõààðóóëæ áàéëàà. -Íî¸íòîí. Òàíû õºâã¿¿í îâîî çýãñýí íîì ñóðàõ ºíãºòýé þì. Òà õ¿¿ãýý ñàéí òîðäîõ õýðýãòýé äýý ãýæ çºâëºõºä: -Áàãøòàí ìèíü. Áè õ¿¿ãýý àðèóí íîìûí îðîíä èëãýýæ, Òàíû óõààíû íºìºðò íîì ¿çýæ, í¿ä òàéëóóëàõûã òóéëààñ õ¿ñíý. Òà áîëãîîõ àæààìóó ãýëýý. Èíãýýä Äàëàé ëàìûí Ìîíãîëîîñ áóöàõ ¿åä Õàíä âàí õ¿¿ãýý äàãóóëàí ÿâóóëàõ áîëîâ. Õàíä ÷èí âàíãèéí õàòàí Ñýâæèäìàà õ¿¿ã íü Äàëàé ëàì òààëàí ñî¸ðõîæ, áàðàà ñ¿¿äýðòýý áàãòààõ áîëñîíä ø¿òýí áèøèð÷, áàõäàí áàÿðëàâ÷, áàë÷èð õºâã¿¿íýý àëñ õîë îí óäòàë ñóóëãàõ áîëñîíäîî ýõèéí ñýòãýëýýð ºðºâäºí 161

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õàéðëàæ, ç¿ðõ íü øèìøèð÷ áàéëàà. Õàíääîðæ “Ìèíèé õ¿¿ õÿòàä, ìàíæ õýëèéã õè÷ýýíã¿éëýí ¿çýæ, òºãñ ýçýìøèõèéã áîäîîðîé. Ìàíæ, õÿòàäûí áîäëîãûí äàëä ñàíààã ñàéòàð òàíäàí ìýäýõ íü õîæèì óëñ Ìîíãîëä ìààíü õýðýã áîëíî. Ãýõäýý õ¿íèé ãàçàð äóó öººí, ¿ã õÿìãà ÿâäàã þì ø¿¿” õýìýýí õ¿¿äýý ñóðãàìæëàí çàõèëàà. Ñýâæèäìàà õàòàí õ¿¿ãèéíõýý áàðóóí õàöðûã ¿íñýí, ò¿íòãýð òîëãîéã íü èëýýä, äºðººã íü ñ¿¿ãýýð ìÿëààí, ñàöàë ºðãºí õîöðîõäîî õîíãîð ¿ðýý äàõèí ¿íýðëýõ õóâüã¿éãýý ÿàõèí óõààðàõ áèëýý. Äàëàé ëàì Âàíãèéí Õ¿ðýýíýýñ õºäºëæ, îëîí ñàð àÿëñààð Áýýæèí õîòíîî õ¿ðýëöýí èðýâ. Àðâàí òàâ, çóðãàà îð÷èì íàñíû Äàíçàíæàìö õ¿¿ä çàìûí þì á¿õýí, òýð òóñìàà Áýýæèí õîò îíöãîé ñîíèí, ãýõäýý Ìîíãîë íóòàã, òºðºëõ Áóëãàí õàíãàéãàà þó þóíààñ ÷ èë¿¿ ñýòãýë ç¿ðõýíäýý òýýæ, ààâ, ýýæ, ä¿¿ íàðàà ñàíàãàëçàí äóðñàæ, áóðõàí áàãø íîìèí õºõ òýíãýðòýý çàëáèð÷ ÿâëàà. Áýýæèíä î÷îîä õýä õîíîòîë Äàëàé ëàì Ìàíæ õààíä áàðààëõàõ áîëëîî. Òýðáýýð õààíòàíä áàðààëõàõäàà ×èí âàí Õàíääîðæèéí õ¿¿ã øàäàð áàðàà áîëîã÷äûíõîî òîîíä îðóóëíà ãýäãýý õîëáîãäîõ õ¿ì¿¿ñòýý õýëæ, ò¿¿íä çîõèõ çºâøººðºë àâ÷ õààíû îðäíû ¸ñ æóðìûã ñàéòàð õýëæ ºãºõèéã äààëãàæýý. Ãýòýë ýíý ÿâäàë Õ¿ðëýã áýéñèéí õàòãàëãààð ÷èí âàí Õàíääîðæèéã ãîî÷ëîõ ãýæ îðîëäîîä ñàíàà íü á¿òýýã¿é, òýð÷ëýí õàëõûí íýã òîéíûã õýò ºðãºìæèëæ, áèäíèéã äîðä ¿çýæ, õààíä áàðààëõóóëñàíã¿é ãýæ äóðã¿éöñýí çàðèì íýã ýðõ ìýäýë á¿õèé òºâä õ¿íèé õîðñëûã òºð¿¿ëæýý. Òýä ýíý ÿëäìûã àøèãëàí, îðäíû õààëãà÷, ìàíæ ò¿øìýë íàðòàé õóéâàëäàæ, õ¿¿ã íü åã¿¿òãýõ çàìààð Õàíääîðæîîñ õàðèóãàà àâàõ õîðîí ìóó ñàíàà ºâºðëºæýý. ×èíãýýä ¸ñëîëûí ò¿øìýëä èõýýõýí õýýë õàõóóëü àòãóóëæ, ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí õààíä áàðààëõàõààð ÿâàõ çàìûí çýðýãëýëèéã Äàíçàíæàìöàä øàë ýñðýãýýð îéëãóóëñàí áàéíà. Òºâä¿¿äèéí ºøèðõºë íü ¿íýíäýý ìàíæèéí õààíûõíû çàãàòíàñàí ãàçàð ìààæèõ øèã áîëñîí áèëýý. Äàëàé ëàì øàäàð áàðàà áîëîã÷äûíõîî õàìò õààíû îðäîíä çàëðàí, íàìñ íàìñ àëõàí ñààð øàò ººä ºãñºâ. Äàíçàíæàìö õ¿¿ ¸ñëîëûí ò¿øìýëèéí àéëäñàí ¸ñîîð áàãøèéíõàà àðààñ äàãàí, øàð òîðãîí çàìààð õýä àëõòàë îðäíû ¸ñëîëõàìãààëàëòûí àëáàíûõàí ò¿¿íèéã áàðüæ ñààòóóëàí ¿ëäýýëýý. Õ¿¿ã òóñãàé ºðººíä îðóóëàí íýãýí èõýìñýã ò¿øìýë: -×è ÿàñàí ¸ñ òºðã¿é, ìóó ¿õýð ìîíãîë âý? Îðäíû ¸ñ æàÿãèéã çºð÷ñºí õýíèéã áîëîâ÷ òîëãîéã íü àâàõ ¸ñòîé õýìýýí ó÷èð ç¿ãò¿é îìîãäîâ. Àéæ øèðâýýòñýí õ¿¿: -Æà, ýðõýì äýýäýñ ìèíü. ª÷èãäºð ¸ñëîëûí ò¿øìýë íàìàéã ýíý çàìààð 162

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ÿâààðàé õýìýýí àéëäñàí á¿ëãýý ãýâ. Ò¿øìýë: -¨ñëîëûí ò¿øìýëèéã äóóä ãýâ. Íºãºº ò¿øìýëèéã îðæ èðýõýä ó÷ðûã õýëòýë: -Áè ýíý ìóó àìüòíûã øàð òîðãîí çàìààð ÿâ ãýæ ÿàõèí õýëýõ áèëýý. Ýíý çàìààð äýýäýñ ìîðèëîõ ¸ñòîéã áè îëîí æèë ýë àëáûã çàëãóóëñíû õóâüä ìýäýëã¿é äýý. Ýíý áîîë ÷èíü õ¿íèé õýëñíèéã ¿ë îéëãîõ ìàíãóó àìüòàí áàéõ íü ãýæ òóí äýýðýíã¿é ºã¿¿ëýýä þó ÷ áîëîîã¿é þì øèã, èõ ò¿øìýë ð¿¿ãýý õàðæ áºõºëçºí ¸ñëîîä ãàðààä ÿâ÷èõàâ. Ã¿òã¿¿ëñýí õººðõèé õ¿¿ þó ÷ õýëæ ÷àäñàíã¿é... Äàëàé ëàì Õàíä ÷èí âàíãèéí õ¿¿ä ñàíàà òàâüæ õººöºëäñºí áîëîâ÷ ÿìàð ÷ íýìýð áîëñîíã¿é. Áàéäàë õ¿íäýð÷, ýãçýãòýé áîëñíûã ìýäìýãö èõ ëàìòàí ýöýãò íü õýë ºã¿¿ëæýý. Õàíääîðæ ãýðèéíõýíäýý õ¿¿ä ìààíü ºâ÷èí çîâëîí òîõèîæ, ÿàðàëòàé ÿâàõ áîëëîî ãýäãýý õýëýýä Õ¿ðýý îðæ, òýíäýýñ ºðòººëºí îëîí õîíîã äàâõèñààð Áàò õààëãà îð÷ìîîñ ãàëò òýðãýíä ñóóæ Áýýæèí õîòíîî ¿äýø áîëñîí õîéíî èðæýý. Õàíääîðæ âàí Þí Õý Ã¿í ñ¿ìä ººðèéíõºº õîøóóíààñ ñóóæ áóé íýãýí ëàìûíä áóóäàëëàæýý. Ìàíæèéí õààíû çàðëèãààð õ¿¿ã íü õýäèéíýý öààçàëñàí áàéëàà. Õààí ýë áàéäëûã ÷àíä íóóöëàõûã äààëãàñàí áîëîâ÷, Áýýæèíãèéí Ìîíãîë çóðãààíä Ò¿øýýò õàí àéìãààñ æàñààëæ áóé Õàíääîðæèéí îéð äîòíûí íî¸ä, ò¿øìýä íààãóóð öààãóóð ã¿éñýýð õ¿¿ãèéí íü õýðýã áèøèäñýíèéã íýãýíò ãàäàðëàñàí áàéæ. Òýä Äàé÷èí âàíä ó÷èð ÿâäëûã øóóä õýëýýã¿é ÷ õàøèð õ¿í áàéäëûã îéëãîæ, èõýýõýí óé ãàøóóä àâòæýý. Ìàðãààø ºãëºº íü Õàíääîðæ äàãóóë õèà íàðûí õàìò õóóëü öààçûí ÿàì ðóó î÷ëîî. Òýðáýýð ýíä ñàéí þì áîëîõã¿é ãýäãèéã ìýäýæ áàéëàà. Ýíý õýðãýýð äàëèìäóóëæ, ººðò íü èõýýõýí äàðàëò, øàõàëò, äîðîìæëîë èðíý ãýäãèéã ÷ ñýòãýë îþóíäàà äýíñëýí òîîöîæ áàéâ. Äàé÷èí âàíãèéí òàðõè òîëãîéä ãîë íü áèåý áàðèõ õýðýãòýé, ìóóñàéí ìàíæ íàðò ìóóãàà ¿ç¿¿ëýõã¿é þì ø¿¿, ìîíãîë òºðèéí ò¿øýý ÷óõàì ÿìàð áàéäãèéã ¿ç¿¿ëýõ þìñàí ãýäýã áîäîë ýðãýëäýíý. Áàñ ÷ õ¿¿ ìèíü àìüä áàéäàã þì áèø áàéãàà äàà ãýñýí ãîðüäëîãî ÷ òàñðààã¿é ë áàéëàà. Õàíääîðæèéã íýãýí ò¿øìýë óãòàí èðæ, ÿàìíû õ¿ëýýí àâàõ ºðººíä îðóóëàâ. Ò¿¿íèéã èäýý çàññàí ìàõèð õºëòýé øèðýýíä óðüæ ñóóëãàëàà. Ìàíæ íàð Âàíòàíã öàé, ÷èõýð, æèìñýýð äàéëàí îéð çóóðûã õýëöýí, ¿íäñýí ÿðèàíäàà îðîõ ÿíç îðæ áàéòàë, íýã õ¿í öàðàí äýýð òàâüñàí á¿òýýëýãòýé þì îðóóëæ èðæ Õàíääîðæèä áàðèâàé. Âàíòàí óã ç¿éëèéã àâ÷ øèðýýí äýýð òàâèí õîíèíû 163

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òîëãîé, ø¿¿ñ þì áàéõäàà ãýæ ñàíààä õóòãàà ñóãàëàâ. Òýð ¿åä ¿éë÷ëýã÷ áîëîëòîé òýð õ¿í á¿òýýëãèéã ñºõëºº. Òýãñýí ÷èíü õîíãîð õàéðòàé ¿ðèé íü òîëãîé... Õîðîìõîí çóóð Õàíääîðæèéí öýýæ íü äàâ÷äàæ, ç¿ðõ íü çîãñîõ øèã áîëîâ. Òýãñíýý þó ÷ áîëîîã¿é þì øèã: -ªº, ýíý ÷èíü òà íàðûí ¿¿ö áàéíà, áè àíäóóð÷ýý ãýýä õóòãàà õóéíä íü áóöààæ õèéëýý. Õàíääîðæèéã ÿàæ ïàëõèéæ ñàíäðàõûã íü õàðæ, áèå ñýòãýë íü õ¿íäýðìýãö “Òà öààøèä õààí òºðäºº ¿íýí÷ýýð çàëáèð÷ ÿâáàë òààðíà” õýìýýí õààíòàé òýðñýëáýë èíãýäýã þì ãýñýí òàâëàñàí ñàíóóëãà ºãºõººð çýõýæ áàéñàí ò¿øìýë áàéäëûã àæèãëààä ìýë ãàéõàæ, ìýãäýí ñàíäðàâ. Òýð õîîðîíä Õàíääîðæ õ¿¿ãèéíõýý òîëãîéã õî¸ð ãàðäàí ºðãººä ãàð÷ ÿâëàà. ¯¿äýíä õ¿ëýýæ áàéñàí õî¸ð õèà íü íî¸íîî òîñ÷ î÷îîä äàãàñààð óíàà ðóóãàà î÷èõîä “Õàéðàí õ¿¿ ìèíü” ãýæ íýã óðòààð ñàíàà àëäààä, õ¿¿ãèéíõýý òîëãîéã õî¸ð õèàäàà ºãëºº. Èéì þì áîëíî ãýæ ç¿¿äëýý ÷ ¿ã¿é áàéñàí õî¸ð õèà áàãààñ íü ìýäýõ àãü íî¸íûõîî òîëãîéã õàðààä öî÷èðäîí áàëìàãäàæ öóðõèðàí óéëëàà. Ýíý ìº÷èä íî¸íòíû íóëèìñ íü í¿äíèéõýý àÿãûã ä¿¿ð÷ íýã èðñíýý ýðãýæ ýãøèâ. Òýãýýä: -Ìîíõîð ¿ðýýñýý õàãàöàõ õè÷íýýí õýö¿¿ ÷, Ìîíãîëîîñîî õàãàöààã¿é öàãò áîëíî õºº ãýæ øèâíýí õýëýýä, ìîðèíäîî ìîðäëîî. Õàíä ÷èí âàí áóóäàëëàñàí ãàçðàà èðæ òàëèéãàà÷ õ¿¿äýý çîðèóëæ íîì óíøóóëààä, ò¿ìýí ãàçðûí èõ Öàãààí õýðýì ð¿¿ î÷ñîíîî ãýíýò õèëýãíýí äîãøèð÷, îòãî æèíñòýé ìàëãàéãààðàà ãàçàð ñàâàí: -Àð Õàëõàä ìàíæ-õÿòàäûí øààõàéíû ìºð ¿ëäýýõã¿é áîëòîë ¿çýëöýíý äýý õýìýýí àíäãàéëëàà. (19) ×èí âàí Õàíääîðæ Èõ Õ¿ðýýíä äîâòîëãîí èðæ, õ¿¿äýý çîðèóëàí äàõèí íîì óíøóóëààä, íóòàã ðóóãàà áóöæýý. Òýðáýýð øºíº õàãàñàëæ èðýýä ººðèéí áàãø Äàíäàð àãðàìáûíä áóóæýý. Äàãóóë õèà íàðòàà íóóö çàäðóóëàõã¿é áàéõ çàðëèã áóóëãààä Áýýæèíä áîëñîí ÿâäëûã áàãøäàà íýãä íýãýíã¿é àéëòãàëàà. ßðüæ áàéõ ÿââöäàà õýä õýäýí ÷ íóëèìñ íü öèéëýãíýæ èðýýä ýãøèæ áàéâ. Äàíäàð àãðàìáà ýíýõ¿¿ ýìãýíýëò ÿâäëûã ñýòãýë ýìçýãëýæ ñîíñîíãîî ìààíü óíøèæ çàëáèðíà. ×èíãýýä Õàíä âàí: -ªãëºº ¿¿ðýýð ìîðäîæ, õ¿¿ãýý îðøóóëàõ óó äàà. Ýöýã, ºâãºäèéí øàðèë îðøèõ íóòàã-Õàíæàðãàëàíòûí ºâºðò òàâüÿ. Ýõýä íü õýëýýä õýðýãã¿é áàéõ. Áàãø Òà þó ãýæ áîäîæ áàéíà ãýõýä Äàíäàð àãðàìáà ñóäàð ýðã¿¿ëýí íàñ, æèëèéã òîîöîîä: -Íî¸íòîí Òàíû õýëæ áóé ç¿éë íîì ¸ñòîé òààöàæ áàéíà. Ìàðãààø òàíàé õî¸ð õèà, ìèíèé ãàðûí õî¸ð øàâèéí õàìò òàëèéãàà÷èéã õºäººë¿¿ëüå. Áàãøòàí õî¸ð øàâèà äóóäààä: 164

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

-Ìàðãààø áè íî¸íòîíòîé ýðò þìàíä ÿâíà. Íîìõîí ìîðü áýëä ãýëýý. Òýð õî¸ð öàã ¿åèéí áàéäàë, ºíãº òºðõ, Ìàíæèéí ýðõ áàðèã÷èä, õÿòàäóóäûí öàäèãã¿é ÿâóóëãà, áîäëîãûã æèãøèí ø¿¿ìæèëæ, ÿðèëöàæ áàéãààä äóã õèéæ, í¿äíèé õîð ãàðãàâ. Õèà, øàâü íàð íü ýðòëýí áîñ÷, öàé óíä, óíàà ìîðüäûã áýëýí áîëãîæýý. Õàíä âàí, Äàíäàð àãðàìáà íàð äàãóóëóóäûíõàà õàìò çººëºí åðã¿¿ëñýýð Ãàëóóò îðæ èðëýý. Øàðèëûí ìàãíàé õýìýýõ ýöýã, ºâãºäèéí îðøñîí ãàçàð Õàí óóëûí îðîéä øàõóó áàéõ ó÷èð õýðýí ìàöñààð íàð íýëýýä äýýð õººðºõ ¿åä õ¿ð÷ èðýâ. Õàíä âàí ººðèéí ýöýã Ìèíæèääîðæèéí áàðóóí õºëèéí òóøàà äîîä õýñýãò õ¿¿ãèéíõýý òîëãîéã îðøóóëëàà. Õèà, øàâü íàð íü òýã òàòàí, ÷óëóó îâîîëîâ. Äàíäàð àãðàìáà ñàí òàâèí, õîéòîõûã íü óíøëàà. Äàðàà íü ýöýã ºâãºäèéí øàðèëä õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëýâ. Òýä Ç¿¿í ò¿ð¿¿íèé ãîë óðóóäàí, ªíäºð õºòëèéí ãîë ãàòëàí Äàé÷èí âàíãèéí õ¿ðýýíèé ºìíº ç¿ãýýñ íî¸íû ºðãººíä õ¿ð÷ èðëýý. Àìàð ìýíä ñîëèìîãö Ñýâæèäìàà õàòàí õ¿¿ãýý àñóóëàà. Õàíä âàí õý÷íýýí õýö¿¿ áàéñàí ÷ áàãøòàéãàà òîõèðîëöñîí ¸ñîîð: -Õ¿¿ ìààíü ñàéí. Äàëàé áàãøèéí íºìºð íººëºãò ýðäýì ñàéí ñóð÷ áàéíà ãýæ õàðèóëààä õ¿¿ãèéí ÿâóóëñàí áýëýã õýìýýí áîîäîëòîé òîðãî, õîðãîé, áàãâàðòàé æèìñ, ÷èõýð òýðã¿¿òíèéã áàðèëàà. Ñýâæèäìàà õàòàí áýëãèéã õî¸ð ãàðäàí àâààä íóëèìñ óíàãàí: -Ìèíèé ìóó ò¿íòãýð áîð õ¿¿, ¿ð ìèíü, Àé Íàí-àà ìèíü (õ¿¿ãýý áàãàä íü Íàí-àà õýìýýí ºõººðääºã áàéñàí ãýíý. Æ.Á) Íàí-àà ìèíü õýìýýí àìàíäàà áàéí áàéí ¿ãëýæ áàéëàà. Ñýâæèäìàà õàòàí óíòòàëàà õ¿¿ãèéíõýý òóõàé øàëãààõ òîîëîíä Õàíä âàíãèéí ç¿ðõ ºìðºõ øèã áîëíî. Òýðáýýð øºíºæèí õ¿¿òýéãýý òîãëîæ íààäàí ç¿¿äëýâ. ªãëºº ýðò áîñîõîä Âàíãèéí õ¿ðýýíèé ç¿¿í òàëûí Ìýýæ óóë øóâòàðãà õýñýã çýðýãëýýòýí áàéâ. Õàíä âàíãèéí òîëãîéä: “Ç¿¿í óóëàíä íü çýðýãëýý áàéíà õº Àé Íàí-Àà õº õº Ç¿ãëýýä î÷ñîí ÷èíü ¿ã¿é ë áàéíà õº Ç¿¿ä íîéðîíäîî õî¸óëàà áàéíà õº Àé Íàí-Àà õº õº Ç¿¿äëýýä ñýðñýí ÷èí ãàíöààðàà áàéíà õº” õýìýýõ áàäàã îðæ èðëýý. Âàíòàí íîìûíõîî ºðãººíä îðæ, áèéð áýõýý íèéëýýä ýíý ñàíààãàà ìóóòóó öààñàí äýýð òàòëàí áè÷èæ, íýã øàñòèðûí çàâñàð õàâ÷óóëëàà. ªãëºº öàé çîîãëîñíû äàðàà Âàíòàí: 165

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

-Óäòàë Õ¿ðýýãýý ýðãýñýíã¿é. Ìîðäîæ õèéìîðèî ñýðãýýå ãýñýýð ãàð÷, ªíäºð õºòºë äýýð ãàðàâ. Ò¿¿íèé ñýòãýëä òàëèéãàà÷ õ¿¿ íü ¿ðãýëæ óÿàòàé. Ñàëõè ñýâýëçýí, àëñ óðüä Ñàçàíá¿ðýãèéí íóðóó çýðýãëýýòýí ä¿íõèéíý. Õàíä âàíãèéí ñàíààíä ºãëººíèé ø¿ëãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëýõ áîäîë ýðãýëäñýíýý: “Óðüä óóëàíä íü çýðýãëýý áàéíà õº Àé Íàí-Àà õº õº Óãòààä î÷ñîí ÷èíü ¿ã¿é ë áàéíà õº Óíòàõ íîéðîíäîî õî¸óëàà áàéíà õº Àé Íàí-Àà õº õº Óíòààä ñýð÷èí ÷èíü ãàíöààðàà áàéíà õº ãýñýí áàäàã õºâðºí îðæ èðëýý. Äàðàà íü Õàíä âàí ºâãºí áàãøèéíõàà áóóæ, óðüä øºíº õ¿¿ãýý ç¿¿äýëñíýý, ø¿ëãèéí ìºð õýðõýí ñýòãýëä áóóñíàà ÿðèëàà. Äàíäàð àãðàìáà ãóíèã, õàðóóñàëä àâòñàí øàâèéíõàà ñýòãýëèéã çàñàõ ñàíààòàé íýã øèë ãàíçàé áàðèõàä Õàíä âàí õàø òàãøààð ãóðâàíòàà õ¿ðòýâ. ×èíãýýä òýðýýð ø¿ëãýý àÿëãóóëæ ýõýëæýý. Óäàëã¿é íî¸íòîí îðäíû äóó÷, õóóð÷ èäýðõýí ýðèéã äàãóóëàí Áóëãàí óóëíàà ñàëõèëàõ çóóð äóóíûõàà àÿëãóóã çàñóóëàí, “Àà Íàí-Àà” õýìýýõ äóó òºðñºí ãýäýã. Õàíä âàíãèéí çîâëîí ãóíèã, õàãàöëààñ òºðñºí ñàéõü äóó àðäûí äóó áîëîí îëîíä ò¿ãæýý. “Àà ÍàíÀà” áîë ÿíàã àìðàãèéí ñýäýâòýé äóó áóñ, ýöýã õ¿í õàðèéíõíû ãàðò õ¿¿ãýý àëäàæ, ñàíàí õàðóóñ÷, ãóíèãëàí äóðñàæ, ø¿ëýãëýæ àÿëãóóëñàí ò¿¿õò äóó àæýý. Õàíääîðæ õàéðò õ¿¿ãýýñýý õàãàöàæ, ýöýñò íü õèð áàðãèéí õ¿íèé ç¿ðõ ñýòãýë òýñ÷ äààõ àðãàã¿é äîðîìæ, òàâëàë ¿çñýí íü ò¿¿íèé ìàíæèéã ýñýðã¿¿öñýí ¿çýë ñàíààã ãàë äýýð òîñ íýìýõ àäèë èäýâõæ¿¿ëñýí àâ÷, öàãèéí õ¿ëýýö, ò¿¿õèéí íóóöûã àëü ýðòíýýñ òàíèí ìýäýðñýí òýðáýýð öààøäûíõàà òýìöëýý çóãóóõàí áîëîâ÷, äààöòàéõàí ¿ðãýëæë¿¿ëñýí áèëýý. Õàíä ÷èí âàí þóíû ºìíº ìàíæèéí ýðõøýýëýýñ ãàðàõûí òóëä ò¿øèõ õîëáîîòíîî õàéæ ýõýëæýý. 1906 îíîîñ Ì.Õàíääîðæ Óëèàñòàé äàõü Îðîñûí êîíñóë À.Âîëüòåðòàé áîëîí ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí Áýýæèí äýõ Îðîñûí ýë÷èí Ä.Ä.Ïîêîòèëîâòîé õàðèëöààãàà ñàéæðóóëñàí áàéíà. Ìîíãîë÷óóäûí òóñãààð òîãòíîõ ãýñýí áîäëîãûã Îðîñûí òàë ººðòºº àøèãòàé ýðã¿¿ëýõèéí òóë äýìæèæ õ¿ëýýí àâ÷ýý. Ä.Ä.Ïîêîòèëîâ 1906 îíû IX ñàðûí 19-íä Àìóðûí ÷àíä äàõü öýðãèéí òîéðãèéí äàðãà, äýñëýã÷ ãåíåðàë Í.Ì.×è÷àãîâ áè÷ñýí çàõèàíäàà Õàíääîðæòîé õîëáîî òîãòîîñíûã äýìæèæ áàéãààãàà èëýðõèéëýýä, Èõ Õ¿ðýý, Óëèàñòàéä ñóóæ áóé êîíñóëóóä ìîíãîë íî¸äòîé “õàðèëöààãàà èäýâõæ¿¿ëýõ” õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ 166

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áàéãààãàà òýìäýãëýñýí áàéíà. ×èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð “Øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷ýý õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä Ìîíãîëûí îëîí õîøóóäààñ ýëäýâ ñóäàëãàà øààðäàõ áîëîâ. Ìàíæ àìáàíû ãàçàð ýõëýýä 14 ¿ç¿¿ëýëòýýð îðîí íóòãèéí áàéãàëèéí áàÿëãèéí ìýäýýã ãàðãóóëàí àâàõàä ×èí âàí Õàíääîðæèéí õîøóó èõýíõýä íü “áàéõã¿é” ãýæ õàðèóëààä õýíýýñ ÷ íóóæ ¿ë ÷àäàõ óðñãàë ãîë ìºðºí, îé á¿õèé óóëûíõàà òóõàé áè÷èõäýý “Ìàíàé íóòàãò Ñýëýíãý, Îðõîí çýðýã óñ èõòýé öººí ãîë áàéâ÷ òýíä çàãàñ áàéäàã ýñýõ, ò¿¿íèéã áàðüæ àøèãëàæ áîëîõ ýñýõèéã ìýäýõã¿é. Áóëãàí õàí çýðýã ìîäòîé õóðóó äàðàí òîîëæ áîëîõóéö õýäýí óóë áàéâ÷ òýäãýýðèéí º÷¿¿õýí îé íü óóëûí öàðìàíä áàéäàã òóë áèä àâ÷ ÷àäàëã¿é ìàëûíõàà àðãàë õîðãîëîîð ãàë ò¿ëæ, õîîë öàéãàà àðãàöààí áîëãîäîã” /20,10/ õýìýýí èõ ë äóðàìæõàí ºã¿¿ëñýí áàéäàã. Ìºí 1907 îíä ýíý ñóäàëãààíû ¿íýí çºâèéã áàéöààí øàëãàõààð çàðëèãààð çàðàãäñàí ìàíæ, ìîíãîë ò¿øìýäýä ºðòºº óëàà íèéë¿¿ëýõýýñ òóñ õîøóóíû ýðõ áàðèã÷èä òàòãàëçàæ, Õ¿ðýýíèé ñàéäûí ÿàìàíä òàìãàã¿é öàãààí áè÷èã èð¿¿ëýýä óã àëáûã òàñàëäóóëñàí áàéíà. /21/ Óëìààð ×èí óëñûí çàõèðãàà 1909 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Õàëõûí á¿õ àéìàã, õîøóóäààñ äàõèí 18 ç¿éëèéí ÷óõàë ñóäàëãààã õóãàöàà òîãòîîæ ãàðãóóëàõàä Ò¿øýýò õàí àéìãààñ ìºí Õàíääîðæèéí õîøóó çýðýã òàâàí õîøóó òîãòîîñîí õóãàöààíä íü ãàðãàæ ºãººã¿é öààðãàëæ áàéæýý. (23) Ýíý á¿õýí íü íýã òàëààð ×èí óëñûí “øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷èéã òºâ ìîíãîë÷óóä, ò¿¿íèé äîòîð Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíûõàí îðîéëîí ýñýðã¿¿öýæ, ýõ íóòãàà îíãîí òºðõººð íü õàäãàëàõûã ýðìýëçýæ áàéñíû èëðýë, íºãºº òàëààð Õàíääîðæ ìýòèéí äýâøèëò õ¿ì¿¿ñèéí ìàíæ-õÿòàäûã ýñýðã¿¿öñýí óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýý ºñ÷ áàéñíû íîòîëãîî þì. 1909 îíîîñ Õàëõûí äºðâºí àéìàã, øàâü òàâûí ýðõ áàðèã÷èä íýãäýí íèéëæ, “øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷èéã ýñýðã¿¿öýõ õàíäëàãàòàé áîëîâ. ×èí âàí Õàíääîðæ õàðüÿàò ÷óóëãàíû õààä äà, äýä äà, Ò¿øýýò õàí íàðò øèíý çàñãèéí áîäëîãûã ýñýðã¿¿öýæ, 1910 îíû ºâºë èð¿¿ëñýí áè÷èãòýý: “...ýíýõ¿¿ òàðèà õàãàëàõ õýðýã óãààñ ìàíàé ìîíãîë÷óóäàä õàðøòàé õýìýýí ýðòíýýñ íààø öààç á¿õèé õýðýã áºãººä õýäýí óäàà õàãàëàõûã îäîî íýãòýé èéíõ¿¿ õàãàëàõ àâààñ ç¿éë ç¿éëèéí õàðøòàé òºäèéã¿é, õàðèí ãàçàð ãàçðûí ìóó èðãýä íýìýí õóðàëäñààð ýöýñòýý øàøèí òºðèéí ¿íäñýíä îíö õàðøòàé áóäëèàí áîëæ õîõèðîõ ÷èðýãäýõýýñ õýëòðýõ íýí áýðõ òóë îäîî ÷óõàì õýðõâýýñ çîõèõûã ýä¿ãýýãýýñ äàðóé ÿàðàâ÷ëàí çºâëºëäºæ øèéòãýâýýñ çîõèõ òóë... íºãºº õî¸ð òýðã¿¿í (Çàñàãò õàí, Ñàéí íî¸í àéìãèéí. Æ.Á)òýé ÿàðàâ÷ëàí çºâëºëäºæ ã¿éöýòãýí øèéòãýõýýð àæààìóó” (23, 5 32) ãýæýý. Ì.Õàíääîðæèéí õ¿÷ õàâñðàí òýìöýõ ýë ñàíàëûã Õàí óóëûí ÷óóëãàíû äà, äýä äà Ò¿øýýò õàí íàð íÿãòëàí ¿çýýä “...äàðóé ¿íýíòýé áîëîõûí äýýð ìºí ýíý õýðãèéí 167

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

äîòîð èðãýä (õÿòàä. Æ.Á) ìîíãîë õàðèëöàí ñ¿ëáýýëæ, ÿäóó ìîíãîë÷óóäûã ÿàõèí ãýíýä¿¿ëæ, õýðõýí çîâëîí ç¿ä¿¿ðò õîëáîãäóóëàõûã åð ¿ã¿é áîëãîõîä áýðõòýé áºãººä ÷óõàì õýðõâýýñ õàðø áóäëèàíã¿é áîëæ, õóó÷èí æóðìààð àæ òºðæ áîëîõûã ç¿é íü áèäíèé òýðã¿¿í¿¿ä á¿ãäýýð çºâëºëäºæ, íýãýí áîëãîí òîãòîîñîí òóõàéä íºãºº àéìãóóäàä çºâëºëäºõ çýðãýýð õÿíàí òîãòîîâîîñ çîõèõ...” (24) õýìýýí èëò õºõ¿¿ëýí äýìææýý. Èíãýõëýýð, áàðèìòààñ ¿çýõýä, Ì.Õàíääîðæ ×èí óëñûí ýñðýã õàëõ äàÿàð õ¿÷ýý íÿãòðóóëàí õàìòðàí òýìöâýýñ óëñ Ìîíãîëîî òóóðãà òóñãààðëàõ èõ ¿éë õýðãèéã ñàÿ á¿òýýæ áîëíî ãýæ ¿çýæ, òèéì àëõìûã àíõëàí ñýäýæ òàâüñàí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí áàéâ. Òýðáýýð õ¿÷ õàâñðàí òýìöýõ ¿çýë ñàíààã äýâø¿¿ëýõäýý þóíû ºìíº, ìîíãîë íî¸äûí ¿íäýñíèé ¿çýë, õàðèéí áîîë÷ëîëûã ¿ë òýâ÷èí, ò¿¿íèéã ¿çýí ÿäàõ îëîí ò¿ìíèé óóð àìüñãàëä òóëãóóðëàñàí þì. Ì.Õàíääîðæ íèéò ìîíãîë òóóðãàòàí, ÿëàíãóÿà ñ¿ñýãòýí îëíû äóíä ¿ëýìæ íýð íºëººòýé Áîãä ãýãýýíèéã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä òàòàí îðîëöóóëàõ áîäëîãî áàðèìòàëæ, ò¿¿íèéã ×èí óëñûí òºðä ¿éë÷ëýõýýñ àëü áîëîõ õºíäèéð¿¿ëýõ îðîëäëîãî õèéæ ýõëýâ. Ýíý íü Áîãä ãýãýýíèé ººðèéíõºº áàéð ñóóðèéã áàòàòãàõ ãýñýí ñîíèðõîë ýðìýëçëýëòýé äàâõöæýý. Èéìýýñ Æýâç¿íäàìáà õóòàãò Õàíääîðæèä èòãýí òàë ºã÷, òóóðãà òóñãààð Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ òàëààð òýäíèé ñàíàë áîäîë íèéëýí íýãäñýí áàéíà. 1911 îíû öàãààí ñàðààð Áîãä ãýãýýí áóóëãàñàí ë¿íäýíäýý: “Æàíæèí, ÷èí âàíä øààðäàõ íü: Õóòàãò áè, îäîîãèéí çàñàã õýìýýã÷èéí äîòîð òàðèàíû ãàçàð îðîíä îíö õàðøòàé ç¿éëèéã õàìò íèéëæ ó÷èð ãàðãàí ìýä¿¿ëò¿ãýé õýìýýõ çýðýã óðüä óäàà çàõèæ õýëñýí ç¿éë áèé. Îäîî ýíý àìáàíä ýä¿ãýý äàðóé äýëãýí ìýä¿¿ëýõã¿é áîëáîîñ øóóä íýýí øèéòãýõèéã çàâäàæ á¿õèé ìýò ñîíñîãäîíî. Ñàéí ó÷èð ãàðãàâààñ îãò õýðýã áîëãîí àâàõã¿é íü áóñ ìýò áºãººä ýíýõýí õýðä õàðüÿàò õî¸ð àéìàã õàìò íèéëæ çàâäàæ ìýä¿¿ëáýýñ õàðèí òóñ áîëîõ áîëîëòîé òóë äàðóé çºâëºí ýõ çîõèîæ ìýä¿¿ëò¿ãýé. Áèòãèé äýìèé ¿õýýíöýýð áýðõøýýí õîéðãîøèãòóí!” (25) ãýæýý. ¯¿íèé äàðàà Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ýðõ áàðèã÷èä ×èí âàí Õàíääîðæ, Æýâç¿íäàìáà õóòàãò íàðûí äýýð äóðüäñàí ñàíàë çºâëºëãººã Ñýöýí õàí àéìãèéí ýðõ áàðèã÷äàä óëàìæèëæ, óëìààð òóñ õî¸ð àéìãààñ òóñãàé ò¿øìýë òîìèëîí ãàðãàæ, 1911 îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí øèíèéí 5-íä Õ¿ðýýí äýõ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ñóóðèí æàñààíû ãàçàð õàìò õýëýëöýí, Õ¿ðýýíèé ìàíæ àìáàíä ºðãºõ áè÷ãèéí ýõ çîõèîëãî¸ ãýäýã ñàíàë òàâèõûí õàìò, óã ñàíàëûã õýðõýí ¿çýæ øèéäñýíýý ÷èí âàí Õàíääîðæèä ÿàðàâ÷ëàí ìýäýãäýõèéã õ¿ññýí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä èõ ¿éë õýðãèéã ¿¿ñãýí çîõèîí áàéãóóëàõàä Ì.Õàíääîðæ çîíõèëîõ ¿¿ðýãòýé áàéñàí íü èëýðõèé áàéíà. 168

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ìàíæèéí ýðõ áàðèã÷èä Õàíääîðæèéí ¿éë àæèëëàãàà ººðñäèéí íü ýñðýã ÷èãëýæ, Àð Õàëõàä àñàð èõ íýð íºëººòýé áîëæ áàéãààã ìýäýõèéí äýýäýýð ìýäýæ áàéñàí áîëîâ÷, “çººëºí íü õàòóóãàà èääýã” ãýñýí çàð÷èì áàðèìòàëæ, ò¿¿íèé õºëä íü ñóóõ, óëìààð òàëäàà òàòàí, “øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷ýý ÿâöòàé áîëãîõ îðîëäëîãî õ¿÷òýé õèéæ ýõýëæýý. 1910 îíä ×èí óëñûí Öýðãèéí çºâëºëèéí ÿàì Ñàíü Äî àìáàíû ñàíàëààð Õ¿ðýýíèé öýðýã áýëòãýõ ãàçàð ãýã÷èéã áàéãóóëæ, ìîíãîë öýðãèéã ò¿¿íä õàðüÿàëóóëàí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æàíæèí Õàíääîðæ, Ñýöýí õàí àéìãèéí æàíæèí íàðûã óã ãàçðûí õàìò íèéëæ õýðýã øèéòãýõ ò¿øìýë áîëãîñîí. Ò¿¿í÷ëýí Õ¿ðýýíèé õàãàëàõ á¿ãä õîðîî (ãàçàð õàãàëáàðëàõ åðºíõèé õîðîî. Æ.Á)-íû Ìîíãîë åðºíõèéëºí çàõèðàõ ò¿øìýëýýð òîìèëñîí. Ìºí Ìàíæèéí õààíû çàðëèãààð ÷èí âàí Õàíääîðæèéã 1911 îíû íàìàð Áýýæèíä õóðàëäàõ Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû õóðàëäààíä Àð Ìîíãîëîîñ îðîëöîõ õýëýëöýã÷ ò¿øìýëýýð òîìèëñîí. Ãýòýë Õàíääîðæ ýíý á¿õýíä îãòõîí ÷ àâòàëã¿é, õàðèí ÷ òîõîîí òîìèëñîí àëáàí òóøààëûã íü óðâóóëàí àøèãëàñàí ÿâäàë “ìýõò ìýõýíäýý” ãýã÷èéí ¿ëãýð áîëîâ. Õàíääîðæ íàð øèíý çàñãèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð õýëýëöýíý õýìýýí ìîíãîë íî¸ä, ò¿øìýäèéã öóãëóóëààä, õýðýã äýýðýý Ìàíæ ×èí óëñûí òàëõèãäëààñ õýðõýí àíãèæðàõ òóõàéãàà çºâëºëäºí ÿðèëöàõ áîëæýý. Òýð ÷ áàéòóãàé ªâºð Ìîíãîëûí íî¸äòîé õîëáîî õàðèëöàà òîãòîîæ, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýëä õ¿÷èí õàâñðàõ ñàíàà ñýäýæ áàéâ. Òýðáýýð 1908 îíä Áýýæèí õîòíîî ìàíæèéí õààíä áàðààëõàõààð èðýýä áàéñàí Áàðãûí Æ.Äàìäèíñ¿ðýíòýé òàíèëöàí äîòíî íºõºä áîëîëöîæ, Ìàíæèéí òºðèéí ÿëçàð÷ áóé áàéäàë, øèíý çàñãèéí áîäëîãûã ø¿¿ìæëýýä, èéì ¿åñò áèäíèé ìîíãîë÷óóä îëîí øèðõãèéã íèéë¿¿ëæ ò¿ìýí æèíãèéí õ¿íäèéã ºðãºõòýé àäèë õ¿÷èí ÷àäëàà íýãòãýí íýãýí çýðýã õºäëºõ òèéì öàãèéã õ¿ëýýíý õýìýýí ÿðèëöæýý. Äàìäèíñ¿ðýí íóòàãòàà áóöàæ èðýýä Õàíääîðæòîé èéíõ¿¿ õýëýëöñýíýý èòãýëòýé õ¿ì¿¿ñòýý ÿðüæ áàéñàí àæ. (26,87) Ò¿¿í÷ëýí 1910 îíä ×èí óëñûí Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû Áýýæèíä î÷ñîí Àð, ªâºð Ìîíãîëûí õýëýëöýã÷ ò¿øìýë íàð øèíý çàñãèéí áîäëîãûã õàìòàð÷ ýñýðã¿¿öýõ òóõàé ñýì õýëýëöýæ òîõèð÷ áàéâ. Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí äà, æàíæíû ãàçðààñ 1911 îíû ýõýýð Õàëõûí ãóðâàí àéìàã, èõ Øàâèéí ýðõ áàðèã÷ íàðò øèíý çàñãèéí áîäëîãîòîé õîëáîãäóóëàí ñàíàë ãàðãàõäàà: “… ýë ÿâäàëä áèäíèé àéìàã, øàâü ýðõòíýý çºâëºëäºí Î÷èðäàð áàãø Áîãä ãýãýýí òàíàà ëàâëàí àéëòãàæ íýãýí òóëãóóð îëæ, òýð òóõàéä íü öàã ø¿¿ìæëýëã¿é áîëãîîí òîãòîîâîîñ ÿìàð?” ãýñýí áàéíà. Õàíääîðæ íàðûí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ýðõ áàðèã÷èä Ñàéí íî¸í õàí àéìãààñ 169

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

èéíõ¿¿ ñàíàà ãàðãàæ çºâëºñºí íü ¿íýõýýðèéí ç¿éòýé õýðýã áºãººä îäîî áèäíèé äºðâºí àéìàã, øàâü ýíýõýí ¿åñò øàëàìãàéëàí çàâäàæ õóðàëäàí íýãýí áîëãîâîîñ çîõèõ òóë óóäàì õ¿ð÷ õ¿ðýëöýõèéã áîäîæ ýíý îíû òàâàí ñàðûí õîðèí òàâàí (6 äóãààð ñàðûí 21. Æ.Á)-ä Õ¿ðýýíèé ãàçðàà íýãýí çýðãýýð öóãëàæ õàìò íèéëæ ã¿éöýòãýí øèéòã¿¿ëüå” (27) ãýñýí áàéíà. Ìîíãîëûí íèéãìèéí äýâøèëò õ¿ì¿¿ñ èõ õýðãèéã á¿òýýõýýð ñàíàà øóëóóäàí çîðèãëîñîí íü ýíý áóþó.

4. ×ÈÍ ÂÀÍ ÕÀÍÄÄÎÐÆÈÉÍ ÕÎØÓÓÍÛ ÍÈÉÃÝÌ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó õ¿í, ìàëûí òîî, ýðõýëæ áóé àæ àõóéí ÷àíñààãààðàà Õàëõàä òýðã¿¿ëæ áàéñàí. “Áóëãàí àéìãèéí ò¿¿õýí íàéðóóëàë” íîìíîîñ ×èí âàí Õàíääîðæ Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóã 1892 îíîîñ 1915 îí õ¿ðòýë çàõèð÷ áàéâ. Òóñ õîøóóíû õ¿í àì 1909 îíä 10547 (111) áàéñàí áîë 1918 îíä 19144 (128) õ¿íòýé áîëæ ºñ÷ýý. Õ¿í àì íü íî¸ä ÿçãóóðòàí, õàðö àðä õýìýýõ õî¸ð òîì á¿ëãýýñ á¿ðäýæ áàéâ.

Âàíãèéí õ¿ðýýíèé òºðõ áàéäàë 170

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Íî¸ä ÿçãóóðòíû á¿ëýãò õîøóó íî¸íîîñ ãàäíà òàéæ íàð îðæ áàéâ. Õîøóó Çàñàã ººðèéí ãàçàð íóòãèéã õýíä ýçýìø¿¿ëýõýý øóóä ìýäýæ, íóòàã áýë÷ýýð õóâààðèëíà. ªºðºº íóòàã áýë÷ýýðýý øèëæ ñîíãîæ, ìàëàà àäóóëíà. Íî¸íû ºâºëæºº, õàâàðæààíû ãàçàðò òóñãàé òýìäýã õàòãàí, òýð íóòàãò áóñäûã áóóõûã õîðèãëîíî. ¯¿íä àãü íî¸íû ýçýìøèë ìºí àäèë õàìààðíà. Íî¸í õàðüÿàò õàìæëàãà àðäóóäààð ãîëëîí ìàëàà ìàëëóóëíà, áàñ àëáà òàòâàð àâíà. Íî¸äûí ìàë àäãóóëàõûã ñ¿ðýã õàäãàëàõ, ñ¿ðýã ìàëëàõ ãýõ÷ëýí íýðëýäýã áàéæýý. Íî¸äûí îðä ºðãººíèé äýðãýä ìàë÷èí àðäóóä ýýëæ äàðààãààð ñóóæ, òýäíèé ìàëûã ìàëëàõûã õîðîî ñóóõ àëáà õýìýýäýã áàéæýý. ×èí âàí Õàíääîðæ ìàë ñ¿ðãýýð áàÿí, ÿëàíãóÿà àäóó îëîíòàé áàéæýý. Ò¿¿íèé àäóóã Áàäàðãóóëò òºðèéí 34-ð îí (1908)-û íàéìäóãààð ñàðä òîîëëîõîä, èõ áàãà àçàðãà 327, èõ ìîðüä 179, ñî¸îëîí ìîðüä 30, õÿçààëàí ìîðüä 36, ø¿äëýí ¿ðýý 21, ø¿äëýí áàéäàñ 18, ýð äààãà 26, îõèí äààãà 28, ýð, îõèí óíàãà 99, èõ, áàãà ã¿¿ 175, á¿ãä àäóó íü 569 òîîòîé áàéæýý. (113) 1918 îíû òîî á¿ðòãýëýýð ò¿¿íèéã çàëãàìæëàã÷ Ýðäýíý äàé÷èí âàí Æàìáàëäîðæ àäóó 1024, òýìýý 8, ¿õýð 543, õîíü ÿìàà 240, íèéò 3410 ìàëòàé áàéñàí àæ. (114) Íî¸ä ÿçãóóðòíû õàìãèéí òîì õýñýã íü òàéæ íàð. Òýä òóñãàé îòîã áóþó áàã áîëæ, òºðëèéí äàðãà õýìýýõ àëáàí òóøààëòàíä çàõèðàãäàíà. ×èí âàí Õàíääîðæèéã íàñ áàðñíû äàðààõàí áóþó 1918 îíû á¿ðòãýëýýð òóñ õîøóóíä 18 íàñíààñ äýýø òàéæ 90, íàñàíä õ¿ð÷ çýðýã îëñîí òàéæ íàð 71, íèéò 161 òàéæòàé áàéæýý. Ýíý íü òóñ õîøóóíû íèéò õ¿í àìûí 0,8 õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéæýý. Òóñ õîøóóíû òàéæ íàð òýð á¿ð ÷èíýýëýã áàéæ ÷àäààã¿é, òîäîðõîé õýñýã íü ÿäóóð÷ õîõü òàéæèéí áàéäàëòàé àìüäàðíà. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû òàéæ íàðààñ Áàâóóäîðæ, À.Àìàð çýðýã óëñ Ìîíãîëûíõîî òºëºº õ¿÷èí ç¿òãýæ, ãàâüÿà áàéãóóëñàí õ¿ì¿¿ñ òºðæ ãàð÷ áàéâ. Òóñ õîøóóíû õàðö àðäóóä, ñóì àðä, õàìæëàãà àðä, øàâü àðä áîëîí õóâààãäàæ, òýäíèé îëîíõ íü õàìæëàãà÷èëàãäñàí ìàë÷èä áàéâ. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí ¿åä òóñ õîøóóíû õàìæëàãà ýð÷¿¿ä 1115-ä õ¿ð÷ýý. ¯¿í äýýð òàâèàñ äýýø íàñòàé õàìæëàãà ýð 290, àðâàí íàéìàí íàñàíä õ¿ðýýã¿é õàìæëàãà íàð 1824 áàéñàí íü õîøóóíû õ¿í àìûí 16 õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéâ. (115) Õàìæëàãà àðä ýçíèéõýý àæ àõóéä õàìæàà áîëîõ áóþó õàìæèí òóñëàõ ¿¿ðýãòýé. ×èí âàí Õàíääîðæèéí õàìæëàãóóä íýëýýä ÷èíýýëýã, áýë áýë÷èíòýé õ¿ì¿¿ñ áàéñàí ãýäýã. Õàðèí òàéæ íàðûí õàìæëàãà õºðºíãèéí õóâüä äóíä çýðýã þì óó ÿäóó õ¿ì¿¿ñ áàéæýý. Õàìæëàãóóä õàðüÿàò íî¸í, òàéæ íàðò 171

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òàòâàð òºëíº. Òýäíèé èõ çîíõè íü Õàíä âàíã ø¿òýæ, íýí õ¿íäýòãýëòýé õàíääàã áàéñíûã íóòãèéí õºãø÷¿¿ë õóó÷èëäàã áàéâ. Õîøóóíû õ¿í àìûí áàãàã¿é õýñýã íü ñóìûí àðä. Òýäíèé ¿íäñýí ¿¿ðýã íü öýðýã, õàðóóë, îëîí çàìûí ºðòººíèé àëáà çàëãóóëíà. Ìºí çàñàã çàõèðãààíû àëáàíû á¿õ çàðäëûã ãàðãàíà. 1918 îíû á¿ðòãýëýýð Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû ñóì ýð÷¿¿ëèéí íèéò òîî 2378 áàéñíû 268 íü òàâèàñ äýýø íàñíû, 1018 íü àðâàí íàéìààñ òàâèí íàñíû, 1092 íü 18 õ¿ðòýë íàñòàé áàéñàí àæýý. (116) Íèéò ñóì ýð÷¿¿ëèéí õ¿í àìûí á¿òöýä ýçëýõ õóâèéí æèí íü 12 õóâü áîëæ áàéâ. Òóñ õîøóóíû ñóìûí àðä áóñäûí àäèëààð Ìàíæèéí 17 òºðèéí õ¿íä àëáûã ººðñäèéí õºðºíãº áèåýð õààõûí çýðýãöýý áàñ õàðüÿàò çàñàã íî¸íû àëáàòûí õóâüä òýäýíä àëü íýã àëáà òàòâàð òºëæ, àæ àõóé äýýð íü áèå÷ëýí àæèëëàæ áàéâ. Òóñ õîøóóíû õîéò õèëýýð Ýðèí, Òºìðºí, Îðäîãî çýðýã õàðóóëóóä áàéñàí áºãººä ãîë õýñãèéã òóñ õîøóóíû ñóìàí àðäóóä çàëãóóëæ áàéâ. Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò áîëîí òàìãàòàé õóòàãòóóäàä áàãø, øàâèéí áàðèëäëàãàòàé áîëîõ íýðèéäëýýð àëáàí ¸ñîîð õàìæëàãäñàí õ¿ì¿¿ñ þì. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíä òàìãàòàé õóòàãò áàéãààã¿é áîëîâ÷, Áîãä ãýãýýíä ºðãºñºí øàâü íàð íü óóãóóë íóòàãòàà àìüäàð÷ áàéâ. Ó÷èð íü Áîãäûí øàâü íàð òóñãàé îëãîñîí íóòàãã¿é áàéæýý. Èéìýýñ “øàâèéí õ¿í, öàãààí çýýð õî¸ð íóòàãã¿é” õýìýýõ ¿ã ãàð÷ýý. ÕÕ çóóíû ýõýýð Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíä 1000 øàõàì Áîãäûí øàâü áàéñàí áîëîëòîé. Øàâü íàðûí àëáà íü öàéíû àëáà, õóðàë, íîìûí çàðäàë ãýñýí õî¸ð ç¿éëýýñ á¿ðäýíý. Øàâü íàð Áîãä ìàë ñ¿ðãèéã àäóóëàõ, ñàíãèéí àìó òàðèàíä õ¿÷èí ç¿òãýõ, çóíû öàãò ñààëü ñààõ, öàãààí èäýý áýëòãýõ, ò¿ëýý ò¿ëø áàçààõ, ¿éë õèéõ, äàðõàí ìóæààí õèéõ çýðýã äàâõàð àæëûã ã¿éöýòãýíý. Øàâü íàð íîìûí áàðèëäëàãààñàà èë¿¿ õàìæëàãà, õàìæàà áîëîõ óòãà íü äàâàìãàéëæ áàéæýý. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû íèéãìèéí á¿òöýä ëàì íàðûí äàâõðàà òîì áàéð ýçýëæ áàéâ. Ìàíæèéí çàñàã çàõèðãàà íýã õîøóóíä 40-ýýñ èë¿¿ã¿é ëàì áàéõààð òîãòîîñîí áàéíà. ¯¿íýýñ íýã õîøóóíû ëàì íàð ãýñýí óòãààð “äº÷èò ëàì” ãýñýí íýð òîìü¸î ¿¿ñ÷ýý. Ãýâ÷ ñ¿¿ëäýý ýíý æóðàì àëäàãäæýý. Çºâõºí Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû òºâ-Âàíãèéí õ¿ðýýíä ÕÕ çóóíû ýõýýð 1500 ãàðóé ëàì íàð øàâèëàí ñóóæ, 12 àéìàã, 27 äàöàíä õóâààãäàæ áàéâ. Õàðèí 1918 îíû òîî á¿ðòãýëýýð òóñ õîøóóíû íèéò ëàì áàíäè íàðûí òîî 3679 áîëæ ºññºí áàéíà. (7,31)

172

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Âàíãèéí õ¿ðýý Òóñ õ¿ðýýíä Õóòàãò ëàìûí õèéä (Îäîîãèéí Ýðäýíýò õîò), Ã¿äýìáý ëàìûí õèéä (Ñàéõàí ñóìàíä), Ãà÷àà ëàìûí õèéä, Çàìáûí õèéä (Õóòàã-ªíäºð ñóìûí Õàíòàé áàãò øóóä õàðüÿàëàãäàæ, õóðàë íîìûí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéâ). Âàíãèéí õ¿ðýýíèé õóðàë, íîìûí àæëûã ãîë öîã÷èí äóãàíû ãàçðààñ øóóä ýðõëýí ÿâóóëàõ áºãººä õèéäèéí ýðõ áàðèã÷ ãîë àëáàí òóøààëòíóóä íü òýðã¿¿í õàìáà ëàì -1, äýä õàìáà -1, äýì÷ ãýñã¿é -1, äà ëàì -1 áàéæýý. Òýäãýýð ýðõ áàðèã÷ òóøààëòíààñ òóñ õ¿ðýýíèé á¿õèé ë àæëûã øóóä òóøààõ áóþó óäèðäàõ çýðýã á¿ðýí ýðõèéã ýäýëæ, õ¿ðýýíèé äàöàíãóóä áà 12 àéìãèéí õýðãèéã çàõèðàõ áóþó òàñëàí øèéòãýõ ýðõ á¿õèé áàéâ. (117) Âàíãèéí õ¿ðýýíä àéìàã, äàöàí, õóðàë íîìûí õýðýãñýë íèéë¿¿ëäýã 30 îð÷èì æàñ áàéæýý. Ëàì íàðûí äîòîð ãýð á¿ëòýé, øàãõèéñýí õºðºíãº ìàëòàé õºäººíèé ãîëöóó ºâºðìºö áè÷èë á¿ëýã áàéæýý. Òýä íàìðûí õàéëàí õóðæ, æàëãûí äóãàí áîëîí ãýðòýý íîì áÿñàëãàíà. Àæèë òºðëºº àìæóóëæ, ýõíýð, õ¿¿õäýý àñàðíà. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíààñ Äàëàé ëàìûí ìîíãîë áàãø õýìýýí àëäàðøñàí Äàíäàð àãðàìáà, Ëóâñàíæàìö àãðàìáà, Òîéñ¿ìæàìö çýðýã íîìûí íýðò ìýðãýä òºðæ ãàð÷ áàéâ. Ëàì íàð õîøóóíû àðä îëíû çîâëîí, æàðãàëûã õóâààëöàæ, ¿ëãýð æèøýý÷ àìüäðàëûí ä¿ð òºðõèéã ¿ç¿¿ëæ áàéâ. Òóõàéëáàë, àõóé àìüäðàëäàà íÿãò íÿìáàé, àðâè÷ õÿìãà÷ áàéæ, çºâ çîõèñòîé õîîëëîõ, ýð¿¿ë ñàðóóë àìüäðàõ 173

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

àðãà óõààíä ñóðãàæ áàéñàí àæ. Ìºí õàð÷óóëûí äîòîðõ ñýõýýëýã õýñýã áîë õîøóó òàìãûí ãàçðûí àëáàí òóøààëòàí-ò¿øìýë, áè÷ýý÷ íàð áàéâ. Õîøóóíû òóñëàã÷, çàõèðàã÷, ìýýðýí, çàëàí íàðûã õîøóóíû äºðâºí ò¿øìýë áóþó ñîíãîõ òóøààëòàí õýìýýíý. Ò¿¿í÷ëýí õîøóóíû áè÷ýý÷èä áîë àëáà õààõûí çýðýãöýý öººí áîëîâ÷ õ¿¿õäèéí íîìûí áàãø áîëæ áàéâ. ×èí âàí Õàíääîðæ ýðòíèé óëàìæëàëò äàðõëàõ ¸ñûã ÿâöóó õ¿ðýýíä õýðýãæ¿¿ëæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, ººðèéí äîòíûí èòãýëò õ¿ì¿¿ñèéí àëáà áàðèõûã çîãñîîæ äàðõàëæ áàéñàí àæ. (“Ýðõýìñýã ÿçãóóðòàé ÷ ýãýë íýãýí” õýìýýõ á¿ëýãò õýðõýí äàðõàëæ áàéñàí íýã æèøýýã äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëíý). Èéíõ¿¿ íèéãìèéí á¿òöýä “äàðõàí” õýìýýõ áè÷èë á¿ëýã áàéæýý. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýñ òàâààð-ìºíãºíèé õàðèëöààíä îðñíîîð íèéãìèéí á¿òöýä çàðèì ººð÷ëºëò ãàð÷ýý. Ýíý ¿åä ÿçãóóðòàí íî¸ä áîëîí àðäóóäûí äîòðîîñ áàÿí ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ òºðæ ãàðàõ áîëîâ. Òóñ õîøóóíä Õàëõûí Áàÿí Áàâóó, Ñ¿ðýí ãàâæ çýðýã 20 ãàðóé ìÿíãàí ìàëòàé õ¿ì¿¿ñ áàéæýý. Áàÿí Áàâóóãèéí õýð çýðýã áèéëýãæ¿¿ áàéñíûã “Çàñàã õîøîé ÷èí âàí çàëãàìæèëñàí íü” õýìýýõ ºìíºõ á¿ëãýýñ óíøèõäàà àíçààðñàí áóé çàà. Ñ¿ðýí ãàâæèéí ÷àäàë ÷àíñàà, ýä õºðºíãèéí òóõàé òîâ÷ ºã¿¿ëüå. Ñàéõü áàÿíû àæ àõóéí ãîë íü òàâàí õîøóó ìàë áàéñàí. 1918 îíû òîîëëîãûí ìàòåðèàëààñ ¿çýõýä Ñ¿ðýí ãàâæ àäóó 2078, ¿õýð 2599, õîíü 14974, òýìýý 18, á¿ãä 19669 òîëãîé ìàëòàé áàéæýý. (118) Ìºí ýíý ¿åä íèéò ìàë ñ¿ðãèéíõýý 12.2 õóâü áóþó ¿õýð 271, àäóó 848, õîíü ÿìàà 1268, òýìýý 18-ûã ººðèéíõºº õîòîíä áàéëãàæ, áóñàä ìàëûã íü ÿäóó, äóíä ÷èíýýíèé õºðºíãºòýé 152 ºðõèéí 700 ãàðóé õ¿í àäóóëæ ìàëëàæ áàéâ. Òýðáýýð ìàë ñ¿ðãýý Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû èõýíõ íóòàãò òàðààí ìàëëóóëæ áàéæýý. Áàñ Õóæèðûí ãîë, Ñýëýíãèéí õîéò òàë-Õàðëàã Òàðèàõòàé, Õºõ õîøóó, Òàõèëòàé çýðýã ãàçàð óëààí áóóäàé, àðâàé, õàð áóäàà òàðèíà. Óñàí áîëîí ìîðèí òýýðýì àæèëëóóëíà. Ìºí æèí òýýíý. Õóäàëäàà íàéìàà õèéíý. Òóñ õîøóóíû ýäèéí çàñãèéí ãîë ñàëáàð ìàë àæ àõóé áàéâ. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû õàíãàéí õýñýãò ¿õýð, àäóó, òàë íóòàãò õîíü, ÿìàà ¿ðæ¿¿ëíý. Öººí òîîíû òýìýýòýé. 1918 îíû áàéäëààð 328378 ìàëòàé áàéæýý. (7,25) Òîäðóóëæ õýëáýë, áàðóóí òàëààðàà Õóëæ, Óãàëç, ªðºì, Îðõîí ãîë äàãàí Ñýýð, Áèéð, ç¿¿í òèéøýý Áóðãàëòàé õ¿ðòëýõ íóòàãò áîã ìàë, Ñýëýíãý ìºðíèé äàãóóõ îé õºâ÷ íóòàãò ¿õýð ãîëëîí ºñãºæ áàéæýý. Òóñ õîøóóíû á¿õ íóòàãò, ãýõäýý õàíãàé, òàë õýýð õîñîëñîí íóòàãò àäóó ¿ðæ¿¿ëíý. Ìàë÷èä àäóóí ñ¿ðãèéã áóñàä ìàëààñ ýðõýìëýí ºñãºæ, ã¿¿ áàðüæ ñýíãýíýñýí ñàéõàí àéðàã èñãýæ óóíà. ßëàíãóÿà òóñ õîøóóíû áàðóóí òàëûí 174

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

(Îäîîãèéí Ñàéõàí ñóì) ñàéõàí àéðàã õèéäãýýðýý îðîí äàÿàð àëäàðøñàí þì. Õóâüñãàëûí ºìíºõ ¿åä Èõ õ¿ðýýíèé èõýñ äýýäñ¿¿ä Ñàéõàí õóëæèéí àéðãèéã çîðèóä àâàà÷èæ õýðýãëýäýã áàéñíû äýýð õ¿ðýýíèé çàõ äýýð àéðãèéã õºõ¿¿ð (ñàâ) òýðýã ãýäýã íýãæýýð õýìæäýã áàéâ. Ýíý íóòãèéíõàí çóíû öàãò (àéðàã ãàðñàí ¿åä) ìàõàí õîîë áàéòóãàé öàé ÷ õîâîðõîí õýðýãëýäýã, äàí öàãààí èäýýãýýð 3-4 ñàðûã ºíãºðººäºã ýðò äýýð ¿åèéí ñàéõàí óëàìæëàëòàé áàéñàí þì. Ìàë÷èí àðäóóä ìàëûí àøèã øèìèéã ñàéí àøèãëàæ, çóí áýëòãýæ àâñàí öàãààí èäýýãýýð ºâºë õàâðûí õ¿íñíèé õýðýãöýýíèéõýý íýëýýäèéã õàíãàäàã áàéâ. Åð íü çóíû óëèðàëä ìàõûã òóí áàãà õýðýãëýäýã áºãººä öàãààí èäýý, áóäàà, ãóðèëàí á¿òýýãäýõ¿¿í ãîëäóó õýðýãëýäýã áàéæýý. Õîøóóíû ìàëûí òîìîîõîí õýñãèéã ñ¿ì õèéäèéí æàñûí ìàë ýçýëæ áàéâ. Çºâõºí Âàíãèéí õ¿ðýýíèé äàöàíãóóäûí ìàë 1918 îíû áàéäëààð àäóó 7194, ¿õýð 23872, õîíü, ÿìàà 61443-ò õ¿ð÷ áàéæýý. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó Îðîñòîé øóóä õèëëýí, õîéä õèëýýð áóðèàä õ¿ì¿¿ñ îðæ èðæ ñóóðüøèí íóòàãëàæ áàéñàí ó÷èð òýäíýýð äàìæèí ìàë àæ àõóéä áîëîâñîí àðãà àæèëëàãàà íýâòðýõ áîëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë, ºâñ õàäëàí áýëòãýõ, õîíü õÿðãàõ, öºöãèéí òîñ öîõèõ çýðýã àðãà àæèëëàãààã ìîíãîë÷óóä ñóð÷ àâ÷ýý. Òóñ õîøóóíû àæ àõóéí íºãºº íýã ñàëáàð íü ãàçàð òàðèàëàí þì. Ãàçàð òàðèàëàí õîøóóíûõàà õýðýãöýýã á¿ðýí ä¿¿ðýí õàíãàõ õýìæýýíä áàéãààã¿é ÷ Ìîíãîëûí áóñàä íóòãààñ äàâóó õºãæèæ áàéñàí áàéíà. Ýíý íóòãèéíõàí óñ ÷èéã ýëáýãòýé, ¿ðæèë øèìòýé Ýã, Ñýëýíãý, Îðõîí ãîëûí àé ñàâ ãàçðààð áàãà ñàãà àðâàé, õàð áóäàà òàðüæ áàéâ. 1910 îíä Ìîíãîë íóòãààð õºíäëºí ãóëä ÿâñàí Îðîñûí ýðäýìòýí Ì.È.Áîãîëåïîâ, Ì.Í.Ñîáîëåâ íàð Õàíóé ãîë, Âàíãèéí õ¿ðýýíèé îð÷èì, Ñýëýíãèéí çàõ, Ýãèéí ãîë, ò¿¿íèé öóòãàëàí ãàçðóóäàä àðâàé, óëààí áóóäàé, õàð áóäàà òàðüæ áàéñíûã îëçóóðõàí òýìäýãëýñýí áàéíà. Ýíý ¿åä õ¿ðýý õèéäèéí òàðèàëàí ¿¿ñ÷, Âàíãèéí õ¿ðýýíèé òàðèàëàí Îðõîí, Á¿ðýã, Õàíãàë çýðýã ãàçðóóäàä áàéâ. Òàðèàëàí ýðõýëñýí àðäóóä ãàçðûã óðüäààñ áîëîâñðóóëäàãã¿é áîëîâ÷, ìàëûí õýâòýð áóóö, ¿íñ çýðãýýð áîðäîõîîñ ãàäíà óñàëæ, õóñ ìîäîí àíæèñ ìîðü, ¿õýðò õºëëºæ ãàçðàà õàãàëäàã áàéâ. Ñ¿¿ëäýý òºìºð àíæèñ íýâòýð÷ýý. Àðäóóä òàðèàëàõ ãàçðûí òàëáàéã øèëæ îëîõ, øèíý õóó÷èí ãàçðûã ýýëæëýí õîñëóóëæ òàðèàëàõ, ¿ð ñîíãîæ àâàõ, áóõ øóóäóó òàòàæ óñëàõ çýðýã òàðèàëàõ àðãà àæèëëàãààíû òàëààð íýëýýä äàäëàãà òóðøëàãà îëæ áàéâ. Ãîëäóó áóóäàé, õàð áóäàà, àðâàé, òàðüäàã áºãººä ò¿¿íèé äîòðîîñ ìîíãîë ãàçðûí õàòóó øèð¿¿í óëèðàëä äàñàæ èäýýøñýí õàëòàð àðâàé ãîëëîæ áàéëàà. Òàðèàã ãàðààð çóëãààõ, ãàð õàäóóðààð õàäàæ, ¿õýð ìîðèîð ãèøã¿¿ëæ, 175

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ñàëõèíä õèéñãýí öàéðóóëæ àâäàã áàéâ. Íóòãèéí çàðèì àðäóóä ººðñäºº æèæèã ãàð òýýðýìòýé áàéñíû ãàäíà õÿòàäóóä óñàí òýýðìýýð áóäàà òýýðýìäýæ ãóðèë õèéíý. Òàðèàëàíã èõýâ÷ëýí ìàë õºðºíãººð ÿäìàã õ¿ì¿¿ñ ýðõýëæ, óðãàöûí çàðèìûã çýðãýëäýý õîøóóíû õ¿ì¿¿ñò èë¿¿÷ëýí õóäàëäàæ îðîíä íü ìàõ, öàãààí èäýý àâíà. XIX, XX çóóíû çààã ¿åä çàðèì íóòàãò òàðèàëàí íýëýýä õºãæèæ, ìàë õºðºíãºã¿é õ¿ì¿¿ñèéí ýðõëýõ ¿íäñýí àæèë àìüæèðãààíû ãîë ç¿éë áîëæ áàéñàí áîëîâ÷, ìàë àæ àõóéí çºâõºí õàâñðàãà òºäèéãýýñ õýòðýýã¿é þì. Òýð ¿åä òóñ õîøóóíû ìàë÷èí àðäûí õîîëíû ãîë õà÷èð áîë ¿ñýëñýí àðâàé áàéâ. ¯ñýëñýí àðâàéòàé õÿðàìöàãòàé õîîëîîðîî òóñ õîøóóíûõàí íýðä ãàð÷ áàéæýý. Ìºí àðâàéí ãóðèë õèéíý. Àëñ õîëûí àÿí æèíä ÿâàõ áîëîí àéë ºðõèéí óäààí õàäãàëæ õýðýãëýõýä øàð òîñ, õîíèíû ñ¿¿ëýýð ÷àìàðëàñàí àðâàéí ãóðèë þóãààð ÷ ñîëüøã¿é õ¿íñ áàéâ. Õàð áóäàà íýëýýä õýìæýýãýýð òàðèàëæ áîëîâñðóóëàí øàð áóäàà áîëãîí õ¿íñýíä õýðýãëýäãýýðýý Áóëãàí íóòãèéíõàí ýðòíýýñ àëäàðøñàí þì ( 7,25) Ñ¿ðýí ãàâæèéíõ ýä¿ãýýãèéí Áóëãàí õîòûí ºìíº òàë õóó÷èí Âàíãèéí õ¿ðýýíèé Òàìãûí òîëãîéí ºâºðò (Õóó÷èí òîãòîëöîîíû ¿åèéí àéìãèéí Ìàòåðèàë õàíãàìæèéí ãàçàð áàéñàí) 10 îð÷èì õàøààòàé íýãýí ãóäàìæèéã ýçëýí ñóóäàã áàéæýý. Òýð öàãèéí ãýð÷ Âàíãèéí õ¿ðýýíä øàâèëàí ñóóæ, áàÿíû àæèë ¿éëä òóñëàí, ãýäýñ öàäàæ áàéñàí ºâãºí Æàìáàë: “Ñ¿ðýí ãàâæèéí õàøàà ãóäàìæ îäîîãèéí õàíãàìæèéí áàéãàà ãàçàð (Áóëãàí àéìãèéí õàíãàìæèéí ãàçàð áàéñàí. Çîõ.) áºãººä õàøààíäàà õóâèéí õóäàãòàé, ººð íýã õàøààíä àÿí æèíãèéí õ¿ì¿¿ñ áàéðëàõ, áóóäàëëàõ ãýð, õîîëíû ãýð ãýæ áàéõ, òýð õàâüä òóñãàéëàí õàøààíä ¿õýð òýðýã ¿é îëíîîðîî óãñðààòàé áàéíà. Çºâõºí áóóëãàíû (¿õðèéí) àìáààð ãýæ òóñãàéëàí áàéñíûã áîäîõîä èõ ë õºëòýé áàÿí áàéñàí ñàíàãäàíà” (119) õýìýýí ÿðüæ áàéæýý. ªºðèéí íü ºðãºº ãóäàìæíû äóíä òàëä ãóðâàí òîì ãýð, íýã ãýð íü ø¿òýýíèé ºðãºº, õî¸ð áàéøèíòàé, íýã áàéøèíãèéí äîîð íü õî¸ð äàâõàð çîîðüòîé òýíä àëò, ìºíãº ýðäýíýñýý õàäãàëäàã áàéñàí ãýöãýýäýã. Ãóäàìæíû áóñàä õàøààíä îëîí àãóóëàõ áàéäàã, òýäãýýð íü òóñ á¿ðäýý íÿðàâòàé, áóäàà ãóðèë, õ¿íñíèé ç¿éë, òýðýã òîíîã, ñàâ ñóóëãà, õºäºëìºðèéí áàãàæ õýðýãñýë çýðãýýð ýä þìñàà òºðºëæ¿¿ëýí õàäãàëäàã áàéñàí ãýíý. Òýäíèé ãóäàìæíû èõ çîíõèéã îëîí ìîäîí òýðýã óãñðàí òàâüñàí òîì õàøàà ýçýëäýã. Çàðèì õ¿íèé ÿðüæ áàéãààãààð 400-500 ìîäîí òýðýã, áóñàä òîíîã õýðýãñýë áàéñàí ãýíý. Ìèíèé íàãàö ºâºã Áóäæàâûí ¨íäîí ãàâæèéí äàìæàà áàðèõäàà Ñ¿ðýí ãàâæààñ ìºíãº çýýëäýõýýð ìºíãºíèé àãóóëàõûí çàõ çóõûã ¿çñýíýý äóðñàí ÿðüæ áèëýý. Àãóóëàõàä (çîîðèíä) äºíãºæ îðìîãö 50 ëàíãèéí ìºíãºí åìá¿¿ õàéðöãàà 176

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

çàä öîõèîä àñãàðñàí áàéñàí ãýäýã. Åð íü ìºíãºº õóðãàí åìá¿¿, õ¿éñòýé åìá¿¿, òîéãîí åìá¿¿, ÷àãòàí åìá¿¿, äóãóé çîîñ (òºãðºãºí) ìºíãº, ãóëäìàé, ø¿ð, ñóâä ãýõ ìýòýýð òºðºëæ¿¿ëýí æèæèã, òîì õàéðöàã áóþó òóëìàíä õèéæ õàäãàëäàã áàéñàí ãýíý. Ñ¿ðýí ãàâæ õîøóó îëîíäîî ýýëòýé õ¿í áîëîõûã íîòëîõ áàðèìò áîë òºðºëõ íóòãàà ººä òàòàõ òàëààð èõ ç¿éë õèéæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, òýðáýýð õîøóóíûõàà íýã æèëèéí àëáàí òàòâàðûã ãàíöààðàà òºëººä öààøèä óäààí õóãàöààíû òóðø ººðºº òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäºõ ñàíàë òàâèõàä çàðèì ò¿øìýä õàøèðëàí ñ¿¿ëäýý õîøóóíû òàòâàðàà äèéëýõã¿é ìóíãèíàíà ãýæ ¿çæýý. ×èíãýýä æèë á¿ð òàòâàð àâàõ íü àøèãòàé ãýæ òîãòîæ áàéñàí ãýäýã. Ãýõäýý çàðèì æèë õîøóóíûõàà òàòâàðûã òºëººä, àøèã õ¿¿ àâ÷ áàéñàí ÷ ãýæ ÿðüäàã. ßìàð ÷ áàéñàí Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó àæ àõóéí òàëààð õýö¿¿äýõ ¿åäýý Ñ¿ðýí ãàâæààñ õ¿÷ õºðºíãº àâ÷ òýíõýð÷ áàéñàí àæ. Òýãýõëýýð Ñ¿ðýí ãàâæ Õàëõàä õºðºíãº ìàëààð õî¸ðò îðæ áàéñàí òîì õîøóóíû òàòâàðûã ýëáýãõýí äààõ ÷àäàëòàé áàÿí õ¿í áàéæýý. Ñ¿ðýí ãàâæèéí ñàéí òàíèë íºõºð íü öàãààí ñàðûí áîîâíû ãóðèë ýëäýæ ºãºõ çóóðàà: - Òà áóðõíû øàâü õ¿í áóÿíû ìºðººñ õàçàéæ áóñäûã çàðöëàõ íü íîìûí ¸ñîíä õàçãàé áèø ¿¿ õýìýýí òîãëîîì, øîãëîîì áîëãîí õýëýõýä òýðáýýð: - Õàðèí ÷ àðãàà áàðñàí àìüòäûí àìûã õºäºëãºæ ÿâààãàà ñàíâààðòàí õ¿íèé ñàéí ¿éë ãýæ áîääîã ø¿¿. Áè íºãºº åðòºíöºä î÷èõäîî ýíý îëîí ìàë õºðºíãèéã òóóæ òýýãýýä ÿâ÷èõã¿é îëîíä ë ¿ëäýíý ø¿¿ äýý. Õîé÷èñ õîæìûíõîíäîî áóÿí õèøèã, õîîë òýæýýëòýé áàéëãàõ íàä ìýòèéí áóÿí õèéõ õ¿í òýð áîëãîí ãàðàõã¿é ë áîëîâ óó õýìýýí ¿íýí ñýòãýëýýñýý ºã¿¿ëæ áàéæýý. Ìàíæèéí ýðõøýýëèéí ¿åä ìîíãîëûí íèéãìèéí á¿òöýä “ãýðèéí õºâã¿¿ä”, “ãýðèéí àðä”, “ìýäýë” ãýõ çýðãýýð òýìäýãëýãäñýí ãýðèéí áîîë º÷¿¿õýí õóâèéã ýçýëæ áàéâ. ×èí âàí Õàíääîðæèéã õîøóó çàõèð÷ ýõëýõ ¿åä òàâàí õóðóóíû äîòîð òîîëîõ ãýðèéí õºâã¿¿ä áàéñàí áºãººä òýä ñ¿¿ëäýý ýíãèéí àðäûí áàéäàëä øèëææýý. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû íèéãìèéí á¿òöèéã îî÷èí öîî÷èí ºã¿¿ëáýë èéì áàéíà. Õàðèí òóñ õîøóóíû íèéãìèéí äàâõðààæèëòàä á¿ëýã, äàâõðàà õîîðîíäîî øèëæèõ ìîáèëü õºäºëãººí èõ õýìæýýãýýð àæèãëàãääàã. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíä õóäàëäàà áóñàä íóòãààñ õàðüöàíãóé àìæèëòòàé õºãæèæ áàéâ. Õóäàëäààã èõ òºëºâ áàÿí ÷èíýýëýã õ¿ì¿¿ñ ýðõýëíý. Òýä ººðñäèéí àæ àõóéãààñ ãàðàõ èë¿¿äýë á¿òýýãäýõ¿¿íèéã æèë á¿ð 1-2 óäàà Õ¿ðýý, Õèàãò çýðýã ãàçðóóäààð ÿâæ, áîðëóóëæ, òýíäýýñ áàðàà òàâààðàà àâ÷ðààä, íóòãèéí 177

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

àéë ñààõàëòûí õ¿ì¿¿ñò õóäàëäàæ àøèã îëäîã áàéæýý. Ò¿¿í÷ëýí õºäººíèé áàÿ÷óóäûí äîòîð Õÿòàä, Îðîñûí õóäàëäàà÷äûí æèí òýýæ, àøèã îëîõ ÿâäàë íýëýýä áàéñàí áºãººä ¿¿íèéãýý õóäàëäààíû àæèëòàé õîñëóóëäàã áàéæýý. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû òºâ Âàíãèéí õ¿ðýýíèé õóäàëäààíû ãîëûã Õÿòàäûí ï¿¿ñíèé äýëã¿¿ð¿¿ä ã¿éöýòãýæ áàéâ. Òóõàéëáàë 1915 îíû áàéäëààð Áàÿðò, Çàÿàò, Øàð äýëã¿¿ðò, Îãòîð Áóÿíò, Õºõ õàøààò, Ñîäíîìäàðæààãèéí ï¿¿ñíèé äýëã¿¿ðòýé áàéæýý. Ìºí îðîñ õóäàëäàà÷èí Øàð Ìèäàðü áóþó áàâãàð Ìèøèãèéí äýëã¿¿ð ãýæ áàéñàí àæ. Õÿòàä, Îðîñûí õóäàëäàà÷èä ìîíãîë÷óóäààñ ò¿¿õèé ýäèéã õÿìäõàí ¿íýýð àâàõ áóþó ààð ñààðõàí áàðààãààð ñîëüæ àâ÷ áàéâ. Ñóäàëãààíààñ ¿çâýë, Õàíä ÷èí âàíãèéí õ¿ðýýíä Òóí ×óíüõý (íýã æèëèéí ã¿éëãýý 12000 ëàí), Öçþé ×ýíþàíü (10000 ëàí), Äýí Ôýíãýíü (6000 ëàí), Äý ãýíõý (3000 ëàí), Òóí Öÿíüþàíü (3000 ëàí), Ñèí Ëóíüêó (150000 ëàí), È ×æóí÷àíü (80000 ëàí), Äý Ëóíþé (50000 ëàí), Ôûí Òàéõýíü (30000 ëàí), Öçþé ìóíêó (30000 ëàí), Òÿíü Øóíãýíü (20000 ëàí), Öÿíü Äà÷ýíü (10000 ëàí), Ñèâàí Ñèíäý (10000 ëàí), Äý Øýíüôûíü (6000 ëàí), Ôó Òàéõàî (5000 ëàí) ãýñýí õÿòàä ï¿¿ñ, ï¿¿ñèéí ñàëáàðóóä àæèëëàæ áàéæýý. (20,434) Ýíý íóòãèéíõàí õ¿ðýýíèéõýý çàõ äýýð ìàë, ìàõ, öàãààí èäýý, ò¿ëýý, øàð áóäàà, àðâàéí ãóðèë, ¿ñýëñýí àðâàé, ìºí ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íýý õóäàëääàã áàéâ. Ìºí ìºíãºí òýìäýãòèéã òºëººë¿¿ëýí öàãààí ìºíãº, öàé, õÿòàä, îðîñûí ìºíãºí òýìäýãò, õàäàã õýðýãëýæ áàéæýý. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíä Ìàíæ ×èí óëñûí íî¸ðõëûí ¿åä Õÿòàäûí îëîí ï¿¿ñ, õóäàëäàà áèé áîëñîí íü Á¿ëòãýð, Çàÿàò, Äàâààäàé, Ëóâñàí, Äàìáà, Áàÿíäàé, Õóâò, Íîìò, Öîîõîð Ëóâñàí, Ìóæààí Ëóóñàí ãýõ îëîí ÿíçûí õÿòàä õ¿ì¿¿ñèéí ï¿¿ñ õîðøîî áàéæýý. Òýäãýýð õÿòàä ï¿¿ñýýñ íóòãèéíõàí çýýë îëíîîð àâ÷ áàéæýý. Òóõàéëáàë, çàñàã íî¸í Öýäýíäîðæèéí ¿åä áóþó 1803 îíä õÿòàäûí õóäàëäàà÷èí Çàÿàòààñ òóñ õîøóóíûõíû àâñàí çýýë íü 24524 öàé, ¿õýð 133, ã¿¿ 3, õîíü 25, ÿìàà 2, òºìºð õàäààñ 1 æèí áîëæ áàéñàí àæ. (21) Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû àðäóóä õ¿ðýýíèéõýý çàõ çýýë äýýð ìàë, ìàõ, öàãààí èäýý, ò¿ëýý ò¿ëø, ºâñ, øàð áóäàà, àðâàéí ãóðèë, ¿ñýëñýí àðâàé, ìºí ãàð óðëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íýý õóäàëääàã áàéâ. Õóäàëäàà íàéìààíû ºðòãèéí õýðýãñýë íü ãóëóóç öàãààí ìºíãº, öàé, Õÿòàä ÿí÷ààí, îðîñûí ðóáëü, õàäàã ñàìáàé çýðýã áîëæ áàéñàí àæ. Õÿòàäûí õóäàëäàà÷èä òóñ õîøóóíû ýãýë àðäààñ íî¸ä ÿçãóóðòíóóäàä ìºíãº çýýëä¿¿ëæ, ìºíãº õ¿¿ëæ áàéæýý. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû óð÷óóä õýò õóòãà, ýìýýë, ãºëºì, äýâñ, øèðäýã, 178

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

íîîñîí á¿ñ, ãÿðãà, ìºí ëàì íàðûí øàøèð, äýýë ýñãèé óðëàëààð àëäàðòàé áàéñíûã Îðîñûí æóóë÷èä á¿òýýëäýý õºíäºí ºã¿¿ëñýí áàéäàã. Ãàð óðëàë íü áàñ õ¿ðýý õèéäèéí äýðãýä íýëýýä õýìæýýãýýð õºãæèæ áàéâ. Ëàì íàðûí äîòîð áóðõàí á¿òýýõ, ñ¿ì äóãàíûã øèíýòãýí ñýëáýõ, çóë õ¿æèéí õýðýãñýë, áóðõíû òàõèë, öºãö çýðãèéã ¿éëäýõ, çóðàõ, øèðäýõ, ñèéëáýðëýõ çýðýã àæèë õºãæñºí áàéíà. Âàíãèéí õ¿ðýýíèé ëàì íàðûí äîòîð ×îéæàâ, Ëóâñàí, Äýìèä çýðýã öóóòàé óðàí äàðõ÷óóä, áàð ñèéëäýã, áóðõàí çóðàà÷èä îëîí áàéâ. Ãýõäýý ãàð óðëàë àæ àõóéí õàâñàðãà òºäèé õºãæèæ áàéñàí ãýæ áîëíî.

5. ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÝÐÕ ×ªËªªÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ ÓÄÈÐÄÀÃ× “XX çóóíû ýõýí ¿åä Ìîíãîë îðîí ôåîäàëûí áàéãóóëàë íî¸ðõîæ, êîëîíèéí äàðëàë, ãàäààäûí õóäàëäàà, ìºíãº õ¿¿ëýã÷äèéí ìºëæëºãò ñóëüäàæ òàìèðäñàí Ìàíæ ÷èí óëñûí íýãýí áºãë¿¿ õÿçãààð áîëñîí áàéëàà. Õºäºëæ õºãæèõ íü óëàì õóìèãäàæ ñýòãýõ, àìüäðàõ íü áîéìëîãäñîîð áàéâ÷ ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áýðõýä áóóëã¿é, õàòóóä. ñºãäºëã¿é òýìöýæ èðñýí ò¿¿õòýé áèëýý. Óëáààëàí òàñðààã¿é òýðõ¿¿ òýìöëèéí ýýëæèò ¿åèéã 1911 îíû ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí ýõýëñýí þì “ Ìîíãîë Óëñûí àíõíû Åðºíõèéëºã÷ Ïóíñàëìààãèéí Î÷èðáàò Ìàíæ-Õÿòàäûí ýðõøýýëèéí ýñðýã ìîíãîë ò¿ìíèéã ýðõ ÷ºëºº, òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýë óëàì õ¿÷æèí ºðíºõ øèìòýé õºðñ á¿ðýëäñýýð áàéâ. Ç¿éðëýí õýëáýýñ, ìîíãîëûí íèéãìèéí óóð àìüñãàë íýã ë åð áóñûí áàéäàëòàé, óëàì äýëáýðýõ ºíãº àÿñòàé áîëæóõóé. Èéíõ¿¿ øèíý Ìîíãîë óëñûí ¿ð õºâðºë ýõèéí õýâëèéä á¿ðýëäýí, õýçýý õýçýýã¿é òºðºõººð äóíøèæ ýõëýâ. ×èí âàí Õàíääîðæ íàðûí óðüä õýëýëöýí òîõèðîëöñîí ¸ñîîð 1911 îíû VII ñàðä Õàëõûí äºðâºí àéìãèéí õàí, ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí õýáýé, õóòàãò õóâèëãààä çýðýã èõýñ äýýäýñ Áîãä ãýãýýíä áàò ºðãºë ºðãºõ äàøðàìä Ýðäýíý øàíçóäáûí ÿàìíàà õóðàí öóãëàð÷, öààøèä õýðõýõèéã çºâëºëäºâ. Ýë çºâëºãººíèéã ×èí âàí Õàíääîðæ, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð òýðã¿¿ëýí, ìàíæèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãûã ÿìàð àðãààð ýñýðã¿¿öýõ, óëñ ¿íäýñíèéõýý òóñãààð òîãòíîëûã õýðõýí ñýðãýýõ òóõàé àñóóäëûã òýäíýýð íÿãòëàí õýëýëö¿¿ëæýý. 179

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Õóðàí öóãëàðàãñàä ÿíç á¿ðèéí ¿çýë áîäîëòîé áàéëàà. Íýã õýñýã íü “Ìàíæ óëñûí òîî óëèðàë äóóñàæ, çàñàã òºð ìºõºõ öàã õýìæýý áîëñîí áºãººä ìàíàé ìîíãîë, îëîí àéìàã á¿ãäýýð ñýòãýë õ¿÷èéã íýãòãýí, öàã ç¿éä òîõèîëäóóëàí ÿâáàë òóñãààð óëñ òºðèéã áàéãóóëàí á¿òýýæ áîëíî” (28,6) ãýñýí Áîãä ëàìûí íóóö çàðëèã çààâðûã òóóøòàé áàðèìòàëæ áàéõàä, íºãºº íýã õýñýã íü øèíý çàñãèéí áîäëîãîä áè÷èã, öýðãèéí ñóðãóóëü áàéãóóëàõààð çààñàí ñî¸ëûí çàðèì àðãà õýìæýýã ò¿ð õ¿ëýýçíýæ áóñäûã íü çîãñîîëãîõ àðãà ýðüå õýìýýí õàãàñ äóòóó àëõàì õèéõ ñàíàë òàâüæ, ýðãýëçýí òýýíýãýëçýæ áàéëàà. Èéì íºõöºëä èë¿¿ ÿâöóó õ¿ðýýíä ¿íäñýí àñóóäëûí ãîë ãîãöîîã áàðüæ øèéäýõ õýðýãòýé áîëîâ, ×èíãýýä Õàëõûí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æàíæèí, ÷èí âàí Õàíääîðæ, ìºí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà, ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâ, óëñàä òóñëàã÷ ã¿í Íàìñðàé, Ñýöýí õàí àéìãèéí æàíæèí, áýéñ Ãîìáîñ¿ðýí, èõ øàâèéí äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð Áîãä óóëûí àðûí èõ îé ìîäíû äîòîð ñýìõíýý õóðàëäàæ çºâëºëäæýý. Ýë çºâëºãººí ìàíæèéí ñàéä ò¿øìýäèéí õîâäîãëîí ìºëæèõ, ãàçàð îðíû ýðõ àøãèéã áóëààí ýçýðõýõ íü ¿íýõýýðèéí òýñýõ¿éåý áýðõ áîëñîí ó÷èð òóñãààð íýãýí óëñ áîëæ, øàøèí ¿íäñýý áîäîõûã ÷óõàë÷ëàõ øèéäâýð ãàðãàâ. Ýë ó÷ðûã ýðòíèé èõ íàéðàìäàë á¿õèé õîéò õºðø Îðîñ óëñûí çàñãèéí ãàçàð ëóãàà òîäîðõîé èëòãýæ, òóñëàìæ ãóéõ õýðýãò ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ºâºðëºã÷ ò¿øìýë Õàéñàí íàðûã òîìèëîí îäóóëàõààð òîãòîæ, Áîãä ãýãýýíä àéëòãàõàä èõýä ñàéøààí ñî¸ðõîæ, “óãààñ àëèâàà õýðãèéã ¿¿ñãýõ íü õ¿í, á¿òýýõ íü ÷ òýíãýð ãýñíèé òóë îäîî óëñ òºðèéã áàéãóóëàí òîãòîîõ èõ õýðýãò ýðõã¿é îëîí íèéòèéí ñýòãýë õ¿÷íèéã íýãòãýí á¿ðòãýæ á¿ãäýýð õ¿÷ëýí õè÷ýýâýë çîõèíî” (29,6-7) õýìýýæýý. 180

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí àéëäâàð íü òýäíèé èäýâõ õè÷ýýëèéã õºãæººí, çîðèã õ¿÷èéã íýìæýý. Òýä Õ¿ðýýíä ñóóæ áóé Îðîñûí êîíñóëä ó÷èð áàéäëàà òàéëáàðëàí òàíèóëàâ.

Õ¿ðýýí Îðîñûí êîíñóëûí ãàçàð Ìîíãîë ãàçðàà áîëæ áóé ¿éë ÿâäëûã ä¿ãíýí öýãíýñýí êîíñóë Â.Ëàâäîâñêèé 1911 îíû äîëäóãààð ñàðûí 1-íä Áýýæèí äýõ îðîñ ýë÷èí Êîðîñòîâåöîä: “...Õýðýâ áèä ìîíãîë÷óóäûã àñðàõàà òàòãàëçâàë, ººð íýã ã¿ðýí ãàð÷ èðýýä Ìîíãîë äàõü áèäíèé áàéð, ñóóðü ýçëýõèéã ¿çýæ áîëçîøã¿é þì” /29, 271/ ãýæ àíõààðóóëæýý. Ìºí îíû äîëäóãààð ñàðûí 28-íàà Áîãä ãýãýýí Â.Ëàâäîâñêèéã õ¿ëýýí àâ÷, Îðîñûí áààòàð öàãààí õààíààñ òóñëàìæ ãóéëãàõààð Õàíääîðæ íàðûí òºëººíèé õ¿í ÿâóóëàõ ãýæ áàéãàà òóõàéãàà àëáàí ¸ñîîð äóóëãàæýý. Îðîñûí êîíñóëûí ãàçðààñ ÷ òýäýíä õèë íýâòðýõ çºâøººðºë îëãîæ, óëìààð ýíý òóõàéãàà Ãàäààä ÿàìàíäàà öàõèëãààíààð ìýäýãäñýí áàéíà. Â.Ëàâäîâñêèé ýë öàõèëãààíäàà: “ªíººäºð ãýãýýí íàäàä çºâëºãººíèé òîãòîîëûã òàíèëöóóëààä, õýäýí ºäðèéí äàðàà ëàì, íî¸ä, àðäûí òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðãò îäîæ, Õàëõûã ººðèéí õàðààíä àâàõûã Îðîñîîñ õ¿ñýõ áîëíî ãýæ ìýäýãäëýý” (29,271) ãýæýý. Ýíý ÿëäàìä òýìäýãëýõýä, “Õàíääîðæèéí èäýâõòýé îðîëöîîòîéãîîð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõ àñóóäàë èíãýæ ñýäýãäýæ, õºðø õààíò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ýðýõýýð øèéäñýí ÿâäàë áîë òóõàéí ¿åä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöëèéã ÿëàëòàä õ¿ðãýæ áîëîõóéö ãàíö çàì áàéëàà” (30,125) ãýñýí ò¿¿õ÷ ýðäýìòýí Ë.Æàìñðàíãèéí ä¿ãíýëòòýé ñàíàë íýãòýé áàéãààãàà äóðäñó. 181

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ìàðãààø íü ÷èí âàí Õàíääîðæ Èõ õ¿ðýýíýýñ øºíº õàãàñëàí ñýì ìîðäîâ. Òýð ¿åèéí íýãýí ñóðâàëæèä òýä “... Èõ õ¿ðýýíä ñóóñàí Îðîñ óëñûí êîíñóëûí ÿàìíààñ òýäíèé óëñûí õÿçãààðûí äîòîð íýâòðýí îäîõ ¿íýìëýõ òýìäýã áè÷ãèéã ãóéí îëæ õ¿ëýýí àâààä, ººð ººðèéí èòãýëòýé äàãàëò Ëàìæàâ, Åðººëò, õààëãà÷ Ìºð, ýì÷ Æàìáàà íàðûí õàìòààð öºì ýíãèéí õ¿ì¿¿ñèéí àäèë ìàëãàé õóâöàñ ºìñºæ ÷èìýãëýë çàñàæ, çºâõºí õýäõýí õîíîãò õýðýãëýõ õ¿íñ ç¿éëèéã àâ÷ äàí ìîðüä óíàëãàëàí, Èõ Õ¿ðýýíýýñ øºíèéí öàãò îðãîí ãàð÷, îëíû ÿâàõ, çîð÷èõ çàì ìºðººñ çàéëñõèéí, ÿìàãò óóëûí îðãèë, áýðõ õàâöàë, îé ìîäíû ã¿í çóçààí áýðõ öºë ãàçðààð çàìíàí, õºäºº õýýð óíòàæ, óóæ èäýí ÿâñààð Îðîñ óëñûí õÿçãààðûí Äýýä-¯ä õîòîä îðæ îäîâ” (27,7) ãýæýý. Òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä äýýð äóðüäñàí õ¿ì¿¿ñýýñ ãàäíà Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû öýðãèéí çàõèðàã÷ Ãîìáîñ¿ðýí îðñîí íü äàðààõ òîäîðõîéëîëòîîñ ìýäýãäýæ áàéíà. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí òàëààð 1911 îíû íàéìäóãààð ñàðûí 19-íä Îðîñûí öýðãèéí øòàáûí äàðãà ß.Ã.Æèëèíñêèéä ìýäýýëñýí òîäîðõîéëîëòîä ÷èí âàí Õàíääîðæ áîëîí ò¿¿íèé ººðèéí õîøóóíààñ äàãóóëñàí õ¿ì¿¿ñèéã öîõîí àâ÷ ¿çüå. ¯¿íä: À.Òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Õàíääîðæ. ×èíãèñ õààíû øóóä óäàì óãñàà çàëãàìæ õîé÷ ¿ð, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí õîøóó çàñàã, Õÿòàäûí àðìèéí äýñëýã÷ ãåíåðàë öîëòîé (Àéìãèéí æàíæíûã äýñëýã÷ ãåíåðàëòàé ä¿éö¿¿ëæ áàéñàí áîëîëòîé. Æ.Á) óõààëàã, õÿòàä áîëîâñðîëòîé, åâðîïûí ñî¸ëòîé òàíèë, Õÿòàäûí åâðîï ìàÿãèéí Òÿíæèí, Øàíõàé çýðýã õîòóóäàä î÷ñîí, õàðàìñàëòàé íü çººëºí çàí ÷àíàðòàé, øèéäìýã áóñ, àìàðõàí àøèãëàãäàæ ìýäýõ ó÷ðààñ Ìàíæèéí çàñãèéí ãàçðààñ Õàëõûí 86 õîøóóíû òºëººëºã÷ººð òîìèëñîí, Îðîñûí òàëûã áàòòàé áàðèìòàëäàã, ªâºð Áàéãàëüä î÷èæ áàéñàí, Õÿòàäààñ ñàëàí òóñãààðëàõ ¿çëèéã ÿìàãò ãàðãàäàã, ò¿¿íèéõýý òºëºº õ¿¿ãèéíõýý àìèéã àëäñàí. Ò¿¿íèéã Áýýæèíä èðýõýä Õàëõûí áóñàä íî¸äîîñ èë¿¿ õ¿íäýòãýí õ¿ëýýæ àâäàã õýìýýñýí áîë: Ãîìáîñ¿ðýí: Õàíä âàíãèéí áàðóóí ãàð, ìîíãîë áîëîâñðîëòîé, áàéãàëèàñ çàÿàñàí óõààíòàé, Ìîíãîëûã ñýðãýýõ õýðýãò óõàìñàðòàéãààð õàíääàã, Îðîñûí òàëûã áàðèìòëàã÷, Õîøóóíû öýðãèéí çàõèðàã÷, Ëàìæàâ: Õàíä âàíãèéí øàäàð òóñëàõ, ìîíãîë áîëîâñðîëòîé, Îðîñûã äàãàäàã, áîëîâñîð÷ õºãæñºí õ¿í, ãýõäýý Ìîíãîë äàõü õºäºëãººí Îðîñîä õýðõýí àøèãòàé áîëîõ òóõàéä òîäîðõîé ñàíàà õýëäýãã¿é ãýõ çýðãýýð òîäîðõîéëæýý. (31,19) Ýë òîäîðõîéëîëòîä ÷èí âàí Õàíääîðæèéã çàí ÷àíàðûí õóâüä çººëºí, ñóë, øèéäìýã áóñ õýìýýí òîäîðõîéëñîí íü ìîíãîë õ¿íèé òýð á¿ð ÿàðàí 182

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

äóóãàðäàãã¿é, õàøèð øèíæèéã îéëãîîã¿éãýýñ áîëñîí áîëîëòîé. Ãýòýë òýðáýýð óëñ îðíîîñîî õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äýä, ÿëàíãóÿà ìàíæèéí ýðõøýýëýýñ õýðõýí ãàðàõ òàëààð õàìãèéí òóóøòàé, ýðñ øèéäýìãèé áàéñíààðàà áóñäààñàà ÿëãàð÷ áàéñàí á¿ëãýý. ×èí âàí Õàíääîðæ èõ õýðãèéã ¿¿ñãýí óìàð ç¿ã çîðèõäîî ººðèéíõºº õîøóóíû íóòãààð îðæ, Ýðèí õàðóóë îð÷ìîîð õèë íýâòýðñýí áîëîëòîé. Òýðáýýð äàãàëäàõ õ¿ì¿¿ñèéíõýý õàìò íóòãèéí àðä “Õàëçàí” õýìýýõ Äóæãà, “Äóõ” õýìýýõ Äàø íàðûí çýðýã àí÷èí ãºðºº÷íººð ãàçàð÷ëóóëàí, òýð áîëãîí õ¿í ìýääýãã¿é áàëàð èõ îé øèðýíãýí äóíäóóð àí÷íû æèìýýð õèëèéí äýýñ àëõñàíûã íóòãèéí õóó÷÷óóë äóðñàí ÿðüäàã á¿ëãýý. ×èíãýæ ÿâàõäàà Ì.Õàíääîðæ ñóìûí çàíãè Æ.Äàøäîðæèä “Àð íàéìàí ñóì ìèíèé õîøóóíû óóë óñ, óðãàìàë íîãîî æèãäýðñýí õàìãèéí ¿çýñãýëýíò íóòàã. Èéì ñàéõàí íóòàã, àëáàò àðäàà õàðèéí áîîë÷ëîã÷äîä òàëõèóëæ áàéãààäàà ¿íýíõ¿¿ ñýòãýë ºâäºæ, ºð ç¿ñýõ øèã áîëîõ þì. Èíãýýä ë òóñãààð Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ýðýõýýð çîðüæ ÿâíà äàà” õýìýýí ã¿í áîäëîãîøðîí ºã¿¿ëæ áàéñàí ãýäýã. Õàíääîðæ íàð ÿâñààð Îðîñûí õèëèéí öýðãèéí õ¿ì¿¿ñòýé í¿¿ð ó÷èð÷, òýäíèé ìàøèíààð Äýýä-¯ä õ¿ðã¿¿ëýí, ãàëò òýðãýíä ñóóæ Ïåòåðáóðãèéã ç¿ãëýâ. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã õºäëººä óäààã¿é áàéõ ¿åä Áýýæèíãýýñ Õ¿ðýýíèé Ìàíæ ñàéäûí ãàçàðò íýãýí öàõèëãààí èðñýí íü òýäíèéã èõýä öî÷èðäóóëæýý. Ýë öàõèëãààíä: Õýí õýí Îðîñò ÿâñíûã ìýäýæ, äàðóé îëæ áàðèâ÷ëàõûã òóøààñàí áàéâ. Èõ Õ¿ðýýíèé õýðýã øèéòãýã÷ ñàéä Ñàíü Äî óã ÿâäëûã îãòõîí ÷ ìýäýýã¿é òºâººñ ãýíýò èéì õýë àâñàíäàà èõýä áàíòàí ñàíäàð÷, óóð õèëýíãýý Ìîíãîë íî¸ä, ëàì íàðò ãàðãàæ ýõëýâ. Òýãýõäýý, þóíû ºìíº Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí õî¸ð àéìàã õèéãýýä èõ Øàâèéí ýðõ áàðèã÷äààñ õýí õýí õýäèéä ÿàõ ãýæ ÿâñíûã áàéöààí øàëãààñàí áàéíà. Òýä 1911 îíû Õ ñàðûí 12-íä Õ¿ðýýíèé ñàéäàä àëáàí áè÷ãýýð ìýäýãäýõäýý: “...Åð òèéíõ¿¿ ãàäààä óëñ ëóãàà ñ¿ëáýýëæ ÿâñàí ç¿éë ¿ã¿é, Ãàãöõ¿¿... áèäíèé ãàçðààñ ìîíãîë ãàçðàà øèíý ä¿ðìèéí çàñàã çîõèîõûã õýëòð¿¿ëæ, ÿçãóóðûí ¸ñîîð àæ òºð¿¿ëýõèéã ãóéí ìýä¿¿ëýõýýð çºâëºëäºí áóéãààñ ººð ç¿éë ¿ã¿é” (32) ãýæ òàñ ìýëçæýý. Õàðèí Øàíçóäáà Áàäàìäîðæ Ñàíü Äî àìáàíû õîîðîíä èéì íýãýí ÿðèà áîëæýý. Ñàíü Äî àìáàí: -Ýðõýì øàíçóäáà òàíû ç¿òãýëèéã Ìàíæèéí òºð, èõ õààíòàí ¿íýëýí ¿çäýã áèëýý. Ãýòýë òà áîëñîí ÿâäëûã áèäýíä ìýäýãäýýã¿é íü òóí õàðàìñàëòàé õýðýã. Òàíàé ÿàìíàà õýí õýí õóðàëäñàí, õýí õýí Îðîñò ñàìóóí õýðýã ºäººõººð îäñîíûã õýëáýë ìóó ÿâäëàà çàñàæ çàëðóóëàõàä îðîéòîîã¿éãýýð áàðàõã¿é, õààí òºð òàíû ãàâüÿà ç¿òãýëèéã ¿ë óìàðòàíà õýìýýí òóëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, àðãàäàõ àÿëàõ 183

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ºíãº õîñîëñîí ìàÿãòàé ¿ã ÷óëóóäàâ. Áàäàìäîðæ øàíçóäáà: -Æà, ýðõýìñýã àìáàí ñàéäòàí ìèíü. Áè òàíû ºðøººë èâýýëä áàãòàí, õààí òºðäºº ìîðü íîõîé ìýò ç¿òãýíý. Õàðèí áîëñîí ÿâäëûí òóõàéä ãýâýë òýä õóðàë õèéæ, íàìàéã àëáàäàæ ãàðûí ¿ñýã çóðóóëñàí áîëîâ÷, º÷¿¿õýí áè ìîíãîë õ¿í áîëîõ òóë õýðýã èëðýõèéí óðüä ãýð÷ëýí ìýä¿¿ëæ, ÿàõèí áîëîõ áèëýý ãýäãèéã èõ àìáàí òà îéëãîõûã õè÷ýýõ áóé çàà. Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ýðýõýýð Õàíääîðæ, Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí íàð ÿâñàí íü ¿íýí áîëîé. Îäîî äàðóé ñàéí àðãà ñ¿âýã÷ëýí ÷àäâàë, óã õýðãèéã çîãñîîæ áîëçîøã¿é õýìýýí õýçýýíèé áÿëäóó÷ çàíãààðàà äîëèäîãíîí õàìàã íóóöûã çàäëàí äýëãýëýý. Ñàíü Äî: -Ýðõýì øàíçóäáà òà îäîî äàðóé Áîãä ãýãýýíä î÷èæ, Îðîñ öýðýã èð¿¿ëýõèéã çîãñîî. Õàíääîðæ íàðûã äóóäàí èð¿¿ë ãýæ íàìàéã õýëæ áàéíà ãýäãèéã äàìæóóë ãýëýý. Ñàíü Äî àìáàí ìºí Õ¿ðýýíèé ñàéä áýéñ Ïóíöàãöýðýíòýé óóëçàæ, ýë õýðãèéí òàëààð çºâëºæýý. ×èíãýýä àñóóäàë Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí ñîíîðò õ¿ð÷, òýðáýýð õýðýâ Ìîíãîëä ÿâóóëàõ ãýæ áóé øèíý çàñãèéí á¿õ õýðãèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, Îðîñ óëñàä ÿâñàí òºëººëºã÷äºä ÿìàð íýãýí ÿë çýìëýë õ¿ëýýëãýõã¿é íîòîëãîî ºãâººñ öàõèëãààí óòàñ ÿâóóëæ áîëîõ þì ãýñýí õàðèó ìýäýãäñýí áàéíà. Ñàíüäî 1911 îíû äîëäóãààð ñàðûí äóíäóóð ýíý á¿õ áàéäëûã èëòãýí òîäîðõîéëæ, ×èí óëñûí ýçýí õààíä àéëòãàñàíä óäàëã¿é “¸ñîîð áîëãî¸” õýìýýí çàðëèã áóóëãàæýý. Ýíý çààãààð Õàíääîðæ íàðûí õîéíîîñ Áýýæèíãýýñ ÷ Èõ Õ¿ðýýíýýñ ÷ ýðýë ñóðàë áîëæ, òàãíóóë òóðøóóëàà èäýâõæ¿¿ëýâ. Êðàñíîÿðñê õîòîîñ ãàëò òýðýã õºäëºõºä Õàíääîðæ íàðûí ñóóñàí âàãîíû îéðîëöîîõ íýãýí ºðººíä îãò ¿çýãäýýã¿é ãýçýãòýé, ãýçýãã¿é ìàíæ, õÿòàä íü ¿ë ìýäýãäýõ õî¸ð, ãóðâàí ýð÷¿¿ë ãàëò òýðýãíèé ãóàíçàíä îðæ èðýí õîîë èäýæ áóé ä¿ðòýé òýäíèéã òàãíàí àæèãëàõ øèíæòýé. Òýä õàðèí Ìîñêâàä îéðòîõ ¿åýð ãýíýò àëãà áîëñîí àæýý. Ñàíü Äî àìáàí ÷ õàðüÿàò öýðãýýñ õîðèîä õ¿íèéã òîìèëæ ãàðãàí, óìàðä õÿçãààðò èëãýýæ ñóðâàëæëóóëàí ñóóëãàõûí õàìò òýð õàâèéí çàðèì õÿòàä õóäàëäàà÷èí äîíøóóð íàéìàà÷äàä òàãíóóë òóðøóóëûí ¿¿ðýãòýé àæèëëàõûã äàâõàð äààëãàæýý. Ì.Õàíääîðæ íàðûí ñýäñýí èõ õýðãèéí äóóëèàí ìîíãîë íóòãèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò õ¿ð÷, îëíû àíõààðëûã òàòàí, ýðõ ÷ºëººíèéõýý òºëºº ò¿ðõðýí õºäëºõ àéçàì íýìæ áàéëàà. Ýíý òóõàé òýð ¿åä óëñ îðíû áàðóóí õÿçãààðò áàéñàí À.Â.Áóðäóêîâ: “...ªðãººíä Áîãäûí íààäìûí ¿åýð ìîíãîëûí çàðèì íî¸ä Áîãä óóëàíä ãàð÷ íóóö çºâëºëãººí õèéñýí, òýãýýä äàðàà íü Õàíä ÷èí âàí, Äà 184

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ëàì õî¸ð àëãà áîëñîí òóõàé ÿðèà íýìýãäýæ, òýð õî¸ð Îðîñûí õààíààñ òóñëàìæ ãóéõààð íóóöààð Ïåòåðáóðã îðñîí þì áàéõ ãýæ èõ ë íóóöëàí õýëýëöýõ áîëîâ.... Ýíý á¿õ öóó ÿðèà í¿¿äýë÷äèéí íýã ÿíçûí àìüäðàë àõóéä øèíý àìüñãàë îðóóëæ, õÿòàäûí õ¿ëýýñíýýñ ãàðàõ íàéäâàðûã òýäýíä ººðèéí ýðõã¿é òºð¿¿ëæ áàéñàí” /33, 29-30/ ãýæ áè÷æýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä õýä õîíîã ãàëò òýðãýíä á¿¿âýéë¿¿ëýí, ãýõäýý òóí ñîíîð ñýðýìæòýé ÿâñààð 1911 îíû íàéìäóãààð ñàðûí 15-íàà ýðòíèé ò¿¿õò Ïåòåð õîòíîî õ¿ðýëöýí èðâýé. Òýäíèéã íýãýí òîõèëîã áóóð÷èéí ãàçàð áàéðëóóëæ, ìîíãîë õýë ñóð÷ áóé çàëóó ò¿øìýë Ñ.À.Êîçèí äàãàëäàõ áîëîâ. Ò¿¿íèé äàðãà íü àëáàí áè÷èã áàðèìòûã ìîíãîë, îðîñ àëü àëèíààð íü òýãø õºòºëæ ÷àääàã, ìîíãîë õýëä íýâòýðõèé áºãººä òºëººëºã÷äèéí õóó÷èí ç¿ñ òàíüæ ìýäýõ, ÿëàíãóÿà ÷èí âàí Õàíääîðæèéí çýãñýí òàíèõ ïîëüø óãñààíû ïðîôåññîð Âëàäèñëîâ Êîòâè÷ àæãóó. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã çàìä ÿâàõ çóóð óëàì á¿ð õóðöäàí áóé îëîí óëñûí õàðèëöààíû íºõöºë áàéäàëä Îðîñûí çàñãèéí ãàçðààñ Ìîíãîëûí òàëààð áàðèìòëàõ áàéð ñóóðèà íýí äàðóé òîâ òîäîðõîé áîëãîõ øààðäëàãà òóëãàð÷ýý. ¯¿íòýé õîëáîãäîí Îðîñûí õààíò çàñãèéí ýðõ áàðèã÷èä Ìîíãîëûí òàëààð õî¸ð ÿíçûí ÷èã øóãàì áàðèìòàëæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéäûã ò¿ð õàìààðàã÷ À.Íåðàòîâ íàðûí çàðèì ñàéä, ò¿øìýä îëîí óëñûí áàéäàë õóðöäàõààñ áîëãîîìæèëæ, Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã çàìä íü ñààòóóëàí áóöààõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéâ. Õàðèí Îðîñûí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí äàðãà Êîêîâöåâ, ò¿¿íèé òàëûíõàí Õàíääîðæ íàðûã çàìä íü õîðèãëîí ñààòóóëáàë “áàãàã¿é øóóãèàí äýãäýýæ, áàéäëûã ñ¿ðõèé õóðöàòãàæ áîëîõ òóë áèä ýíý õýðãèéã ººðñäºäºº àëü áîëîõ àøèãòàéãààð çàëàí ÷èãë¿¿ëýõèéã îðîëäîõ íü ÷óõàë” ãýæ ¿çñýí áàéíà. 1911 îíû íàéìäóãààð ñàðûí 17-íä Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð Àëñ äîðíîäûí àñóóäëààð îíöãîé çºâëºãººí õèéæ, ìîíãîëûí òàëààð áàðèìòëàõ ÷èã øóãàìàà òîäîðõîéëæýý. Çºâëºãººí: “... Ýçýíò óëñûí çàñãèéí ãàçàð íü Ìîíãîëûí àñóóäàëä èäýâõòýé îðîëöîõã¿éãýýð, Õÿòàäààñ òóñãààðëàõ ãýñýí õàëõ ìîíãîë÷óóäûí áîäëîãûã çýâñãèéí õ¿÷ýýð õàìãààëàõ ¿¿ðãèéã ººðòºº õ¿ëýýëã¿éãýýð, òýð õî¸ðûí õîîðîíä çóó÷ëàí Ìîíãîëîîñ Äàé÷èí ã¿ðýíòýé òîãòîîñîí ñþçåðåíèé (ýçíèé) õîëáîîã òàñëàëã¿éãýýð, ¿íäýñíèé áàéäëàà õàìãààëàõ ãýñýí Ìîíãîëûí ýðìýëçëèéã äèïëîìàò çàìààð äýìæèõ” (29,34) õýðýãòýé ãýñýí øèéäâýð ãàðãàæýý. Îíöãîé çºâëºãººíººñ ãàðãàñàí øèéäâýðýý àæèë õýðýã áîëãîõûí òóëä äàðààõ õî¸ð àðãà õýìæýýã òºëºâëºæýý. ¯¿íä: 185

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

1. Õàëõàä ÿâóóëæ ýõýëæ áóé øèíý çàñãèéí áîäëîãûã ýñýðã¿¿öñýí ìýäýãäëèéã Áýýæèíä õèéõ, 2. Ìýäýãäýëä õ¿÷ ºãºõ, Ìîíãîëä áàéãàà êîíñóëàà õàìãààëàõ öýðýãò õ¿÷ íýìæ, ïóëåì¸íò á¿õèé 200 êàçàê öýðãèéã íýí äàðóé ÿâóóëàõ, õàðèí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Ñàíêò-Ïåòåðáóðãò õ¿ðýëöýí èðñýí òóõàéä áîë Õÿòàäààñ á¿ðìºñºí òóñãààðëàõ ãýñýí ìîíãîë÷óóäûí ñàíàà íü îäîîãîîð á¿ðýí áèåëýãäýõ áîëîìæã¿éã òàéëáàðëàõààð áîëîâ. Õàðèí Õÿòàäûí òàëààñ ìîíãîë÷óóäûí ýñðýã ãàð÷ áîëçîøã¿é äîâòîëãîîí, àëëàãà, òàëëàãààñ ºìãººëºõèéã àìëàíà ãýæ òîãòîâ. Èéí áàéòàë 1911 îíû íàéìäóãààð ñàðä ÷èí âàí Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðã õîòíîî õ¿ðýëöýí èðæýý. Õààíò Îðîñûí Æàíæèí Øòàáûí àæèëòàí, õîøóó÷ Í.À.Îáðó÷åâààñ Ìîíãîëûí ýë÷èí òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðãýä õ¿ðýëöýí èðñýí òóõàé 1911 îíû VIII ñàðûí 19-íä óäèðäëàãàäàà òàíèëöóóëàõäàà: À.”Ìîíãîëûí ýë÷èí íàéìäóãààð ñàðûí 14-íä Ïåòåðáóðãò õ¿ðýëöýí èðæ Íåâàãèéí ãóäàìæíû 73-ð áàéð, “Ýðìèòàæ”-èéí òîõèëîã òàâèëãàòàé ºðººí¿¿äýä áàéðëàâ. Á.Ýë÷èíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Ìîíãîëûí äºðâºí õàíû áîëîí ìîíãîë÷óóäûí îðîéí äýýä ýçýí Áîãä ãýãýýíèé á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ îðîëöîæ áàéíà. Ýë÷èíãèéí òýðã¿¿í íü çàñàã ÷èí âàí Õàíääîðæ” (34,32-33) ãýýä öààø íü òºëººëºã÷èéí ãèø¿¿ä áà äàãàëäàõ íàéìàí õ¿íèé íýðèéã áè÷æýý. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã õîòíîî õ¿ðýëöýí èðñýí Ì.Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä ýõëýýä Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéäûã ò¿ð õàìààðàã÷ À.À.Íåðàòîâòàé óóëçæýý, ×èí âàí Õàíääîðæ çîðüæ èðñýí õýðýã ÿâäëàà òàíèëöóóëàõàä, õàðèóä íü Íåðàòîâ íàéìäóãààð ñàðûí 17-íû îíö çºâëºãººíèé øèéäâýðèéã òàéëáàðëàæýý. Äàðàà íü ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã Êîêîâöåâûí îðîíä Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí äàðãààð äºíãºæ òîìèëîãäñîí Ï.Ñòîëûïèí õ¿ëýýí àâ÷ýý. Õàíääîðæ ò¿¿íä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò, Ò¿øýýò õàí Äàøíÿì, Çàñàãò õàí Ñîäíîìðàâäàí, Ñýöýí õàí Íàâààííýðýí, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íàðûí íýð õàìòàòãàí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí (1911îí) çóíû ñ¿¿ë ñàðûí øèíèéí äºðºâíººð ¿çýãëýí, Îðîñûí öàãààí õààíä òóñëàìæ ãóéõààð ºðãºñºí 21 ç¿éëò áè÷ãèéã ãàðäóóëàí ºã÷ýý. ×èí âàí áèäíèé îëîí õîíîã íîéð õîîëîî àëäàí, òàðõè îþóíàà ÷èëýýæ áàéæ áîëîâñðóóëñàí áè÷ãèéí óòãà ñàíààã õààíò Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èä õýðõýí õ¿ëýýæ àâàõ áîë ãýõýýñ ã¿íýý çîâíèæ, áàñ ñýòãýë äîãäîëæ áàéëàà. ªðãºñºí áè÷èãò “Ìàíàé îëîí õàí, âàí, çàñãóóä îëíîîð ñàíàà íèéëæ, Áîãäûã õààí ºðãºìæèëæ Ìîíãîë óëñ áîëîí Èõ óëñàä ò¿øèãëýí, 186

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

à÷ òóñûã ø¿òýæ àøèã çîâëîíã õàìòàòãàí ¿¿ðä íàéðòàéãààð ÿâàõûã õ¿ññýí áèëýý. Îëäâîîñ äýýðýýñ íèã¿¿ëñýí òîìèëîõ àæààìóó” (35,168) õýìýýãýýä Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäààä Õààíò Îðîñ óëñòàé íóóö ãýðýý áîëçîî áàéãóóëàõ, Ìîíãîëä Îðîñûí õóäàëäààã ºðãºæ¿¿ëýõ, òºìºð çàì, ºðòºº øóóäàí áàéãóóëàõ, àøèãò ìàëòìàëûã íýýæ àøèãëàõ, öýðãèéí ñóðãóóëü áàéãóóëàõ çýðýã àñóóäëààð òóñãàé ãýðýý õýëýëöýýð òîãòîîõ áîëíî ãýäãèéã Îðîñûí õààíò çàñàãò óðüä÷èëàí ìýäýãäæýý. Ï.Ñòîëûïèí óã çàõèäëûã õ¿ëýýæ àâààä “Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðûí ýñðýã òýðñýëñýí ÿìàð íýãýí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõã¿é áàéõûã çºâëºí ñóðãàõûí õàìò... õÿòàäóóäûã îëîí òîîãîîð ãàäààäàä ãàðãàõã¿é áàéõ áà ìàíàéõààñ ìîíãîëòîé õèë çàëãàõ íóòãààð öýðýã èð¿¿ëýõã¿é áàéõ óòãààð Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð Õÿòàä óëñàä íºëººëºõèéã õè÷ýýõ áîëíî” (30,401) ãýæýý. Õýäèéãýýð èíãýæ öààðãàëñàí õàðèó ºãñºí áîëîâ÷, Îðîñûí õààíò çàñàã õýðýã äýýðýý Ìîíãîëä ¿íýõýýð ñîíèðõîëòîé áàéñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Äààí÷ äýëõèéí I äàéíû àþóë í¿¿ðëýæ, òîìîîõîí ã¿ðí¿¿äèéí çºð÷èë õóðöàäñàí ¿åä Îðîñûí õààíò çàñàã Ìîíãîëîîñ áîëæ àëèâàà õýë àìä îðîõîîñ ýìýýí áîëãîîìæèëæ áàéñàí áèëýý. Ýíý óäààä II Íèêîëàé õààí, Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí äàðãà Ñòîëûïèí íàð Ìîíãîëûã àìòàãõàí òºäèé äýìæèõ õàòóó áàéð ñóóðüòàé áàéñàí òóë Õàíääîðæ íàð àðãàã¿éäýæ, íóòãèéí ç¿ã æîëîî çàëàõààð áýëòãýâ. ×èí âàí Õàíääîðæ Ïåòåð õîòíîî áàéõ õóãàöààíäàà íèéñëýëèéí ºíäºð ñ¿ðëýã îëîí ñàéõàí áàðèëãóóä, ò¿¿íèé äîòîð Äàëàéí öýðãèéí ÿàìíû óðò øîâõ ãàíæèðòàé îëîí áàãàíàò áàéøèí, óðò áºìáºãºð íîãîîí äýýâýðòýé õ¿ðýí ãàíòèãààð ºíãºëñºí õàíàòàé Èñàêîâûí äóãàí áîëîí îðä õýðìèéã õàðæ í¿äýý õóæèðëàí, òýäãýýðýýñ ñýäýâëýí áèä òóñãààð íýãýí óëñ áîëñîí öàãò ÷ þì þìûã ë îðîëäîíî äîî ãýæ áîäîæ áàéëàà. Òýäíèéã íóòàã áóöàõààð ãàëò òýðãýíä ñóóæ õºäëºõºä íºãºº ãýçýãòýé, ãýçýãã¿é õî¸ð õ¿í áàñ ë õàìò ÿâæ õàðàãäàâ. Íýã ºäºð Õàíääîðæ íàð ãàëò òýðýãíèé õîîëíû ãàçðààñ ñóóæ ÿâàà âàãîí ðóóãàà äºõºæ áàéòàë õàìãèéí ñ¿¿ëä ÿâæ áàéñàí Öýðýí÷èìýä äà ëàìûã ìºíººõ õî¸ð õ¿í õîîëíû áîëîí ñóóäëûí âàãîíû õîîðîíäîõ çàâñàð ëóó ò¿ëõýõèéã çàâäâààñ áÿð ÷àäàë á¿õèé õàíõàð ëàì íýãèéã íü áàíäè çîäîîíîîð ºøèãëºí óíàãàñàíä íºãºº íü ñ¿¿ëýý õàâ÷ñàí íîõîé ìýò çóãòààí îäñîíîîñ õîéø äàõèí ò¿¿ãýýð ¿çýãäñýíã¿é. Òýäíèéã Ýðõ¿¿ õîòíîî èðìýãö çîõèõ àëáàíû õ¿ì¿¿ñ óãòàí àâ÷: -Òà íàðûã õèëèéí çóðâàñ ãàçðûí õýä õýäýí õàðóóëûí öýðã¿¿äýä ñààòàí ñàõèæ áóé ìàíæ, õÿòàä õ¿ì¿¿ñ áàéãàà òóë ìýäýýòýé áàéõ õýðýãòýé ãýæ çºâëºæýý. Îðîñûí õèëèéí öýðãèéí äàðãà íàð ÷ áàñ ë ò¿¿íèéã äàâòàí ñàíóóëæ 187

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áàéëàà. Èéì íºõöºëä ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä õàìòäàà íóòàãòàà èðýõ àðãà áàéñàíã¿é, óâàí öóâàí ÿâæ õèëèéí äýýñ àëõàõ õàðýãòýé áîëîâ. Òýäíèé áóöàæ èðñýí òóõàé íîì, çîõèîëóóäàä ÿíç á¿ðèéí ìýäýý áàéäàã. Àêàäåìè÷ Á.Øèðýíäýâ “Òýä öàãèéí áàéäëûã àæèæ áàéãààä Öýðýí÷èìýä äà ëàì Õèàãòûí áàðóóí òàëûí óóëààð õèë äàâæ, ýíãèéí õ¿íèé áàéäëààð àéëä õîíîæ íóóöëàí ÿâñààð Õ¿ðýýíä èðæ ººð õàøààíä íóóãäàæ ñóóæýý. Õàéñàí ã¿í Äýýä¯äýýð äàìæèæ Õÿðààíû îð÷ìîîð õèë äàâæ, Äà õ¿ðýýíä èðæýý. Ìàíæèéí òóñãàé àëáàíû õ¿ì¿¿ñ Õàíääîðæèéí áóöàæ èðýõ çàìûã îíöãîéëîí àìäæýý. Õàíääîðæ Ò¿íõýíýýð äàâæ, õîøóóíûõàà íóòàãò èðâýë õýñýã ò¿øìýë, õèà íàð íóóöààð òîñîí àâ÷, Õàíòàéí óóëàíä áýëäñýí ãýð ìàéõàíä àâàà÷èæ àìðààæýý” (16,64-65) ãýæ áè÷æýý. Îðîñûí òóõàéí ¿åèéí õýâëýë, áàðèìò áè÷ã¿¿äýä áàñ ñîíèðõîëòîé ìýäýý ¿ëäæýý. Çàðèìààñ äóðäâàë, Äà ëàì àðãàã¿éí ýðõýýð Ýðõ¿¿ä õàãàñ ñàð áàéñàí, òýðáýýð îðîñ öýðãèéí äîêòîðûí õóâöàñ ºìñºí ªðãººíä èðñýí áà ×èí âàí Õàíääîðæ ººðèéíõºº õîøóóíä íóóöààð ¿ëäñýí (36,19) ãýõ ìýò ìýäýý áàéäàã. 1911 îíû IX ñàðûí 10-íä Ëàâäîâñêèé ìýäýýëýõäýý: ìîíãîëûí íî¸ä Îðîñûí çàñãèéí ãàçðûí õàðèóä äóðàìæõàí ¿ëäñýí áà òýäíèé îëîíõè íü õÿòàäóóäûí øàõàëò õàâ÷èëòààñ áîëãîîìæëîí, ººðñäèéí õîøóó íóòàãò î÷èæ ñóóñàí þì (29,419) ãýæýý. Õàðèí ÷èí âàí Õàíääîðæ ººðèéíõºº õîøóóíû õîéò õàðóóëûí íýãýýð õèë äàâàí îðæ èðæ, Öîíõëîí óóëàíä á¿ãýæ áàéñàí àæýý. Ýíý óóë îäîîãèéí Áóëãàí àéìãèéí Õóòàã-ªíäºð Áóãàò ñóìóóäûí çààã íóòàãò Ñýëýíãý ìºðíèé õîéò çàõàä îðøäîã á¿ëãýý. Ýëãýí õ¿ðýí õàäàí õàâöãàé í¿¿ðòýé Öîíõëîí õýìýýõ áýñðýãõýí óóë Ñýëýíãèéí äºëãººí òóíãàëàã óðñãàëä îí óäààí æèë òîëüäîíõîí ä¿íñèéõäýý àâðàë ýðýí ººðòºº íóóãäñàí îëîí àðâàí õ¿íèé àìèíä îðæ áàéñàí ò¿¿õòýé õýìýýí ýíý íóòãèéíõàí ÿðèëöäàã íü ¿íýí áîëîé. Õàëõ, Îéðàäûí äàéíû ¿åä (1688 îí) îëîí àðâàí õàëõ ºðõ àéë ýíý ñàéõàí óóëàíä íóóãäàæ ýñýí ìýíä ãàð÷ áàéñàí ãýäýã. ×èí âàí Õàíääîðæ öàã òºðèéí ¿éìýýíèé òýð õ¿íä ¿åä ìºí ë íóòãèéíõàà ýíý ñàéõàí óóëàà áàðààäñàí àæãóó. Òýðáýýð ýíä öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí íàìðûí íàëãàð ºäð¿¿äèéã ¿äýæ, ºâëèéí ýõýí ñàðòàé çîëãîõäîî þóã ýñ ýðãýö¿¿ëýõ áèëýý. ×óõàìõ¿¿ óëñ Ìîíãîëîî õýðõýí òóñãààðëàõ âý? öààøäàà ÿàæ òºâøèòãºí õºãæ¿¿ëýõ âý? õýìýýõ íýãýí ¿ç¿¿ðò ñàíàà ë ò¿¿íèé ºäðèéí áîäîë, øºíèéí ç¿¿äýíä íü áîëîâñðîí ÷èâ÷èð÷ áàéâ. Ò¿¿íä ¿éë÷èëæ áàéãàà ò¿øìýë, õèà íàð íü ýçýí, õàðüÿàòûí òºäèéã¿é, æèíõýíý øàäàð äîòíû íºõðèéí ¸ñîîð ººðò íü õàíäàæ áàéäàãò Õàíääîðæ óëàì ÷ ñýòãýë õàíãàëóóí áàéëàà. Íóòãèéí ñàéí óñ÷èí ìóíàí õýìýýõ ¨íäîí, öîîõîð õýìýýõ Îñîð, ñýðýýí 188

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õýìýýõ Ãîìáîñ¿ðýí íàð ªðìºãòèéí óóëûí ºâºðò íóóöààð áàéðëàí, ×èí âàí Õàíääîðæ, ò¿¿íèé õîëáîî÷èí, àëáàíû õ¿ì¿¿ñèéã Ñýëýíãýýð õîéø óðàãø, Ýãèéí öýýëýýð áàðóóí, ç¿¿í òèéø îíãîöîîð ñýì ãàðãàí ¿éë÷èëíý. Áóõûí ãîëûí Áàâóó ãýöýë íî¸íûõîî òîãîî áàðüæ, Äàíñðàíãèéí ×îéæàìö óñ ò¿ëýýã íü áýëòãýí òóñàëíà. Ýíý ÿâäëûã íóòãèéí íºëºº á¿õèé, èòãýëòýé öººí õ¿í ìýäýæ, òýäýíä õ¿íñ õîîë çàëãóóëíà.

Öîíõëîí óóë Áàñ ÷èí âàí Õàíääîðæèéí äýðãýä “àëàà÷” õýìýýõ àí÷èí Áàäàìæàâ, Öàãààí òîõîéí öàíõèð õýìýýõ ×îéæèë, Áàÿí ãîëûí Ñ¿ðýíõîð çýðýã ìýðãýí áóó÷ àí÷èä õàðóóë ìàíààíä ãàðàí ºäºð øºíºã¿é ñýðýìæèëæ áàéâ. Ãýòýë òýð ¿åä ãóéëãà÷èí ä¿ðýýð íóòãèéí àéëààð õýñ÷ ÿâñàí ºðººñºí í¿äã¿é íýã õÿòàä õ¿í Ñýëýíãèéã áèåýð ñýëýí ãàòàëæ, Öîíõëîí óóëûí îðîéä ãàð÷ýý. Ò¿¿íèéã ×èí âàí Õàíääîðæèéí õàðóóëóóä áàðüæ, íýãæèõýä øààõàéíû íü óëíààñ æèæèã ãàð áóó (øààç áóó), õóðö òîíãîðîã ãàðñàí þì ãýæ òýíä óñ÷èí áàéñàí Á.¨íäîí (1963 îíä) ãàë÷ áàéñàí Ä.×îéæàìö (1971 îíä) íàð ÿðüñíûã Áóëãàí íóòãèéí ò¿¿õ ñîíèðõîã÷, ºíäºð íàñòàí Ã.Ìàãâàí ãóàé õè÷ýýíã¿éëýí òýìäýãëýæ àâñíûã ýíä äóðäñóãàé. (37) Õóòàã-ºíäºð ñóìûí Óíüò áðèãàäûí äàðãààð îëîí æèë, àæèëëàñàí, ìºí îëîí æèë áàãøèëñàí Á.Î÷èðáàò: “Õàíä ÷èí âàíã õîðëîõîîð î÷ñîí òýð õÿòàä õ¿í Öîíõëîí óóëûí îðîéä ãàðàõäàà çýðëýã ãàõàéí áàã ºìñºí, õàðóóëóóäûí àíõààðëûã ñàðíèóëàí, òýäíèé îòîã ðóó îéðòîæ î÷èæ ÷àäñàí þì ãýíýëýý. Òýð õÿòàäûã áàéöààõàä áàãòàé ÿâñíàà õ¿ëýýæ, ò¿¿íèéãýý íóóñàí ãàçðûã çààæ ºã÷ýý. Óðüä ºäºð íü õàðóóëä ãàðñàí íýãýí àí÷èí óóëûí õîðìîé õàâèàð çýðëýã ãàõàé õî¸ð ÷ óäàà 189

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

¿çýãäñýí, áóóäìààð äóð õ¿ðýí òóí õîðõîéññîí áîëîâ÷, íýãýíò íóóö áàéäàëä áàéãàà áîëîõîîð ÷àäààã¿é ãýæ íî¸íäîî º÷ñºí þì ãýäýã” õýìýýí íóòãèéí õºãø÷¿¿ëýýñ äóóëñíàà õóó÷èëñàí þì. Ì.Õàíääîðæ õàä óóëàíä á¿ãýæ áàéñàí áîëîâ÷, èòãýëò íºõäèéíõºº à÷ààð õîë, îéðûí ñîíèíã ÷èõ òàâèí ñîíñîæ, áàéäëûã ýðãýö¿¿ëýí áÿñàëãàñààð ñóóâ. ×èí âàí Õÿòàäûí õºðºíãºòíèé õóâüñãàëûí ýõýí áîëîõ 1911 îíû àðàâäóãààð ñàðûí Ó÷àíû áîñëîãûí òóõàé ñóðãèéã Öîíõëîí óóëàíä îðîãíîæ áàéõäàà ñîíñîæ, ºäãºº õàä óóëàíä á¿ãýõ öàã áèø ãýæ ¿çýýä õýäýí øàäàð íºõºä, õèà äàãóóëàí Äà õ¿ðýýíèé ç¿ã ÿàðàí ìîðäîâ. Çàìûí äºòèéã ãýâýë Åýâýí, Áóðãàëòàé, Îðõîíîîð äàìæèí äîâòîëãîìîîð áàéäàã, ãýâ÷ ýíý ãàçðààð ìàíæ-õÿòàäûí òàðèà íîãîîíû õ¿ì¿¿ñ èõòýé äýý. Þó ÷ áîëîî áèëýý õýìýýí âàíòàí õàøèðëàí áîäëîî. ×èíãýýä òýðáýýð Âàíãèéí õ¿ðýýãýýð äàéð÷, ãýðýýðýý íýã îðîîä Öîãòòàéæèéí öàãààí áàéøèí õàâèàð Òóóë ãîëûí õºíäèé ð¿¿ îðæ, ò¿¿íèé àé ñàâûã äàãàñõèéí ñýì ÿâñààð Äà õ¿ðýýíä èðæ õàøààíäàà áóóæýý. Õàíääîðæèéã Îðîñ óëñàä ÿâæ áàéõ çóóð ò¿¿íèé íýðòýé õîëáîîòîé õóâü, õóâüñãàëûí õýä õýäýí õýðýã ìàíäñàí áàéâ. Õàíääîðæèéã á¿ð Îðîñ óëñàä ÿâàõààñ ºìíº Èõ Æóðãàíààñ 1911 îíû òàâäóãààð ñàðûí 15-íä àëáàí áè÷èã èð¿¿ëæ, Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû õî¸ðäóãààð õóðëûã ìºí îíû àðàâäóãààð ñàðûí 22-íä íèéñëýëä èð ãýæ çàðëàí äóóäñàí áè÷èã èðñýí àæýý. Ãýòýë íýãýíò õýðýã áèøèäñýí, ìºí òýðáýýð Îðîñ óëñàä ÿâæ áàéãàà òóë Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ýðõ áàðèã÷èä Õàíääîðæ Áýýæèíä î÷èõ ¸ñòîé áîëçîîò õóãàöààíû ºìíºõºí, Õ¿ðýýíèé Ìàíæ àìáàíä çàðëèãààð ñîíãîñîí õýëýëöýã÷ ò¿øìýë, æàíæèí ÷èí âàí Õàíääîðæ íèéñëýë îðîõ çàìûí çóóð ºâäººä, Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû õóðàëäààíä î÷èæ ÷àäàõã¿é áîëëîî ãýæ õîøóóíààñ íü ìýä¿¿ëëýý õýìýýí àðãà ñààì õýëæ ÷ºëºº ãóéñàí áàéíà. ×èí óëñûí ýçýí õààí õàðèóä íü “Õàíääîðæèä ÷ºëºº øàãíàãòóí” (38) ãýæ àéëäñàí áàéíà. Ãýòýë Õàíääîðæèéí õîøóóíû òóñëàã÷ààñ 1911 îíû àðàâäóãààð ñàðûí 28-íä Õàí óóëûí ÷óóëãàíû äàðãà, äýä äàðãà, Ò¿øýýò õàí íàðò àëáàí áè÷èã èð¿¿ëæ, çàñàã, ÷èí âàí Õàíääîðæ íîäëèí ºâºë Õ¿ðýýíä î÷îîä îäîî áîëòîë áóöàæ èðýýã¿é áàéíà, õààíà ÿìàð àëáàíä òîìèëîãäîí ÿâæ áàéãààãèé íü ñóðàãëàñàí áàéäàã. Ýíý áàðèìò Õàíääîðæ ñ¿¿ëèéí æèë ãàðóéí õóãàöààíä õîøóóíû çàñãèéí ¿¿ðýãò àæëààñ õºíäèéð÷, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõ ÷óõàë õýðãýýð îðîëäñîí áîëîõûã íîòîëæ áàéíà. Õÿòàäàä ãàðñàí õóâüñãàë ôåîäàëûí õààíò ¸ñûã ìºõººí, Ìàíæèéí ýðõøýýëèéã ýöýñ áîëãîâ. 190

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ýíý ýãçýãòýé ìº÷èéã Õàíääîðæ ÷èí âàí àëäàõã¿é áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý. Òýðáýýð Õ¿ðýýíä áóöàæ èðìýãö Ïåòåðáóðã ÿâñàí ä¿íãýý Áîãä ãýãýýíä àéëòãàñàí íýãýí áè÷èãò: “Îäîî ºìíº ãàçàð èõ ñàìóóí äýãäýæ, îëîí ìóæèä øèíý òºð áàéãóóëàí ººðòºº óëñ áîëîí òîãòîæ á¿õèé ÷èìýý ìàøèä îëîí áîëñîí áà ìàíæèéí õààíòíû ýðõ ìýäýë òóí ÷ º÷¿¿õýí áîëæýý. Îäîî ìàíàé Ìîíãîë ÿàõèí õ¿ì¿¿æâýýñ ñàéí áîëîõûã òîäîðõîéãîîð çààí ñî¸ðõîõûã õ¿ñ÷ ìàíäàë ºðãºì¿é” (39) ãýæýý. Äýýðõ àéëòãàëûí õàðèóä Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòààñ Ìàíæ ÷èí óëñûí ýçýí õààí Ïó-È “Òàíû àñóóñàí íü ìàø ñàéí. Åð àëèâ þìàíä öàã õýìæýýã¿é íü îãò ¿ã¿é, Ìàíæ, Õÿòàäûí èéíõ¿¿ áàéäàë öºì öàã áîëñíû òóë áèëýý. Õàðèí îäîî ìàíàé Ìîíãîë îâãèéí îëîí àéìàã á¿ãäýýð íèéëæ, ººðòºº óëñ áîëîí òîãòîæ, øàðûí øàøíàà áàòàòãàí äýëãýð¿¿ëæ, ººðñäºº áóñäûí ýðõ ìýäýëä äàðëàãäàæ çîâëîí ç¿ä¿¿ðèéã ¿çýõã¿é áîëîõ öàã áîëñîí. Ãýâ÷ á¿ãäýýð íýãýí ñýòãýë õàìò õ¿÷èí ãàðãàæ ÷àðìàéí ç¿òãýõýä õàðãàëçìóé” (38) ãýñýí ë¿íäýí áóóëãàæýý. Ýíý íü ñ¿ñýãòýí îëíûã óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýëä ýðñëýí áîñîõûã óðèàëñàí õýðýã áàéëàà. ×èíãýýä Õ¿ðýýí äýõ òîì íî¸ä, ëàì íàð Áîãäûí ë¿íäýíã õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé õýëýëöýýä, ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí òîãòîîõ õýðãèéã øóóä ýðõëýí óäèðäàõ çîðèëãî á¿õèé “Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿ãä õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàð”-ûã áàéãóóëàí, ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä ÷èí âàí Õàíääîðæ çºâëºí øèéòãýõ ò¿øìýëýýð àæèëëàæýý.

191

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâ

Ã¿í Íàìñðàé

Æ¿í âàí Ãîìáîñ¿ðýí

Ýíý áàéãóóëëàãà íü íýã òàëààð Èõ Õ¿ðýýí äýõ Ìàíæèéí çàñàã çàõèðãààã ò¿ëõýí óíàãàõ, Õÿòàäûí ç¿ãýýñ öýðãèéí õ¿÷ èð¿¿ëýõ çàìûã àìäàí õààõ, ¿¿íèé òóëä ìàíæèéí àëáûã çàëãóóëàõ ºðòºº, õàðóóëûã ñààòóóëàõ, ÿàðàëòàé õóãàöààíä îðîí íóòãààñ öýðýã äàé÷ëàí, Õ¿ðýý áà çàõ õÿçãààðûã áàòëàí õàìãààëóóëàõ, íºãººòýéã¿¿ð óëñ ¿íäñýý ñýðãýýí ìàíäóóëàõààð çàâäàí áóéã îëîí ìîíãîë÷óóäûí ñîíîðò õ¿ðãýõ, òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàõ áýëòãýëèéã õàíãàõ ¿¿ðãèéã Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí øèíæòýéãýýð ã¿éöýòãýæ áàéëàà. Ýíý òóõàé ºíººãèéí Õÿòàäûí çàðèì ò¿¿õ÷èä: “Õààíò Îðîñûí äàëä õàòãààñààð Æýâç¿íäàìáà òýðã¿¿òýé óðâàã÷ âàí, ã¿í, ëàì íàð “òóñãààð òîãòíîë” òºëºâëºãººãºº ÿàðàâ÷ëàí, Õàíääîðæîîð òîëãîéëóóëñàí “Ìîíãîë óëñûí õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ÿàì”-ûã áàéãóóëæ, Ãàäààä Ìîíãîëûí “òóñãààð òîãòíîë” ãýã÷ ¿éë àæèëëàãààã øóóä óäèðäóóëàõ áîëæýý” (40) õýìýýí ä¿ãíýæ áàéíà. Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäìàãöàà, þóíû ºìíº Áîãä ãýãýýíèé ë¿íäýíã ªâºð Ìîíãîëûí çàñàã íî¸ä, áàðãà, àëàøàà, Õºõ íóóðûí ìîíãîë÷óóäûí ñîíîðò ÿàðàëòàé õ¿ðãýæ, òóñãààð íýãýí óëñ áîëæ, Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûã Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä ºðãºìæëºõ ãýæ áàéãààãàà ìýäýãäæýý. Ò¿¿í÷ëýí òóñ áàéãóóëëàãà Õàëõûí äºðâºí àéìãààñ íýæãýýä ìÿíãàí öýðýã äàé÷ëàõ òóøààë ãàðãàñàí áàéíà. Øèéäâýð ãàðñíààñ õîéø íýã, õî¸ðõîí õîíîãèéí äîòîð Õ¿ðýý îð÷ìûí õîøóóäààñ 500 îð÷èì öýðýã öóãëàðñàí íü ãîë òºëºâ ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººíèé ãîë óäèðäàã÷ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æàíæèí 192

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Õàíääîðæèéí øóóä ìýäýëä áàéãàà àéìàã, õîøóóäûí öýðýã áàéâ. Òýäíèé äîòîð ×èí âàí Õàíääîðæèéí ººðèéí íü õîøóóíû 189 öýðýã áàéæýý. Ýíý íü íýã òàëààñ ìîíãîë÷óóä õàðèéí êîëîí÷ëîëûí ýñðýã ýðõ ÷ºëººíèéõýý òºëºº òýìöýëä ýðñëýí áîñîõîä áýëýí áîëñíû øèíæ, íºãºº òàëààñ, îëîí ò¿ìíèé äóíä äàé÷èí âàí Õàíääîðæèéí íýð, íºëºº ¿ëýìæ ºññºíèé íîòîëãîî áàéëàà. Òýð ¿åä Èõ Õ¿ðýýíä áàéñàí ãàäààäûí õ¿í äóðñàí áè÷èõäýý: “Ìîíãîëûí íî¸ä Ìàíæ àìáàí Ñàíü Äî-ä òààëàìæã¿é áàéëàà. Òóõàéëáàë, Õàíä âàí ò¿¿íèéã èðñýí ç¿ã ð¿¿ áóþó öàãààí õýðìèéí öààä ðóó òîíèëáîë ñàéíñàí ãýäýã áàéâ. Áóñàä íî¸ä Õàíä âàí øèã ñàíàñíàà øóóä õýëæ ÷àääàãã¿é. Õàíä âàí äóðã¿éöýõäýý íèéñëýëýýñ ãàð÷ àéìàãò ÿâààä öýðýã ýëñ¿¿ëýí, Èõ Õ¿ðýýíä îðæ èðìýãöýý ìàíæ íàðûã çàéëàõûã øààðäñàí. Ýíý õóâüñãàë öóñ àñãàðóóëàõã¿éãýýð õýäõýí öàãèéã äîòîð áîëñîí:. Ìîíãîë öýðã¿¿ä óíòàæ áàéñàí ìàíæ (õÿòàä) öýðã¿¿äèéí çýâñãèéã Õàíä âàíãèéí óäèðäëàãààð ìàø ò¿ðãýí õóðààæ, ãàðûã íü ìóõàðëàñàí áºãººä ìàðãààø ºãëºº íü Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ñýðýýä, Õÿòàäûí ýçëýëòýýñ ÷ºëººëºãäñºíºº ìýäñýí. Áè òýãýõýä Èõ õ¿ðýýíä áàéñàí áºãººä îðîé íü íàð øèíãýñíèé äàðààõàí Áîãä, Õàíä âàí íàðààñ íàäàä õýë ºã÷ øºíº ¿éìýýí ãàð÷ áîëçîøã¿éã àíõààðóóëñàí” (41,221-222) ãýæýý. Áóðèàä Äîáäàíîâ ãýã÷ 1911 îíû Õ ñàðûí 21-íä ýðäýìòýí Â.Êîòâè÷èä èëãýýñýí çàõèäàëäàà “Îëíû äîòîð Õàíääîðæ öóóò Ëè Õóí ×æàí øèã îéëãîãäîæ áàéíà” (41,70) ãýæ òýìäýãëýæýý. Ýäãýýð äóðñàìæ, çàõèäàëä òýìäýãëýñíýýñ ¿çýõýä, Õàíääîðæ Èõ Õ¿ðýýí äýõ ×èí óëñûí çàõèðãààíû ýñðýã õóâüñãàëò ýðãýëò õèéõýä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéñíûã áàñ äàâõàð íîòëîõ àæýý. ×èíãýæ Ìàíæ ×èí óëñûí çàõèðãààíû ýñðýã çýâñýãò áîñëîãî ýõëýõ áýëòãýë õàíãàãäæýý. Õàíääîðæ íàð øóóä çýâñýã õýðýãëýí õºäëºõèéã óðüäàë áîëãîñîíã¿é. Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿õ õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçðààñ Ìàíæ àìáàí Ñàíü Äî-ä: “×èíèé áèå ýõëýí ìàíæ, õÿòàä ò¿øìýä õóðäàí íóòàã áóöâàë çîõèíî. Ãóðàâ õîíîãèéí äîòîð Ìîíãîëûí õÿçãààðààñ ãàðòóãàé, çºð÷âºë öýðãèéí õ¿÷èí õýðýãëýí óóë íóòàãò õ¿ðãýíý” ãýæ òóëãàí øààðäæýý. Õ¿ðýýí äýõ ìàíæ-õÿòàä öýðã¿¿ä Ñàíü Äî-ä çàõèðàãäàõ áàéòóãàé, ìîíãîë÷óóäûí òàëä îðæ, çºâõºí áèå õàìãààëàã÷ 40-ººä öýðã¿¿ä ë ò¿¿íèé òàëä ¿ëäñýí àæýý. Ñàíü-Äî ãýð á¿ëèéí õàìò Îðîñûí êîíñóëûí ãàçàðò î÷èæ õîðãîäîí õýä õîíîîä, íóòãèéí ç¿ã àðãà áóþó çàéëàí îäæýý. Ýíý ¿åä Õààíò Îðîñîîñ õ¿ññýí çýâñãèéí òóñëàìæ ÷ á¿òæýý. Ýðõ¿¿ãèéí öýðãèéí òîéðãèéí àðòèëëåðèéí àëáàíû ãåíåðàë Â.Í.Íèêèòèíýýñ Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Â.À.Ñóõîìëèíîâò 1912 îíû ãóðàâäóãààð ñàðûí 1-íä ºãñºí èëòãýõ õóóäñàíä “... 1911 îíû àðâàí íýãä¿ãýýð ñàðûí 5-íààñ 1912 îíû õî¸ðäóãààð 193

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ñàðûí 7-íû õîîðîíä Ýðõ¿¿, Àìàðûí Öýðãèéí òîéðãîîñ òàòàí àâñàí 15000 áåðäàí áóóã Õèàãò, Àêøàãààð äàìæóóëñàí. Ò¿¿íýýñ 1265-ûã áàðãóóä áà ç¿¿í ìîíãîë÷óóäàä ºãñºí. ¯¿ãýýð ìîíãîë÷óóäàä çýâñýã îëãîõ àæèëëàãàà äóóññàí” (31,33) ãýæýý. ×óõàì 1911 îíû õóâüä áîë àðâàí íýãä¿ãýýð ñàðûí 5-íä 2050, àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí 17-íä 2500 áóó èëãýýñýí áàéíà. Ýíý ìýäýý Ìîíãîëûí òàëûí ìàòåðèàëààð, òóõàéëáàë, Äà ëàì Öýðýí÷èìýäýýñ 1912 îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí 12-13-íû ¿åä Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàëä “... 4000 îð÷èì áóó õ¿ëýýæ àâñàí” (42,127) ãýæ äóðäñàíààð íîòëîãäîæ áàéíà. Þóòàé ÷ àòóãàé àìëàñàí çýâñãèéí ýõíèé õýñýã èðñýí ó÷ðààñ Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí êîíñóëààñ Îðîñûí Ãßß-íû àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí 1-íä ÿâóóëñàí áè÷èãò”... çýâñãèéã õýðýãëýñýí àíõíû ¿ð ä¿í íü Õàëõ ìàíæèéí äàðëàëûã ò¿ëõýí óíàãààñàí ÿâäàë” õýìýýí ºã¿¿ëñýí áóé çà. Ñàíü-Äî Äýýä ¯äýýð äàéð÷ ºíãºðºõ ¿åä ßïîíû öýðãèéí õîøóó÷ Èçîìý 1911 îíû àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí 19-íä ò¿¿íòýé óóëçàæ ÿðèëöàí, Õ¿ðýýíä áîëñîí ÿâäëûã ÿðèóëæ àâ÷ýý. Òýðýýð Ñàíü-Äîãèéí ÿðèàíä ò¿øèãëýí áýëòãýñýí ìýäýýíäýý: “...Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë ãýã÷èéã òóíõàãëàñàí íü Îðîñûí óðüäààñ òºëºâëºñºí àæèë ÿâóóëãà ãýäýã íü òîäîðõîé, Õàíääîðæ ÷èí âàíòàé õóéâàëäàí Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí íýð ñ¿ðèéã àøèãëàñàí ç¿éë ãýäýã íü á¿ð ÷ òîâ òîäîðõîé. Ñàéí íî¸í, Çàñàãò õàíûõíû öààøäûí áàéäàë òîäîðõîéã¿é, Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí íýð ñ¿ð, òóñãààð òîãòíîëîî õèð óäààí õàäãàëæ ÷àäàõ ýñýõ íü òóéëûí ýðãýëçýýòýé” (43,32-33) ãýæ áè÷èæ áàéâ. Ñàíü-Äî àìáàíûã õººñºíòýé õîëáîãäóóëàí Õ¿ðýýíèé àðäóóä: “¯äýø á¿õýí íîöîîä áàéäàã ¯ìõèé ëàìïàà óíòðàà áèçýý õºº ¯é îëíûã æàíæëààä áàéäàã ªíºº ìóó àìáàí ÷èíü õàé÷ñàí áèëýý õºº” (44,46) ãýæ äóóëöãààæ áàéæýý. Ìîíãîë îðîí òºäèéã¿é, äýëõèé äàõèíû àíõààðàë òàòñàí ýë ¿éë ÿâäëûí äàðàà óëñ îðíû á¿õ ýðõ ìýäýë Ò¿ð çàñãèéí ãàçàðò øèëæèæ, ×èí óëñûí àìáàí ñàéäûí ÿàìûã òàòàí áóóëãàæ, øèíý òóëãàð Ìîíãîë òºðèéí ñóóðü òàâèõàä áýëòãýâ. Ýíý ¿éë ÿâäëûã í¿äýýð ¿çýæ, áèåýð îðîëöîæ ÿâñàí ºâãºí áè÷ýý÷ Ã.Íàâààííàìæèë: “...Áîãäûã ìºíõ¿¿ öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí åñíèé ò¿ãýýìýë ºëçèéò ò¿ìýí áàÿðûí ñàéí ºäºð, á¿õ Ìîíãîëûí 194

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õààí ºðãºìæëºõººð çàðëàë òóøààë ãàð÷ èðýâ. Áîãäûí îðä õàøààíû äîòîð áèé õóó÷èí ãàëáûí äóãàí ãýäýã àëòàí äýýâýðòýé ñ¿ìèéí ç¿¿í òàë, ìºí Äîðæâàâààðàí ãýäýã äóãàíû áàðóóí òàëûí õýñýã ñóë ãàçðûí øàð õàøààã õîéø òýëæ èõýñãýí, òýðõ¿¿ çàéä Ìîíãîëûí òºðèéí îðä ãýäýã øàð õàìáà òîðãîîð ºíãºëæ, õºõ òîðãîîð ìºøãººðëºñºí, ñ¿ëáýìýë î÷èð åñºí ýðäýíý, äîëîîí òàõèë ãýõ ìýòýýð ãî¸ìñîã õýëñýí àðâàí õýäýí õàíàòàé òîì ýñãèé ãýðèéã áàéãóóëàâ” (45,182-183) ãýæ òýìäýãëýæýý. ×óõàì ¿¿íýýñ õîéø òýð îð÷ìûã á¿õýëä íü Øàð îðäîí ãýäýã áîëæýý. Öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí åñºí, Åâðîïûí 1911 îíû XII ñàðûí 29-íèé ºäºð Ìîíãîë ò¿ìíèé ò¿¿õ øàøòèðò õýçýý ÷ ìàðòàãäàøã¿é øèíý õóóäñûã íýýëýý. Ýíýõ¿¿ èõ áàÿð ¸ñëîëûí ºäºð Õàíä ÷èí âàí ñýòãýë íü èõýä õºäºëæ áàéãàà áîëîëòîé, Õàëõûí äºðâºí õàíû äàðàà æàãñàí çîãññîí õàðàãäàíà. Áîãä ãýãýýí, èõ Äàãèíûí õàìò õààíû îðäíîîñ ãàðìàãö èõ áóóãààð ãóðâàíòàà áóóäàâ. Äýýäñèéí ìîðèëîí ñóóñàí ãî¸ìñîã òýðýã øàð îðäíû ¿¿äýíä èðýâ. Ýíý ¿åä áàñ èõ áóóãààð ãóðâàíòàà áóóäàæ öóãëàðñàí îëîí íýã õ¿í ìýò ºâäºã ñºãäºí ãóðâàíòàà ìºðãºâ. Áîãä ãýãýýí, Öàãààí Äàðü õýìýýí àëäàðøñàí õàòàí Äîíäîãäóëàìûí õàìò òºðèéí îðäíû ºìíº çàññàí òóñ òóñûí ñýíòèéä çàëàðëàà. Íî¸ä, äýýä ëàì íàð ÷ áàéðàà ýçýëæýý. Õóðàí öóãëàðñàí îëíû ºìíº Ìàíæèéí çàñãèéí ¿åýñ àìáàí ñàéä õýìýýí íýðëýãäñýí áýéñ Ïóíöàãöýðýí îòãî æèíñòýé ìàëãàé, ¸ñëîëûí õ¿ðýì ºìñ÷ íýëýýä ñ¿ðëýã áàéäàëòàé ãàð÷ èðýýä: Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëñíûã èõýñ äýýäýñ, ëàì, õàð, àðä îëíû ñîíîðò àëáàí ¸ñîîð ºðãºí ìýä¿¿ëýýä, Áîãäûã Ìîíãîë óëñûí íàðàí ãýðýëò, ò¿ìýí íàñò Áîãä ýçýí, Öàãààí Äàðèéã óëñûí Ýõ äàãèíà õýìýýí ºðãºìæèëñíèéã çàðëàâ. Ýíý ºäºð Áîãä õààíû çàðëèãààð Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûã òàâàí ÿàìòàéãààð áàéãóóëæ, óëñ îðíûõîî ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýëä àìü áèå îãîîðîí ç¿òãýã÷äèéã òºðèéí óäèðäàõ äýýä àëáàíàà òîõîîí òîìèëæ, ºíäºð çýðýã õýðãýì øàãíàí õ¿ðòýýæýý. Õèøèã õ¿ðòýã÷äèéí õàìãèéí ýõýíä Õàíääîðæèéã “Òóëãàð òºð áàéãóóëàõ òóõàéí õýðýãò îíö õ¿÷èí ç¿òãýæ ÿâñíûã” îíöëîí òýìäýãëýýä “...¿å óëèðàí ýðäýíý äàé÷èí öîë, õàíû ÿìáà, äàâõàð ï¿íë¿¿, øàð õ¿ðýì, óëáàð øàð æîëîî, íýãýí ¿åä íîãîîí æóóç øàãíàæ, øàäàð ñàéä, á¿ãä çàõèðàõ ñàéä, Ãàäààä õýðãèéã ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäûí òóøààëä òîõîîí òàëáèãòóí” (35,124) ãýñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ çºâõºí ãàíö Õàíääîðæèä õàíû ÿìáà ýäë¿¿ëæ, Õàëõûí äºðâºí õàíû àäèë íîãîîí æóóç õýðýãë¿¿ëýí, äýýð íü äàâõàð ï¿íë¿¿ îëãîí, õàìãèéí äýýä çýðãýýð øàãíàí ñî¸ðõñîí ÿâäàë ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëä ò¿¿íèé óäèðäàã÷, 195

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òýðã¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñíèéã ¿íýëýí ºðãºìæèëñºí õýðýã áàéëàà. Áîãä ãýãýýí øàãíàë, ñî¸ðõëîî çºâõºí èõýñ äýýäýñò õ¿ðòýýñýí òºäèéã¿é, ºòãºñ ºâãºäºº õ¿íäëýí äýýäëýõ ìîíãîë ¸ñîîð “...Äàëàí íàñíààñ äýýø íàÿí íàñàíä õ¿ðòýëõ õºãøäºä ìºíãº ãóðâàí ëàí, íàÿí íàñíààñ åðýí íàñàíä õ¿ðòýëõýä çóðãààí ëàí, íýãýí çóóí íàñàíä õ¿ðñíèéã ìýä¿¿ëýí èð¿¿ëýýä æè÷ ºðøººí øàãíàõûã ¿ç¿¿ëò¿ãýé” (35,126) õýìýýí çàðëèã áóóëãàñàí íü ñîíèðõîëòîé þì. ¨ñëîëûí òºãñãºëä Áîãä õààí, Ýõ Äàãèíà íàðûã Øàð îðäîí õýìýýõ òºðèéí îðäîíä çàëæ, äàíøèã ºðãºñºí àæýý. Ìîíãîëûí õààí øèðýýíä ñóóõ ¸ñëîë îðîéí 5 öàãò äóóñ÷, Áîãä ãýãýýí çóíû îðäîí ðóóãàà áóöàõàä ¿é îëîí õ¿í ãóäàìëàí çîãñîæ, ¿çýæ ñîíèðõîöãîîæ áàéâ. Çóíû îðäíû ýðãýí òîéðîíä Ìîíãîëûí îëîí õîøóóäààñ Áîãä ãýãýýíä áýëýãëýñýí 300 îð÷èì öàãààí òýìýý, 2000 îð÷èì öàãààí ìîðüäûã òîéðóóëàí óÿñàí áàéæýý (46,269). Èéíõ¿¿ ºíº ýðòíèé ò¿¿õò Ìîíãîë ãàçðàà õàðèéí êîëîí÷ëîëûí õàðãèñ äýãëýì íóðàí óíàæ, òóëãàð òºð äàõèí ñýðãýí ìàíäàæ, ò¿¿íèé áýëýã òýìäýã áîëîí Èõ Õ¿ðýýíýý ¿íäýñíèé àëòàí ñî¸ìáîò àðàíçàë òóã íàìèðàõ áîëîâ.

Òºðèéí øàð îðäîí Óëìààð ìîíãîë÷óóä 1911 îíû XII ñàðûí 16-íä Óëèàñòàéã, äàðàà îíû VIII ñàðûí 6-íä Õîâäûã Ìàíæèéí äýãëýìýýñ ÷ºëººëñºí áºãººä ìºí ýíý ¿åä äîòîîä Ìîíãîëûí Õºëºíáóéð, Øèëèéí ãîë çýðýã ãàçàðò ãàäààä Ìîíãîëòîé 196

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

íèéëýõ õºäºëãººí èäýâõæèí ºðíºñºí áèëýý. Ýíýõ¿¿ ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí õºäºëãºã÷ õ¿÷ íü Ìîíãîëûí ìàë÷èí àðäóóä áàéâ. Õàðèí ýðõ ÷ºëººíèé íèéò òýìöëèéí óëñ òºðèéí óäèðäëàãûã Õàëõûí íºëºº á¿õèé íî¸ä ãàðòàà àâñàí þì. Òýäíèé äîòðîîñ ÷èí âàí Õàíääîðæ ýðäýì ÷àäàë, ýð çîðèã, íýð íºëºº, óëñ òºðèéí áîäëîãûí ìýðãýí óõààíààðàà òîâîéí òîäîð÷, íèéò ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí óäèðäàã÷èéí áàéð ñóóðèíàà äýâøèí ãàð÷ èðñýí áàéíà. Òýðýýð Ì.Âåáåðèéí ñîíãîäîã àíãèëëààð 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ïðàêòèê õîøóó÷ëàã÷ áóþó óäèðäàã÷ áàéëàà.

6. ÃÀÄÀÀÄ ßÂÄËÛÍ ßÀÌÍÛ ÀÍÕÍÛ ÑÀÉÄ “¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº õýìýýõ íü ÷óõàì ººðèéí óëñ òºð, ººðèéí ãàçàð øîðîîíäîî á¿ðýí ýðõòýé ýçýí íü áîëæ ÷àäààä ººðèéí ¿íäýñíèé çàí ñóðòëàà äàãàæ, áóñàä ÿìàð ÷ ýòãýýäèéí õàâ÷èëòã¿éãýýð ººðèéí õýðãèéã ººðñäèéí àëü òîõèð÷ áîëîëöîõ çàíøèë áàéäàëäàà çîõèöóóëàí ÿâóóëæ ÷àäàõ ýñýõýä õàðàãäàõ áºãººä áóñäûí ýðõ ìýäýë, çàñàëò óäèðäëàãûí äîîð îðîõ àâààñ õýçýýä ººðòºº ýðõ æàðãàë áàéõã¿é áàéõ áîëío “ Ìýðãýí ñàéä Àãäàíáóóãèéí Àìàð Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîëîî. Óëñ øèã óëñ áàéõûí òóëä ãàäààä îëîí óëñ ã¿ðýíä ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëîî õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ íü þó þóíààñ èë¿¿ ýðõýì ÷óõàë áàéâ. Èéìýýñ Áîãä õààíû çàðëèãààð Ãàäààä õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìûã áàéãóóëæ, àíõíû òýðã¿¿í ñàéäààð ÷èí âàí Õàíääîðæèéã òîõîîí òîìèëæýý. Òýðã¿¿í ñàéä, ÷èí âàí Ì.Õàíääîðæ, õî¸ð äýä ñàéäûíõàà õàìòààð Áîãä õààíä ¸ñëîëûí òàíãàðàã ºðãºõäºº: “Ò¿ìýí íàñò íàðàí ãýðýëò Áîãä õààíû øàøèí òºðèéí òóë îëíîîð ñýòãýëèéã íýãòãýæ, óëñûí ñ¿ðèéã áàäðóóëàí øàøíûã ñàõèóëñàí Òàíàà äààòãàë àéëòãàæ, òàíãàðàã ñàõèëãà òîãòîîõ ó÷èð, áèäíèé îëîí ìîíãîë÷óóä óðüä ×èí óëñûí ¿åä çàëèõàé ò¿øìýäèéí õ¿íä äàðëàãäàëä çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã îëñîí íü òóéëä õ¿ðñíèé òóë áèä á¿ãäýýðýý ÷èí ¿íýíõ¿¿ ñýòãýëýýð Áîãä ãýãýýíýý Ìîíãîëûí õààíä ºðãºìæëºí, öºì àøèä àìãàëàí æàðãàëàíãèéí òóëä õ¿ð÷ áóé. ¯¿íä ìýõèéæ õè÷ýýíã¿éëýí õÿíàâààñ äîòîîäîä áîëáîîñ òóñ òóñûí ¿íýí øóäàðãûã èëýðõèéëýí, ãàäààäàä áîëáîîñ áóñäûí õîðëîí õºíººã÷ àðãà ìàÿãò ¿ë õºäëºõ òºìºð ÷óëóóíû ìýò áîëæ, àþóëò äàéñíààñ àÿíãà öàõèëãààí ìýò áóöàëòã¿é 197

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

óëñûí ñ¿ðèéã áàäðóóëàí õààí ýçíèé ºìíººñ øàøèí òºðèéí òóë ç¿òãýõýä õÿëáàðûã ýðýõã¿é, áýðõýýñ çàéëàõã¿é, ýä¿ãýýãèéí áàéãóóëñàí òºðèéí òóë ýíýõ¿¿ áàòëàí òîãòîîñîí òàíãàðàã ñàõèëãûã í¿äíèé öºöãèé, ç¿ðõíèé òîëüò ìýò õè÷ýýíã¿éëýí õàéðëàíà” (47) ãýæýý. Èíãýæ Ìîíãîëûí ò¿¿õíýý àíõ óäàà Ì.Õàíääîðæîîð óäèðäóóëñàí ãàäààä áîäëîãî, äèïëîìàò õàðèëöàà ýðõëýí øèéòãýõ Ãàäààä ßâäëûí ßàì áàéãóóëàãäàâ. Ýíý ÿàì Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñààñ õàðü ã¿ðýí óëñóóäòàé õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîõ àñóóäëûã ýð÷èìòýé õººöºëäºõ áîëîâ. ªâëèéí äóíä ñàðûí 25-íä ãàðñàí îëîí ÿàìä øèíý òàìãà íýýí ÿâóóëàõ Áîãä õààíû çàðëèãààð Ãàäààä õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí øèéòãýõ ÿàì 10 ëàí ìºíãº îðîëöñîí, äºðâºëæèí òèéø 3 ÿìõ, äºðâºí ï¿í, “Äºðâºí ¿ç¿¿ð ÷àíäìàíü” áàðèóë á¿õèé òàìãà õýðýãëýõ áîëîâ. Ýë òàìãûã Ñýöýí õàí àéìãèéí äàðõàí çàñàã òýðã¿¿í çýðýã òàéæ Áàðàéøèð òýðã¿¿òýé õýñýã äàðõ÷óóë óðëàñàí àæýý. ×èí âàí Õàíääîðæ øèíý òóòàì áàéãóóëàãäñàí òóëãàð òºðä øàð íî¸äûí äàâàìãàéëàõ ãýñýí ýðìýëçëýë, õàíäëàãàä äóðã¿é, òýð òóñìàà Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéí òîëãîéëñîí íýã ¸ñíû Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ øèíæòýé Äîòîîä ÿàìíû àæèëëàãààã òýð á¿ð îéøîîõã¿é áàéæýý. Ýíý òóõàé Äîòîîä ÿàìíû ñàéä Öýðýí÷èìýä, äýä ñàéä Ãîìáîñ¿ðýí, Öýðýíñîäíîì íàð Áîãä õààíä ºðãºñºí áè÷èãòýý: “Çàðëèãèéã äàãàæ òàâàí ÿàì áàéãóóëæ, åðºíõèé óëñûí æóðìûã äàãàñàí áóþó. Ìàíàé äîòîîä ÿàìûã òýðã¿¿ëýã÷ ÿàì áîëãîñîí áîëîâ÷, øàâü áîîë Öýðýí÷èìýä íàð ýåëýë òààëëûã ÷óõàë áîëãîí íºãºº äºðâºí ÿàìûã íýã àäèë ñ¿ñýãëýí ºðãºæ, ñàöóóä ¿çýí àëáàí õýðýãò “ºðãºí” õýìýýõ ¿ñýã õýðýãëýñýí á¿ëãýý. Ñàí, öýðýã, ø¿¿õ ãóðâàí ÿàì íýã àäèë “ºðãºí” õýìýýõ ¿ñýã õýðýãëýñýí òóë, åð ø¿¿ìæëýõ ç¿éë ¿ã¿é áîëîé. Ãàäààä ÿàì ãàíöààð áóñäààñ îíö áîëîí ÿìàãò “èëãýýâ” õýìýýí áè÷èõ íü õàðèí äîîð ¿çñýí ìýò áîëîâ÷, º÷¿¿õýí òýìöýëäýõ ÿâäàë ¿ã¿é... ìàíàé òàâàí ÿàìíû õàðèëöààíä “ºðãºí” õýìýýõ ¿ñýã õýðýãëýõ ýñýõ,... àëèí íü àëèíä “ºðãºí èëãýýâ”, àëü àëèíä íü “èëãýýâ” õýìýýí áè÷èæ ÿâáààñ ¿¿ðä äîòîîä äàõèí, ãàäààä äàõèíä ø¿¿ìæëýë ¿ã¿é áîëîõ...” (48,53) ãýõ ìýòýýð ìýä¿¿ëæýý. Áîãä õààí Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéí õ¿ñýëòèéã ¸ñîîð áîëãîæ, Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2-ðîíû öàãààí ñàðûí øèíèéí äîëîîíä ãàðãàñàí çàðëèãòàà Ãàäààä õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìíû äàðàà áóþó “äýä çýðýã” áîëãîæ, “õàðèëöàí áè÷èãëýõäýý çýðýã äýâèéã ¿çýæ, äýýäýõ ÿàì äîîø áè÷èõ¿éä èëãýýâ õýìýýí áè÷èõ, äîîðõè ÿàì äýýø áè÷èõ¿éä ºðãºí õýìýýí áè÷èæ ¿¿ðä äàãàæ ÿâàõ” (49,5) áîëãîâ. Ñàéä Õàíääîðæ Ãàäààä õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìíû ¿¿ðýã, á¿òýö, çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðóóëàí, ò¿¿íèé ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð àæëàà ýõýëæýý. Ò¿¿íèé ñàíàà îíîî “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-ò òîäîðõîé òóñãàãäñàí á¿ëãýý. Ýë áè÷èãò: “Ãàäààä õýðãèéã á¿ãä 198

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä 1 õ¿í, äýä ñàéä 2 õ¿í ãàäààä óëñàä õàðèëöàí õîëáîãäîõ àëèâàà õýðãèéã ýðõýëæ øèéòãýíý” (50,11) õýìýýí òóñ ÿàìíû ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæ, îðîí òîîíû çýðýãöýýãýýð äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëòûí ÷óõàì ÿìàð íýãæýýñ á¿ðýëäýõ, õýí þóã õàðèóöàí ýðõëýõèéã òîäîðõîé çààñàí áàéäàã. Îðîí òîî íü ñàéä, äýä ñàéä, ýðõýëñýí ò¿øìýë, äýñ ò¿øìýë, ýõ çîõèîã÷, æèíõýíý áè÷ýý÷, îðîñ ¿ñýã îð÷óóëàã÷ ò¿øìýë, áè÷ýý÷, õýëìýð÷, õÿòàä ¿ñýã îð÷óóëàã÷ ò¿øìýë, õÿòàä áè÷ýý÷, õýëìýð÷, ìºí íÿðàâ, õààëãûí äàðãà, çàðëàãà, õààëãà÷, ãàë÷ çýðýã òåõíèê àæèëòàí á¿ãä 42 íýãæ àæèëëàõààð õóóëüä çààæýý. Áóñàä ÿàìäûí íýãýí àäèë òºðèéí ò¿øìýä, àëáàí õààã÷äûã ñîíãîí àâ÷ àëáà õàøóóëíà. Òýðã¿¿í ñàéäûã õààí ººðºº ñîíãîí òîìèëíî. Äýä ñàéä, ýðõýëñýí ò¿øìýë, äýñ ò¿øìýëèéã ñàéäóóä ñîíãîæ, õààíä àéëòãàí çàðëèãààð òîëèëóóëäàã. Ýõ çîõèîã÷îîñ äîîø ò¿øìýëèéã ýõíèé óäàà ÿàìíû áè÷ýý÷ áóþó îðîí íóòàãò òºðèéí àëáà õàøèæ òóðøëàãàòàé áîëñîí õ¿ì¿¿ñýýñ ñîíãîí òàâèàä ãóðâàí æèë òóòàì òîãòìîë øàëãàæ äýâø¿¿ëýõ, õýâýýð àæèëëóóëàõ, îãöðóóëàõ, çýðýã áóóðóóëàõ, õýðýâ òºðèéí ò¿øìýäèéí ¸ñ ç¿é, ñàõèëãà áàòûã íîöòîé çºð÷ñºí àõóë öýýðë¿¿ëýõ ýñýõèéã øèéäâýðëýäýã æóðàìòàé áàéæýý. ßàìíû àïïàðàò ¿íäñýí ãóðâàí õýñãýýñ á¿ðäýõ áºãººä ýðõýëñýí ò¿øìýë, äýñ ò¿øìýë äýýðõ õýëòñèéí àæëûã õÿíàæ ýðõëýí ÿâóóëíà. ¯¿íä: - ªìíºä õýëòýñ ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýë 2, æèíõýíý áè÷ýý÷ 4, õÿòàä áè÷èã îð÷óóëàã÷ ò¿øìýë, õÿòàä áè÷ýý÷ òóñ á¿ð íýãýí õ¿í àæèëëàæ, Äóíäàä èðãýí óëñòàé õîëáîãäîõ õýðýã ç¿éëèéã ýðõëýí ÿâóóëàõààñ ãàäíà Ìîíãîë óëñàä áóé Äóíäàä èðãýí óëñûí õàðüÿàò íàð, õóäàëäàà÷èí, õóâèéí ¿éëäâýð ýðõëýã÷äèéí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ àæèë ýðõýëíý. - Óìàðä õýëòýñò ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýë 2, æèíõýíý áè÷ýý÷ 4, îðîñ ¿ñãèéí îð÷óóëàã÷ ò¿øìýë, îðîñ ¿ñãèéí áè÷ýý÷ òóñ á¿ð íýã õ¿í àæèëëàæ, Îðîñ óëñòàé õàðèëöàõ á¿õ àñóóäàë, Ìîíãîëä ñóóãàà îðîñ èðãýäèéí çàðèì àñóóäëûã õàðèóöäàã áàéâ. - Òºâ õýëòýñò ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýë, æèíõýíý áè÷ýý÷ òóñ á¿ð 2 õ¿í àæèëëàæ, îëîí óëñòàé áàéãóóëñàí ãýðýý áè÷èã, çóðàã, öàõèëãààí, ÷óõàë àëáàí áè÷èã õàäãàëàõ, Ìîíãîë óëñûí ÿàìäòàé ãàäààä õàðèëöààíû çàðèì àñóóäëûã çºâëºëäºí íèéëæ õýëýëöýõ çýðýã òºðèéí õýðãèéã ýðõëýí øèéääýã áàéæýý. Ãàäààä ÿàìíû ò¿øìýëèéí òºðõ áàéäëûã ãàäààäûí íýãýí æóóë÷èí: “Øîäîí ãýçýãòýé, õàðõàí í¿äòýé òàë íóòãèéí õºâ¿¿ä æèíò¿¿í äýýð çàâèëàí ñóóãààä áèéð ÿíòàé íèéë¿¿ëýí ìóóòóó öààñàí äýýð áè÷ãýý ¿éëäýæ, àæèë òàðàõòàé çýðýã ãàäàà óÿàí äýýðõ ìîðèíäîî ìîðäîí õýýð íóòàã äàõü ãýð ð¿¿ãýý äàâõèí îääîã” ãýæýý. Øàøèí òºðèéã õîñîëñîí õààíò çàñàã òîãòîæ áàéñíû ó÷èð ÿàì á¿ð ººðèéí 199

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ø¿òýýíòýé áàéñàí áºãººä òýð ¸ñîîð Ãàäààä ÿàì õîð íîìõòãîã÷ óëààí Àþóøèéã ø¿òýæ áàéæýý. Àþóø ãýäýã ìîíãîë õýëýíä õî¸ð ÿíçûí óòãà ñàíààòàé. Ýíý ¿ã ñàíñêðèò ãàðàëòàé. Øàøíû óõàãäàõóóíààð Àþóø òàì ãýæ áóé. Ýíý íü íàéìàí õàëóóí òàìûí íýã àæ. Íºãºº íü óòãà íü íàñàí òºãºëäºð áóþó àìèí ãàâüÿàò ãýñýí óòãàòàé. Òýãýõýýð Àþóø áóðõíû ø¿òýýí áîëãîñîí Ìîíãîë óëñ äýëõèéí áóñàä îðíóóäòàé ÿìàð ÷ íºõöºëä ñàéí õºðøèéí õàðèëöààòàé áàéæ, òýð õàðèëöààíä ãàë, óñ ìýò õàðø, àëèâàà õîð ó÷ðóóëàõ îðîëäëîãûã íîìõòãîæ, äàâàí òóóëíà ãýñýí ñàíàà àæýý. Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õíýý àíõ áàéãóóëàãäñàí ×èí âàí Õàíääîðæèéí òýðã¿¿ëñýí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàì, Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã áóñàä îëîí óëñààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ, òýäãýýð îðíóóäòàé íàéðàìäàëò õàðèëöàà òîãòîîõ, á¿õýëäýý óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõýä ãàäààä áîäëîãî, óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëæ áàéâ. Ìîíãîë óëñ òóñãààð óëñ áîëñîí òóõàéãàà, þóíû ºìíº Ìàíæ ÷èí óëñàä 1911 îíä, Õààíò Îðîñ, Ôðàíö, Àíãëè, Ãåðìàí, ÀÍÓ, Áåëüãè, ßïîí, Äàíè, Ãåðìàí, Àâñòðè çýðýã óëñàä 1912 îíä àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäýýä “Ãýðýý áàéãóóëàí õóäàëäàà íýâòð¿¿ëæ, íàéðàìäëûã çóçààòãàíà óó” (51) õýìýýñýí òîäîðõîé ñàíàë äýâø¿¿ëýâ. Ì.Õàíääîðæ, þóíû ºìíº õîéò õºðø Îðîñ îðîíòîé îéðòîí íºõºðëºæ, ò¿¿íèé äýìæëýã òóñëàìæèéã àâàõ íü øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõýä øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé õýìýýí ¿çýæ áàéâ. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òýðáýýð Ãàäààä õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìûã òîëãîéëìîãö Îðîñ óëñòàé îéðòîõ, ò¿¿íèé ºìãººëºë, äýìæëýãèéã àâ÷, Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé íýãäìýë óëñûã áàéãóóëàõ îðîëäëîãî õèéñýí þì. Ò¿¿íèé ìîíãîë, îðîñûí õàðèëöààã á¿õèé ë òàëààð ºðãºòãºõèéã õè÷ýýæ áàéñàí íýã áàðèìò áîë îðîñûí õóäàëäàà÷èí Ô.Ìîñêâèòèí 1912 îíû õàâàð íèéñëýë Õ¿ðýýíä “Îðîñ, Ìîíãîëûí êîìèññûí àãóóëàõóóäûí íºõºðëºë” ãýã÷èéã áàéãóóëàõàä Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Öýðýí÷èìýä, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä ×àãäàðæàâ, Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä Íàìñðàé, ãàäààä ÿàìíû äýñ ò¿øìýë Õàéñàí çýðýã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí íýðò ç¿òãýëòí¿¿äèéí õàìò õóâü íèéë¿¿ëýã÷ýýð ýëñýí îðæ, óã íºõºðëºëèéí àæèëëàãààã äýìæèæ áàéâ (31,128). Òýð ¿åä óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áîëîëöîî òóí ìóó áàéñàí ó÷èð îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð (1912) îíû ºâëººñ óëñûí õýðýãöýýíä ìºíãº õàíäèâëàæ òóñëàõ õºäºëãººí ºðíºõºä òýðã¿¿í ñàéä Õàíääîðæ 7500 ëàí ìºíãº óëñàä òóñàëñàí àæýý. (52) ¯¿íèé òóëä Õàíä ÷èí âàíä õîðèí íàéì íýìñýí, õî¸ð òýìäýãëýñýí çýðýã øàãíàí õ¿ðòýýæýý. (1,14) Èéí áàéòàë Õààíò îðîñûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ È.Êîðîñòîâåö øèíý òóòàì Ìîíãîë Óëñòàé ãýðýý õèéõ çîðèëãîîð Íèéñëýë õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæýý. 200

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Òýðáýýð íèéñëýë õ¿ðýýíä èðìýãöýý Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èäòàé óóëçàæ òàíèëöààä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä Õàíä âàíãèéí ãýðò çî÷èëñíîî: “ … Áè íî¸äûíõîîð õàðèó çî÷ëîâ. Õàíä âàí èë¿¿ íàéðñàã, ÿðèà õººðòýé áàéâ. Òýðáýýð Áýýæèí, Ïåòåðáóðãò î÷èæ áàéñàí, õàðèéíõíû ¸ñ æóðàìòàé òàíèëöñàí, ãàäààä òàë íü ãÿë öàë, ñî¸ëûí çàðèì ç¿éëä õýäèéíýý äàäàë áîëñîí áàéíà. Ýíý äàëèìä õýëýõýä, ñàéõü íî¸íòîí îðîñò ÿâæ èðýýä Åâðîïûí íºëººãººð óðàí áàðèëãûí ãî¸ìñîã õèéö ìàÿãòàé õî¸ð äàâõàð È.ß.Êîðîñòîâåö ìîäîí áàéøèí, áàðüñàí áîëîâ÷ òýíäýý áàðàã ñóóäàãã¿é, çýðãýëäýýõ ãýðò àìüäàðíà. Õàíä âàí áîë Îðîñûí òàëûã òóóøòàé áàðèìòëàã÷, Îðîñûí ñàíàëûã äýìæèã÷ áàéâ” (122,212-213) ãýæ áè÷æýý. Ì.Õàíääîðæ Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéäûí õóâüä 1912 îíä íèéñëýë Õ¿ðýýíä Îðîñ óëñûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ È.ß.Êîðîñòîâåöòýé õèéñýí õýëýëöýýíä èäýâõòýé îðîëöæýý. Îðîñ, Ìîíãîëûí ãýðýýíèé òºñëèéã Õàíääîðæ íàðûí òýðã¿¿í ñàéäóóäàä áîëáîë àìàðõàí õ¿ëýýëãý÷èõ Êîðîñòîâåöèéí ñàíààðõàë òèéì ÷ õÿëáàð á¿òñýíã¿é. Òýä Õààíò Îðîñ óëñòàé àëáàí ¸ñîîð õýëýëöýý õèéæ áàéãààäàà ñýòãýë õàíàìæòàé áàéñàí áîëîâ÷, ãýðýýíèé òºñºëä Ìîíãîë óëñûí á¿ðýí ýðõ òóñãààð òîãòíîëòîé õîëáîîòîé îëîí àñóóäëààð íýìýëò çàñâàð îðóóëàõ ñîíèðõîëòîé áàéâ. Õàðèëöàí áàãà çýðýã áóóëò õèéñíèé ¿íäñýí äýýð 1912 îíû àðàâäóãààð ñàðûí 21-íä Îðîñ, Ìîíãîëûí ãýðýý áàéãóóëàãäñàí áàéíà. Ýíý ãýðýý íü õààíò Îðîñ óëñ Ìîíãîëä ººðèéí ýðõ àøãèéã óëàì áàòàòãàí àâñàí õýðýã ìºí áîëîâ÷, ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õ¿ëýýí çºâøººðñºí óëñ òºðèéí à÷ õîëáîãäîëòîé ¿éë ÿâäàë áîëîâ. Ýíý ãýðýýíèé òóõàé îð÷èí ¿åèéí õÿòàäûí çàðèì íîì çîõèîëä: “Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýý” íü Ãàäààä Ìîíãîë íü õÿòàäûí ñàëøã¿é õýñýã ìºí áîëîõûã ¿ë îéøîîñîí, îðîí íóòãèéí çàñãèéí ãàçàð íü ãàäààäûí ÿìàð íýãýí óëñòàé ãýðýý, õýëýëöýýð áàéãóóëàõ ýðõã¿éã çààñàí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýã çºð÷ñºí, Ìîíãîëûã Õÿòàäààñ ñàëãàæ, Îðîñûí íºëººíèé óëñ áîëãîõîä ÷èãëýãäñýí äýìèéð÷ ñîëèîðñîí ãîðüäëîãî þì. Ýíý íü Ãàäààä Ìîíãîëûí ýõ îðíîîñîî óðâàã÷èä óëñ ¿íäýñòíèéõýý ýðõ àøãèéã õóäàëäàã÷ öººí òîîíû á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû áàëàã ìºí” (53) õýìýýí ìóøãèí ãóéâóóëæ áè÷èæ áàéíà. Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýýíä òóñãààð òîãòíîëûí òàëààð òàâüñàí ýõëýëèéã áàòàòãàõ, óëìààð äàðààãèéí øàòíû øèíý àëõàì õèéõ çîðèëãîîð Áîãä ãýãýýíèé 201

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

çàñãèéí ãàçàð Îðîñ óëñàä Ì.Õàíääîðæîîð òîëãîéëóóëñàí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ºº èëãýýõýýð øèéäâýðëýæýý. Òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ Øèðíýíäàìäèí, Ãàäààä ÿàìíû ò¿øìýë Öýðýíäîðæ, Áàâóóäîðæ íàð îðîâ.

Îëíîî ºðãºãäñºíèé õî¸ðäóãààð îíû ºâëèéí äóíä ñàðä Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä ÷èí âàí Õàíääîðæ íàð çàðëèãààð Îðîñ óëñàä çàðàãäàõäàà äàãàæ äàãàëäàõäàà äàãàæ äàãàëäàõ ò¿øìýë, õýëìýð÷ àëáàíû õ¿ì¿¿ñèéã àâ÷ ÿâàõäàà ýðõëýí ã¿éöýòãýâýýñ çîõèõ òàâàí ç¿éëèéí çàðëèãèéã äàãàí õÿíàí õýëýëöýýä Î÷èðäàðü Áîãä ýçýí ãýãýýíýý òîëèëóóëàõàä õààí óëààí áèéðýýð öîõñîí çàðëèã áóóëãàæýý. Ýíý óäàà çàðàãäñàí òºëººëºã÷èä: 1. Îðîñ óëñûí õààí ýçíèé àìãàëàíã ýðýí, óëñûí áè÷èã, áýëýã ç¿éëèéã õ¿ðãýæ íàéðàìäàëòàé ñàéíû ¸ñûã èëòãýõ, 2. Õî¸ð óëñ õàðèëöàí ººð ººðèéí Íèéñëýë äîð ýë÷èí ñóóëãàæ, íàéðàìäëûã çóçààòãàí, àëèâàà õýðãèéã ç¿éë äîð áîîãäîë ¿ã¿é áîëãîõ, 3. ¯íýí ñàíààíààñ õàìòàòãàñàí ìàíàé Äîòîîä Ìîíãîëûã Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçðààñ áàéí áàéí öýðýãëýæ, àëàí ñàíààæ á¿õèé òóë äîòîîäûã á¿ðíýýð íýí õóðäàíàà íýãýí àäèë òóñãàí õàìãààëóóëæ á¿ðýí á¿òýí áîëãîõ, 202

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

4. Áóó çýâñýã ¿ëýìæõýí çýýëäýí õóäàëäàí àâ÷ðàõ áà ªâºð Ìîíãîëûã Áàðóóí Ìîíãîëûã òóñëàí õàìãààëñàí ¸ñîîð ìàø õ¿÷ë¿¿ëýí íýãýí àäèë õàìãààëóóëæ, òóñ áîëîõ, 5. Àíãëè, Ôðàíö çýðýã õýä õýäýí óëñàä ìºí óëñûí áè÷èã, áýëýã ç¿éëèéã õ¿ðãýæ, õàðèëöàí íàéðàìäëûã õýëýëöýí, õóäàëäàà àðèëæàà íýâòð¿¿ëýõ çýðýã òàâàí ç¿éëèéã ã¿éöýòãýíý. Õýðýâ íýìýí òóøààæ õýëýëö¿¿ëýõ õýðýã ãàðâààñ öàõèëãààí ìýäýýãýýð òýíäýýñ èíàãøè ëàâëàí íýâòð¿¿ëæ áàéõààð òîãòæýý. (54) Òºëººëºã÷èä äàðààõü ç¿éë¿¿äèéã àâ÷ ÿâæýý. ¯¿íä: 1.Ñóðãàõ ç¿éëèéí áè÷èã, 2.Óëñûí áè÷èã, 3.Ýë÷èí ñàéäûí òàìãà, 4.Åðäèéí öààçûí áè÷èã, 5.Íîäíèí Îðîñò ºðãºñºí áè÷ãèéí ñèéð¿¿ëãý” (55) çýðýã áîëîé. Îðîñûí òàë òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâàõûã çºâøººð÷, à÷àà òýýøèéã ãààëü òàòâàðã¿é íýâòð¿¿ëýõ, Îðîñ óëñàä áàéõ çàðäëûã õàðèóöàõ áîëñîí áàéíà. Òºëººëºã÷èä Îëíîî ºðãºãäñºíèé (1912 îí) ºâëèéí äóíä ñàðûí 14-íä Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ ºðòººëºí ìîðäîæ, ìºí ñàðûí 20-íä óëñûí õèëèéí äýýñ àëõàí, Îðîñ óëñûí õÿçãààðò îðîõóéä õèëèéí êîìèññàð, Õèàãò õîòûí çàõèðãààíû õî¸ð ò¿øìýë õàìãààëàõ öýðãèéí õàìò óãòàí àâ÷ýý. Õàíääîðæ íàð òóñ õîòûí Áóóð÷èéí ãàçàð áàéðëàëã¿é, õóó÷èí òàíèë îðîñ Äèìèòðèé, áóðèàä ò¿øìýë Áèìáàåâ íàðûíä áóóæýý. Ìàðãààø íü òýä õºëñíèé ÷àðãàíä ñóóæ, îðîñ ò¿øìýë, öýðãýýð õàìãààëóóëàí öààø õºäºëæ, 23-íû ºäºð Óäèíñê (Óëààí-¯ä) õ¿ð÷, óëìààð ãàëò òýðãýíä ñóóâ. Òºëººëºã÷äèéã ºâëèéí äóíä ñàðûí 25-íä Ýðõ¿¿ õîòíîî õ¿ðýëöýí èðýõýä, òóñ ìóæèéí ãóáåðíàòîð, öýðãèéí ãåíåðàë ñàéäûí òºëººíèé ò¿øìýä óãòàí èðæ, Áóóð÷èéí ãàçàð äàãóóëàí àâàà÷èâ. Òýäíèéã ãóáåðíàòîð, öýðãèéí ãåíåðàë ñàéä õ¿ëýýí àâ÷, “Ìîíãîë óëàì óëìààð äýýø ìàíäàæ, áèäíèé õî¸ð óëñ ¿¿ðä áàò íàéðòàé áîëòóãàé” õýìýýõ çýðýã áýëýãòýé ¿ã ºã¿¿ëæ, èõýä çî÷ëîí õ¿íäýëâýé. Ìàðãààø íü Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Ýðõ¿¿ õîòûí óäèðäëàãà, ò¿øìýä, áàÿí õóäàëäàà÷èäòàé óóëçàí ÿðèëöæýý. Òýäíèéã òºëººëæ, Ýðõ¿¿ãèéã ãóáåðíàòîð: -Îäîî Õèàãòààñ ×óóëàëò õààëãà õ¿ðòýëõ öàõèëãààí ìýäýýã ìàíàé Îðîñ óëñ ýðõëýí øèéòãýæ, Ýðõ¿¿ãýýñ Õèàãò äàéðóóëàí Õ¿ðýý õ¿ðòýë òºìºð çàì,... óëìààð Óëèàñòàé õ¿ðòýë õóäàëäààíû çàì íýýæ, öàõèëãààí ìýäýý áàéãóóëáààñ ìàíàé õî¸ð óëñûí àëèâàà õýðýãò ò¿ðãýí òóñ áîëìîé. Òàíàé õÿçãààðûí äîòîðõ ýäãýýð çàì áà öàõèëãààí ìýäýýã òàíàé Ìîíãîë óëñ ººðºº çàëãàæ áàéãóóëàõ áóþó ýñõ¿ë ìàíàé Îðîñ óëñ áàéãóóëòóãàé õýìýýâýýñ öàõèëãààí ìýäýýíä õýðýãëýõ ìîäûã îéðûã ¿çýæ ¿íýã¿éãýýð öàâ÷èí àâàõóóëæ áîëìîé” õýìýýñýíä: Òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Õàíääîðæ: 203

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

-Õèàãòààñ ×óóëàëò õààëãà õ¿ðòýëõ öàõèëãààí ìýäýýã íóòãèéí õàðüÿàã áîäîæ àøèã õóâààí ºãâººñ ýðõýì óëñààð ýðõëýí øèéòã¿¿ëýõ¿éä ¿ë áîëîõ ÿâäàëã¿éí äýýð ýäãýýð çàì áà öàõèëãààí ìýäýýã áàéãóóëàõàä õýðýãëýõ ìºíãº íýí ¿ëýìæ. Ìàíàé Ìîíãîë óëñ ýä¿ãýý äàðóé ººðñíºº áàéãóóëæ ÷àäàõã¿é. Õàðèí àøãààñ õóâààí ºãâººñ òàíàé óëñ ýðõëýí áàéãóóëàõ áà öàõèëãààí ìýäýýíä õýðýãñýõ ìîäûã ¿íýã¿é öàâ÷èí àâàõàä ìºí ÷ ¿ë áîëîõ ÿâäàëã¿é ìýò. Õàðèí çººõ õºëñèéã àâíà. Ãýâ÷ íàðèéí ó÷ðûã ìàíàé çàñãèéí ÿàì ëóãàà õýëýëöâýýñ çîõèìîé (56,5-6) õýìýýí õàðèó õýëæýý. Ýíý ÿðèàíû äàëèìä ìàíàé òºëººëºã÷èä Ýðõ¿¿ãýýñ ¿õýð áóó çýðýã çýâñýã õóäàëäàí àâ÷ áîëîõ ýñýõèéã ëàâëàõàä, äýýä ãàçàð ìýäíý ãýñýí õàðèó ºã÷ýý. Òºëººëºã÷èä ìºí ñàðûí 26-íàà Ýðõ¿¿ãýýñ ò¿øìýë, öýðãýýð õàìãààëóóëàí ãàëò òýðãýíä ñóóí öààø õºäëºâ. Ñèáèðèéí îé, Óðàëûí óóëñ, ìàëãàéëàí îðîõ èõ öàñ, òºìºð çàìûí áóóäëûí òîñãîíóóäûí ºíãº òºðõ, åð íü þì á¿õýí ë òýäýíä ñîíèí ñîäîí áàéëàà. Îëîí õîíîã àÿëñíû ýöýñò 1912 îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí øèíèéí 4-íèé ¿äýø Îðîñ óëñûí íèéñëýë Ïåòåðáóðã õîòíîî Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òºëººëºã÷èä õ¿ðýëöýí èðýâ. Òýäíèéã ãàëò òýðýãíýýñ áóóõàä ¿ëýýâýð õºãæèì ýãøèãëýí, Ìîíãîë Óëñàä áàéñàí Îðîñûí êîíñóë àñàí ßêîâ Øèøìàðåâ áîëîí ß.Ï.Øèøìàðåâ àëáàíû õ¿ì¿¿ñ ¸ñëîë òºãºëäºð óãòàâ. Ñóðâàëæëàã÷èä Õàíääîðæèéã á¿÷èí àâ÷, ýëäýâèéã øàëãààíà. Òýðáýýð õàìãèéí õ¿íä ìº÷èä ÷ ¿ë òýâääýã òýð ë ÿíçààðàà õýâëýëèéíõíèé àäàðìààòàé àñóóëòàä òîâ òîäîðõîé óõààëàã õàðèó ºãíº. Ãýòýë ºíººãèéí Õÿòàäûí çàðèì ò¿¿õ÷èä: “Èéìýðõ¿¿ òºðèéí ¸ñëîëä àìüäðàëäàà àíõ óäàà îðæ ¿çñýí Õàíääîðæèä áàãà çýðýã èõýðõ¿¿ çàí òºðñºí íü äàìæèãã¿é. Ãýâ÷ íºãºº òàëààð ãàéõàë òºð¿¿ëñýí ç¿éë áîë õýòýðõèé àéí áîëãîîìæèëæ, äèïëîìàò ¸ñëîëä õýòýðõèé áèåý áàðüñàí áàéäàë, òóõàéëáàë áóóäàë äýýð ñóðâàëæëàã÷ “òóñëàìæ õ¿ññýí áè÷èã”-èéí àãóóëãûã ñîíèðõîí àñóóõàä íºãºº “ãàäààä ÿàìíû ñàéä” ìààíü á¿ëõ çàëãè÷èõñàí þì øèã “ýíý áîë” ãýäýã ¿ãèéã òàâàí óäàà õýëýýä þó ÷ õýëæ ÷àäààã¿é áºãººä õ¿íä áàéäàëä îðñîí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí á¿ãäèéíõ íü í¿¿ð óëàéæ, Õàíääîðæ áàéðàíäàà áóöàæ çîãñ÷ýý. Îðîñûí íýãýí æèæèã ñîíèí Õàíääîðæèéí òóõàé ìýäýýëýëäýý “ýýð¿¿ õà÷èí õ¿í” ãýæ õýëñýí áàéâ. Ýíý æèæèã ñîíèíû ìýäýý îðîñ õ¿íèé ñàíàìñàðã¿é õîøèãíîë áóñ, ¿íýíäýý áàéäëûã áóðóó îéëãîñîí àæýý. ×óõàìäàà Õàíääîðæèéí “ýíý áîë” ãýæ òàâàí óäàà õýëñýí íü ýýðýõòýé ÿìàð ÷ õîëáîîã¿é, õàðèí 204

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Õàíääîðæèéí ãàäààä õàðèëöààíû òóðøëàãà äóòàãäñàí òºäèéã¿é õàìãèéí ãîë íü “òóñëàìæ õ¿ññýí áè÷èã”-èéí óòãà ñàíàà öàãààí äýýð õàðààð òîäîðõîé áè÷ñýí áîëîâ÷ àìíààñ ãàðàõàä è÷ãýâòýð, õýëýõýýñ ç¿ðõøýýìýýð áàéñàíä ë õýðãèéí ó÷èð áàéñàí þì. Çàðö áîîë áîëîõûã õ¿ññýí, è÷ãýâòýð ç¿éëèéã öààñàí äýýð áè÷èõ, àìààð õýëýõ õî¸ð îãò ººð áºãººä áè÷ãýýð ÿìàð ÷ þìûã èëýðõèéëæ áîëîõ àâ÷, àìààð õýëýõ íýí áýðõ áàéäàã” (54,125) õýìýýí áîäèò áàéäëûã ãóéâóóëàí, ººðñäèéí òààëàëä íèéö¿¿ëýí çîõèîí áè÷ëýã õèéñýí áàéíà. Ì.Õàíääîðæ íàð Ïåòåð õîòûí ºíäºð çýðýãëýëòýé ãî¸ìñîã áóóð÷èéí ãàçàð áàéðëàâ. Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýí ýðõëýõ òºëººëºã÷èä ýõëýýä Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ÿàìíàà î÷èæ, òýðã¿¿í ñàéä Ñàçàíîâòàé àíõ í¿¿ð ó÷èð÷ õàäàã áàðèí ¸ñëîîä, ýðõýì óëñûí èõ áààòàð Öàãààí õààíòàí, ìàíàé Ìîíãîë óëñàä èõýä òóñëàí, áàñ çàñãèéí ãàçðààñ òóñãàéëàí ýë÷èí ñàéä èëãýýæ, ãýðýý áè÷èã áàéãóóëàí, õî¸ð óëñ ¿¿ðä ñàéíààð íàéðàìäñóãàé ãýñýí ó÷èð, ìàíàé óëñûí ýçýí, ò¿øìýë, ëàì íàð îëíîîð èõýä áàÿðëàí, óëñûí íàéð óëàì çóçààí áîëæ ¿¿ðä áàòëàõûã õ¿ñýæ, ìàíàé óëñûí ýçýí õààíààñ èõ áààòàð Öàãààí õààíû àìãàëàíã àéëòãàæ, óëñûí áè÷èã áýëýã ç¿éëèéã ºðãºí áàðèóëààä áèä íàðûã òóñãàéëàí çàðñàí ãýõ ìýò÷èëýí ç¿éëèéã õýëæ, Õààíä äàðóéõàí áàðààëõóóëàõûã õ¿ñ÷ýý. Äàðàà ºäð¿¿äýä Ì.Õàíääîðæ íàð õààíò Îðîñûí Åðºíõèé ñàéä áºãººä Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä Êîêîâöåâ, Õóäàëäààíû ÿàìíû ñàéä Òèìàøåâ çýðýã àëáàíû õ¿ì¿¿ñòýé óäàà äàðààëàí óóëçàæ, õýðýã çîðèãîî òàíèëöóóëàí àæèëëàñààð áàéâ. Ïåòåð õîòíîî èðýýä õýä õîíîñíû äàðàà òýä ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 13-íä Õ¿ðýýíä ÿâóóëñàí íóóö öàõèëãààíäàà: “Ñàéí íî¸í õàí Òàíàà òîëèëóóëàõ íü... õààíä õýçýý áàðààëõàõûã îäîî áîëòîë ìýäýýã¿é. Ýë÷èí ñàéä, çýâñýã, äîòîîä ÷óóëãàíû òóõàé ñàéäóóäòàé õýëýëöýæ áóé. Ãàãöõ¿¿ àëáàíû ãýðò áóóëãàí ¿ðãýëæèä ò¿øìýä, öýðýã õàìãààëæ ñàõèõ ó÷èð, áóñàä óëñûí ýë÷èí ñàéäóóäòàé ó÷èð÷ ñýì õýëýëöýõ áýðõèéí äýýð, ò¿¿íèéã ¿ë çàäðóóëàõûã èòãýõ íýí ÷ áýðõòýé... õýðõýí òîãòîîõûã... ãóéñóãàé Õà, Øè ºðãºí èëãýýâ” (57) ãýæýý. ªâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 16-íä Îðîñûí ýçýí õààíààñ Ìîíãîëûí òýðã¿¿í ñàéä, ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí Õàíääîðæèéã Àííàãèéí òýðã¿¿í çýðýã õýìýýõ ýðäýíý îäîíãîîð, äýä ñàéä, æîíîí áýéñ Øèðíýíäàìäèíã Ñòàíèñëàâûí òýðã¿¿í çýðýã õýìýýõ ýðäýíý îäîíãîîð, äýñ ò¿øìýë Öýðýíäîðæ, ìºí ýõ çîõèîã÷ ò¿øìýë Áàâóóäîðæ íàðûã Ñòàíèñëàâûí õî¸ðäóãààð çýðýã õýìýýõ ýðäýíý îäîíãîîð òóñ òóñ øàãíàñíûã õ¿ðã¿¿ëýí èð¿¿ëýýä, ìàðãààø ýçýí õààíä áàðààëõàõ áîëñíûã ìýäýãäæýý. 205

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ýðäýíý äàé÷èí âàí Õàíääîðæèéã øàãíàñàí îäîí

Ýðäýíý æèíîí áýéñ Øèðíýíäàìäèíã øàãíàñàí îäîí

Ò¿øìýë Áàâóóäîðæèéã øàãíàñàí îäîí 1912 îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 17-íû ºäºð Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí òºëººëºã÷èä Îðîñûí èõ ýçýí õààí II Íèêîëàéä áàðààëõàõààð Ñàíêò Ïåòåðáóðãýýñ 24 êì çàéòàé îðøäîã “Õààí òîñãîí” (Öàðñêîå ñåëî) ðóó õààíû ãàëò òýðãýíä ñóóí ÿâàâ. ×èí âàí Õàíääîðæ òàâàí õóìñò ëóó îðîîí õàòãàìàëñàí ìàãíàã äýýë, óëáàð øàð õ¿ðýì ºìñ÷, áèò¿¿ øèðýýã¿é áàðààâòàð ºíãèéí á¿ñ á¿ñýëæýý. Òýðáýýð àëòàí ñóóðüòàé óëààí ýðäýíèéí ÷óëóóí æèíñòýé, áóëãàí ñàðàâ÷òàé, õîñ çàëààòàé ìàëãàé òýðã¿¿í äýýðýý äóõäóóëñõèéí òàâüñàí íü ¿íýõýýð ×èíãèñèéí óäìûí ñóðâàëæèò íýãýí, òóñãààð óëñûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷èéí ñóóðèéã èëòãýõ àæýý. Òºëººëºã÷èäòýé õàìò ÿâàà ß.Øèøìàðåâ, äàãàëäàõ ò¿øìýë íàð îð÷óóëàã÷ààð äàìæóóëàí: 206

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

-Áèäíèé î÷èõ “Õààí òîñãîíûã 1728 îíä Ïåòð õààí ººðèéíõºº õàéðòàé õàòàí, èðýýä¿éí õàòàí õààí Åêàòåðèíà I-ä çîðèóëàí áàðüñàí á¿ëãýý. Îäîî ýë õîòõîíä èõ õààíòàí õºäººëæ àìàðäàã. ªºðººð õýëáýë, ìàíàé õààíû õîòûí ãàäíàõ îðäîí þì. ÕVIII çóóíû ýöýñ XIX çóóíû ýõýýð ýíä Åêàòåðèíà, Àëåêñàíäðîâûí ãî¸ìñîã îðäíóóäûã áîñãîñîí. Èõ õààíòàí Òà á¿õíèéã íýðò óðàí áàðèëãà÷ Äæ.Êâàðåíãèéí òºñëººð áîñãîñîí Àëåêñàíäðîâûí îðäîíä õ¿ëýýæ, àâíà ãýâ. Õàíääîðæ âàí: -Ýðõýì íî¸íòîí. Ýíä èõ õààíòíààñ ººð ÿìàð õ¿ì¿¿ñ ñóóäàãñàí áîë... ß.Øèøìàðåâ: -Õààíû îðäíû ñóðâàëæèò ÿçãóóðòíóóä àìüäàðäàã, áàñ õààíû ãâàðäèéí òîðãîí öýðãèéí íýãýí õîðîî áàéðëàäàã... ãýõ ìýò ýíý òýðèéã ÿðüæ ÿâòàë çîðüñîí ãàçðàà õ¿ðýëöýí èðýâ. Òºìºð çàìûí áóóäàëä ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí îðäíû ò¿øìýä, àëáàíû õ¿ì¿¿ñ ÷èé÷ààíòàé óãòàí èðæýý. Òýäíèéã èõ õààíû çàëàð÷ áóé îðäíû äóíä èõ òàíõèìä óðüæ îðóóëëàà. Òýíä Õàíääîðæ íàð îðäíû óð õèéöèéã ñîíèðõîí çýãñýí óäàæ áàéòàë, õààíû øàäàð ñàéä áîëîëòîé íýãýí ò¿øìýë ãàð÷ èðýí, òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Äàé÷èí âàí Õàíääîðæ, Ýðäýíý æîíîí âàí Øèðíýíäàìäèí íàðûã äîòîîä òàñàëãààíàà óðüæýý. II Íèêîëàé õààí òýäýíòýé ãàð áàðüæ ìýíäëýýä: -Òà á¿õýí ìàíàé èõ Îðîñ óëñàä òàâòàé ìîðèëæ áóé áèçýý. Ìàíàé çàñãèéí ãàçðûí ò¿øìýä àæèë õýðãèéí ÿâöûã íàäàä òîãòìîë ìýäýýëæ áàéãàà ãýâ. Õàíääîðæ: -Èõ Îðîñûí áààòàð öàãààí õààíû ºëìèé áàò îðøèã. Áèäíèé õ¿í íàð Áîãä õààíò Ìîíãîë óëñûí áè÷èã ñýëò, áýëãèéã èõ Õààí òàíàà ºðãºí áàðèõààð èðëýý õýìýýãýýä õîñ àëä øàð õàäãàí äýýð óëñûí áè÷ãýýí òàâüæ, ýçýí õààíä ºðãºí áàðèâàé. Õààíòàí: -Òàíàé Ìîíãîëûã òóñãààð óëñ áîëîîä Áîãä õààíààñ ýë÷èí ñàéä çàðæ, óëñûí áè÷èã, áýëýã õ¿ðã¿¿ëñýíä áè èõýä áàÿðëàâ. Áîãä õààíû íàñàí óðò, Ìîíãîë óëñ 207

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

óëàì óëìààð äýãæèæ, áàÿëàã õ¿÷èðõýã áîëîí æàðãàõûã õ¿ñìîé õýìýýëýý. ¯¿íèé äàðàà Õàíääîðæ, Øèðíýíäàìäèí íàð õîñ àëä öàãààí õàäàã íýæãýýäèéã II Íèêîëàéä ºðãºí áàðüæ, íýãýíòýý ñºãäºí ãóðâàíòàà ìºðãººä, áàñ ýðäýíèéí îäîí øàãíàñàí õèøèãò ìºðãºñ¿ãýé õýìýýí äàõèí íýã ñºãäºí ãóðâàíòàà ìýõýñõèéâ. Òýãýýä äàðàà íü Õàíääîðæ âàí: -Ìàíàé çàñãèéí ãàçðààñ èõ õààíòàí Òàíä õ¿ñýí ãóéõ ãóðâàí ç¿éë õýðýã áóé áèëýý. Èõ õààí Òà òóñàëñíààð ìàíàé Ìîíãîë èõýä òóñãààð óëñ áîëñîí òóë îäîî ººð ººðèéí íèéñëýëä õàðèëöàí ýë÷èí ñàéä ñóóëãàæ, íàéðàìäëûã çóçààòãàõûã õ¿ñýõýýñ ãàäíà èõ óëñààñ ìàíàé íèéñëýë Õ¿ðýýíä õî¸ðäóãààð çýðãèéí ýë÷èí ñàéä ñóóëãàõûã õ¿ñìîé. Áàñ èõ õààí Òà ìàíàé Ìîíãîë óëñàä áóó çýâñýã, ìºíãº öýðýã, ñóðãàõ áàãø íàðûã òóñëàí ºã÷ èõýä òóñ áîëñîí. Îäîî ìàíàé Ìîíãîë óëñàä áóó çýâñýã èõ ÷óõàë òóë èõ, áàãà áóó ¿ëýìæõýíèéã öýðýã ñóðãàõ áàãøèéí õàìò íýí äàðóéõàí òóñëàí ºãºõèéã ãóéìîé. Áàñ îéðíîîñ ìàíàé õàðüÿàò äîòîîä ÷óóëãàíû îëîí ìîíãîë÷óóäûã õÿòàäûí öýðýã áàéí áàéí ñ¿éòãýæ, íî¸äûã áàðèí àâàà÷èæ ¿íýõýýð èõ äàðëàí çîâîîæ áóé òóë èõ õààí Òà íýí äàðóé ºìãººëºõ öýðýã òóñëàìæààð òýä íàðûã õÿòàäûí öýðãèéí àþóë çîâëîíãîîñ òàòàæ ãàðãàõûã ìàø èõ õ¿ñ÷ ãóéìîé õýìýýí àéëòãàâ. Ýçýí õààí: -Òàíàéä ýë÷èí ñàéä ñóóëãàõûã ò¿ð ò¿äãýëçñ¿ãýé. Öýðýã ñóðãàõ áàãø î÷ìîé. Áóó çýâñãèéã ìàíàé Ãàäààä ÿàì ëóãàà õýëýëöýýä, òàíàé ãàäààä Ìîíãîëûã ÿìàð ÷ áàéñàí òóñëàí ºìãººëì¿é. Õýðâýý õýðýã ó÷èð áóé àâààñ õýëñýýð áàéòóãàé ãàãöõ¿¿ äîòîîä ÷óóëãàíû ãàçàð õîë áºãººä Õÿòàä ëóãàà ìàø îéð ìàíàé öýðýã õ¿ð÷ òóñëàõàä áýðõòýé áà ìàíàé çàñãèéí õýðýã øèéòãýõ ãàçàð òóøààæ, íàéðàìäëûí óðàí àðãààð Õÿòàäòàé õýëýëö¿¿ëñ¿ãýé (54) õýìýýí àéëòãààä ÿðèà äóóññàíû òýìäýã áîëãîí äóíä òàíõèìä çàëàðëàà. Òýíä ¿ëäñýí ò¿øìýë Öýðýíäîðæ, Áàâóóäîðæ íàð II Íèêîëàé õààíä ìºí õàäàã ºðãºí áàðüæ ñºãäºí ìºðãººä, áàñ ýðäýíèéí îäîí øàãíàñàí õèøèãò äàõèí ¸ñëîí ìýõýñõèéâ. ×èíãýýä òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í Õàíääîðæ Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòààñ II Íèêîëàé õààíä ºðãºí áàðèóëñàí áóðõàí, õàäàã íýæãýýä, øàð ìàãíàã îëáîã ò¿øëýã èæ á¿ðýí, õºõ ÷óëóóí ýðèõ íýã, øàð ìàãíàã îëáîã ò¿øëýã èæ á¿ðýí, õààíû òàéæèä øàð, öàãààí õàäàã íýæãýýä, øàð ìàãíàã îëáîã ò¿øëýã èæ á¿ðýí, ìºíãºí ýìýýë, õàçàðòàé æîðîî ìîðü íýã, áàñ ñàéí æîðîî ìîðü äºðºâ, õààíû õàòàíä Àþóø áóðõàí, øàð öàãààí õàäàã íýæãýýä, àëòòàé õýò õóòãà èæ á¿ðýí, ìºíãºí ýìýýë õàçààðòàé æîðîî ìîðü õî¸ðûã òóñ òóñ ¸ñëîë òºãºëäºð ãàðäóóëàí ºãâºº.

208

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Îðîñûí ýçýí õààí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äºä áóöàõ çàìäàà ñàéí ÿâàõûí åðººë äýâø¿¿ëýýä, äîòîãø çàëàðìàãö á¿ãäýýðýý îðäíû ¿¿äíèé òàñàëãààíä ãàð÷ èðýâ. Õàíääîðæ íàð òýíä ò¿ð ñààòàí öàéëààä, ¿éë÷èëñýí õ¿ì¿¿ñò áýëýã ñýëò áàðèâàé. II Íèêîëàé õààíä áàðààëõñàíû äàðààõàí Îðîñûí Öýðãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ñóõîìëèíîâ, äýä ñàéä áºãººä øòàáûí ãåíåðàë Çåëèíñêèé íàðòàé í¿¿ð ó÷ðàí óóëçàæ, öýðýã çýâñãèéí òóñëàìæèéí òóõàé àñóóäëûã ÿàðàëòàé øèéäýæ ºãºõèéã õè÷ýýíã¿éëýí õ¿ñ÷ýý. ßã ýíý ¿åýð Ìîíãîë îðíû áàéäàë óëàì õ¿íäýð÷, òóí ýãçýãòýé ìº÷èä õ¿ðñýí áàéâ. ªâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 19-íä Õ¿ðýýíýýñ Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéäûí ÿàìíààñ èðñýí öàõèëãààí ìýäýýíä “Ìàíàé Ìîíãîëûí ºìíºä õÿçãààðûí ãàçàðò Õÿòàäûí öýðýã ¿ëýìæõýí èðæ, äîòîîä ÷óóëãàíû çàñàã ò¿øìýäèéã õ¿÷èðõýí áàðüæ àâ÷, ìàíàé õî¸ð óëñûí òîãòîîñîí ãýðýý áè÷ãèéã õ¿ëýýõã¿é íü ìàãàä àæýý. Ìàíàé çàñãèéí ãàçðààñ áàðóóí, ç¿¿í ºìíºä ãóðâàí çàìààð àðâàí àíãè öýðýã ìîðäóóëæ, õÿçãààðûã áàòëàõ õýðãèéã çàâäàæ áóé. Èéìýýñ óðüä Îðîñ óëñàä çàõèñàí áóó òîî öººí òóë íýìæ ¿õýð áóó 32, ïóëåì¸ò 65, âèíòîâ 10000-ûã öýðãèéí áàãø õýä õýäèéí õàìò èð¿¿ëíý ¿¿ ãýæ ýíäýõ Îðîñ ýë÷èíä òàâüñàí áà ýíý òóõàé òà íàð áàñ ò¿¿ãýýð Ýçýí õààíû çàñãèéí ãàçàð òàâèí õóðäàí ò¿ðãýí øèéäâýðë¿¿ëò¿ãýé” (35,183) ãýæýý. Õàíääîðæ íàð ýë öàõèëãààíûã àâààä 1912 îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 21íä Õààíò Îðîñ óëñûí Ãàäààä ÿàìíàà ÿâóóëñàí íîòîä äóðäñàí íü: “... ìºíººõºí Ìàíæèéí õààíû ñóóðèíä á¿õèé öàãààñ ýðõýì óëñàä ýëäýâ çîâëîíã èëòãýí ãàðãàæ, òóñëàìæ òýòãýìæèéã îëîîä, òóñãààð óëñ òºð áàéãóóëñàí áîëîâ÷ Õÿòàä óëñ ìºíõ¿¿ áýë÷ýýð íóòàãò øóíàæ õàðãèñ ñàíàà, õîðò áîäëîãîîð ìàíàé Ìîíãîëûí ñàíàà ñàëãàæ, õ¿÷èéã õóâààãäóóëàí àëãóóðààä õóðààìæëàõûã õè÷ýýæ áàéí áàéí öýðýãëýí, Äîòîîä ìîíãîëûí èõýíõ íî¸äûã áàðüæ àâàà÷èõ áà îëîí àëáàòûã õÿäàæ, õºðºíãº ìàëûã áóëààæ á¿õèé íü äààí÷ õîðñîëòîé õýìýýõýýð ¿ë áàðàì á¿õ 209

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ìîíãîëä õàëäààð èðýõ çîâëîí ìàø îéð áîëæýý. Åð íü ÷ Õÿòàä óëñûã àíõ õààí òºð áàéãóóëñíààñ íààø òàâàí ìÿíãàí èë¿¿ æèë áîëòîë ìàíàé Ìîíãîë òýäýíä çàõèðàãäàæ áàéãààã¿é, íàéðàìäàí ÿâñàí óäààã¿é, ýä¿ãýý Õÿòàä óëñ Ìàíæèéí õààíûã ñóóðèíààñ àëáàäàí øèëæ¿¿ëæ, òºðèéã ¿çýë ñàíàòàë... õ¿÷èðõýã òýýðäýæ áóóðàéã äàðëàí ¸ñ áóñààð ìàíàé Ìîíãîëûã õàëäàí õºíººæ á¿õèé... îëäáîîñ áè÷ãèéí äîòîðõ áàéäàë ó÷ðûã ã¿íýý áàéöààí òîìèëæ, ãóéñàí õýðýã ç¿éëèéã ýðõã¿é á¿ðíýý, ¸ñîîð áîëãîí òîãòîîí øèéòãýýä íýí äàðóé òóñëàí; ºìãººëæ, ìîíãîë îâîãòîí á¿õíèéã çîâëîíãîîñ àíãèæðóóëàí, áàñõ¿¿ õýðõýí ó÷ðûã õàðèó áè÷èã èð¿¿ëæ, óëìààð ìàíàé çàñãèéí õýðýã øèéòãýõ ãàçðàà ìýä¿¿ëýã ÿâóóëàõàä òóñ áîëãîõ àæààìóó...” (58,475) ãýæýý. Õààíò Îðîñûí ýðõ áàðèã÷ ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã òàâüñàí ñàíàë, õ¿ñýëòèéã øééäâýðëýõ àñóóäëûã àëü áîëîõîîð õîéø òàâüæ óäààøðóóëñààð áàéâ. ªâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 23-íàà Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ñàçîíîâòîé äàõèí óóëçàæ, óðüä óäàà äàðàà àìààð áà áè÷ãýýð ºðãºí ìýä¿¿ëñýí àñóóäëûíõàà õàðèóã íýõñýí áàéíà. Õàíääîðæ: -Óðüä àìààð áà àëáàí áè÷ãýýð óäàà äàðàà ãóéí ìýä¿¿ëñýí ýë õýðã¿¿äèéí ýðõáèø äàðóéõàí ¸ñîîð áîëãîí øèéòãýæ õàðèó áè÷èã ºãíº ¿¿. Áàñ ìàíàé Çàñãèéí ãàçðààñ Íèéñëýë õ¿ðýý Óëèàñòàé, Õàéëàð õîò çýðýã ãàçàð íýâòð¿¿ëýõ öàõèëãààí ìýäýý ¿éëäýõèéã õýëýëöò¿ãýé. Çýýëäýõ ìºíãèéã äàðóé èëãýýõã¿é õýìýýí öàõèëãààí ìýäýý èðñýí áà áàñ ÷ áèä íàðûã Ôðàíö óëñ, Àíãëè óëñûí çýðýã õýä õýäýí óëñàä óëñûí áè÷èã, õ¿ðãýõýýð î÷èæ íàéðàìäàë õèéò¿ãýé õýìýýí òóøààñàí ç¿éë áóé. Îäîî áèä òýäãýýð óëñààñ ýíä ñóóãàà ýë÷èí ñàéäóóäòàé óðüäààð ó÷èð÷ çºâëºí õýëýëöìîé õýìýýõ çýðãýýð ó÷ðûã òîäîðõîéëîí õýëýâýé. Ñàçîíîâ, õàðèó õèéõäýý: -Ýë÷èí ñàéä ¿ðãýëæ ñóóëãàõ õýðãèéã ò¿ð ò¿äãýëçâýýñ çîõèìîé. Ýíý çàâñàð àëèâàà õýðãèéã öºì òàíàé Õ¿ðýýíä ò¿ð ñóóãàà ýë÷èí ñàéä Êîðîñòîâåö ëóãàà çºâëºëäºí øèéòãýæ áîëîìîé. Áóó çýâñýã áà öýðãèéí áàãø ãóéñàí õýðãèéã ìàíàé öýðãèéí ÿàìíàà áè÷èã èëãýýõ òóë îäîî ÷óõàì õè÷íýýíèéã ºãºõèéã öýðãèéí ÿàì õÿíàí òîãòîîìîé. Äîòîîä ÷óóëãàíû ãàçàð õîë áºãººä áóäëèàí ¿ëýìæ òóë ìàíàé Îðîñ óëñ íýãýí àäèë òóñëàí ºìãººëìºé õýìýýí õ¿ëýýæ õýðõýâ÷ ¿ë ÷àäàõûí äýýð òàíàé Ìîíãîë óëñ äîòîîä Ìîíãîëûí ó÷èð Õÿòàä ëóãàà áàéëäààí ¿¿ñãýâýýñ ìàíàé Îðîñ óëñ ìºí òóñëàí ºìãººëæ ÷àäàõã¿é. Õàðèí Ñîëîí Áàðãûã ìàíàé Îðîñ óëñ öýðãýýð òóñëàí ºìãººëíº. Áè÷ãèéí õàðèóã äàðàà èëãýýñ¿ãýé, öàõèëãààí ìýäýý áàéãóóëàõ õ¿í áóé àâààñ ìàíàé ÿàìààð áàòëóóëàõ áîëîìîé. Çýýëäýõ ìºíãèéã Õ¿ðýýíä õýëýëöýí á¿õèé áàòëàõ ãýðýý áè÷ãèéã õ¿ð÷ èðìýãö äàðóé ºãñ¿ãýé. Ýä¿ãýý òà íàðûã áóñàä îëîí óëñàä îäîõûã õîðèãëîõ áóñ ãàãöõ¿¿ ýíý õèð òàíàé 210

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ìîíãîëûã òóñãààð óëñ áîëñíûã Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçðààñ õàðààõàí õ¿ëýýãäýõ ó÷èð áóñàä îëîí óëñ õýðõýâ÷ óðüäààð õ¿ëýýæ íàéðàìäàë õýëýëöýõã¿é òàëààð ÿâàõûí äýýð õàðèí ÷ è÷ã¿¿ðòýé áîëîìîé. Ãýâ÷ òà íàð ýðõáèø òýäãýýð óëñûí ýë÷èí ñàéä ëóãàà ó÷èð÷ çîâîîí õýëýëöñ¿ãýé õýìýýõ òóë ÿàõ áóé. Æè÷ òàíàé áè÷èæ ºãñºí õóóäñàíä óðèàíõàéí õýäýí õîøóó öºì òàíàé Ìîíãîë óëñàä äàãààð îðñîí õýìýýæýý. Óðèàíõàé áîëáîîñ óóëààñ òàíàé óã Ìîíãîë îâãèéí áóñ øàøèí õ¿ðòýë ÷ èõýä ººð òóë òàíàé Ìîíãîë óëñ òýäíèéã íýãýíò äàãààð îðñîí õýìýýí áàðèìòàëæ ¿ë áîëíî ãýæ õýëñýíä Õàíääîðæ: -Áèä íàð ýðõýì ÿàìíààñ ìàíàé Ìîíãîë óëñàä äàãààð îðñîí îëîí àéìàã, õîøóóäûã òîäîðõîéëîí áè÷èæ ºãíº ¿¿ õýìýýñíýýð ýíý õóóäñûã áè÷èæ ºãñºí õýðýã. Óðèàíõàéí òóõàé õýðâýý ººð õýëýëöýõ ç¿éë áóé àâààñ ìàíàé çàñãèéí ãàçàð ëóãàà õýëýëöýõ áóé çàà (59) õýìýýâ. Ïåòåðáóðãò ñóóãàà Ôðàíöûí ýë÷èí ñàéä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí àéë÷ëàëûí òàëààð Ãàäààä õýðãèéí ñàéääàà èëòãýæ áàéñàí áàéíà. Òýðýýð 1913 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íä Ïàðèñò èëãýýñýí çàõèäàëäàà: “ªíººäºð íàìàéã Ñàçîíîâ íî¸íòîíòîé óóëçàõààð îðîõîä òýð ñàéä ýä¿ãýý Ñàíêò-Ïåòåðáóðãò áàéãàà Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã äºíãºæ õ¿ëýýí àâ÷ óóëçààä áàéæ áàéâ. Íî¸í Ñàçàíîâ íàäàä ÿðèõäàà, òýð òºëººëºã÷èä ãàäààä èõ ã¿ðí¿¿äèéí çàñãèéí ãàçðóóäààð Ìîíãîëûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõýýð ÿâàõ áîäîëòîéãîî ìýäýãäëýý. Ñàéä íýìæ õýëýõäýý “Ýíý àëõìûã õèéõýýð èéíõ¿¿ àæèëëàõ íü äîð õàÿæ ýðòýäñýí ÿâäàë áîëîõ áàéõ àà, ó÷èð íü ãýâýë èõ ã¿ðí¿¿ä Õÿòàäûí øèíý çàñãèéí ãàçðûã ÷ õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é áàéãàà ø¿¿ äýý” ãýæ îéëãóóëàõààð ìýðèéëýý õýìýýâ. Ñàçîíîâîîñ ìèíèé àñóóñàí íü: -Òà á¿õýí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ÿìàð ÷ õÿçãààðëàëòã¿éãýýð õ¿ëýýí çºâøººð÷èõººä áàéãàà þì áèø ¿¿? -Áèä Õÿòàä, Ìîíãîëûí õîîðîíä ýçýí ýðõèéí õýëõýý áèé ãýäãèéã çºâøººðºõºä áýëýí ãýäãýý ìýäýãäñýí. Ãýõäýý ìîíãîë÷óóä òóí ÷ ýâëýðýíã¿é áóñ õàíäàæ áàéíà. Òýä çºâõºí “òóñãààð òîãòíîë” ë ãýæ ÿðüæ áàéíà ãýæ ñàéä õàðèóëàâ” ãýæ áè÷èæ áàéæýý. Ôðàíöûí ýë÷èí ñàéä çàõèäëûíõàà òºãñãºëä “Áè Ñàçàíîâòàé ÿðèëöñàí òóõàéãàà Àíãëèéí àæèë íýãòýíäýý ìýäýãäñýí. Ìîíãîë÷óóä ýíý òºëºâëºãººãºº ã¿éöýòãýõ ãýæ õè÷ýýëýý ãýõýä ñýð Æîðæ Áóøàíàí ÷, ìèíèé áèå ÷ òýäíèéã àëáàí áàéäëààð õ¿ëýýí àâ÷ ÷àäàõã¿é íü ìýäýýæ áèëýý” (60,1999) ãýæ áè÷æýý. ªºðººð õýëáýë, Îðîñûí õîëáîîòîí Ôðàíö óëñûí ýë÷èí ñàéä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí çîðèëãûí òàëààð Ñàçàíîâîîñ øóóä ìýäýýëýë àâ÷ áàéñàí, ò¿¿íèéãýý Àíãëèéí ýë÷èí ñàéäòàé õóâààëöäàã áàéñàí, òýãýýä ÷ Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí í¿¿ð 211

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ó÷ðàõ ãýñýí õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâàõã¿é ãýäãýý øèéä÷èõñýí, ýíý òóõàé òºâäºº ìýäýýë÷èõñýí áàéñíûã äýýðõ çàõèäàë èëòãýí õàðóóëæ áàéíà. (62,25) ×èí âàí Õàíääîðæ íàð ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 26-íàà Õààíò Îðîñûí õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí õ¿ì¿¿ñèéí óðèëãààð Îðîñûí õóäàëäààíû õýðãèéã ýðõëýí øèéòãýõ ÿàìíàà óóëçàëò õèéæýý. Óóëçàëò äýýð ¿ã õýëñýí Îðîñûí àæèë õýðãèéí õ¿ì¿¿ñ æèë á¿ð Ìîíãîëîîñ Îðîñ óëñàä îðîõ ìàë þìíû ¿íý 8.000.000 öààñ õ¿ðýõ áºãººòºë Îðîñ óëñààñ Ìîíãîëä îðóóëàõ áàðàà þìíû ¿íý 2.000.000 öààñ òºäèéõºí áîëîõ íü Ìîíãîëä Õÿòàäûí õóäàëäàà õ¿÷òýé íýâòýðñíèé ãýð÷ ìºí ãýæ òýìäýãëýöãýýæ, Îðîñ- Ìîíãîëûí íàéðàìäëûí ãýðýýã ñàéøààí, ÎðîñÌîíãîëûí õóäàëäààã öààøèä óëàì ºðãºæ¿¿ëýõèéã õ¿ñýæ áàéãààãàà èëýðõèéëýâ (59) 1913 îíû íýãä¿ãýýð ñàðûí 26-íä Õ¿ðýýíýýñ Ïåòåðáóðã äýõ òºëººëºã÷èääºº ìýäýãäýõäýý, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàð ìàíàé Ìîíãîëûí òóñãààð óëñ áîëñíûã îäîî õ¿ðòýë õ¿ëýýãýýã¿éí äýýð Àëòàé, Øàð ñ¿ì, Öîíæ, Õºõ õîò, ×óóëàëò õààëãà, Äîëîí íóóð, Ç¿¿í ãóðâàí ìóæ õàâèàð õÿòàä öýðýã õýäýí àðâàí ò¿ìýí õ¿í õóðàëäààä ýíý õàâàð öàã Ìîíãîëûã äàéëààð ìîðäîíî ãýæ áóé. Öààøèëáàë õÿòàä öýðã¿¿ä õî¸ð Ñºíºä, Äºðâºí Õ¿¿õäèéí âàíãèéí çýðýã íî¸ä ò¿øìýäèéã áàðèâ÷ëàí àâ÷ äàðëàí, Æèðýì, Çîñòûí çýðýã ÷óóëãàíû îëîí õîøóóäàä õ¿í àðäûã õÿäààä, ìàë õºðºíãèéã áóëààí àâ÷ áóéã ò¿¿ãýýð õýëýëöýí Äîòîîä ìîíãîëûí ýðõã¿é íýãýí àäèë òóñëàí ºìãººëºõ, ¿õýð áóó ïóëåì¸ò áóó, âèíòîâ áóóã äóðüäñàí 5 âèíòîâîîð çîõèõ ñóì áà ñàÿ çýýë¿¿ëñýí öåëîêîâ öààñ 2.00,0.000-ûí õàìò îäîî äàðóéõàí ãàðãóóëàõ, õýðýâ öýðýã õýðýãëýõ õýðýã òîõèîëäâîë öàëèí àìóóä õýðýãëýõ öåëîêîâ öààñ äàðààãààð çýýëäýí àâàõûã îäîîíîîñ ãóéí õýëýëöýõ òàëààð àðãà õýìæýý àâàãòóí (58,476) ãýæýý. Ì.Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷èä ººðñäèéí ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä Îðîñûí òàëûí õ¿ì¿¿ñèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, Îðîñûí õóäàëäàà÷èä Ëþìíîçîâûí õîðøîîíîîñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ëàìïíû òîñ õóäàëäàõ ï¿¿ñ íýýõ çºâøººðºë ãóéí õ¿ñýõýä, ¸ñîîð áîëãîæ, ¿íýìëýõ òýìäýãò áè÷èã îëãîæýý. Ìºí Ý.Ý.Óõòîìñêèé íî¸íû õ¿¿ Ìîíãîëä æóóë÷ëàõ õ¿ñýëòýé áàéãààãàà èëýðõèéëýõýä Õàíä âàí ò¿¿íä ººðèéí íóòàãò àéë÷ëàí î÷èõûã óðüæ çàì ÿâàõ òýìäýãò áè÷èã îëãîñîí áàéíà. (62,37) Ýöýñò íü Õàíääîðæ íàðûí çîðüñîí õýðãèéí çàðèì íü á¿òýæ, Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð 2.000.000 ðóáëèéí çýýëëýã áà áàãà ñàãà çýð çýâñãèéí òóñëàìæ äàðàà ºãºõèéã çºâøººð÷ýý. Õàðèí èõ áóó 32, ïóëåì¸ò 65, âèíòîâ 10,000-ûã äàðóé àâàõ òóõàé òàâüñàí õ¿ñýëòèéã Îðîñûí òàë õ¿ëýýí àâñàíã¿é. Ìºí Ïåòåðáóðã Ìîíãîëîîñ ýë÷èí òºëººëºã÷ ñóóëãàõûã çºâøººðñºíã¿é. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ Ì.Õàíääîðæ 1913 îíû õî¸ðäóãààð ñàðä Ïåòåðáóðãèéí “Íîâîå âðåìÿ” ñîíèíû 212

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ñóðâàëæëàã÷òàé ÿðèëöàõäàà “Õààíò Îðîñûí áàéð ñóóðüòàé òýð á¿ð çîõèöîõã¿é áàéãààãàà èëýðõèéëæ, çàðèì ñîíèí ñàíàà, õ¿ñýë çîðèãîî øóóä õýëæýý. Òóõàéëáàë òýðýýð “Ìîíãîë óëñûí ò¿¿õýí õèë Õÿòàäûí èõ öàãààí õýðìýýñ ýõëýí óìàðò, ºðíº ç¿ãèéí á¿õ íóòàã äýâñãýð áàéõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä Õàëõ, Õîâä, Àëòàéí õÿçãààð Áàðãà (Õºëºíáóéð), Äîòîîä Ìîíãîëûí Øèëèéí ãîëûí àéìàã, õèëèéí õÿçãààð çàéëøã¿é îðîõ ¸ñòîé õýìýýí á¿ð òîäîðõîé õýëæýý. Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Õºëºíáóéð, Øèëèéí ãîëûí òàëààð õààíò çàñãèéí ãàçðààñ “ýöñèéí õàðèó” àâààã¿é ãýæ õýëýýä ÿìàð ÷ õî¸ðäìîë ñàíààã¿éãýýð “Îðîñ, Ìîíãîëûí õýëýëöýýðèéí äàãóó áèä 10 äóãààð ñàðûí 21-íèé àêòààð Ìîíãîë Õÿòàäààñ á¿ð òóñãààð òîãòíîñíûã òóíõàãëàñàí, áèä ýíý áàéð ñóóðü äýýð äóòóó çîãñîæ áàéíà” (63,1-4) ãýæ ìýäýãäæýý. ×èí âàí Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéí àéë÷ëàëûí òóõàé Îðîñûí õýâëýë¿¿ä ººð ººðñäèéí áàéð ñóóðèíààñ ìýäýýëæ áàéâ. “Ôèíàíñîâîå îáîçðåíèå” ñýòã¿¿ëèéí 1913 îíû ¹2 äóãààðò: “Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Ïåòåðáóðã õîòíîî” ãýñýí ºã¿¿ëýëä “Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä çºâõºí óëñ òºðèéí òºäèéã¿é ýäèéí çàñãèéí àñóóäëûã òàâüæ áàéíà … Ìîíãîëîîñ õóäàëäàí àâ÷ áóé ìàëûí òàëààð, ìîíãîëûí çàõ çýýëä îðîñûí ìàíóôàêòóðûí áàðààã îðóóëàõ, çàì õàðèëöààíû àñóóäëûã àíõààðàõ çýðãèéí òàëààð òîäîðõîé ñàíàëóóäûã òàâüæýý. Ìºí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä çàðèì íýãýí ¿éëäâýð, çàõ çýýëèéí ãàçðààð àéë÷ëàí ¿çýæ, ìàíàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ìàø èõ ñîíèðõîæ áàéíà. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã Õóäàëäàà, ¿éëäâýðèéí, ¿éëäâýðèéí ÿàìíû ñàéä Ñ.È.Òèìàøåâ õ¿ëýýí àâ÷ èõýýõýí àíõààðàë òàâèëàà. Õàðèí Ãàäààä õýðãèéí ÿàìíû ñàéä Ñ.Ä.Ñàçàíîâ Òºðèéí Äóìà-ä Õîâä õîòîä Êîíñóëûí ãàçàð áàéãóóëàõ ñàíàëûã òàâèëàà. Òýðáýýð ýë ÿâäàë íü òóñ îðîí äàõü îðîñûí ýðõ àøèãò íèéöýõ áºãººä Ìîíãîëòîé áàéãóóëñàí ãýðýýíä ÷ íèéöíý. Ñàéä íàðûí çºâëºëèéí äàðãà Ì.Í.Êîêîâöåâ ìºí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ íýã öàã îð÷èì ÿðèëöëàà. Òýðáýýð Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí áàéäàëòàé òàíèëöàæ, Îðîñ-Ìîíãîëûí õóäàëäààíû àñóóäàëòàé õîëáîãäñîí ç¿éë ñîíèðõîâ. … Ãàäààä õýðãèéí ÿàìíû Àëñ äîðíîäûí àñóóäàë õàðèóöñàí Ã.À.Êàçàêîâòîé ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä óóëçàõàä Ïåòåðáóðãò Ìîíãîëûí áàéíãûí òºëººëºã÷äèéí ãàçàð áàéãóóëàõ àñóóäëûí òàëààð ÿðèëöëàà” (64) õýìýýí áè÷ñýí áàéíà. Ìºí òýðõ¿¿ ñýòã¿¿ëèéí äàðààãèéí äóãààðóóäàä “Ðîññèÿ íà Âîñòîêå è å¸ ïîëèòèêà”, “Ìîíãîëîð è íàøà ïîëèòèêà â Ìîíãîëèè” ãýõ ìýò ºã¿¿ëë¿¿ä õýâëýãäñýí áàéíà. Õàíääîðæ íàð Îðîñò áàéõ õóãàöààíäàà II Íèêîëàé õààí ººðºº çàëàðñàí áóðõàí óãààõ ¸ñëîëä îðîëöæýý. Ò¿¿í÷ëýí òýä Ïåòåð õîòûí Ýðäìèéí èõ òåàòðò 213

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õýä õýäýí óäàà øèé æ¿æèã ¿çýæ, öýðãèéí ñóðãóóëèóäààð îðæ àæèë àìüäðàëòàé íü òàíèëöæýý. Áàñ íýãýí áàðèìòàä: “Îðîñ óëñûí õààäûí øàðèëûí ñ¿ìä î÷îîä îëîí óëñûí ýë÷èí ñàéäóóäûí óëñûí íàéð èëýðõèéëýõ ¸ñîîð îäîîãèéí õààíû ýöýã õààíû øàðèëä ìºíãºí öýöýã íýãèéã ºðãºâýé” (66) ãýæ òýìäýãëýæýý. Õàíääîðæ íàð Îëíîî ºðãºãäñºíèé 3 äóãààð îíû øèíèéí åñíºº Ìîñêâà õîòíîî î÷èæ õýä õîíîí, òºðèéí àëáàíû áîëîí õóäàëäààíû õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ÿðèëöñàí áàéíà. ×èí âàí Õàíääîðæ Ìîñêâàä III Àëåêñàíäð õààíû õºøºº äóðñãàëûã íýýõ ¸ñëîëä îðîëöîõäîî ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñ¿ìèéí Ëúñíèíñêèéí ñàíâààðòàí Áîãîðèöêèéí áóÿíû áàéãóóëëàãàä 50 ðóáëèéí õàíäèâ ºðãºñºí áàðèìò àðõèâûí ñàí õºìðºãò õàäãàëàãäàí ¿ëäæýý.

Ìîñêâàãààñ ýðãýæ èðñýíèé äàðàà Õàíä ÷èí âàí Ðîìàíîâûíõíû óãñàà Îðîñûí õààí øèðýýíä ñóóñíû 300 æèëèéí îéí èõ áàÿð ¸ñëîëä óëñàà òºëººëºí îðîëöæýý. 214

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Õàíääîðæ íàðûí Àíãëè, Ôðàíö çýðýã îðíóóäàä çîð÷èõ, “õºãøèí” Åâðîïûí ã¿í ð¿¿ õºë àëõàõ ãýñýí ñàíààðõàë Îðîñûí ÿâóóëãààð òàñàëäæýý. Òýð ÷ áàéòóãàé Õàíääîðæ íàðûã Ïåòåðáóðãýä ñóóãàà áóñàä îëîí óëñûí ýë÷èí ñàéäóóäòàé óóëçóóëàõã¿é áàéõ òàëààð Îðîñûí ãàäààä ÿàì çîõèõ àðãà õýìæýý àâñàí àæýý. Íºãººòýéã¿¿ð ºðíº, äîðíûí òîìîîõîí ã¿ðíèé ýë÷èí ñàéäóóä ÷ ººðñäºº Õààíò Îðîñò òàë àëäàõã¿éí òóëä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èäòýé óóëçàæ, õýë ÿðèàíä îðîõûã õ¿ñýõã¿é áàéâ. Áàñ òýäíèé îëîíõè íü óã àñóóäàëä èõ ã¿ðíèé ¿íäýñíèé äýýðýíã¿é ¿çëèéí ¿¿äíýýñ õàíäàæ, Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí ¿ð ä¿íã ¿ë îéøîîæ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë, Õàíä ÷èí âàí õýëìýð÷ ò¿øìýä Öýðýíäýíäýâèéã Àíãëè, Ôðàíö, Ãåðìàí óëñûí Ýë÷èí ñàéäûí ÿàìàíä èëãýýæ, óóëçàæ ó÷ðàõûã õ¿ñýõýä, ýõíèé õî¸ð íü õ¿íòýé ó÷èð õ¿ëýýæ àâ÷ ÷àäàõã¿é ãýäãýý øóóä õýëæ, õàðèí Ãåðìàíû ýë÷èí ýõëýýä óóëçàõààð òîõèð÷ äàðàà íü õýëñýí àìíààñàà áóöæýý. Ìºí õýëìýð÷ ò¿øìýë, Äîáäàíîâûã Áåëüãè, Ãîëëàíä, ßïîíû óëñûí ýë÷èí ñàéäûí ÿàì ðóó çàðæ ó÷èð ÿâäëàà ñîíñãîõîä Áåëüãè, Ãîëëàíäûí ýë÷èí ñàéä óóëçàõààñ øóóä òàòãàëçàæ, ßïîíû ýë÷èí ñàéä Àíãëè, Ôðàíöûí çýðýã ýë÷èí ñàéäòàé óóëçñàíû äàðàà áîë ó÷èð÷ áîëîõ þì ãýæýý. Èéíõ¿¿ ãàäààä îðíóóäûí ýë÷èí ñàéäòàé óóëçàæ, óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã, çºâøººð¿¿ëýõ äèïëîìàò ÿâóóëãà õèéõ ãýñýí Õàíääîðæ íàðûí îðîëäëîãî á¿òýýã¿é þì. ¯¿íèé õàìò Àíãëè, Ôðàíö çýðýã áàðóóí Åâðîïûí îðíóóäààð ÿâæ, áîäëîãî øóãàìàà òàéëáàðëàõ ãýñýí òºëºâëºãºº ÷ íóðæýý. Ì.Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé Áîãä õààíò, Ìîíãîë óëñûí òºëººëºã÷èä Îðîñò î÷ñîíû ãîë ¿ð ä¿í áîë òýð ¿åèéí äýëõèéí òîì ã¿ðí¿¿äèéí íýã õààíò Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èäòàé àæèë õýðãèéí õýëýëöýý õèéæ, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí çàðèì òóñëàìæ àâñàí ÿâäàë þì. Ýíý àæèë õýðãèéí àéë÷ëàë íü õîéä õºðø-Õààíò Îðîñ óëñòàé ýäèéí çàñãèéí òàëààðõ õàðèëöààãàà öààøèä ºðãºòãºõºä òîìõîí ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëñýí áèëýý. Îðîñò îäñîí õî¸ð äàõü óäààãèéí ¿éë ÿâäàë íü Õàíääîðæèéã óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé íü õóâüä óëàì óõààðóóëæ, õî¸ð èõ ã¿ðíèé äóíä îðøèæ áóé áàãà áóóðàé îðîí òóí óõààëàã, íàðèéí, äàâõàð òîîöñîí áîäëîãî ÿâóóëæ áàéæ ñàÿ áèå äààí îðøèí òîãòíîæ áîëîõ þì áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýæýý. Õàðèí õàð, øàð íî¸äûí çºð÷èë, îëîí óëñûí íºõöºë áàéäëûí ýýäðýýã ¿ë îéëãîñíîîñ Õàíääîðæ íàðûã òóóøòàé õàòóó áàéð ñóóðü áàðèìòàëñàíã¿é ãýæ çàðèì ñàéä, íî¸ä äóðã¿éöýí çýìëýõ ÿâäàë ãàð÷ áàéâ. Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã áóöàæ èðñíèé äàðàà Êîðîñòîâåö Ñàçàíîâò ìýäýýëýõäýý: “Ìîíãîëûí ýðõ àøãèéã õàìãààëæ ÷àäààã¿é, îðîñóóäòàé ýâëýðýíã¿é õàíäñàí ãýæ çàðèì íî¸ä Õàíä âàíãèéí àéë÷ëàëä ñýòãýë äóíäóóð áàéäàã” ãýæýý. Êîðîñòîâåö öààø Õàíääîðæèéí àéë÷ëàëûí ¿ð ä¿íä ÿëàíãóÿà Äà ëàì, Õàéñàí, øàíçàâ Áàäàìäîðæ, âàí Äîðæïàëàì, Õ¿ðýý ñàéä áàéñàí Ïóíöàãöýðýí, Øèðíýíäàìäèí íàð èë¿¿ èõ äóðã¿éöýæ áàéãààã òýìäýãëýñýí áàéíà. 215

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

È.ß.Êîðîñòîâåö: “Õàíä âàí Õ¿ðýýíä áóöàæ èðæýý. Ãýâ÷ íàä ðóó èðñýíã¿é, ºâ÷òýé áàéñàí þì óó, íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààðàà äàìæóóëàí óó÷ëàë ãóéæýý. Ìîíãîëûí õººðõèé äèïëîìàò Ïåòåðáóðãò õ¿÷èí ìºõºäñºíèéõºº òºëºº õàéð íàéðã¿é çýìë¿¿ëæ áàéãàà þì áàéíà. Òýð ÷ áàéòóãàé Îðîñîîñ õàõóóëü àâñàí ãýæ õàðäàãäàæ áàéãàà àæ. Ò¿¿íèé õàìòðàí ç¿òãýã÷ Øèðíýíäàìäèí õýëýëöýýðèéí òóõàé òààã¿é áàéäàëòàé òàéëàãíàñàí íü Õàíä âàíã áóðóóòãàõàä äºãºº ºã÷ áàéâ. Îðîñûí òóõàé äàõü õîâ æèâ, ÿë çýìíýë íàìæòàë õàíä âàí ãýðòýý ñóóæ, áàéäàë ººð÷ëºãäòºë íü õ¿ëýýæ ñóóíà. Òýð áýýð Äà ëàì áîëîí øàøíû ýðõ áàðèã÷èä íàìàéã óðâàã÷ ãýæ ¿çýæ áàéíà, òà áàñ áîëãîîìæòîé áàéãààðàé ãýæ ñàíóóëæ áàéâ” (122,330) ãýæ áè÷ñýí áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ Áîãä õààíû çàðëèãààð 1913 îíä Ì.Õàíääîðæèéã Ìàíæààñ òóñãààðëàí ñàëàõ áîëîí Îðîñ îðîíä ÿâñàí õýðãýý ÷àäàë ÷èíýýíèéõýý õýðýýð á¿òýýñýí, óëñ ¿íäýñíèéõýý ¿éë õýðãèéí òºëºº îëîí ñàéí ¿éëñèéã ñýäýæ ç¿òãýñýí õýìýýí “Ñàéíûã óäèðäàã÷” öîë øàãíàñàí áàéíà. (1,14) Ìîíãîë, Îðîñûí ãýðýý áîëîí Îðîñò àéë÷ëàõ ¿åä òîõèðîëöñîí îëîí àñóóäëûã àæèë õýðýã áîëãîõûí òºëºº Ì.Õàíääîðæ èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, 1913 îíû çóíû òýðã¿¿í ñàðä Îðîñ óëñûí õÿçãààðûí Õàøèãà÷ áà Ìîíãîë óëñûí Õîâä õîòûí õîîðîíä øóóäàí, öàõèëãààí õîëáîîíû õàðèëöàà òîãòîîõ àñóóäëààð õýëýëöýý õèéæ ýõýëæýý, ×èíãýýä óã õýëýëöýýðò ìºí îíû çóíû òýðã¿¿í ñàðûí õîðèíä Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ì.Õàíääîðæ, Îðîñûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ Êîðîñòîâåö íàð ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéíà. Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººð¿¿ëýõèéí òºëºº Ì.Õàíääîðæ íàðûí äèïëîìàò øóãàìààð ÿâóóëæ áóé òýìöýë èä ºðíºæ áàéñàí ¿åä Ìîíãîëûí àñóóäëààð Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýð äàõèí ñýðãýí, 1912 îíû Õ ñàðààñ 1913 îíû X ñàðûí ñ¿¿ë÷ õ¿ðòýë íýã æèë îð÷èì ¿ðãýëæèëæýý. Ýöýñò íü õî¸ð òàë Ìîíãîëûí àñóóäëààð Îðîñ-Õÿòàäûí õàìòàðñàí òîâ÷ òóíõàã ãàðãàõ áîëæýý. Ýë òóíõàãèéí òºñëèéã Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí êîíñóë ìîíãîë ñàéäóóäàä òàíèëöóóëàâ. 1.Òýð òºñëèéí äîòîð ªâºð Ìîíãîëûã îðîëöóóëàõã¿éãýýð Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûã Õÿòàä õ¿ëýýí çºâøººðíº. 2.Ìîíãîëûí õóâüä Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõèéëýëèéã Îðîñ óëñ õ¿ëýýí çºâøººðíº. Ç.Õ¿ðýýíèé ãýðýý áà ïðîòîêîëûí ¿íäñýí äýýð Ìîíãîëòîé õàðèëöàí õýëõýý õîëáîî òîãòîîõîä Îðîñûí ñàéí ñàíààíû çóó÷ëàëòûã Õÿòàä õ¿ëýýí àâíà. 4.Îðîñ, Õÿòàäûí àøèã ñîíèðõîëòîé õîëáîãäñîí òóñ îðíû äîòîð òîãòñîí æóðìààñ ¿¿ñýí ãàðñàí àñóóäëóóäûã äàðàà õýëýëöýõ áîëíî ãýñýí èéì õýäýí ç¿éë¿¿ä áàéæýý. Ì.Õàíääîðæ òºñºëòýé òàíèëöààä ýõíèé ãóðâàí ç¿éëèéã íü ýñ çºâøººðºí, ãàãöõ¿¿ äºðºâä¿ãýýð ç¿éëòýé ñàíàë íèéëæ áàéãààãàà õýëæ, õîæèì áîëîõ ÎðîñÕÿòàäûí õî¸ð òàëûí õýëýëöýýðò Ìîíãîë óëñûã îðîëöóóëàõûã õàòóó øààðäàâ. Îðîñ-Õÿòàäûí òàëûí õýëýëöýýðèéí òºñºëä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí 216

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ñàíàëûã ¿íäñýíäýý òóñãààã¿é áºãººä õàðèí íîò áè÷èãò Ìîíãîëûí àñóóäëààð õîæèì õèéõ õýëýëöýýðò Ìîíãîëûã îðîëöóóëàõ øààðäëàãûã Õààíò Îðîñ èäýâõòýé äýìæñýíèéã õÿòàäûí òàë ¸ñîîð áîëãîâ. ×èíãýýä 1913 îíû àðàâäóãààð ñàðûí 23íä “Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûí çºâøººðºí õ¿ëýýõ òóõàé Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàã”-ò Áýýæèí õîòíîî ãàðûí ¿ñýã çóðàâ. (35,490-492). Õààíò Îðîñûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ Â.ß.Êîðîñòîâåö á¿ð 1913 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí òýìäýãëýëäýý: Õàíä âàí ãóðâàí óëñûí ãýðýý áàéãóóëàõûã ýðñ ýñýðã¿¿öýýä “Õýðýâ Õÿòàäàä õóðóóãàà ºãºõºä ë á¿õ áèåèéã ìààíü ýçýìäýõ áîëíî” (109,369) ãýæ õýëæ áàéñíûã äóðüäæýý. Ìîíãîëûí òàëààð Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàãëàë õèéãýýä ñîëèëöñîí íîòóóäûí òóõàé õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí åðºíõèé êîíñóë À.Ìèëëåð 1913 îíû àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 2-íä Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò ìýäýãäæýý. Îðîñ êîíñóë õýðõýí ÿìàð ó÷ðààñ Áýýæèíãèéí òóíõàãò Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã á¿ðýí òºãñ õ¿ëýýãýýã¿é áà ªâºð Ìîíãîëûã îðõèãäóóëñàí çýðãèéã òàéëáàðëàí òàíèóëàõûã îðîëäñîí àâ÷ Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äàä îãòõîí ÷ òààøààãäñàíã¿é. Îðîñûí åðºíõèé êîíñóë À.Ìèëëåð 1913 îíû XI ñàðûí 2-íä Îðîñ-Õÿòàäûí òóíõàãëàëûã Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Ì.Õàíääîðæèä òàíèëöóóëñàí òóõàéãàà Ïåòåðáóðãò ìýäýýëýõäýý: -”Ìèíèé ýíý òàíèëöóóëãà Õàíä ÷èí âàíä òóéëûí òààëàìæã¿é ñýòãýãäýë òºð¿¿ëëýý. Ìîíãîëûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéä èíãýæ ñýòãýë ýâäýðñýí áàéõûã áè àíõ óäàà ¿çýâ” ãýæýý. Ò¿¿íèé ìàðãààø Õàíääîðæ Îðîñûí åðºíõèé êîíñóëòàé Áýýæèíãèéí òóíõàãëàëûí òóõàé ÿðèëöàõäàà: “Õÿòàäûí õýìæýýò ýçýðõýë ¸ñ òºäèé øèíæ ÷àíàðòàé ÷ àòóãàé õÿòàäóóäàä ìàíàé ìîíãîëûã äàõèí ººðèéí ìóæ áîëãîí õóâèðãàõ í¿õ ñ¿â ãàðãàæ ºãºõ òóë, ìàíàé çàñãèéí ãàçàð õýðõýâ÷ ¿ë çºâøººðíº” (35,493) ãýäãýý àëáàí ¸ñîîð õýëæýý. Îðîñ, Õÿòàäûí òóíõàã ãàðñàíä ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä õýðõýí õàíäàæ áàéãàà òóõàé 1913 îíä “Àëñ õÿçãààð” (Äàëåêàÿ îêðàéíà) ñîíèí áè÷èõäýý: “Îðîñ, Õÿòàäûí õýëýëöýýðèéã Ìîíãîëä óðàì õóãàð÷, äóðã¿éöýí õ¿ëýýæ àâ÷ áàéíà. Ñàéä íàðûí çºâëºëãººí äýýð ãýðýýãýýð õàãàñ äóòóó òóñãààð òîãòîîñíîîñ òóñãààð òîãòíîîã¿é áàéñàí íü äýýð ãýñýí ñàíàà öóõàëçàæ áàéíà. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä ýíý òóõàéä õàìãèéí, ¿ë ýâäðýõ õàòóó ø¿¿ìæëýã÷ áîëæ áàéíà. Òýðýýð ýíý òóíõàãààð Ãàäààä Ìîíãîë á¿ðýí òóñãààð òîãòíîëîî îëæ ÷àäàëã¿é, áàñ Äîòîîä Ìîíãîëîîñ ñàëàíãèä áàéõ íü õýìýýí ¿íýíõ¿¿ ñýòãýë çîâíèæ áàéëàà. Òýð ÷ «áàéòóãàé, óëñ òºðèéí õýðñ¿¿ áîäëîãîòîí, Îðîñûí òàëûã ãîëëîí áàðèìòëàã÷ Õàíääîðæ àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 16-íä Ìîíãîë äàõü Åðºíõèé êîíñóë, Îðîñûí äèïëîìàò òºëººëºã÷ À.ß.Ìèëëåðèéã òóíõàãèéí àãóóëãûã òàíèëöóóëàõàä óóðëàí áóõèìäàæ 217

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áàéâ. Õ¿ðýýíèé ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ìèëëåðò ýíýõ¿¿ òóíõàãò: “Õÿòàäóóäàä Ãàäààä Ìîíãîëûã äàõèí ººðèéí ìóæ áîëãîõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà” ãýæ ìýäýãäýâ. Ò¿¿í÷ëýí Õàíääîðæ Õààíò Îðîñûí äèïëîìàòàä Õ¿ðýýíä ¿¿ñýí áèé áîëñîí ýíýõ¿¿ íºõöºë áàéäëààñ áîëæ ººðèéíõºº öýðãèéã Äîòîîä Ìîíãîëîîñ ãàðãàõàä õ¿ðíý ãýæ õýëëýý (68, 208) ãýñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ Õàíääîðæ íàð õàìòðàí ç¿òãýã÷èääýý õ¿ðòýë àäëóóëàí ç¿òãýñýí áîëîâ÷ õ¿÷èí ìºõºñäæýý. Óìàðò, ºìíºä õºðø õî¸ð èõ ã¿ðýí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ýâäýí áóñíèóëàõ ÷èãëýë á¿õèé òóíõàã ãàðãàæ, ¿éë ÿâäëûí öààøäûí ºðíºë íü Õÿòàäàä èëò àøèãòàéãààð øèéäýãäýõ ñýæ¿¿ð ãàðìàãö øàøèí, òºðä òóñëàõ ÿàìíû ñàéä Áàäàìäîðæ ìýòèéí õÿòàäûí òàëûã áàðèìòëàã÷ íàðûí óðâàã÷ æèãø¿¿ðò ¿éëäëýã èëò èäýâõèææýý. Äà ëàì Áàäàìäîðæ “Áîãä õààíä ×èí âàí Õàíääîðæ Îðîñûí òàëûã õýòýðõèé áàðüæ, ìîíãîëûã õîõèðîîæ áàéíà” õýìýýí óäàà äàðàà óëèãëàõ áîëîâ. Áîãä ãýãýýí ÷èí âàí Õàíääîðæèä èòãýäýã, áàñ ÷ óëñ òºðèéí õàøèð ç¿òãýëòíèé õóâüä “Òà õ¿ëýýæ áàé! Õàíä ÷èí âàíãèéí ñàíàà ÿâààíäàà òîäîðíî” õýìýýí àéëääàã áàéæýý. Ãýâ÷ óëñ òºðèéí õ¿÷íèé õàðüöàà ººð÷ëºãäºõ òóñàì, Áàäàìäîðæèéí òàëûíõàí óëàì õ¿÷ àâ÷, Ìîíãîëûã á¿ðýí òóñãààð òîãòíîñîí íýãäìýë óëñ áîëãîõûí òºëºº ìîõîøã¿é òýìöýæ áàéñàí, Îðîñûã òàëàðõàã÷ Õàíääîðæ íàðûí çýðýã ç¿òãýëòí¿¿äèéã õàâ÷èí øàõàõ áîëæýý. Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Õàíääîðæèéã Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí åðºíõèé êîíñóëòàé õàðèëöàæ, áèò¿¿ëýã ìýäýý ºãñºí ãýæ 1914 îíû öàãààí ñàðûí øèíèéí ãóðâàíä Øàøèí, òºðä òóñëàõ ÿàìíû ñàéä Áàäàìäîðæèéí òóøààëààð áóðóóøààí øèéòãýæ, ï¿íë¿¿ãèé íü õàñ÷ýý. Óëìààð Õàíääîðæèä ÿë õýëýëöýõèéã àëãóóðëàñàí Åðºíõèé ñàéä, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, ò¿¿íèéã ãàäààäàä àéë÷ëàõ õóãàöààíä ò¿ð õàìààðñàí, ñýöýí õàí Íàâààííýðýí íàðûã äîíãîäîæ øèéòãýâ. Õÿòàäûí òàë ìîíãîëûí ëàì, íî¸ä ÿëàíãóÿà õàð, øàð íî¸äûí õîîðîíäûí òààðàìæ ìóóòàé áàéäàë áèé áîëñíûã óëàì äýâýðãýí, ÿñ õàÿõ áîäëîãî ÿâóóëàâ. Õýäèé òèéì áîëîâ÷, Ì.Õàíääîðæ íàð Îðîñûí òóñëàìæòàéãààð óëñ îðíîî ºñºæ ºíäèéëãºõ òàëààð çàðèì òîäîðõîé àëõìóóäûã õèéñýýð áàéñàí áèëýý. 1914 îíä Ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí Õàíääîðæ öýðýã, ñàíãèéí äýä ñàéä íàðûí õàìò Èõ õ¿ðýýíä ñóóãàà Îðîñûí åðºíõèé êîíñóë Ìèëëåðòýé õýëýëöýý õèéæ, Îðîñ óëñààñ öýðãèéí ò¿øìýë, öýðýã öººí õ¿íèéã óðüæ àâ÷ðàí ìîíãîëûí öýðýãã öýðãèéí ýðäýì çààëãàí áîëîâñðóóëàõ õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí þì. Ì.Õàíääîðæ íàðûí òºëººëºã÷èä ªâºð ÷óóëãàäûã íýãòãýõ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òîì ã¿ðí¿¿äýýð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ çýðýã àñóóäëààð õààíò Îðîñîîñ äýìæëýã îëæ ÷àäààã¿é íü Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äûã ßïîíä õàíäàõàä õ¿ðãýæýý. Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçàð Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, áèíò ÷èí íàí Ãîí÷èãñ¿ðýí íàðûã ßïîíä îäîõ òºëººëºã÷ººð òîìèëñîí áîëîâ÷, Îðîñûí 218

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ýðõ áàðèã÷äûí ÿâóóëãûí òóõàéí ¿åèéí îëîí óëñûí áàéäëûí ýðõýýð óã òºëºâëºãºº íóðàí óíàæýý. ßã ýíý ¿åä ßïîíû èðãýí Êîäàìà ãýã÷ Èõ Õ¿ðýýíä èðñýí áàéíà. Òýðáýýð Ìîíãîëä èðñýí çîðèëãîî õÿòàä õýëýýð õóðààíãóéëàí áè÷èæ, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, ÷èí âàí Õàíääîðæ íàðò òàíèëöóóëàõûã õ¿ñýæ äýä ñàéä Öýðýíäîðæèä ºã÷ýý. ¯¿íèéã áè÷èõ áîëñíîî Êîäàìà íýãä, äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéí àÿëàë á¿òýëã¿é áîëñíûã “öàãààòãàõ”, õî¸ðò, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðààñ ººðèéí àéë÷ëàëûã ñààäã¿é áîëîõîä á¿õ òàëûí äýìæëýã îëæ àâàõ õî¸ð çîðèëãîîð òàéëáàðëàñàí áàéíà. Ãàäààä ÿàìíû ñàéä, ÷èí âàí Õàíääîðæ Êîäàìàã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçæýý. Ýíý óóëçàëòûí òóõàé “Êîäàìàãèéí Õ¿ðýýíä áàéñàí òóõàé òàéëàíä”-ä “... Áè ÷èí âàíòàé óóëçàõààð óðüä ºäºð íü áîëçñîí áàéëàà. Áèäíèé òýð ºäºð ÿðèëöàí áàéõàä Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýä ñàéä Öýðýíäîðæ ÷èí âàíãèéí ºðãººíä áàéñàí áºãººä òýð õ¿í áèäýíä õýëìýð÷èëæ ºãºâ. ×èí âàí Ãàäààä Ìîíãîëûã Îðîñ õàìãààëæ áàéãàà øèã Äîòîîä Ìîíãîëûã ßïîí õàìãààëàõ þì áîë ìàø ñàéí áàéõ áºãººä Ãàäààä, Äîòîîä Ìîíãîë íýãäýæ ÷àäíà õýìýýí ÿðüæ áàéõäàà ßïîíîîð õàìãààëóóëàõûã õ¿ñýæ áàéãààãàà èëýðõèéëýâ. Íàìàéã Áîãäîä áàðààëõóóëæ ºãíº ¿¿ ãýæ ×èí âàíãààñ áè õ¿ññýí áèëýý. Äàðàà ºäºð íü ìèíèé áóóäàëä ººðèéí áèåýð èðæ, Áîãäûí í¿¿ðýí äýýð þì ãàðñàí òóë õýíòýé ÷ óóëçàõûã çºâøººðºõã¿é áàéíà ãýæ õýëýâ. Òýãýõýä íü áè Äàðü ýõòýé óóëçàõûã çºâøººðºõã¿é þì áîëîâ óó ãýæ àñóóâ. (Ãàäààä Ìîíãîëä Áîãäûí õàòíûã èíãýæ íýðëýäýã þì). Òýðáýýð òºðºõ øàõñàí òóë òàíû ýíý õ¿ñýëò ÿìàð ÷ áîëîëöîîã¿é ãýâ. ...Àëü àëèíòàé íü óóëçàæ ÷àäàõã¿é áîëñîí òóë ìèíèé ºìíººñ áÿöõàí áýëýã õ¿ðãýæ ºãíº ¿¿ ãýæ ×èí âàíãààñ áè õè÷ýýíã¿éëýí ãóéâ. ×èí âàí áýëãèéã ìèíü àâààä îðäîí òèéø îäîâ” (66, 62-63) ãýæ òýìäýãëýæýý. Õýäèéãýýð Õàíä ÷èí âàí äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã ßïîíä ÿâóóëàõ íü ßïîíîîð Äîòîîä Ìîíãîëûí õàìãààëóóëàõ, óëìààð ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãòãýõ áîäîëòîé áàéñàí áîëîëòîé. Ýíý ñàíààãàà Õàíääîðæ Êîäàìà ãýã÷èä èëýðõèéëñýí òºäèéã¿é, Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ºìíººñ Îðîñûí íèéñëýëä ñóóæ áóé ßïîíû ýë÷èí ñàéäàä ÿâóóëñàí çàõèàíäàà áàñ öîõîí äóðäñàí àæýý. Êîäàìàãèéí Õ¿ðýýíä áàéñíûã Òîêèîãèéí Çàñãèéí ãàçàð ººðòýéãýý ÿìàð ÷ õàìààã¿é, õîëáîãäîëã¿é ãýæ çàéëóóëäàã áîëîâ÷, ýë õýðýã íü Ìîíãîëä íºëººãºº òîãòîîõ ãýñýí ßïîíû õóäàëäàà-¿éëäâýðèéí ýçýí, öýðãèéí ýðõòíèé áîäëîãûã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð òóñãàñàí ÿâóóëãà áàéñàí ãýæ õýëýõýä õèëñäýõã¿é áîëîâ óó. Ì.Õàíääîðæèéí òîëãîéëñîí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàì òóñ óëñûí ýäèéí çàñãèéí ãàäààä õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõýä çîõèõ ¸ñîîð àíõààðàë òàâüæ áàéñíû íýã èëðýë 219

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áîë Ñàíãèéí ÿàìòàé õàìòðàí ãàçðûí õýâëèéí áàÿëãèéã õàðü óëñûí õàðüÿàò íàðò õýðõýí àøèãëóóëàõ òàëààð òóí íàðèéâ÷èëñàí ä¿ðìèéã Áîãä õààíààð áàòëóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ, óëñûí òºñºâò áàãàã¿é îðëîãî îðóóëæ áàéæýý. Ìºí ìàíàé Ìîíãîë óëñûí Áîãä ýçíèé ã¿í ñî¸ë, õ¿íä õèøèãò äàãààð îðîõîî èëýðõèéëñýí ºâºðëºã÷èä áà áóñàä èðãýäèéí õ¿ñýëòèéã òóñ ÿàì ìàø øóóðõàé øèéäâýðëýæ áàéëàà. Òýãýõäýý õ¿ññýí õ¿í á¿õíèéã ÷ óëñûíõàà õàðüÿàò áîëãîîã¿é þì. Òóõàéëáàë Õàð ìºðºí ìóæààñ äàãààð îðîõ õýìýýñýí õÿòàä öýðãèéí äàðãà, õýä õýäýí õ¿íä çºâøººðºë îëãîîã¿é áàéäàã. 1912-1915 îíûã õ¿ðòýë ìàíàé óëñàä äàãààð îðñîí ªâºðëºã÷äººñ Çàñàãò âàí Óäàé, Åðººëò âàí Ðààøìèíæ¿¿ð, Ìàíëàé âàí Äàìäèíñ¿ðýí, áîäëîãîò ã¿í Öýíä íàðûã òºðèéí ÿàìíû äýä ñàéäààð, áèíò âàí Ãîí÷èãñ¿ðýíã Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷îîð òîõîîí òîìèëæ àæèëëóóëàõ ñàíàëûã ÃÕß-íààñ ñàíàà÷èëñàí áîëîëòîé áàéäàã. Ýäãýýð òàâàí äýä ñàéäààñ ãàäíà íýëýýä õ¿í ÿàìä, óòàñíû õîðîî, ãààëèéí ãàçàð ÿíç á¿ðèéí àëáà õàøèæ áàéñíû ñàöóó ªâºð Ìîíãîë ðóó èëãýýñýí öýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Õàëõàä äàãààð îðñîí ºâºðëºã÷èä îëîí áàéñíû íýëýýä íü õîðîî çóóò, àðàâòûí äàðãààð òîìèëîãäîí õ¿÷èí ç¿òãýë ãàðãàæ áàéâ. (68,28) Ì.Õàíääîðæ íàðûí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººð¿¿ëýõ, ãàäààä õàðèëöààã èäýâõæ¿¿ëýõ òàëààð ÿâóóëñàí îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãàà íü òóõàéí ¿åèéí îëîí óëñûí õàðèëöààíû õýì õýìæýý, Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, ãàäààä îð÷íîîñ øàëòãààëàí õàðààõàí á¿ðýí áèåëýëýý îëæ ÷àäààã¿é þì. Ýíý òóõàé Å.Åâèíã: “Ãàäààä Ìîíãîëûí ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, öýðýã-óëñ òºðèéí ýìçýã áàéäàë íü ò¿¿íèé ãàäààä áîäëîãûí èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààã õÿçãààðëàæýý” (68,259) ãýæ îíîâ÷òîé ä¿ãíýñýí áàéíà. Ãýõäýý Ì.Õàíääîðæ íàðûí òýìöýë òàëààð ºíãºðººã¿é þì. Ó÷èð íü Ìîíãîëûí àâòîíîìèò óëñûã Õÿòàä, Îðîñ óëñóóä çºâøººðºí õ¿ëýýñýí ÿâäàë áîë ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöëèéí õàãàñ äóòóó áîëîâ÷, öààøäûí èðýýä¿éä èõ ¿éë õýðãèéí ýõèéã òàâüñàí ÷óõàë ¿ð ä¿í áàéñàí áèëýý. ×èí âàí Õàíääîðæ Ìîíãîë óëñûã îëîí óëñûí õýìæýýíä çºâøººð¿¿ëýõèéí òóëä õè÷ýýíã¿éëýí ç¿òãýæ áàéñàí òºäèéã¿é, ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéã ýðõýìëýí, ÿëàíãóÿà áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõàä òóñãàéëàí àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéæýý. Ýíý òóõàéä äîêòîð (Ph.D) Ë.Àëòàíçàÿà ÷èí âàí Õàíääîðæîîñ íî¸í õóòàãò Äàìáèéæàíöàí áóþó Äàìáèéæààä çàõèäàë èëãýýæ áàéñíûã àðõèâààñ îëæ ñóäàëãààíû ýðãýëòýä îðóóëæýý (67,9). Ýë çàõèäëûí ýõýíä: “Ýðäýíý áèøðýëò ¿íýí õ¿÷èí òºãºëäºð Íî¸í õóòàãò áëàì òàíàà” õýìýýñíýýñ ¿çýõýä çàõèäëûã 1912 îíû VIII ñàðààñ õîéø áè÷æýý. Óëìààð “Ýíý ¿å Ýðäýíýñèéí ëàãøèí àìãàëàí àëèâàà òààëñàí øàæèí òºðèéí õýðýã á¿ðíýý 220

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

¸ñ÷ëîí ã¿éöýëäñýýð áîëîâ óó. Ýíä ìóíõàã Õàíääîðæ áè õýâèéí ìýíä ñàéí áàðàã áîëæ áóéä Íî¸í õóòàãò áëàìòàíû øàãíàñàí çàõèà ñýëòýñèéã îëæ ìàø áàÿðëàí çàëáèðñàí. Òýð òóõàé çàõèñàí ç¿éëèéã Äîòîîä ÿàìàíä õýëæ á¿òýýñýí” õýìýýñíèéã ¿çâýë óã çàõèäàë íü Äàìáèéæàíöàíãààñ Ì.Õàíääîðæèä èëãýýñýí çàõèääûí õàðèó çàõèäàë àæýý. Ìºí Äîòîîä ÿàìàíä õàíäàæ øèéäâýðë¿¿ëñýí õýðãèéí òàëààð äóðäñàí íü òóõàéí ¿åä òýäíèé õîîðîíä õàðèëöàà íýãýíò òîãòñîí áàéñíûã èëòãýíý. Öààø íü “ìàíàé Ìîíãîë ×èí óëñûí õààíä äàãààð îðñíîîñ íààø õààíû ºðøººë èõ áîëîâ÷ çàëèõàé ò¿øìýë óëñûí ýðõèéã áàðüæ, ýëäâýýð äàðëàí çîâîîõûã ¿íýõýýðèéí ¿ë òýñýõ¿éä õ¿ð÷ áóé àòëàà ìàíàé Ìîíãîë ýðòíèé áóÿí åðººë èõ áºãººä îëíîîð Áîãä áëàìûã õààí ºðãºìæèëæ, Õÿòàäààñ ñàëàí, øàæèí òºðèéã õàìãààëàí ýíý áà õîé÷èéí ñàéí õýðãèéã á¿òýýí áàòàëñóãàé õýìýýæ áóé”-ä õýìýýí Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýñýí ¿éë ÿâöûí ò¿¿õýí ¿íäñèéí òàëààð Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðò íºëºº á¿õèé áîëñîí õóòàãò ëàìä òàéëáàðëàñàí òºäèéã¿é “áóðõàí ñàõèóëñàíû õóâèëãààí Áîãä ýçíèé íºõºð áëàìòàí çàëðàí èðæ áàðóóí õÿçãààðûã òîãòîîí ìîíãîë îëíûã àâàð÷ øàæíû äóàç òºðèéí áàãàíà áîëæ áóéä ýíäýõ îëíîîð áàÿðëàâ÷ áàðøã¿é òóë ìóíõàã Õàíääîðæ áè Ãåðìàí óëñûí øèíý ãàðñàí ìàø ñàéí ìàáóçåð(ìàóçåð) õýìýýõ áàãà áóó íýãèéã 100 ñóìòàé, ñýëýì íýãèéã, áàÿð ìýä¿¿ëæ ºðãºâ.” õýìýýñýí íü òóõàéí ¿åä Ìîíãîë óëñûí äîòîîä, ãàäààä áîäëîãûí ÷óõàë çàíãèëàà áîëæ áàéñàí áàðóóí õÿçãààðûí ìîíãîë÷óóäûã äàãóóëàí òîõèíóóëàõ õýðýãò Íî¸í õóòàãò Äàìáèéæàíöàíû íºëººã èõýä àíõààð÷, õîëáîî õàðèëöààãàà áàòàòãàõûã ÷óõàë÷èëæ áàéñíû èëýðõèéëýë þì. (67,110) Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí ¿éë õýðýãò óëñ òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä, òýäíèé ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéí òàëààð ò¿¿õ, óòãà çîõèîëä õî¸ð ¿íäñýí ÷èã õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. ¯¿íä: Íýãä¿ãýýðò, ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë íü çºâõºí Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð èõ ã¿ðíèé ýðõ àøãèéí òýíöâýðèéí ¿ð ä¿í ìºí ãýæ ¿çýõ ÿâäàë áàéíà. Á.Áàòáàÿð (Áààáàð) “1691 îíîîñ òºðèéí õóâüä îðøèí òîãòíîõîî áîëüñîí ýíý óëñ ñ¿¿ëèéí íàÿàä æèë õýëáýðèéí òºäèé áîëîâ÷ òóñãààð óëñ ÿâààä áàéñàí íü Îðîñ, Õÿòàä õî¸ðûí ýðõ àøãèéí òýíöâýðèéí ¿ð ä¿í áîëîõîîñ ¿¿íèéã óõààëàã áîäëîãî, áààòàðëàã òýìöëýýð òàéëáàðëàõ íü õýò ãýíýí õýðýã þì” (69) ãýæýý. Õî¸ðäóãààðò, Îðîñ, Õÿòàäûí ýðõ àøãèéí òýíöâýðèéã òîäîðõîé õýìæýýãýýð õ¿ëýýí çºâøººðºõèéí õàìò, ìîíãîëûí òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿ä óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûí õóâü çàÿàíû àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ç¿ãýýð íýã àæèãëàã÷, àÿëäàí äàãàëäàã÷èéí áàéð ñóóðüíààñ õàíäàæ èðýýã¿é, íàðèéí óõààí ñèéëæ, 221

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

øàðãóó òýìöñýíèé ¿ðýýð õî¸ð òîì ã¿ðíèé äóíä òóóðãà òóñãààð áàéäëàà èõ ¿íýýð õàäãàëæ èðñýí ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàë áàéíà. Ë.Ìîñåñ: “Ìîíãîë÷óóä 1911 îíîîñ õîéøõè ò¿¿õýý ýðãýí õàðàõäàà Îðîñ, çºâõºí Îðîñ ë ò¿¿íèéã óëñ òºðèéí òóñãààð òîãòíîëîî îëîõûã çºâøººðñíèéã îéëãîäîã þì. Ò¿¿íèé ºðòºã íü ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã, ñî¸ë äàõü Îðîñûí íî¸ðõîë þì. Íºãºº íýã çàì íü Õÿòàäûí íî¸ðõîë áºãººä ò¿¿íèéã ìîíãîë÷óóä õ¿ñýí íàéääàãã¿é þì” (70,63) ãýæ áè÷æýý. Ãýõäýý òýðáýýð Ìîíãîëûã çºâõºí èäýâõã¿é îðîëöîã÷ ìýòýýð ¿çýæ áîëîõã¿é õýìýýí çºâ òýìäýãëýñýí áàéíà. Õàðèí Ä.Ò.Ðîáåðòñèéí “Ìîíãîë õºðø õî¸ð ã¿ðýíòýé ÷àäâàðëàã òîãëîñíû ä¿íä ë òóñãààð òîãòíîëîî ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õàäãàëæ èðæýý” (71,40) ãýñýí ä¿ãíýëòýä á¿ðýí ä¿¿ðýí òàë ºã÷ áîëîõ þì. ×óõàì òýãýæ “÷àäâàðëàã òîãëîñîí” óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí áîë ÷èí âàí Õàíääîðæ áàéæýý.

7. ÒªÐ ÝÐÕÝÌÑÝÃ ÎÐØÈÕÓÉÍ Ó×ÈÐÀ … Òºð òºìáºãºð ¨ñ ¸ìáîãîð Àðäûí öýöýí ¿ã ×èí âàí Õàíääîðæ õààíò Îðîñ Óëñàä àæëûí àéë÷ëàëààð î÷èõäîî õààíò òºðèéí ýðõ ¸ñîí, ñ¿ð õ¿÷èéã èëòãýñýí óëàìæëàëò òºðèéí áýëãýäýëýý îëîí óëñûí æèøèãò íèéö¿¿ëýí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð îëíûã ýðãýö¿¿ëæ áàéëàà. Ì.Õàíääîðæ Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéäûí õóâüä òºðèéí òàìãà, òºðèéí äàëáàà áèé áîëãîõîä îðîëöñîí íü äàìæèãã¿é. Áàòòàé áàðèìòààñ ¿çýõýä, Ìîíãîë òºðèéí îäîí, òºðèéí äóóëàë á¿òýýõýä òîäîðõîé õýìæýýãýýð îðîëöîæ áàéæýý. 1912-1913 îíû çààãààð Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä, õîøîé ÷èí âàí Ì.Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Õààíò Îðîñ óëñàä òºðèéí äýýä øàãíàë-îäîí ìåäàëü, òºðèéí äóóëàë çýðãèéã ñóäëàí óëñ îðîíäîî áîäèò áàéäàë áîëãîí õýðýãæ¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çñýí þì. ×èíãýýä òºðèéí äýýä øàãíàë – “Ýðäýíèéí Î÷èð” îäîíã áèé áîëãîæ, óëìààð òºðèéí äóóëàëòàé áîëãîõ àðãà çàì õàéñàí áàéíà. Ò¿¿íèéã Îðîñò àéë÷ëàõ ¿åýð II Íèêîëàé õààí ”Àííà”-ãèéí òýðã¿¿í çýðãèéí îäîíãîîð, áóñàä òºëººëºã÷äèéã ÷ “Ñòàíèñëàâ”-ûí òýðã¿¿í áà õî¸ðäóãààð çýðãèéí îäîíãîîð øàãíàñíûã ºìíº ºã¿¿ëñýí. ×èí âàí Õàíääîðæ ¿¿íýýñ ñýäýâëýí, òºðèéí îäîí áóé áîëãîõ òóõàé Áîãä õààíä àéëòãàë ºðãºæýý. 222

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

×èíãýýä óã îäîíãèéí ä¿ðýì, ìàÿãèéã ¿éëäýæ, ýë õýðýãò Áóðèàäûí õàìáà Àãâààíûã çàðñàí áàéíà. Òýðáýýð Ïåòåðáóðã õîòûí Áîêûí ï¿¿ñýíä “Ýðäýíèéí Î÷èð” îäîíã àíõ çàõèàëàí õèéëãýæýý. (72,48)

223

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

224

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

“Ýðäýíèéí Î÷èð” îäîíã òýðã¿¿í, äýä, ãóòãààð ãóðâàí ¿íäñýí çýðýã áàñ äîòîð íü 12 çýðýãëýí ÿëãàí òîãòîîñîí áàéíà.

Òýðã¿¿í çýðýã íü äîòðîî ãóðâàí ÿíç. ¯¿íä: Òýðã¿¿í çýðãèéí I îäîí íü ìºíãºí äýâñãýð äýýð øèæèð àëòààð ¿éëäñýí, îäîíãèéí äóíä áîëîí î÷èðò òèòìèéí îðîéä óëààí ÷óëóóí øèãòãýýòýé. Ýë îäîíã “×èíãèñ õààíû îäîí” ãýæ íýðëýýä, ãàäààä óëñûí õààäûã øàãíàõàä çîðèóëæýý. Òýðã¿¿í çýðãèéí II îäîí íü äóíäàà óëààí ÷óëóóòàé, î÷èð òèòìèéíõýý äóíä ø¿ðýí øèãòãýýòýé. Óã îäîíã “Àáòàé ñàéí õààíû îäîí” ãýæ íýðëýýä, 225

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ãàäààä óëñûí õààäûí òàéæ, àãü, âàíãóóäûã øàãíàæ áàéõààð òîãòîîæýý. Òýðã¿¿í çýðãèéí III îäîí íü äóíäàà óëààí ÷óëóóòàé, î÷èð òèòìèéíõýý äóíä õýýòýé øèãòãýýòýé. Ýíý îäîíã “ªíäºð ãýãýýíèé îäîí” ãýæ íýðëýæ, èõ òºëºâ öýðýã, øàøíû öîë õýðãýìòíèéã øàãíàõ çîðèëãîòîé áàéæýý. Òýðã¿¿í çýðãèéí ýäãýýð îäîíãóóä íü øàð ºíãèéí ºðãºí òóóç îîñîðòîé, óëààí ºíãèéí õàéðöàãòàé áàéñàí áàéíà. Äýä çýðãèéí “Ýðäýíèéí Î÷èð” îäîíã ìîíãîëûí âàí, áýéë, áýýñ, ã¿íãèéí çýðãýýð äýñëýí íýðëýýä, àð òàëä íü “âàí … ã¿íãèéí îäîí” ãýñýí ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð öîîëáîðëîí ¿éëäæýý. Äýä îäîí íü äîòðîî äºðâºí ÿíç, íýãä¿ãýýð íü âàíãèéí çýðãýýð, õî¸ðäóãààð íü áýéëèéíõ, ãóðàâäóãààð íü áýéñèéí çýðãýýð, äºðºâä¿ãýýð íü ã¿íãèéí çýðãýýð ÿëãàðäàã. Ýäãýýð îäîí íü óëààí ºíãèéí ºðãºí òóóç îîñîðòîé, íîãîîí ºíãèéí õàéðöàãòàé áàéæýý. Ãóòãààð çýðãèéí “Ýðäýíèéí Î÷èð îäîí” òàâàí ÿíç. Íýãä¿ãýýð íü òýðã¿¿í çýðýã ò¿øìýëèéíõ, õî¸ðäóãààð íü äýä çýðãèéí ò¿øìýëèéíõ, ãóðàâäóãààð íü ãóòãààð çýðãèéí ò¿øìýëèéíõ, äºðºâä¿ãýýð íü äºòãººð çýðýã ò¿øìýëèéíõ, òàâäóãààð íü òàâäóãààð çýðýã ò¿øìýëèéíõ õýìýýí ò¿øìýëèéí çýðãýýð ÿëãààòàé áîëíî. Ýäãýýð îäîí íü õºõ ºíãèéí ºðãºí òóóçàí îîñîðòîé, õºõ ºíãèéí õàéðöàãòàé áàéæýý. Òàâàí òºðëèéí ò¿øìýëèéí æèíñíèé äàãóó òýðã¿¿í ò¿øìýë öóëãóé ø¿ðýí æèíñòýéã áîäîëöîí, óã îäîíã öóëãóé ø¿ðýí øèãòãýýòýé, äýä çýðýã ò¿øìýë õî¸ð òàëäàà ëàíç õýý ñèéëñýí ø¿ðýí æèíñòýé áàéñíûã áàðèìòëàí îäîíãèéí äóíä ñèéëáýðòýé ø¿ð øèãòãýæýý. Ãóòãààð çýðýã ò¿øìýë ãýðýëòýé õºõ æèíñòýé áàéñíààð îäîíãèéí äóíä áèíäýðúÿà ÷óëóó øèãòãýñýí áàéíà. Äºòãººð çýðýã ò¿øìýë íîìóí ÷óëóóí æèíñòýé òóë îäîí íü ìºí íîìóí õºõ ÷óëóó øèãòãýýòýé, òàâäóãààð çýðýã ò¿øìýë óñàí áîëîð áóþó öàãààí øèëýí (ìºí ºíãºã¿é ÷óëóó) æèíñòýé òóë, îäîíä íü öàãààí øèãòãýýòýé áàéõààð òîãòîîæýý. “Ýðäýíèéí Î÷èð” îäîíãèéí òýðã¿¿í äýä çýðãèéí îäîí áóþó õàí, ÷èí âàíãèéí îäîíã öóë øèæèð àëòààð, æ¿í âàíãààñ äîðîãø áýéë, áýéñ, ã¿íã¿¿ä, ò¿øìýäèéí çýðãèéí îäîíã ò¿ðõýö àëòààð ¿éëäýæ áàéæýý. Ìîíãîë òºðèéí íýãýí áýëãýäýë áîëñîí “Ýðäýíèéí Î÷èð” îäîíãèéí òýðã¿¿í çýðãèéí íýãä¿ãýýð “×èíãèñ õààíû îäîí”-ã àíõ Îðîñûí II Íèêîëàé õààí õ¿ðòæýý. Ýë îäîíã Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèé ñàéä, Ñàéí íî¸í õàí Ò.Íàìíàíñ¿ðýí 1913 îíä Îðîñò àéë÷ëàõäàà ãàðäóóëñàí þì. Òýðáýýð: Ìîíãîë óëñàä òóëãàð òºð áàéãóóëñàí öàãààñ íààø èõýýõýí òóñ õ¿ðãýìýýð áàéãàà Òàíä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí áàÿðëàñíû òýìäýã áîëãîæ, óã îäîíãîîð øàãíàñíûã ìýäýãäýýä, îäîíã 226

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

öàãààí õàäàã äýýð òàâüæ ãàðäóóëàí, íýãýíòýý ñºãäºæ, ãóðâàíòàà ìºðãºæýý. Òýð öàãààñ òºðèéí îäîí, ìåäàëü áèé áîëæ, îäîí ìåäàëèéí òîãòîëöîî á¿ðýëäñýí áàéíà. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí äóóëàë çîõèîõîä ×èí âàí Õàíääîðæ øóóä îðîëöîæ áàéæýý. Ãýõäýý Ìîíãîëûí õààíò óëñûí òºðèéí äóóëëûã õýí, õýðõýí çîõèîñîí òàëààð ºäãºº õ¿ðòýë ìàðãààíòàé áàéíà. Ýë àñóóäàë ñóäëàà÷äûí àíõààðëûí òºâä áàéñààð èðñýí áºãººä õàìãèéí äîðâèòîé ñóäàëãàà õèéñýí ýðäýìòýí áîë äîêòîð (Sc.D), ïðîôåññîð Á.Öýäýâ þì. (73) Ìºí Ìîíãîëûí õààíò óëñûí òºðèéí äóóëëûí òóõàé àêàäåìè÷ Õ.Ïýðëýý (74,350-351) õºãæèì ñóäëàà÷, ýðäýìòýí Æ.Ýíýáèø (76,126), Ë.Ýðäýíý÷èìýã, õºãæìèéí çîõèîë÷ Ã.Áèðâàà (76,38), Ï.Õàÿíõÿðâàà çýðýã õ¿ì¿¿ñ ñóäàëãààíû àæèë, äóðñàìæ, äóðòãàëäàà òýìäýãëýñýí áàéíà. Ò¿¿õ, óòãà çîõèîëä õàìãèéí ºðãºí äýëãýð òýìäýãëýñýí íü VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààíû çàõèàëãààð Ñàíêò-Ïåòåðáóðãèéí Ìàðèíû òåàòðûí ãîöëîë õºãæèì÷èí, õºãæìèéí çîõèîë÷ À.Â.Êàäëåö Ìîíãîëûí õààíò óëñûí òºðèéí äóóëëûã çîõèîñîí õýìýýõ ¿çýë áàðèìòëàë þì. Óíãàðûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ä.Êàðà Àìåðèêèéí Èíäèàíû èõ ñóðãóóëüä áàãøèëæ áàéõäàà îðîñûí ñóäëàà÷ À.Ðóäíåâèéí ìàãèñòðûí äèññåðòàöèéã ¿çýæ ñîíèí ìýäýý îëñîí áàéíà. Òýíä: “Îðîñûí õºãæìèéí çîõèîë÷ À.Â.Êàäëåö ÑàíêòÏåòåðáóðãèéí èõ ñóðãóóëèéí Óãñààòíû ç¿éí ôàêóëüòåòèéí ìîíãîë àðäûí äóóíû öóãëóóëãûí ñàíã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð Ìîíãîëûí õààíò óëñûí òºðèéí äóóëëûã áè÷ñýí” (77,149) ãýæýý. Ýë äóóëàëäàà “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ” õýìýýõ äóóíû àÿëãóóã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð àøèãëàñàí áàéíà. Ýíý òóõàé äîêòîð Ä.Öýäýâ, Æ.Ýíýáèø, Ë.Ýðäýíý÷èìýã íàð: À.Â.Êàäëåöèéí çîõèîæ íîòîëñîí àÿëãóó (78,154) ýä¿ãýý Ìîíãîë óëñàä äóóëæ áàéãàà àÿ, 1920-èîä îíû ¿åýñ Óëààíáààòàð õîòíîî Îðîñûí õºãæèì ñóäëàà÷ Ñ.À.Êîíäðàòüåâ íîòîëñîí (78,140) õóâèëáàðûã õàðüöóóëàí ¿çýýä “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ”, “Ìºíãºí àìòàé á¿ðýý” çýðýã äóóíû àÿûã àøèãëàñàí ãýæýý. ×èíãýýä ïðîôåññîð Ä.Öýäýâ: “ …Êàäëåö íýãýíò ìîíãîë÷óóäûí äóóëæ áàéñàí “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ” ãýäýã ìîíãîë äóóíû àÿûã òóëãóóð áîëãîí ¿ëýýâýð íàéðàë õºãæèìä òîãëîõîä çîðèóëñàí “ñ¿ëä äóó”-íû àÿëãóóã íîòëîí íàéðóóëãûí òîâ÷îî (êëàâèð) çýðãèéã õºãæìèéí ìýðãýæèëòíèé ò¿âøèíä õèéæ ºã÷ýý (73,25) ãýñýí ãàðãàëãàà õèéñýí áàéíà. ¯íýõýýð ýíý ç¿òãýëèéã íü ¿íýëæ, Áîãä õààí À.Â.Êàäëåöýä “Ýðäýíèéí î÷èð” îäîíãîîð øàãíàñàí áèëýý. Ãýâ÷ öààøèä òºðèéí äóóëëûã ÿã Êàäëåöèéí á¿ðýí íàéðóóëãààð õýðýãëýýã¿é áàéíà. 227

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ñóäëàà÷äûí ¿çýæ áàéãààãàà 1914 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Áîãä õààíû øàäàð öýðãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä 9 õ¿íèé îðîí òîîòîé öýðãèéí ¿ëýýâýð õºãæìèéí ñàëàà áàéãóóëñàí áºãººä ýíý ñàëààíû ñóðãàã÷ààð Îðîñûí öýðãèéí êàïåëüìåéñòåð À.Êîëüöîâ àæèëëàæýý. Òýðáýýð ìîíãîë öýðã¿¿äýä õºãæìèéí ýãøèãò áè÷èã (íîò) çààí ñóðãààä, “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ” áîëîí øàøíû àÿ äàí, îðîñûí öýðãèéí ìàðø çýðãèéã õºãæèìäºæ áàéæýý. Ýíý õ¿í À.Â.Êàäëåöèéí íàéðóóëãûí òîâ÷îîã áàãà çýðýã çàñ÷, ¿ëýýâýð íàéðàë õºãæèìä çîõèöóóëàí, îäîîãèéí äóóëæ áóé àÿëãóóã ¿¿ñãýñýí ãýæ õýëæ áîëîõ áîëîâ óó. ¯¿íýýñ ¿íäýñëýæ, çàðèì õ¿ì¿¿ñ “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ”-ûã À.Êîëüöîâ çîõèîñîí ãýñýí òààìàãëàë äýâø¿¿ëæýý. Áîãäûí øàäàð öýðãèéí á¿ðýý÷ ÿâñàí ïàðòèçàí Ãîí÷èã ãóàé “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ”-ûã À.Êîëüöîâ çîõèîñîí ãýæ ÿðüäàãã¿é áàéñàí, õàðèí õºãæèìääºã áàéñàí òóõàé õºãæìèéí çîõèîë÷ Ã.Áèðâàà ãóàéä õóó÷èëæ áàéñàí àæ. (76,38) Ìîíãîëûí õààíò óëñûí òºðèéí äóóëëûí öºì áîëæ áóé “Çóó ëàíãèéí æîðîî ëóóñ” äóóíû ¿ã, àÿëãóóíû óã ýõèéã ÷óõàì õýí çîõèîâ ãýäýã àñóóëò ç¿é ¸ñîîð ãàð÷, ÿíç á¿ðýýð áè÷èæ ÿðüæ èðæýý. Ýíý òàëààð ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, òóõàéëáàë, àêàäåìè÷ Ï.Õîðëîî: Áîãäûí îðäîíû äóó÷ Öýðýíñàíäýâèéã (79,71) ñóäëàà÷ Ä.Äýìáýðýë: äàðõàí àâàðãà, àëäàðò äóó÷ Ì.Äàøðýíöýíã (80,41), õºãæìèéí çîõèîë÷ Ä.Ëóâñàíøàðàâ: Óëñûí ýõ äàãèíà Äîíäîãäóëàìûã (73,26) çîõèîñîí ãýæ áè÷èæ, ÿðüñàí áàéíà. Ïðîôåññîð Ä.Öýäýâ ýíý á¿ãäèéã àâ÷ ¿çýæ áàðèìò ñýëòýýð á¿ðýí íîòëîãäîîã¿é ãýýä” … “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ”-ûí ¿ã, àÿûã çîõèîã÷ íü ìýäýýæýýð õýí íýãýí èäýâõèéëýí îðîëöñîí áàéëàà ÷ ãýñýí òýð íü öàãèéí óðñãàëä íýãýíò òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é áîëñîí ó÷èð àâúÿàñ áèëýã òºãºëäºð ìîíãîë ò¿ìíèé á¿òýýë õýìýýâýë ¿íýíä èë¿¿ îéðòîíî” (73,32) ãýæýý. Ñàéõü ýðäýìòíèé ä¿ãíýëòýä òàë ºãºõèéí õàìò äàðààõ òîäðóóëãà, òààìàãëàë õèéæ áàéíà. ¯¿íä: 1.”Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ” õýìýýõ äóó ¿ã, àÿûí õóâüä 1911 îíû XII ñàðûí 29-íä Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã äàõèí ñýðãýýæ, VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáûã õààíä øèðýýíä çàëñàí ¿åýñ ¿¿äýëòýé. Ó÷èð íü ýíý äóóíû ýõíèé áàäàãò: Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñûã Æóóçàí äóíäàà õºëºãëºíºº õº Çóðàã áîëñîí Áîãä ëàìûãàà Çîíõîâûí øèðýýíä çàëíàà õº

228

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õýìýýñýí VIII Áîãäûã Ìîíãîëûí áóðõíû øàøíû òýðã¿¿í òºäèéã¿é, áóðõíû øàøíûã ¿íäýñëýã÷ Çîíõîâûí çèíäààíä ºðãºìæèëæýý. Ëóóñûã áóðõíû óíàà ãýæ ¿çäýãýýñ óëáààëàí, òýð ëóóñ íü çóóí ëàíãèéí ¿íýòýé, ÿëãóì æîðîî õýìýýõ õýòð¿¿ëëýã õýðýãëýñýí áàéíà. Õî¸ðäóãààðò: Ò¿ìýí íàñòàé Áîãä ýçýí ìèíü Øàð òóãäàìäàà çàëðàâ àà õº Òºðèéí òóëãóóð îëîí ñàéäóóä Òºâøèí îðäîíäîî öóãëàâàà õº õýìýýí Øàð îðäîíä òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýæ, Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí òýðã¿¿í ýçýí õààíààð ºðãºìæëºãäºí, òºðèéí ñàéä íàðûã òîìèëæ Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëñíûã èëýðõèéëæýý. Èéìýýñ Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä òºð ýðõýìñýã áàéõûí èëýðõèéëýë-òºðèéí áýëãýäëèéã òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýõ ¿åýñ öîãöîëáîðîîð õàíäàæ, õ¿í á¿õíèé õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí ¿ðýýð á¿òýæ áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Æèøýý íü: çààíûã õààí òºðèéí äîëîîí ýðäýíèéí íýã ãýæ ¿çýæ, Áîãä õààíä àìüä çààí õóäàëäàæ àâñíûã Äàé÷èí âàíãèéí Áàâóóäîðæ áýéë çàëæ àâ÷èð÷ áàéñàí áàðèìò áèé. 2.”Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ” õýìýýõ äóóíû ¿ã, àÿëãóóã õýí çîõèîñîí òóõàé àêàäåìè÷ Ï.Õîðëîî, ñóäëàà÷ Ä.Äýìáýðýë, õºãæìèéí çîõèîë÷ Ä.Ëóâñàíøàðàâ íàðûí ìýäýý îð ¿íäýñòýé, òýäíèé íýð äóðüäñàí õ¿ì¿¿ñ òàë òàëààñàà õàìæèí çîõèîñîí áîëîëòîé. Åðºíõèé ñàéä Ò.Íàìíàíñ¿ðýí, Ãàäààä ÿàìíû ñàéä ÷èí âàí Ì.Õàíääîðæ íàð ÷ ýíý ¿éëñýä èäýâõòýé îðîëöñîí áàéõ. Ó÷èð íü ÷èí âàí Õàíääîðæ ººðèéíõ íü çîõèîñîí ãýãäýõ “Õàíä âàíãèéí äóó” Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóãààð äýëãýð÷, õ¿¿ãýý Ìàíæ íàðûí ãàðò àëäñàíä ãóíèðõàí õàðàìñ÷ çîõèîñîí “Àé Íàíàà” õýìýýõ äóó ýä¿ãýý õ¿ðòýë äóóëàãäàæ èðæýý. ×èíãýõëýýð “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ” áîë Áîãä õààí, Ýõ äàãèíà, òýäíèé îéð øàäàð Òºðèéí ñàéä, îðäíû ò¿øìýë, äóó÷èí, õºãæèì÷èí çýðýã ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíèé õ¿ì¿¿ñèéí õàìòûí á¿òýýë áàéñàí áàéíà. 3.Õýäýí æèë äóóëæ ¿ã, àÿ õýâøñýíèé äàðàà Áîãä õààíû øàäàð ç¿òãýëòí¿¿ä “Çóóí ëàíãèéí æîðîî ëóóñ” äóóã òºðèéí äóóëàë áîëãîõîîð øèéäýæ, À.Â.Êàäëåöààð íàéðóóëæ òîâ÷îî (êëàâèð) õèéëãýñýí áîëîëòîé. À.Â.Êàäëåöèéí íàéðóóëãàä Åâðîï àÿñ ò¿ëõ¿¿ áàéñàí ó÷èð ìîíãîëæóó ºíãº íü ò¿ðñýýð ýä¿ãýýãèéí àÿëãóó óëàìæëàãäàí ¿ëäæýý ãýæ õýëæ áîëîõ þì. Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä, ÷èí âàí Õàíääîðæ Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð 229

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òîãòíîëûí òºëºº õ¿¿ãèéíõýý àìèàð äýí÷èí òàâüæ, ººðèéí àìü áèåèéã îãîîðîí òýìöýæ, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýõäýý òóóðãà òóñãààð óëñûí áýëãýäëèéã ýðõýìëýí ¿çýæ, òºð ýðõýìñýã îðøèõóéí íºõöºëèéã õàíãàõ ãýæ ÷èí ñýòãýëýýñýý ç¿òãýæ áàéæýý.

8. Á¯ÒÝÝÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ¯ÉËÑÝÄ “ …Õàíääîðæ ìýò ôåîäàëóóä äîòîîääîî äýâøèëò àðãà õýìæýýí¿¿ä ÿâóóëàõ çàìààð óëñàà çýðãýëäýý õºãæèëòýé îðíû ìàÿãààð óäèðäàõûã ýðìýëçýæ áàéæýý” Íýðò ýðäýìòýí, àêàäåìè÷ ×èìýäèéí Æ¿ãäýð Ì.Õàíääîðæ øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õàðèëöààíû ¿éëñýä õ¿÷èí ç¿òãýñíû òºäèéã¿é, óëñ îðîí, òºðºëõ õîøóó íóòãàà õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº ÿìàãò øèíý÷ëýã÷, ººð÷ëºã÷ áàéð ñóóðü áàðèìòàëæ, ÷àìã¿é ç¿éë õèéæ á¿òýýæ áàéâ. Òóõàéëáàë, òýðáýýð òóñ îðîíä èðãýíèé åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéã ¿¿ñãýí õºãæ¿¿ëýõ õýðãèéã ñàíàà÷ëàí äýìæèã÷ áàéëàà. Ì.Õàíääîðæ íü Á.Öýðýíäîðæ, Æ.Öýâýýí íàðûí õàìò õ¿¿õäèéã ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ ñàíàë áýëòãýæ, ò¿¿íèéãýý õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëä èäýâõèéëýí îðæýý. Õàíääîðæ âàíãèéí äààëãàâàðààð Æ.Öýâýýí 1912 îíû III ñàðûí 30-íä äýýäýñò ºðãºñºí áè÷èãòýý: Ìîíãîë áè÷èã ¿ñãýý ìýäýõ èðãýí õîìñ º÷¿¿õýí áºãººä ýä¿ãýý õ¿ðòýë îþóí ìýäðýë áîëîâñîð÷ íýýãäýýã¿é áóóðàé ¿ãýýã¿éí òóéëä õ¿ðñíèéã õàðàìñàí ºã¿¿ëæ, Îðîñ, Ôðàíö, Àíãëè ìýò óëñûí ¿ëãýð æèøýýãýýð îð÷èí öàãèéí áàãà, äóíä, äýýä ñóðãóóëü áàéãóóëæ òºðºëõ õýë, òîî áîäëîãî, ãàçàð ç¿é, ôèçèê, õèìè, ãàäààä îðíóóä áîëîí ººðèéí óëñûí ò¿¿õ øàøäèð çýðãèéí îëîí òºðëèéí øèíæëýõ óõààíààð ãèéã¿¿ëýí ñóðãàæ áàñ öýðýã, ¿éëäâýð, õóäàëäàà, ýäèéí çàñàã, òàðèà, ìàë àæ àõóé, àíàãààõ óõààí çýðãèéí ìýðãýæèë, ìýäëýã ýçýìøèõ ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü áàéãóóëæ õÿòàä, îðîñ, àíãëè, ìàíæ õýë ñóðãàí çààæ, óõààí á¿ðèéí ñóðàõ äýâòðèéã ìîíãîë õýë äýýð áèé áîëãîõûã õ¿ñýí òîëèëóóëæ áàéæýý. (81,40-42) Îð÷èí öàãèéí àíõíû ñóðãóóëü 1912 îíû ãóðàâäóãààð ñàðûí 24-íä 47 õ¿¿õýäòýéãýýð Ãàäààä ßâäëûí ßàìíû äýðãýä; áàéãóóëàãäæýý. Òýð íü öààøèä ºðãºæñººð îëîí òîîíû õîøóóä áàãà ñóðãóóëüòàé áîëæýý. Ìºí 1914 îíä Ãàäààä ÿàìíû äýðãýä ìîíãîë õ¿¿õäèéã ñóðãàõ îðîñ õýë áè÷ãèéí ñóðãóóëèéã 7 õ¿¿õýäòýéãýýð íýýñýí áºãººä ìºí Îðîñûí êîíñóëûí ñóðãóóëüä ìîíãîë õ¿¿õäèéã ñóðãàõ áîëæýý. 230

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Æàìñðàíãèéí Öýâýýí Ñóðãààëä õýë áè÷èã, òîî áîäëîãî, ò¿ìýí áîäèñ, áèåèéí òàìèð çýðýã îð÷èí öàãèéí çàðèì øèíæëýõ óõààíû ìýäëýãèéã çààæ áàéâ. Òýð ¿åèéí ñóðãàëòûí ãîë ãàðûí àâëàãà áîë ×èíãèñ õààíû àëòàí ñóðãààë, Îþóí ò¿ëõ¿¿ð, Ýð õî¸ð çàãàëûí òóóæ, Öàãèéí æàìûã òîäðóóëàã÷ öààñàí øóâóóíû ¿ëãýð áîëîí Ëõàìñ¿ðýí çàõèðàã÷èéí çîõèîë “Àëòàí òîëü” õýìýýõ ìîíãîë ¿ñãèéí ¸ñ, Î.Æàìüÿíãèéí “Àíõ ñóðàõ õºâã¿¿äèéí îþóíû àìûã íýýõ òîäîðõîé òîëü” õýìýýãäýõ ñóðàõ, Ëóâñàíäàíçàíû “Ìîíãîë ¿ñãèéí áàéäëûã ãèéã¿¿ëñýí ãýãýýí ãýðýë õýìýýã÷ îðøèâîé”, Ã¿íòýí ðèìá¿¿÷èéí “Ñàéí íîìëîëò ìîäíû øàøòèð, íàéãàñàí ñàëàà ìº÷èðò îðøèâîé” õýìýýã÷ çýðýã íîì ñóäàð áàéâ. Ò¿¿í÷ëýí Öýâýýí (Àþðâàøèäà) Ãýëýãæàìö (Áóÿíäàëàé) íàðûí “Îð÷ëîíò åðòºíöèéí áàéäàë” õýìýýõ ãóðâàí äýâòýð, Òîêèîä õýâëýãäñýí “Áàãà ñóðãóóëèéí òîî áîäëîãûí áè÷èã”, ïðîôåññîð Ë.Ïîïîâûí “Áàãà ñóðãóóëèéí òîî áîäëîãûí áè÷èã”, Ë.Òîëñòîéí çàðèì ºã¿¿ëýë çýðãèéã ñóðãàëòàä àøèãëàæ áàéæýý (83,119). Ì.Õàíääîðæ ñóðãóóëü íýýæ, àðä îëíû õ¿¿õäèéã ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ ¿éëñäýý Â.Êîòâè÷ ìýòèéí ãàäààäûí ýðäýìòäèéí çààâàð, çºâëºëãººã àëü áîëîõîîð àâàõûã ýðìýëçýæ áàéæýý. Òýðáýýð ýðäýìòýí Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí íýãýí çàõèäàëäàà: “Âàí Õàíääîðæ ¸ñîëæ, Ýðäýìòíèé äýýä ò¿øèã, Èõ ºðøººëò ò¿øìýë Êîòâè÷ íî¸í òàíû ºëìèé áàò, îëîí îí ìýíä àõóéí åðººë òàâèí ñºãäºâ” ãýæ äóðäààä “Áîãä õààíû ¿íýí òààëàë ìºí áºãººä îäîî ÷ Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë ñóðãóóëü áàãà íàñòàíä ¿ç¿¿ëýõ çàðëèã ºðøººñºí íü ýðäýìòýí òà á¿õèé çààâàð ñóðãààëä áàéæ òóñ òºãºëäºð áîëãîîíî óó. Õ¿ñýõ íü ªðøººëò ò¿øìýë òà ìàíàé 231

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

íèéñëýëèéí ãàçàð ìîðèëîí èðæ ìýðãýí ñóðãààëàà õ¿ðòýýæ á¿õíèéã áàÿñãàõ àæààìóó” (43,293) õýìýýõ¿éä Â.Êîòâè÷ õàðèó çàõèäàëäàà: “Ýðõýì âàí íî¸í òàíû áè÷èã àâ÷ òàíàé íèéñëýë õîòíîî ñóðãóóëèóä íýýãäñýí áà åð öàã àìãàëàí áàéñíûã ñîíñîæ èõ áàÿñàâ. Øèíý òîãòíîñîí òºð öààøèä òîãòîí ÷àäàõûã áàéöààí áîäâîîñ, åð àëèâàà þìñûã ìýäýõ ÷àäàõ ýðäýìòýí áà öýðãèéí ¿éëä ìýðãýí óëñ àëü çýðýã áàéõààñ áîëíî. Ýðõýì âàí íî¸í òà ýë ó÷ðóóäûã ººðèéí ìýðãýí îþóíû í¿äýýð èëò ¿çýæ, ìîíãîë ãàçðàà ýðõýì ñàéí ñóðãóóëèóäûã áà öýðãèéí áàéãóóëàìæ á¿õíýý èõýä õè÷ýýí îðîëääîã òàíû ãàéõàìøèã” (42, 239) ãýæ Õàíä ÷èí âàíãèéí ñàéí ¿éëèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèæ, ¿íýëýí òàëàðõæýý. Ñóðãóóëü áîëîâñðîëûí ¿éëñ ñýðãýí ìàíäàæ ýõýëñíèéã òýð ¿åèéí ãîë õýâëýë “Øèíý òîëü”-ä ºã¿¿ëýõäýý: “...óëñ òºðèéã õ¿ì¿¿æ¿¿ëýí çàñàõ îëîí ÿâäëûã áîäîæ óðæíàí æèë (1912îí) äàé÷èí âàí Õàíääîðæ ìýðãýí ñàéäûí îðîëäëîãîîð àíõíû ñóðãóóëèéã Ãàäààä ÿàìíû äýðãýä áàéãóóëæ, àðàâ èë¿¿ õºâã¿¿äèéã îëîí æèë äîòîð Îðîñ, Ìîíãîë áè÷èã áà çóðõàéí òîîíû çýðãèéí îëîí ýðäýìä ñóðãàí ¿¿ñãýæ, äàðóé íîäíèí æèë ñóðñàí õºâã¿¿äèéã Îðîñ ãàçàðò ÿâóóëæ, Ýðõ¿¿ Õèàãò õî¸ð õîòîä á¿õèé ñóðãóóëèóäàä ñóðãàñíààñ ãàäíà, ìºí äàé÷èí âàí, Áîãä ýçýíòíýý àéëòãàæ óëñûí äóíä ñóðãóóëü íýýæ äîëîîí æèëä ýëäýâ îëîí ç¿éëèéí ýðäýìä ñóðãàí ã¿éöýòãýõýýð òîãòîîæ, àéìàã, øàâü á¿ãäýýñ íýã çóó èë¿¿ õºâã¿¿íèéã çàðëàí äóóäàæ, áàñ áàãøëàõûí ýðäýìä ìýðãýæñýí áóðèàä Ýðäýíý õýìýýõ õ¿íèéã àâ÷ðàí ñóðãóóëèëàõààð òîãòîîä ñóðãóóëèà ºíãºðñºí íàìàð ýõýëæ áèëýý” (83) õýìýýí òýìäýãëýæýý. Ò¿¿í÷ëýí Ëèéñ, Ìàí÷åñòåðûí äóíä ñóðãóóëü, Õÿòàäûí Øàíäóíû èõ ñóðãóóëüä áàãøèëæ áàéñàí Àíãëè óëñûí õàðüÿàò Ô.Ã.Óéäèí, Îðîñûí êîíñóëûí äýðãýäýõ ñóðãóóëèéí áàãø Í.Ò.Äàí÷èíîâ, ýðõ¿¿ õîòûí Ä.À.Àáàøååâ, Äàø, Ãàðìà, Âàìïèëîâà, ìºí îðîñ Ñóòàíèêîâ íàðûí òóðøëàãàòàé áàãø íàðûã óðüæ àæèëëóóëæ áàéæýý. Ì.Õàíääîðæ Ìîíãîëä îð÷èí öàãèéí öýðýã àðìè, öýðãèéí ñóðãàëòûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõîä îíöãîé àíõààðàë òàâüæ, õè÷ýýíã¿éëýí ç¿òãýæ áàéæýý. Òýðáýýð Îðîñ óëñààñ öýðãèéí äàðãà, ò¿øìýäèéã óðèí àâ÷èð÷, ìîíãîë÷óóäàä öýðãèéí ýðäýì çààëãàí áîëîâñðóóëàõ òóõàé Ìîíãîë-Îðîñûí 1914 îíû òàâäóãààð ñàðûí 29-íèé ºäºð áàéãóóëñàí ãýðýýíä òýðã¿¿ëýí îðîëöîæ, òºðèéí áóñàä ñàéä íàðûí õàìò ¿çýãëýæýý. Óã ãýðýýíèé äàãóó 1914 îíû çóðãàäóãààð ñàðûí 6-íààñ 1915 îíû òàâäóãààð ñàð õ¿ðòýë íýãýí æèëèéí õóãàöààíä Õóæèðáóëàíãèéí öýðãèéí ñóðãóóëüä íýã ýýëæèíä ìîðüò öýðýã 300, èõ áóó ïóëåì¸òûã 100, îðîñ öýðãèéí íî¸í 6, öýðýã 16-ã áàãø áîëãîí á¿ãä 400 öýðýã áîëîâñðóóëàõààð áîëæýý. Ýíý õóãàöààíä õóó÷èí öýðýã 200, øèíý öýðýã 200232

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ã íýã ýýëæ áîëãîí, á¿ãä äºðâºí ýýëæýýð áýëòãýí ãàðãàõ òýãýõäýý ýýëæ á¿ðýýñ õóó÷èí 200 íü òºãñºæ, øèíý 200 ¿ëäýõýýð òîîöîîëæýý. Ìîíãîëûí 25 äàðãûã íèéò ñóðãàõ öýðãèéí òîîíä îðóóëæ, îðîñ áàãø íàðò òóñëóóëàõ, íýã æèëèéí ñóðãàëòûí çàðäàëä 58400 öààñ áîëíî. Ýíý ñóðãàëòààð íèéò 800 öýðýã òºãññºí áàéíà. (67,93) Ýíý òóõàé ìàíàé öýðãèéí ò¿¿õèéí íýðò ñóäëàà÷, äîêòîð (Sc.D), ïðîôåññîð Ä.Ãîìáîñ¿ðýí ò¿¿íèéã “öýðãèéí ãàðàìãàé óäèðäàã÷” (67,94) õýìýýí ¿íýëýýä, “×èí âàí Õàíääîðæ 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ïðàêòèê óäèðäàã÷, òºðèéí òîì ç¿òãýëòýí, äèïëîìàò÷ áàéñíû äýýð öýðãèéí ãàðàìãàé óäèðäàã÷ áàéâ. Ò¿¿íèé äèïëîìàò÷ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä ìîíãîë öýðãèéí øèíý÷ëýí áàéãóóëàõàä Õààíò Îðîñ óëñààñ ñàíõ¿¿, çýâñýãëýëèéí òóñëàìæ àâ÷, åâðîï ¸ñíû öýðãèéí ñóðãàëò áýëòãýëèéí òîãòîëöîîã àíõ áóé áîëãîæýý. … ×èí âàí Õàíääîðæ ººðºº öýðãèéí õýðãèéí ºðãºí ìýäëýãòýé, öýðãèéã òàéâàí öàãò ñóðãàæ áýëòãýõ, òóõàéí öàãèéí çýâñýãëýëòýé áîëãîõûí à÷ òóñûã ã¿íýý óõàìñàðëàí îéëãîæ Ò¿øýýò õàí àéìàã, ººðèéí õîøóóíûõàà öýðýã ýðñèéã áîëîâñðóóëàí áýëòãýõýä îíöãîé àíõààð÷ áàéâ. Èéìýýñ 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàë, 1921 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàë, 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûã áýëòãýæ ÿëóóëàõ, õóâüñãàëûí îëîëòûã õàìãààëàõûí òºëºº ìîíãîë íóòãèéí ºíöºã áóëàí á¿ðä ÿâóóëñàí áàéëäààíû àæèëëàãààíä äàé÷èí ×èí âàí Õàíääîðæ, çàëãàìæëàã÷ Æàìáàëäîðæ íàðûí õîøóóíû öýðýã ýðñ ÿìàãò òýðã¿¿í ýãíýýíä ÿâæ áàéæýý” (67,93-94) ãýñýí áàéíà. ×èí âàí Õàíääîðæ Ìîíãîëîîð àÿëñàí ýðäýìòýí ñóäëàà÷ íàðòàé óóëçàæ, áàðóóíû, ÿëàíãóÿà Îðîñûí ñî¸ëûã Ìîíãîëä íýâòð¿¿ëýõ àðãà çàì õàéæ áàéâ. Óóëçàí ó÷èðñàí õàðèéíõàíä ÿìàãò ýåðýã ñàéõàí ñýòãýãäýë òºð¿¿ëæ áàéñàí íü ò¿¿õýí áàðèìò ñýëòýýñ õàðàãääàã. Òóõàéëáàë: Ìîíãîëûí íóòãààð 1910 îíä ñóäàëãàà õèéñýí Ìîñêâàãèéí ýêñïåäèöèéí ãèø¿¿ä çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ áàéñàí àãààä òýä ÷ Õàíä âàíãèéí òàëààð ººðèéí ñýòãýãäýë ä¿ãíýëòýý ¿ëäýýñýí áàéäàã. Òýä Õàíääîðæ âàí “çàõèðñàí õîøóóíû õýìæýý, õºðºíãº ÷èíýýãýýðýý õàìãèéí íºëºº á¿õèé óõààëàã, õóðö ñýðãýëýí, õºãæèë õºäºëãººíòýé Õàíääîðæ ñàéõàí ñýòãýãäýë òºð¿¿ëýâ… Õàðèëöàí ÿðèëöàõàä óëñ îðíîî áîëîí ò¿¿íèé ýðõ àøãèéã ìýäýõ, àìüäðàëûã ¿çýõ ¿çëýýðýý áèä á¿õíèéã áàõäóóëàâ” (84,139-140) ãýæ áè÷æýý. Ì.Õàíääîðæ äîðíî äàõèíû áîëîí àðäûí ýì÷èëãýýã õºãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý åâðîï ýìíýëãèéí îëîëòûã Ìîíãîë îðîíä íýâòð¿¿ëýõ íü çàéëøã¿é ÷óõàë ãýæ ¿çýæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, òýðáýýð 1913 îíä Ïåòåðáóðãò áàéõäàà øàðõíû ýì, áîîëò, õýýðèéí æèæèã ýìèéí ñàí çýðýã îðîñ áè÷èãòýé òàâàí ìîäîí àâäàðòàé ç¿éëèéí 302 ðóáëü 72 êîïåéêîîð õóäàëäàí àâ÷ áàéâ (85,89). 233

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ýíý íü óëñ îðîíä äàí ãàíö òºâä, ìîíãîë ýìíýëýã íî¸ðõîæ áàéñàí ¿åä ¿íýõýýð äýâøèëòòýé ç¿éë áàéâ. 1912îíä Ì.Õàíääîðæèéí ñàíàà÷ëàãààð Îðîñ óëñààñ õýâëýëèéí ìàøèí, ¿ñãèéí õýâ çàõèàëàí àâ÷èð÷, Ãàäààä ßàìíû äýðãýä õîðãîëæèí áàðûí æèæèã õýâëýõ ¿éëäâýð áàéãóóëàí, òîãòìîë ñîíèí, ñýòã¿¿ë, íîì äýâòýð õýâëýäýã áîëæýý. Ìºí ººðèéíõºº õîøóó Âàíãèéí õ¿ðýýíä òºâä íîì ãîëäóó ìîíãîë íîì áàãà øèã áàðëàäàã õýâëýëèéí æèæèã ãàçàð áàéãóóëàí àæèëëóóëæ áàéâ. Èíãýæ ýðäýì ñî¸ëûí òºëºº ÿìàãò ñàíàà òàâüæ áàéäàã õîøóó íî¸íäîî Âàíãèéí Õ¿ðýýíèé õýñýã óð÷óóä áàÿðëàí òàëàðõàæ, ýðòíèé Ýíýòõýãèéí Áàäàìõàòàí õýìýýõ õºëãºí ñóäðûã ìîíãîë ¿ñãýýð ãàéõàì ñàéõàí óðëàí á¿òýýæ áýëýãëýñýí íü Áóëãàí àéìãèéí Ñàéõàí ñóìûí õàðüÿàò ëàì Ãîìáîä ñàÿõàí áîëòîë õàäãàëàãäàæ áàéñàí áèëýý. Äàé÷èí âàí Õàíääîðæ Èõ Õ¿ðýý, Âàíãèéí Õ¿ðýýíä õîé÷ ¿åäýý ¿íýõýýð äóðñàãäàí ¿ëäýõ¿éö îëîí ñàéõàí ñ¿ì äóãàí, áàðèëãà áàéøèí áàðèóëæ, ìîíãîëûí óðàí áàðèëãûí õºãæèëä áàãàã¿é õóâü íýìýð îðóóëñàí õ¿í þì. Ãàíäàí õèéäèéí ãàçàð òîìîîõîí ñ¿ì áàðüæ, Ìýãæèä Æàíðàéñàã õýìýýõ ºíäºð áóðõíûã àíõ á¿òýýõ áîëñîí òóõàé áè÷èã áàðèìòûã ñºõºí ¿çâýýñ Õýâò ¸ñíû 3 äóãààð 1911 îíû V ñàðûí 29-íä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æàíæèí ×èí âàí Õàíääîðæèéí õ¿ðýýíèé õàìáà íîìîí õàí, Ýðäýíý Øàíçîâ íàðò èëãýýñýí áè÷èãò: Áîãä ãýãýýí, ººðèéí í¿äíèé ºí÷èí óëàì õ¿íäýð÷ õàðàà ñóëüäàæ áàéíà ãýæ Õàíääîðæèä õýëýõýä íü Õàíääîðæ ÿàâàë ò¿ðãýí ýäãýðýõ þì áîë ãýæ ãýíý. Òýãýõýä Áîãä: “Äºðâºí àéìàã, øàâü òàâàí ãàçðààñ Ìýãæèä Æàíðàéñèã áóðõíû ä¿ðèéã íàÿí ÷è (òîõîé) õýìæýýòýé á¿òýýâýë íýí ñàéí” ãýæ àéëäæýý. Òýíä õàìò ñóóæ áàéñàí Ýõ äàãèíà ýíý ¿éëèéí áóðõíûã á¿òýýëãýõýä õóâèàñàà 1000 ëàí ìºíãº òóñëàí ãàðãàÿ ãýæýý. ¯¿íèé äàðàà ×èí âàí Õàíääîðæ áóñàä ãóðâàí àéìãèéí ÷óóëãàíû òýðã¿¿í, Õ¿ðýýíèé Ýðäýíý øàíçîâ íàðò áè÷èã èëãýýæ, Áîãäûí í¿äíèé ºâ÷èí ººðèéí íü àéëäñàí ¸ñîîð Ìýãæèä æàíðàéñèã áóðõíûã íýí äàðóé á¿òýýâýë ò¿ðãýí ýäãýð÷ ìàãàäã¿é... òóëä ýíý ç¿éëèéí áóðõàí õè÷íýýí ¿íý îðîõ ÷ àòóãàé á¿ðýí çýñýýð ¿éëäýí ñàéí ñàéõíààð óðëóóëæ, àëò øàðóóëàí á¿òýýëãýõýä îäîî äàðóé ÷óõàì õàà ãàçàð õýðõýí õóðäàí çàíäàæ á¿òýýëãýíýýñ äàâ äóâ áîëîõ çîõèõûã ýðòëýí òîãòîîæ ã¿éöýòãýõ âý” (86,24) õýìýýí áè÷èæ ÿâóóëæýý. ×èíãýýä Ìîíãîë äàÿàð ýë àñàð òîì áóðõíûã áîñãîõîä çîðèóëàí õºðºíãº õàíäèâëàõ õºäºëãººí ºðíºñºí áàéíà. ªíäºð Æàíðàéñàã ñ¿ìèéã Ãàíäàíòýã÷èíëýí õèéäèéí äýðãýä 1911-1913 îíóóäàä ãóðâàí æèëèéè õóãàöààíä áàðüæ äóóñãàæýý.

234

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Òóñ ñ¿ìèéí ãîë äóíä íü íàÿí òîõîé (íýã òîõîé 45 ñì) Ìýãæèä Æàíðàéñèã áóþó Àðúÿàáàë áóðõíû àñàð ºíäºð àëòàäìàë òîì ä¿ðèéã áîñãîæ, õàíààð íü áóìàí (100000) Àþóø áóðõíûã áàéðëóóëàí òàâüñàí áàéæýý. Òóñ ñ¿ìèéí õàìãèéí äýýä òàëûí öîíõîîð óã áóðõíû òîëãîé íü õàðàãääàã áàéñàí àæ. Áóìàí Àþóø áóðõíû õàãàñûã Ïîëüø óëñûí Âàðøàâ õîòîä õèéëãýñýí íü óëáàð øàð ºíãºòýé, íýã õýñãèéã ªâºð Ìîíãîëûí Õºõ õîòíîî õèéëãýñýí íü öàãààí øàð ºíãºòýé áàéäãààðàà ÿëãààòàé áàéæýý. (87,136). Óã áóðõíûã 100 ìÿíãàí ëàí, ñ¿ìèéã 230 ìÿíãàí ëàí ìºíãººð áàðèóëñàí áàéíà. Èíãýæ óðàí áàðèëãûí ýíýõ¿¿ ãàéõàìøèãò äóðñãàëûã á¿òýýõ àíõíû ñýäëèéã Ì.Õàíääîðæ ºã÷, áîñãîõ ÿâöàä íü ç¿éë á¿ðýýð ñàíàà òàâüñààð áàéñàí àæýý. 235

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ì.Õàíääîðæ øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä ÿàìíû ñàéäààð òîõîîí òîìèëîãäñîíîîð Èõ Õ¿ðýýíýý áàéíãà ñóóðüøèõ áîëæ, 1911 îíä Áîãä ýçíýýñ øàãíàñàí çýðýã ï¿íë¿¿, îëãîñîí ìºíãºí äýýð õóâèàñàà íýìýðëýæ, 3700 ëàí ìºíãººð Áóÿíäàëàé, Äîðæáèëýã íàðûí ìóæààí ï¿¿ñòýé òîõèðîëöîí æèæèã áîëîâ÷, ÷àìèí óð õèéöòýé íýãýí áàéøèíã áàðèóëæýý. Ì.Õàíääîðæ 1913 îíû çóíààñ 1915 îíûã õ¿ðòýë ýíý áàéøèíäàà àìüäàð÷ýý. (87,124) Õàíä ÷èí âàí ýë ºðãººíäºº ãàäíà, äîòíûí îëîí çî÷íûã õ¿ëýýí àâ÷, àëáà àìèíû îëîí ¿éëñèéã á¿òýýæ áàéñàí á¿ëãýý. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë ñóäëàëä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí À.Â.Áóðäóêîâ Õàíä ÷èí âàí íàìàéã Èõ Õ¿ðýýí äýõ ººðèéíõºº ºðãºº ãýðò õ¿ëýýæ àâñàí ãýæ äóðñàí òýìäýãëýñýí áàéäàã.

Ì.Õàíääîðæ ººðèéíõºº õîøóóíû òºâ Âàíãèéí õ¿ðýýã óðàí áàðèëãûí õèéö ìàÿã, íèéò öàð õýìæýýãýýðýý èõ Õ¿ðýýíèé äàðàà îðîõóéöààð áîëãîõûã ýðìýëçýæ áàéæýý. Òýðáýýð ºâºã ýöãèéí ¿å 1890 îíîîñ ýõýëæ áîñãîñîí èõ öàãààí Ñóâðàãûã 1905 îí ãýõýä äóóñãàæ, XIII Äàëàé ëàì Ò¿âäýíæàìöààð àðàâíàéëóóëæýý. Ýë öàãààí Ñóâàðãà íü ºðãºíººðºº 40 ñì, óðò íü 1.2 ì, çóçààí íü 30-40 ñì õýìæýýòýéãýýð áîðæèí ÷óëóóã çàñàæ áàðüñàí 40 ì ºíäºð ñóâàðãà áàéæýý. (7,31) Ýíý ñóâàðãà Õàëõàä ãóðâûã á¿òýýñíèé íýã íü þì. Ñóâàðãûí õýëáýð ìàÿã íü Ýðäýíýçóóä áàéäàã Áîäü ñóâàðãàòàé àäèëõàí. Öàãààí ñóâàðãûí ¿ëäýãäýë ñóóðèéí ÷óëóóíààñ ¿çýõýä òåõíèê õºãæººã¿é òýð 236

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

öàãò áîðæèí ÷óëóóã ÿàæ ºíãºëºº áîë, òýð òîì òîì ÷óëóóã 40 ìåòðèéí ºíäºðò ÿàæ ãàðãàà áîë õýìýýõ áîäîë ººðèéí ýðõã¿é òºðäºã. Åðòºíöèéí äîëîîí ãàéõàìøãèéí íýã Åãèïåòèéí ïèðàìèäûã áàðüñàíòàé ç¿éðë¿¿ëæ áîëîõîîð àæýý. Ýäãýýð áîðæèí ÷óëóóã Øàð ÷óëóóò, À÷óóòûí ãîçãîð óóëûí ºâºð, ×àíäàãàòààñ ìîäîí ã¿¿ð áàðèàä ¿õýð òýðãýýð çººñºí ãýäýã. Õîæèì áîëòîë ã¿¿ðíèé ñóóðü á¿ä¿¿í øîíãóóä áàéñàí ãýæ íóòãèéí àõìàäóóä äóðñàí ÿðüäàã áàéâ.

Èõ öàãààí ñóâðàãíû òóóðü 237

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

1905 îíä Âàíãèéí õ¿ðýýíä ºíäºð öàãààí ñóâàðãûã á¿òýýí áîñãîõîä çàãâàð áîëãîæ àøèãëàñàí Áîäü ñóâðàãà Öàãààí ñóâàðãà íü ñóóðüíûõàà äóíä îð÷èìä ºíäºð äýýð ãýð ìýò áóìáàòàé. Áóìáûã íü ìîäîîð õèéãýýä ãºëìºí òºìðººð ºíãºëñºí áàéæýý. Ìîíãîë Óëñûí Ñî¸ëûí ãàâüÿàò ç¿òãýëòýí Ä.Äàíçàí ëàìòàí: “Öàãààí ñóâàðãûã äîðîîñ íü õàðàõàä õî¸ð ãºëìºí òºìºð çýðýãö¿¿ëýýä ºíãºëñºí õýñýã íü áàãà çýðýã äºðâºëæèí þì øèã èõ ë òîì õàðàãääàã áàéñàí” õýìýýí äóðñàí ÿðüæ áàéâ. Àõìàä íàñòàí Òºðèéí ×îéæàìöûí Ëóâñàí: “Öàãààí ñóâàðãàíû óðüä òàëä íü øàòòàé ìîäîí ñàðàâ÷èí äîòîð òîì áîðæèí ÷óëóóí öºãöºíä çóë áàéíãà áàäàð÷ áàéäàã. Ýýæ ìèíü íàìàéã äàãóóëæ î÷èí çóëàíä ìºðãºõºä áè äàãàæ ìºðãºäºã áàéñíûã ñàéí ñàíàæ áàéíà. Åð íü õàâàð, íàìàðò îäîî áîäîõîä áóðõàí áàãøèéí ä¿éöýí ºäðººð Ìàéäàðûí ãîëûí óðüä ãýíýòõýí ë ãýð ìàéõàí îëøèð÷ ñ¿ñýãòýí ìºðãºë÷èä èðæ, Öàãààí ñóâàðãûã òîéðîí ñóíàæ ìºðãºöãººíº. Ñóâàðãûí àð òîõîéä çóñàæ, íàìàðæäàã àéëûí õ¿¿õä¿¿ä áèä ñóâàðãûí äýýð ãàð÷ ìºðãºë÷äèéí öàöàæ ºðãºñºí ìºíãèéã ò¿¿æ, Âàíãèéí õ¿ðýýíèé çàõ çýýëèéí äýëã¿¿ð ï¿¿ñýíä î÷èæ àòãà ä¿¿ðýí ÷èõýð, òàíçóóð àâ÷ èäýõýä àìòòàé ñàéõàí áàéäàãñàí. Õàðèí ñóâàðãàí äýýã¿¿ð ÿâàõàä øàðèëæ ìîä íü õºë õàòãàæ ºâòãºõ, çóëûí òîñûã àìñàõàä íü èõ ãàøóóí áàéñàí íü ñàíààíààñ ãàðäàãã¿é þì” (113,16) ãýæ äóðñàí áè÷æýý. XX çóóíû ýõýýð Âàíãèéí Õ¿ðýýíä Õàëõàä õàìãèéí òîìä îðîõ öîã÷èí äóãàí áàéãóóëñàí íü òóõàéí ¿åäýý ìîäîí áàðèëãûí õóâüä äóóëèàíòàé ÿâäàë áîëñîí þì. ¯çýìæ òºãñ àâàðãà òîì Öîã÷èí äóãàí íü ãóðâàí äàâõàð àñàð äýýâýðòýé, 64 õààëãàòàé, äîòðîî 64 áàãàíàòàé, ò¿ìýí ãýëýí (10000 ëàì) õàéëàí 238

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õóðàõ áàãòààìæòàé áàéñàí àæýý. Äóãàíûí áàðóóí õîéò áóëàíä 12 õàíàòàé ãýð áàðüñàí íü ¿¿äíýýñ õàðàõàä æèæèãõýí õàðàãääàã áàéñàí õýìýýí õóó÷öóóë ÿðüäàã á¿ëãýý. Ýíý äóãàíä õóðàë õóðàõààñ ãàäíà æèë á¿ðèéí X ñàðûí øèíèéí òàâàíä 130 õ¿í îðîëöñîí òîìîîõîí õýìæýýíèé öàì ãàðäàã áàéâ.

Âàíãèéí õ¿ðýýíèé Öîã÷èí äóãàíà Áàñ Äèâààæèí õýìýýõèéã (Áóðõíû æàðãàëûí îðîí) ä¿ðñëýí Õàëõàä èæèëã¿é ñ¿ìèéã õèéìýë øîðîîí óóëàí äýýð áàðüæ áàéãóóëñíûã Õàíääîðæèéí ¿åä äýýâðèéã íü àëòààð øàðæ, òîõèæóóëñàí íü óðàí ãî¸ õèéöýýðýý ò¿ìýí îëíû í¿äèéã õóæèðëàæ, :áàõàðõàë áèøðýëèéã ººðèéí ýðõã¿é òºð¿¿ëæ áàéæýý.

Âàíãèéí õ¿ðýýíèé Äèâààæèí ñ¿ì Âàíãèéí Õ¿ðýýíä õàìãèéí ñ¿¿ëä 1913 îíä Ìàéäàðûí äóãàíà, ¯ðæèíäý÷èëýí äóãàíûã áàðüæ äóóñãàñíààð òóñ õ¿ðýýíèé áàðèëãà áàéãóóëàìæ òºãññºí áîëîëòîé. Õàðèí ò¿¿íèé õ¿¿ Æàìáàëäîðæ íî¸í Îëíîî ºðãºãäñºíèé 239

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

9-ð îíä (1919) Ðàøààíò õýìýýõ ãàçàð ã¿äýìáý Íàâààíû õóðàë ñ¿ì áàéãóóëæ, ¨íäîíäàðæààëèí íýð ñî¸ðõóóëæ áàéñàí ìýäýý àðõèâò ¿ëäæýý. (8) Äàé÷èí âàí Õàíääîðæ ººðèéíõºº Õ¿ðýýã ò¿¿õ, ñî¸ëûí õîâîð íàíäèí ¿íýò ç¿éë, íîì ñóäðûí öóãëóóëãàòàé áîëãîõ ãýæ õè÷ýýí ìýðèéæ áàéæýý. Ò¿¿íèé íîìûí ñàíä åñºí ýðäýíýýð á¿òýýñýí Ãààíæóóð, Äààíæóóðûí á¿ðýí áîòèóä, Òºâä, Ýíýòõýã, Õÿòàä, ªâºð Ìîíãîë çýðýã îðíóóäààñ çàëæ àâ÷èðñàí, çàõèæ á¿òýýñýí õîâîð íàíäèí íîì ñóäàð áàéäàã áàéñàí õýìýýí Äàãâà ìýýðýí äóðñàí ÿðüäàã áàéâ. Õàíä ÷èí âàí ñ¿ì äóãàíûí áóðõàí ø¿òýýí, á¿ðýý áèøã¿¿ð, õóðàë íîìûí õýðýãëýëèéã àëü áîëîõ õîâîð íàíäèí ç¿éëýýð á¿ðä¿¿ëýõ ñîíèðõîëòîé áàéæýý. Òóõàéëáàë, òýðáýýð ßé÷èë ãýäýã (äóí á¿ðýýíýýñ àðàé óðò) á¿ðýýã ãîâèéí íýãýí õîøóóíààñ 60 óíàãàòàé ã¿¿ãýýð õóäàëäàí àâ÷èð÷, Öîã÷èí äóãàíäàà õàäãàëæ áàéñàí áàéíà. ×óõàë õýðýã òîõèîëäñîí ¿åä òýð õîâîð ÿé÷èë á¿ðýýã äóóãàðãàæ ÷àääàã õ¿í Âàíãèéí õ¿ðýýíä ãàíö áàéñàí ãýäýã. (37) XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ XX çóóíû ýõýýð ÷èí âàí Õàíääîðæ àí÷èí, ãºðºº÷èí õ¿ì¿¿ñýýð íóòãèéíõàà õîéò òàëààñ òóóæ, Áóëãàí óóë ðóó àí àìüòàí øàõàí õººæ, õàøààä, ºâºë öàãò òýæýýë òàâüæ ºã÷ íóòàãøóóëæ áàéâ.

Áóëãàí óóë Ìºí öàà áóãà, áóëãà, õàëèó, õ¿äýð çýðýã õîâîð àìüòäûã àâ÷èð÷ íóòàãøóóëàí, ãàäíà, äîòíûí, õ¿ì¿¿ñ í¿ä õóæèðëàäàã ñîíèðõîëòîé ÷óõàë ãàçàð áîëãîí õóâèðãàæýý. Ýíý íü íýã ¸ñíû àìüòíû õ¿ðýýëýí áàéãóóëàõ îðîëäëîãî áàéëàà. Ñî¸ë, áîëîâñðîëûã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð Ì.Õàíääîðæèéí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã òóõàéí öàã ¿å íü ¿íýëæ, “… ìýðãýí ñàéäûí íýâòýðõèé áîäëîãî” (89,67) õýìýýí “Øèíý òîëü” ñýòã¿¿ëä áè÷æýý. Èéíõ¿¿ Õàíä ÷èí âàí øèíèéã ñýäýã÷, ñî¸ëûã èâýýí òýòãýã÷ òºðèéí óõààëàã ç¿òãýëòýí áàéâ. 240

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

9. ÝÐÕÝÌÑÝÃ ßÇÃÓÓÐÒÀÉ × ÝÃÝË ÍÝÃÝÍ “Ìàíàé Õàíä ÷èí âàí ¿íýõýýð ººã¿é ñàéõàí õ¿í áàéñàí þì ø¿¿” Íóòãèéí õºãøäèéí ÿðèàíààñ Ìîíãîë óëñûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõèéã òàâèëöàã÷èéí íýã Ì.Õàíääîðæèéã õóó÷èí òîãòîëöîîíû ¿åä “òîì òîëãîé ôåîäàë” ó÷ðààñ õàòóó àíãè÷ õàíäëàãààð ¿íýëýí, ò¿¿íèé ò¿¿õýí ýçëýõ áàéð ñóóðèéã á¿ðõýãä¿¿ëæ áàéñàí á¿ëãýý. ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí II áîòèä “Ìàíæèéí ýçýí õààí íü ìîíãîëûí õààä íî¸äîä ¿ëýìæ ìºíãºí ï¿íë¿¿ îëãîæ, Áýýæèíä áàðààëõàí èðýõ òóõàéä ¿íýò áýëýã ñýëò ºãäºã áàéñíàà ÕIÕ-ÕÕ çóóíû çààã ¿åýñ áîëüæ, õàðèí ÷ òýäíýýñ ìºíãººð àëáà òàòàõ ÿâäëûã õ¿÷òýé áîëãîæýý. Òýð ÷ áàéòóãàé, Ìàíæèéí õààíààñ îëãîäîã çýðýã õýðãýì æèë á¿ð óëàì ¿íýòýé áîëæ, ìîíãîë íî¸ä ýíý õýðýãò ¿ëýìæ õºðºíãº ìºíãº çàðöóóëæ, ìàíæ, ìîíãîë ôåîäëóóä äàì äàìàà ìîíãîëûí õºäºëìºð÷äèéí ýðõ àøãèéã õîõèðóóëæ áàéâ. Æèøýý íü: ×èí âàí Õàíääîðæ, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íàð õîøóóíû çàñãèéí òóøààëûã õýäýí àðâàí ìÿíãàí ëàíãààð õóäàëäàí àâñàí àæýý” (58,394) õýìýýí áè÷æýý. Ýíý ä¿ãíýëò åðºíõèé ÷èãëýëèéí õóâüä õàíàòàé áîëîâ÷, õàðèí ×èí âàí Õàíääîðæ, Ñàéí íî¸í õààí Íàìíàíñ¿ðýí íàð õîøóó çàñãèéí òóøààëûã ºíãº, ìºíãººð õóäàëäàí àâñàí ìýò áè÷ñýí íü àñóóäàëä õàòóó àíãè÷ áàéð ñóóðèíààñ õàíäàæ, ò¿¿õýí ¿íýíèéã ãóéâóóëñàí õýðýã þì. Òýä ÿçãóóðòíû óãñàà çàëãàìæëàõ ¸ñûã îãòõîí ÷ óìàðòààã¿é, áîëîõ ¸ñòîé òýð ë æàìààðàà õýðãýì çýðýã õ¿ðòñýí áóþó çàëãàìæèëñàí ×èíãèñèéí óäìûí õààí óãñààíû õ¿ì¿¿ñ áàéñàí þì. Õ¿íèé õóâüä Ì.Õàíääîðæ, Ò.Íàìíàíñ¿ðýí íàð öýë çàëóóãààñàà îëîí æèë ñàéõàí íºõºðëºæ, óëìààð Ìàíæ ×èí óëñûí ýñðýã ìîíãîë ò¿ìíèé ýðõ ÷ºëºº òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº õàìãèéí òóóøòàé õàìòðàí òýìöñýí ç¿òãýëòí¿¿ä áàéñàí áèëýý. Àêàäåìè÷ Ï.Õîðëîî: “Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí òàíàé Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû õ¿ðãýí áàéñàí. ªºðººð õýëáýë, ò¿¿íèé õàòàí íü òàíàé õîøóóíûõ áàéñàí ãýäýã. Ìàãñàð áèë ¿¿, Àþóø áèë ¿¿. Èéìýýñ òýä ýðòíýýñ äîòíî õàðèëöààòàé áàéñàí þì ãýíýëýý” (89) ãýæ õóó÷èëñàí þì. Ýíä òýìäýãëýõýä, Õàíä ÷èí âàí ýðõýìñýã ÿçãóóðòàé ÷ ýãýë èõ õ¿í áàéñíûã ò¿¿õýí áàðèìò, õóó÷ ÿðèà íîòëîí ºã¿¿ëíýì. Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû òàìãûí ãàçàð öýë çàëóó íàñíààñàà àëáà õàøñàí Äàãâà ìýýðýí ãóàé: “Ìàíàé íî¸í ººðºº íîì ýðäýì ñàéòàé, áàÿëàã ñàéõàí íîìûí ñàíòàé, ìîíãîë ¿íäýñíèé ò¿¿õ ñî¸ëîî ìýäýõã¿éãýýð õîøóó îëíîî ÿàõèí çàëæ ÿâàõ âý ãýäýã áàéñàí” 241

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

(90) ãýæ îëîí æèëèéí òýðòýý äóðñàí ÿðüäàã áàéâ. Ì.Õàíääîðæ “Ýðäýìòýí ìýðãýäèéí áèëãèéí óõààíààð íîìûí õóð áóóíà. Åðòºíö äàõèíû ñýòãýëèéã íîìûí õóð òýæýýíý” õýìýýõ çàð÷ìûã áàðèìòëàæ, áèëã¿¿í íîì÷ ýðäýìòýí, ã¿¿ø íàðûã ø¿òýí áèøèð÷, õ¿íäëýí õàéðëàæ, òýäíèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèã÷ íýãýí áàéñàí áèëýý. Õàíä ÷èí âàí, ò¿¿íèé ýöýã ºâãºä áóääûí èõ áàãà òàâàí óõààíä íýâòýðõèé ìýðãýæñýíýýðýý Òºâä, Ìîíãîë äàÿàð íýðä ãàðñàí Äàíäàð àãðàìáûã (1835-1915) áàãøàà õýìýýí õ¿íäëýí äýýäýëäýã áàéâ. Äàíäàð àãðàìáà ýðòíèé ýíýòõýãèéí íýðò ã¿í óõààíòàí Àñàíãà, Äõàðìàêèðòè, Êàìàëàøèìà, øàðûí øàøíûã ¿íäýñëýã÷ Çîíõàâà çýðýã ñýòãýã÷èéí çàðèì çîõèîëä òóëãóóð òàéëáàðóóäûã õèéñíèé äýýð Ãàíæóóð, Äàíæóóðûí ìîíãîë õýâëýëèéã ø¿¿í ¿çýæ, ò¿¿íä ãàðñàí ¿ã ¿ñãèéí áîëîîä óòãûí àëäàà ìàäãèéã òîäîðõîéëñîí àðèóòãàëûã õèéñýí áàéíà. Äàíäàð àãðàìáà “õîðò ìóó ÿâäàëòíû ºðãºñèéã òàëõèëàã÷ àÿíãà” õýìýýõ çîõèîëäîî: “Îäîî öàãèéí õ¿í òºðºëõòíèé òîëãîé äýýð õààí áîëîîä ëàìûí ä¿ðñýýð õºëèéíõºº ºðãºñººð îëíûã õàòãàí, íîì, õààí òºðèéí ¸ñíû àëèéã ÷ ìýäýõã¿é, õ¿ñýë øóíàë çàëüõàé ÿâäëààðàà ñàéí áóÿí á¿õíèéã õºíººæýý”, “Ñàõèë ñàíâààðàà îðõèæ, çàëüõàé ÿâäëûã ãîë áîëãîã÷ òîéäûí ä¿ðñòýí áà òýäíèéã äàãàëäàã÷... íî¸ä ò¿øìýä ýä á¿ãä íü ñàéí ÿâäàë á¿õíèéã õºíººã÷ ýðëýã ìºí” (91,89) ãýõ çýðãýýð áè÷èæ áàéñàí íü ëàì íàð, íî¸ä ò¿øìýä¿¿äòýé íýãäýí íèéëæ, àðä îëíûã äàðëàí çîâîîæ áàéãààã èë÷ëýí ø¿¿ìæèëñýí õýðýã áàéëàà. Áàãøèéíõàà ýíý ìýò çîõèîë á¿òýýëèéã Ì.Õàíääîðæ àìòàðõàí ñóäàëäàã áàéñàí íü òóõàéí íèéãìèéíõýý áóðàíãóé ÿâäëûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð óõâàðëàí îéëãîæ, àëáàò àðääàà àÿäóó çººëºí, ýíýðýíã¿é, ñýòãýëýýð õàíäàõ óõààðëûã òºð¿¿ëæ áàéñàí áîëîëòîé. Ì.Õàíääîðæ, ò¿¿íèé ºâºã äýýäýñ íü Äàíäàð àãðàìáà, äà ëàì ×îãäîâ, 242

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

íî¸í õóòàãò ëàì Ëàìûí õèéäèéí (Îäîîãèéí Ýðäýíýò õîòûí Ãîâèë òîñãîí. (Ðåä)) õàìáà ëàì çýðýã ýðäýìòýí ìýðãýäèéí áÿñàëãàí òóóðâèõ ¿éëñèéã àëü áîëîõîîð òýòãýí óðàìøóóëæ áàéñàí àæýý. Áàäàðãóóëò òºðèéí 15 îíû (1889 îí) õóóäàñò ºðãºñºí íýãýí áè÷èãò “... ìàíàé õîøóóíû õóðëûí ëàì ãàâæ Äàíäàð Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí Õ¿ðýýíèé ãàçàð óäòàë íîìûí ñóðãóóëü ¿éëäýí ñóóæ íîì ýðäýìä ñàéíààð áîëîâñîðñîí íü õàðüÿàò õîøóóíû øàøèí õóðëûã äýëãýð¿¿ëýõýä èõýýõýí òóñ áîëæ áóé áà ìºí õîøóóíû äà ëàì ×îãäîâ õóðàë íîìûí ¿éëäâýðò øàìäàí ç¿òãýæ á¿õèé òóë ãàâæ Äàíäàð, äà ëàì ×îãäîâ íàðûí õî¸ð õ¿íä òóñ á¿ð 300 ëàíã øèëæ¿¿ëýí òóñëóóëæ, ÿìàð õèøèã øàãíàí îëãîõûí ãóéñóãàé” (92) ãýæýý. Ò¿¿íèéã ¸ñîîð áîëãîñîí àæãóó. Õîæèì ¿åä ÷ Õàíä ÷èí âàí Äàíäàð àãðàìáûã á¿õèé ë òàëààð äýìæèæ áàéñíûã ò¿¿õýí áàðèìò ãýð÷èëíý. Õàíä ÷èí âàí íàéðàíä ãóðâàí äóóòàé, íààäàìä ãóðâàí äàâààòàé ýð áÿð, óõààí æàãññàí ñ¿ðëýã ñàéõàí ýð õ¿í áàéæýý. Ò¿¿íèéã çýðýã õýðãýì çàëãàõààñàà ºìíº ñ¿ðõèé ñàéí íîöîëäîæ áàéñàí ãýëöäýã. Õàìãèéí ãîë íü Õàíääîðæ õîøóóíûõàà àëü áèå áÿëäàð ñàéòàé, ýðýìãèé ÷àäàëòàé, óðàí ñàéõàí íîöîëäîëãîîòîé çàëóó ýð÷¿¿äèéã áºõ áîëãîí áýëòãýõ, òýäíèé áàðèëäààíû óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð èõýýõýí ñàíàà òàâüæ òóñàëäàã áàéæýý. Õàíä ÷èí âàíãèéí ¿åä òóñ õîøóóíû áºõèéí ñóðãóóëü “ñîðèëãî” õàìãèéí ýð÷èìòýé õºãæèæ, áºõ÷¿¿ä íü áàõäàì ñàéõàí àìæèëò ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Äàé÷èí âàíãèéí áºõèéí “ñîðèëãîîñ” òºðñºí àõ ä¿¿ õî¸ð èõ àâàðãà àõ Øàãäàðûí Ëóâñàíæàìáàà (Ãîìáî) íü äîëîîí õîøóó äàíøèã, àðâàí çàñãèéí íààäàìä 3 ò¿ð¿¿ëæ, 5 ¿ç¿¿ðëýæýý. Ò¿¿íèé ä¿¿ Øàãäàðûí Íàìõàé (Ñàíäàã-Î÷èð) óëñûí ÷àíàðòàé òîìîîõîí íààäìóóäàä 26 óäàà ò¿ð¿¿ëæ, 5 óäàà ¿ç¿¿ðëýæ ìîíãîë áºõèéí ò¿¿õýíä ãàéõàìøèãò äýýä àìæèëòûã òîãòîîæýý. Ìºí “ñîðèëãîîñ” Õóëãàð Íàöàã áóþó Áàÿíìºíõ àðñëàí, ×èìýã-Î÷èð (Äýäèéí Æàìö) çààí, Ãàðüä (Õýõðýíãèéí Æàìö) çààí, Ñàíäàã-Î÷èð (øèíý Æàìö) çààí, Äàâãà àðñëàí áóþó õàíãàëûí õàð, ìóíäàã õýìýýõ Ëóâñàíäàø àðñëàí çýðýã àëäàðò áºõ÷¿¿ä òºðºí ãàðñàí þì. Õàíä ÷èí âàí áºõèéí ñîðèëãûí ÿâöûã áàéí áàéí î÷èæ ¿çýí, áèå÷ëýí øàëãàæ çºâëºäºã õ¿í áàéæýý. Õàíä âàíãèéí ¿åä òóñ õîøóóíû áºõèéí ñîðèëãî ãàéõàìøèãòàé ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ýý. Òóõàéëáàë, XIX çóóíû äóíä ¿åýñ XX çóóíû ýõýí ¿å ãýõýä Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíààñ àâàðãà 2, àðñëàí 14, çààí 22 òºðñºí áàéíà. (93) Íýã æèëèéí äàíøèãò Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíààñ 23 áºõ î÷îîä 22 íü òàâ äàâæýý. Õàíä ÷èí âàí: -Òýð çîëèã ºâäºã øîðîîäîîã¿é áîë õî¸ð ãóðàâ çîäîãëîæ áàéõã¿é þó ãýæ 243

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

øîãøèð÷ áàéñàí õýìýýõ ÿðèà áàéäàã. Òýãýõëýýð Õàíä âàí ¿íýõýýð ¿íäýñíèé áºõèéã õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº á¿õ ñýòãýëýý ºã÷ áàéñàí íü òîäîðõîé áàéíà. Õàíä ÷èí âàí àëäàðò ñàéí áºõ òºð¿¿ëýõèéí òóëä í¿ãýë ¿éëäýõýýñ ÷ áóöàõã¿é áàéñàí ãýäýã. Òýðáýýð ìîíãîë õ¿íèé óäàì óãñààã ñàéæðóóëàõ çîðèëãî á¿õèé òºðèéí õàð õàéðöàãíû áîäëîãîîð äýýäñèéí çèíäààíä ìàø íóóö áàéäàë õèéæ áàéñàí “Ëÿíõ õàãàëàõ” õýìýýõ ¿éëäëýãèéí õ¿ðýýíä ñàéí áºõ òºð¿¿ëýõ àñóóäëûã õºíäºæ, çàðèì îðîëäëîãî õèéæ áàéñàí þì ãýíýëýý ãýñýí ÿðèà ÷ áàéäàã. Áºõ÷¿¿ä ÷ õîøóó íî¸íäîî çîâëîí æàðãàë, ñàéí ìóó ÿâäëàà íèé íóóã¿é äîòíî÷ëîí ÿðüäàã áàéñàí ãýäýã. Ýíý íýãýí æèøýýã äóðüäñó. Íýãýí íàìàð Áýýæèíãýýñ òýìýýí æèíãýýð èðñýí Ìàíæ àìáàíû à÷àà áàðààã Áýýæèí õýìýýõ Ñîíîìûí õàøààíä áóóëãàæýý. Òýäíèéõ õî¸ð ìåòð ãàðóé ºíäºð øóðãààãàí õàøààòàé, áàò áºõ öîîæ öóóðãàòàé äààìàí õààëãàòàé, Ãýñýð ñ¿ìýýñ ç¿¿í óðàãø 500 ìåòð îð÷èì ãàçàð áàéæýý. ªãëºº áîñîîä à÷àà áàðààãàà á¿ðòãýõýä 4 òýí (áîîäîë) ýä þìñ àëãà ãýíý. Øºíº íü öàñ îðñîí òóë ìºðäºæ ¿çâýë õî¸ð õ¿í èðæ õàøàà äàâóóëàí àâààä Ãàíäàíãèéí ç¿ã ÿâñàí áàéõ áºãººä óäàëã¿é îëíû ìºðòýé õóòãàëäàí àëãà áîëæýý. Õ¿íèé ñàíààíä áàãòàìã¿é ýíý õà÷èí ÿâäëûã Ìàíæ àìáàíä ìýäýãäýõýä òýð ¿åä Õ¿ðýýíèé õýðãèéã ò¿ð ýðõýëæ áàéñàí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æàíæèí, ÷èí âàí Õàíääîðæèéã äóóäàæ: -Õóëãàé÷èéã íýí äàðóé îë! ãýæ òóøààæýý. Ýíý åð íü ìàíàéõíû õºõ ýð÷¿¿äýýñ çàéëàõã¿é ãýæ ÷èí âàí äîòðîî áîäîîä àìáàí ñàéäûí ãàçðààñ ãàð÷ýý. Ãàðààä äàãàëäàí ÿâàà õèà íàðààñàà: -Íºãºº õóëãàð íîõîé õàà ÿâàà áîë? ãýæ àñóóæýý. -ª÷èãäºð Õ¿ðýýíä èð÷èõñýí ÿâæ áàéñàí ãýæ íýã íü õýëñýíä: -Çà òýð! Åðººñºº ò¿¿íýýñ ººð èéì þì õèé÷èõ õ¿í áàéõ ¸ñã¿é. Äàðóéõàí îëîîä èð! ãýæýý. Ñàíäàã-Î÷èð õýìýýõ øèíý Æàìö àðñëàíãèéíä áàéñàí Íàöàãèéã òýð äàðóé àâ÷èðàõàä: -Çà, Íàöàã ÷è Ìàíæ àìáàíû 4 òýí áàðààã ÿàñàí áý? ãýæ Äàé÷èí âàí òóëãàí àñóóæýý. -Æà, íî¸íòîí ìèíü. Òýíä ë áèé! ãýæ Äóéíõîðûí àéìãèéí õàøàà ðóó çààæýý. -×è ÿàæ àâàà âý? ãýâýë -Æà, Æàìöòàé õàìò èðýýä ë àâààä ÿâ÷èõñàí äàà ãýýä õýíýã ÷ ¿ã¿é ñóóæ áàéâ. Õàíä ÷èí âàí òîëãîé ñýãñðýí ò¿¿í ð¿¿ áàõäàíãóé õàðààä: -Çà, Íàöàã ìèíü õî¸óëàà ìàíæ àìáàíûã ÿàæ àðãàëíà äàà. ßìàð ÷ áàéñàí 244

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õèéñýí ¿éëäëýý ë äàâòàí ¿ç¿¿ëýõ õýðýã ãàðàõ áàéõäàà ãýâ. Õàíääîðæ áàéäëûã àìáàíä ìýäýãäñýíä: -Õàé, õî¸ð òýìýýíèé á¿òýí à÷ààã, õî¸ðõîí õ¿í àâ÷ ÿâñàí ãýõýä áè õóâüäàà èòãýõã¿é áàéíà. Õýðýâ ýíý ¿íýí áîë íàäàä õýðõýí àâñíàà ¿ç¿¿ë! ãýëýý. Âàíòàí, çà ÿàìàéäàà ñàíàñíààð ë áîëëîî ãýæ áîäîâ. Áîëñîí ÿâäëûã äàâòàí ¿ç¿¿ëýõýýð Íàöàã, Æàìö õî¸ð òîì ìîäîí øàòòàé èðæýý. Òýð õî¸ð õàøààíû ãàäíààñ øàòàà òàâüæ Íàöàã íü øàò äàãàæ õýðìýí äýýð ãàðìàãö øàòàà àâ÷ äîòîãø íü òàâèàä ò¿¿íýý äàìæèí õàøààíä îðæ, íýãýí òýí áàðààã áààäàíòàé þì ìýò ºðãºí àâ÷ðààä øàòíû äýýã¿¿ð õýðýì äàâóóëàí øèäýæ ºãñºíä Æàìö íü òîñîæ àâààä ãàçàð òàâüæýý. Èéíõ¿¿ äºðâºí òýí áàðààã àâ÷, õî¸ð õî¸ðîîð íü îîñîðëîæ ¿¿ðýýä øàòàà Íàöàã íü áàðèàä áàðóóí òèéø àëõààä ÿâ÷èõæýý. ßâñààð íýã ÷ àìðàëã¿é Ãàíäàíãèéí äýíæ ãàð÷, îäîîãèéí õóðëààñ áàðóóí óðàãø áàéñàí Ä¿éíõîðûí àéìãèéí õàøààíä õ¿ð÷ èðæýý. ¯¿íèéã í¿äýýð ¿çñýí àìáàí òýäíèé õ¿÷èéã ãàéõàí øàãøèð÷, øºíèéí àâñàí 4 áîîäîë áàðààã íü ç¿ãýýð ºã÷, õîéøèä ìèíèé þìûã á¿¿ àâààðàé ãýæ çàõèñàí ãýäýã. (95) Åð íü Õàíä ÷èí âàí ñóðâàëæèò ÿçãóóðòàí õ¿í ìºðòëºº, øèëèéí ñàéí ýð õóëãàð Íàöàã ìýòèéí õ¿ì¿¿ñòýé ýçýí õàðüÿàòûí òºäèéã¿é, íºõºð ¸ñîîð õàðèëöäàã áàéñàí íü èõýýõýí àíõààðàë òàòäàã. Áàñ íýãýí áîëñîí ÿâäëûã óíøèã÷ òàíàà òîëèëóóëüÿ. ×èí âàí Õàíääîðæ íàìðûí íýã íàëãàð ºäºð õóëãàð Íàöàã íàðûí õýäýí õ¿íòýé ñàëõèíä ãàðàíãàà ãºðººñ ¿ðãýýñýí áîëîâ÷, õàíãàé õèøèã õàéðëàñàíã¿é. Òýãýýä òýä Èõ-ªëèéí äàâààíû ç¿¿í îðîé äýýð ñóóöãààæ áàéæýý. Ãýòýë Ñýýðèéí ãîëîîñ íààø çàìààð õîíü õºòºëñºí ÿâãàí õ¿í ÿâæ áàéãàà õàðàãäàâ. Õàíä ÷èí âàí: -Íàöàã, ÷è òýð õ¿íèéã àéëãàæ è÷ýýëã¿éãýýð õºòºëæ ÿâàà õîíèéã íü õóëãàéëààä àâààä èðæ ÷àäàõ óó? ãýñýíä: -Çà, áè õè÷ýýæ, àðãààð àâ÷èðúÿ ãýýä Íàöàã ìîäîí äóíäóóð ã¿éãýýä ÿâ÷èõàâ. Íàöàã ªëèéí äàâààíû ºâëèéí çàì äýýð ºðººñºí ãóòëàà òàéëæ áààõàí øàâàð íÿëæ õàÿàä, îé øèðýíãýí äóíäóóð ÿâæ, äàâààíû àðä ìîäíû çàõûí çàì äýýð íºãºº ãóòëàà ç¿ãýýð òàâèàä îðõèæýý. Òýãýýä áàñ áóöàæ øèðýíãýí äóíäóóð ÿâæ î÷îîä ò¿ð¿¿÷èéí õàÿñàí ãóòëûíõàà òóøàà íóóãäàí õàðæ áàéòàë õîíü õºòºëñºí õ¿í èðýýä çàì äýýð õýâòýý ãóòëûã õºëººðºº ýðã¿¿ëæ ¿çýýä èéø òèéøýý õàðæ áàéñíàà àâñàíã¿é çàì ºãñººä ÿâæýý. Íàöàã òýð ãóòëàà àâààä ýðãýí ìîäîí äóíäóóð ã¿éãýýä äàâààíû àðä òàâüñàí 245

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ãóòëûíõàà òóøàà èðýýä íóóãäàí õàðæ ñóóòàë íºãºº õ¿í äàâààíû àð ðóó îðæ èðýýä çàì äýýð òàâüñàí ºðººñºí ãóòëûã àâ÷ ¿çýæ áàéñíàà õîíèî ìîäíîîñ óÿæ îðõè÷èõîîä äàâààíû ºâºðò áàéñàí ãóòëûã àâàõ áîëîëòîé áóöààä ÿâæýý. Ýíý õîîðîíä Íàöàã õî¸ð äàõü ãóòëàà àâ÷ ºìñººä õîíèéã òýâðýí èðæ ÿâàõàä Õàíä âàí: -Èæèëã¿é èõ òýíõýýòýé, èéì îâæèí óõààëàã õ¿í øèëèéí ñàéí ýð áàéõààñ ÿàõàâ äýý ãýæ õàìò ÿâñàí õ¿ì¿¿ñòýý õýëæ áàéñàí ãýäýã. Îðîé íü Íàöàãò õîíèî ä¿¿ð¿¿ëýí õîøóó Òàìãûí ãàçàð èðýýä, õ¿ì¿¿ñ ìîðäóóëæ ªëèéí äàâààíààñ õîíü àëäñàí õ¿í èðæ õîíèî àâ ãýæ Âàíãèéí õ¿ðýý, õîðîîãîîð çàðëóóëñàíä ýçýí íü èðæ õîíèî àâ÷ýý. (94) Àí àâ õèéõ íü òýð ¿åèéí òºðèéí õàð õ¿íèé öýðãèéí áýëòãýë ñóðãóóëèéã õàíãàõ, ýð ÷àäàë, ýðýìãèé çîðèëãûã õýìæèõ íýãýí øàëãóóð áàéñàí ó÷ðààñ ìîíãîëûí íî¸ä ÿçãóóðòíóóä èõ àâ õîìðîãî çîõèîí èä õàâàà ¿ç¿¿ëæ, ìýðãý öýöýý ñîðèõ äóðòàé áàéæýý. Õàíä ÷èí âàí ÷ ýðòíèé ýíý óëàìæëàëò ¸ñ æàÿãèéã áàðèìòëàí, àí ãºðºº õèéõ äóðòàé õ¿í áàéâ. Òýðáýýð ¿å ¿å õîøóóíû àí÷äûí äóíä ìýðãýí áóó÷ øàëãàðóóëàõ ñîðèëãî çîõèîí áàéãóóëæ, ò¿ð¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñýýñ íî¸íû àí÷èí øàëãàðóóëæ àâäàã áàéñàí àæýý. Ñîðèëãî õýðõýí çîõèîí áàéãóóëæ áàéñíûã ñîíèðõâîîñ, ¿õýð òýðýãíèé ºðººñºí äóãóéíû òàðõèíû ãîëä öààñàí äýýð çóðñàí ¿íýãíèé çóðàã íààãààä Òàìãûí òîëãîéí àð òàë ðóó ºíõð¿¿ëýí òýð äóãóéã 100 íóìíû ãàçàð äýãäýæ ÿâàõàä íü õàæóó òàëààñ íü 70 íóìíû çàéòàé ãàçðààñ öàõèóð áóóã òàâàí óäàà ò¿ðãýí ñóìëàæ áóóäàí, óã ¿íýãíèé ä¿ðñíèé àìèí öýãò íü ñóì òóññàí áàéõ ¸ñòîé áàéæýý. Èéì çîðèëãîä ò¿ð¿¿ëñýí àëàà÷ õýìýýõ Áàäàìæàâ, Õóæèðûí ãîëûí Õàíóéí Ñ¿íäýâ, Õàíóéí Äîâäîí ãýäýã òºðñºí àõ ä¿¿ õî¸ð íî¸íû àí÷èí áîëæ áàéñàí áàéíà. Íî¸íû àí÷èí õ¿í äóðòàé öàãòàà ÿìàð ÷ àí àãíàõ ýðõòýé. Õàðèí àãíàñàí áóãûíõàà öóñàí ýâýð, îíîî çàñàà, ñîãîîíû ñàâ, áààâãàéí äîíüä, õ¿äðèéí çààð çýðýã îëçîî íî¸íäîî ºðãºäºã, íî¸í íü àí÷èíäàà ¿íý, àøãèéí òàë õóâèéã ºãäºã áàéæýý. ×èí âàí Õàíääîðæ ¿å ¿å ìýðãýí áóó÷ àí÷äàà äàãóóëàí Áóëãàí óóë, Õàðãàíû íóðóó Àëòààä, ×àãòàãà, Ìîãîé, Áºõºí, Á¿ðýíõàí, Õàíòàé çýðýã òîìîîõîí óóë, íóðóóäààð äàìæèí áóãà, ãàõàé ãºðººñ ¿ðãýýæ ñóóðüäàí àí àâ õèéäýã áàéæýý. Áóëãàí óóëûí Òàõèëàíãèéí àðõàí òàëä Õàíä ÷èí âàíãèéí ãºðººíèé îòîã, óðö ñàÿõàí áîëòîë (1958 îí õ¿ðòýë) áàéñíûã ìèíèé ýöýã Ö.Æèãæèä, àâãà àõ Ä.Ñèéíõîé íàð õóó÷èëæ áàéñàí. Ýíý äàøðàìä òýìäýãëýõýä, Äàé÷èí âàíãèéí àí ãºðºº õèéæ ÿâàõàä òîõèîëäñîí íýãýí ñîíèðõîëòîé ÿâäëûí òóõàé õºãøäººñ ñîíññîíîî àâãà àõ Ä.Ñèéíõîé íàäàä ÿðüñíûã óíøèã÷ òàíòàé 246

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õóâààëöàÿ. Õàíä ÷èí âàí õýä õýäýí àí÷èíòàé ñóóðèíä ñóóõ áîëæýý. Òýðáýýð íàìàéã áóóäààã¿é áàéõàä õýí ÷ ãîõ äàðæ áîëîõã¿é ãýæ òóøààâ. Ãýòýë Íî¸íû ºìíºõ ñóóðèíä ñóóñàí çàëóó àí÷èí ¿ðãýýëãýýð ãàð÷ èðñýí áóãûã òýñ÷ ÷àäàëã¿é áóóäàí óíàãàæýý. ªºð àìüòàí ãàð÷ èðñýíã¿é. Àí÷èä öóãëàí, àãíàñàí áóãûíõàà ìàõûã øàðæ èäýæ áàéòàë Õàíä ÷èí âàí ãýíýò: -Äýýäñèéí çàðëèãèéã çºð÷ñºí õ¿íèéã ÿàõ ¸ñòîé áèëýý ãýâ. Çàëóó àí÷èí: -Æà, íî¸íòîí. Áè ÿìàð ÷ øèéòãýë õ¿ëýýñýí áýëýí ãýëýý. Õàíä ÷èí âàí: -×è àëü õóðóóãààðàà ãîõîî äàðñàí ãýæ àñóóâ. -Æà, áè äîëîîâîð õóðóóãààðàà ãîõîî äàðñàí ãýâ. Íî¸í áîñ÷ èðýýä: -Çà, òýãâýë òýð õóðóóã ÷èíü îãòëîíî äîî. Ãàðàà àðäàà áàðüæ áàé ãýâ. Òýãýýä íî¸íòîí õóðóóã íü îãòëîîä õàÿ÷èõëàà ãýíý. Öóñ íü óðñàæ, íîéò îðãèîä ºâäºæ áàéãàà ãýæ æèãòýéõýí. Íî¸í íàìàéã ºðøººñºíã¿é, èíãýýä õóðóóã¿é áîëäîã áàéæýý ãýæ áîäîâ. Õýäýí õóðàì ºíãºðñíèé äàðàà ãàðàà õàðòàë á¿òýí áàéíà ãýíý. Õàíä ÷èí âàí ðóó õàðòàë ó÷èðã¿é øîîëîí èíýýæ áàéëàà. Íºõºä íü íî¸íîî äàãàí ýëãýý õºøòºë õºõðºëäºâ. Ãýòýë íî¸íòîí ìº÷èð äàãàí óðñàæ õºëäñºí ìºñíººñ àâ÷, õóðóóã íü îãòëîõ ä¿ð ¿ç¿¿ëñýí áàéæýý. Õîæèì íü òýð àí÷èí: -Èõ õ¿íèé ñ¿ð õ¿÷ ãýäýã ¿ëýìæ áàéäàã þì áèëýý. ßã ë õóðóóã ìèíü òàñäààä õàÿ÷èõ øèã áîëñîí ø¿¿ ãýæ ÿðüäàã áàéñàí ãýäýã. (95) Ýíý íýãýí æèøýýíýýñ ¿çýõýä íóòãèéí àðä îëîí Õàíä ÷èí âàíãèéí òºâ ýðõýìñýã áàéäàëä ñºãäºí áèøèð÷, ñ¿ð áàðààíä íü äàðàãäàæ áàéñíûõ áèçýý. Òýð ¿åä Ìîíãîëä èðñýí Îðîñûí æóóë÷èä, ýðäýìòýí, ñóäëàà÷èä ×èí âàí Õàíääîðæèéí ýãýë ÷àíàð, ýðäýì óõààíûã ¿íýëýí õ¿íäýòãýæ, ò¿¿íòýé íºõºð ¸ñíû ýëýãñýã äîòíûí õàðèëöàà òîãòîîæ áàéæýý. Ó÷èð íü Äàé÷èí âàíãèéí õîøóó õîéä òàëààðàà Îðîñ îðîíòîé õèëëýæ, ìîíãîë îðíû èðãýä õàðèëöàí áàñ áèåíäýý èðæ î÷èëöîæ áàéñàí íü îðîñ õ¿íèé øèíæ òºðõèéã èë¿¿ òàíüæ ìýäýõ áîëîëöîîã Õàíä ÷èí âàíä îëãîæ áàéñàí áîëîëòîé. “Ýíäýõ õîøóóäûí ìîíãîë÷óóä Õèàãòàä ¿ðãýëæ î÷äîã, òýíäýõ äýëã¿¿ðýýð öºìººð îðíî. Åð íü òýä îðîñ áàðàà òàâààðò äàñæýý. Òýð ÷ áàéòóãàé Õàíä ÷èí âàí ººðºº îðîñ õ¿ì¿¿ñòýé ýëýãñýã äîòíî õàðüöààòàé áºãººä àëáàò íàðàà ýíý òàëààð ¿ëãýðëýíý” ãýæ 1907 îíä ò¿¿ãýýð ÿâñàí îðîñ õ¿í òýìäýãëýæýý. Ì.Õàíääîðæ ýðäýìòýí Â.À.Êîòâè÷òàé äîòíî òàíèëöàæ, áàéíãûí õàðèëöààòàé áàéñíûã ºìíºõ á¿ëýãò öóõàñ òºäèé äóðäñàí áèëýý. Òýðáýýð Â.À.Êîòâè÷èéí ýðäýì ñóäëàëûí àæèëä òóñ äýì áîëîõ ¿íýòýé ìàòåðèàëûã 247

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

èëãýýæ áàéñàí àæ. Ýíý òóõàé çîõèîë÷ Æ.Äàøäîíäîã “Õàëõûí Öîãò õóí òàéæ” íîìîíäîî: “Öîãò òàéæèéí àí ãºðºº õèéæ ÿâàõäàà óÿíãàëàí õýëñýí ãàíö ø¿ëãèéã øàäàð íºõºä íü õàäíàà ñèéëñýí áè÷ýýñ îëîí çóóíûã òóóëàí áèäýíòýé çîëãîâ. Òýð ø¿ëýãò ÷óëóó ºäãºº Òºâ àéìãèéí Äýëãýðõàí ñóìûí íóòàã Òºõºì óóëûí îð÷èì Õóòàã óóëíàà áàéíà. 1912 îíä Â.À.Êîòâè÷ Ìîíãîëä áàéõäàà òýð áè÷ýýñò ÷óëóóíû òóõàé ñóðàã äóóëñàí àâ÷ íýãýíò áóöàõ öàã íü áîëñíû ýðõýíä áèå÷ëýí òàíèëöàæ ÷àäñàíã¿é. Èéìèéí òóë òýð ¿åèéí Ìîíãîëûí Óëñûí ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæ âàíä õè÷ýýíã¿éëýí õ¿í ÿâóóëæ òýð áè÷ýýñèéã õóóëæ äàðóé èëãýýíý ¿¿ õýìýýí õ¿ññýí ¸ñîîð íîì áè÷èã ñî¸ëûã ýðõýìëýäýã ñàéä, Êîòâè÷èéí ãóéëòûã àãøíàà ã¿éöýòãýæ Æàìñðàíû Öýâýýíýýð èëãýýæýý” (96,2425) ãýæ òýìäýãëýæýý. Ì.Õàíääîðæ ººðèéí õîøóó òºäèéã¿é, îéð îð÷ìûí õîøóóäàä ÷ ¿ëýìæ íºëººòýé áàéæýý. Áàðèìò äóðäâààñ, Áèøðýëò ã¿í Ñóíäóé Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíû äàðàà “àíõäóãààð îíä Õàíä âàí ìèíèé ýöýãòýé íàéðòàé ÿâñàí ó÷ðààñ õ¿÷èëæ, íàìàéã àðâàí òàâàí íàñòàé õîøóóíû çàñàã áîëãîñîí...” (97,4) õýìýýí ººðºº áè÷ñýí áàéíà. Ä.Ñóíäóéã òàâàí íàñòàé áàéõàä Áàäàðãóóëò òºðèéí õîðèí äîëîîí îíä (1901) Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Çàñàã óëñàä òóñëàã÷ ã¿í Öýäýíñîäíîì ¿ð÷ëýí ºðãºæ õýðãýìýý çàëãàìæëóóëàõààð òýð ¿åèéí Öèí óëñûí Çóðãààíû ÿàìàíä ìýä¿¿ëñýí áîëîâ÷, ¿å õîëäñîí òàéæèéí õºâã¿¿íèéã ¿ð÷ëýí òýæýýæ, Çàñàã ã¿íãèéí õýðãýìèéã çàëãàìæëóóëæ áîëîõã¿é õýìýýí òóøààæ èðñýí ó÷èð ò¿¿íèéã óóë ãýð îðîí, ýöýã Äàâààãèéíä íü áóöààæ áàéæýý. Ä.Ñóíäóéã õîøóó çàñàã áîëîõîä ÷ “òºðºëõèéí öýöýí óõààíòàé, ìîíãîë áè÷èãò áîëîâñîðñîí, îëíû ñàíààã äàãóóëæ ÷àäàõ” (97) ãýñýí ¿íýëýìæ íü ãîë áàéñàí áîëîâ÷, áàãà áàë÷èð õºâã¿¿íèéã õîøóó çàñàã çàëãàìæëàõàä ¿íýõýýð ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí óäèðäàã÷ Õàíääîðæèéí íýð, íºëºº òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ áèçýý. Õîæèì Õàíä ÷èí âàí: “Àõàé ã¿íèé (Ëóâñàíõàéäàâ) ã¿íä¿¿ã¿é íÿãò øèíæ, Áèøðýëò ã¿íèé (Ñóíäóé) ýð õ¿íèé èðâýã, ìèíèé çîðèìîã ÷àíàð íýã õ¿íä çàÿàñàí áîë ìîíãîëûí òºðä èõ õýðýãòýé áàéõñàí” õýìýýí õýëæ áàéñàí ãýäýã. Äóíä çýðãèéí íóðóóòàé, áàõèì ÷èéðýã áèåòýé Õàíä ÷èí âàí ýð õ¿íèé õóâüä Õàëõûí ñàéõàí á¿ñã¿é÷¿¿ëä õàéðëàãäàæ ÿâñàí áîëîëòîé. Àêàäåìè÷ Ï.Õîðëîî ãóàé: “Ýä¿ãýý íèéñëýë õîòûí òºâä áàéãàà ÷èí âàí Õàíääîðæèéí áàéøèí òóõàéí ¿åäýý òýð õàâèéí õàìãèéí ºíäºð ºðãºº áàéñàí þì. Íî¸íû õàòàí Ñýâæèäìàà íºõðèéãºº Áîãäûí íîãîîí ñ¿ì ð¿¿ ÿâñàí ¿åä òàãòàí äýýðýý ãàð÷, òýð ç¿ã äóðàíääàã áàéñàí ãýíý. Õàíä ÷èí âàíä õ¿¿õí¿¿ä íýëýýä òàëòàé áàéñàí ãýäýã. Ñ¿ìèéí õàøààíû öýöýðëýãò Óëñûí èõ Äàãèíà Äîíäîãäóëàì Õàíä 248

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

÷èí âàíòàé ñàëõèíä ãàðàõûã õàðæ, îðîé èðýõýä íü “ñàíóóëãà” ºãäºã áàéñàí þì ãýíý ëýý” (89) õýìýýí õóó÷èëñàí áèëýý. “Íàìàð áóãûí àìèéã ñîãîî àâ÷ ÿâäàã” õýìýýõ ìýðãýí ¿ã áèé. Ñýâæèäìàà õàòàí áîë àâèð ÿëäàì, áàò æóðàì, ìîíãîë á¿ñã¿éí íàìáà òºãñ á¿ñã¿é áàéæýý. Ýä¿ãýýãèéí Á¿ðýãõàíãàé, Îðõîí ñóìûí çààã íóòãèéí íýãýí òàéæèéí îõèí. Èéì ÷ ó÷ðààñ Ñýâæèäìàà õàòàíä 1915 îíä Áîãä õààíû çàðëèãààð óõóóëàõ ºðãºìæëºë îëãîæýý. Òýðõ¿¿ ºðãºìæëºëä: “Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû áè÷èã, òàìãà äàðñàí ºðãºìæëºë áè÷èã îëãóóëæ õàäãàëóóëñíû ó÷èð, Îëíîî ºðãºãäñºíèé äºðºâä¿ãýýð îí àðâàí õî¸ðäóãààð ñàðûí øèíèéí íýãä, Äýýä çàðëèã áóóëãàñàí íü, øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ íàðàí ãýðýëò, ò¿ìýí íàñò Áîãä ýçýí õààíû çàðëèã, Ãàäààä ßàìíû òýðã¿¿í ñàéä, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí õàíû çýðýã, ñàéíûã óäèðäàã÷, ýðäýíý äàé÷èí çàñàã õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæèéí àáëàé õîøîé õàòàí Ñýâæèäìàà áîëâîîñ àíõ õàäàìëàñíààñ íààø ãýðèéí ¸ñûã áîëãîîìæëîí, öýâýð è÷èìòãèéãýýð õýëõýý æóðìûã ñàõèæ ÿâñíû òóëä, ÷àìä ºðãºìæëºë îëãîâ, ÷è áýýð õèøãèéã ñ¿ñëýí áîëãîîìæëîí ÿâàãòóí, á¿¿ îìîðõîí áàðäàìëàæ æóðàì õýëõýýã ¿òýýðõýõýä õ¿ðã¿¿ëò¿ãýé õýìýýñíèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ ìàíàé Äîòîîä ßàìíààñ òàìãà äàðñàí ºðãºìæëºë áè÷èã øèéòãýí ãàðãàæ, ñàéä õàíû çýðýã ñàéíûã óäèðäàã÷, çàñàã õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæèéí àâààëü õîøîé õàòàí Ñýâæèäìààä õàäãàëóóëàâ, Îëíîî ºðãºãäñºíèé àðâàí õî¸ð ñàðûí øèíèéí” (98) ãýæýý. Ò¿¿í÷ëýí ×èí âàí Õàíääîðæèéí ýõ õîøîé õàòàí Ñîñîðò áàñ îëãîæ áàéñàí áàéíà. Ì.Õàíääîðæ ºòãºñ ºâãºäèéã õ¿íäýòãýäýã, ºí÷èí ÿäóóã òýòãýäýã, ýåâýðã¿¿ çººëºí ñýòãýëòýé õîâîð ñàéõàí õ¿í áàéæýý. Óíøèã÷ òàíàà 1985 îíä 80 íàñòàé áàéñàí Íàìñðàé îâîãòîé Áààñàíäàìáà ãóàéí ÿðèàã îðîí íóòãèéí ò¿¿õ ñîíèðõîã÷ Ã.Ìàãâàí ãóàéí áè÷èæ àâñíûã òîëèëóóëúÿ. 1980-ààä îíû ¿åä Áóëãàí õàí óóëûí îíãîí àí àìüòäûã àãíàæ, îé ìîäûã íü îãòîëæ áîëäîãã¿é “õîðèîòîé”, òàë á¿ðèéí íàéìàí àìàíä íü íàéìàí öàãäààòàé, îðîí íóòãèéí äàðõëàãäñàí óóë áàéâ. Ãàíöõàí õîøóó íî¸í Õàíääîðæ, áàðàà áîëîã÷äûíõîî õàìò õààÿà ãàð÷, àí ãºðºº õèéäýã áàéæýý. Íýã óäàà íî¸í øàäàð õ¿ì¿¿ñèéíõýý õàìò Áóëãàí õàí óóëàíä ãºðººëæ ÿâòàë Íóðãèéí àð õýìýýõ ãàçàð áóó äóóãàð÷ äóóëäàâ. Íî¸íòîí “Ýíý äàðõàí óóëàíä ÿìàð õ¿í àí õèéæ ÿâäàã þì áîë î÷èæ ¿çýýä èð!” ãýæ íýã õ¿íýý ÿâóóëæýý. Òýð õ¿í áóó äóóãàðñàí ãàçàð ãýòñýýð î÷îîä õàðòàë íýã çàëóóõàí, ýðýëõýã áàéðûí öàãààí øàðãàë öàðàéòàé õàðõ¿¿ ãóíæèí ñîãîî àëààä, ãýäñèéã íü ãàðãàí õàÿæ, äºðâºí øèëáý ÷ºìãèéã øóâò òàòàí àâ÷ á¿ñýíäýý õàâ÷óóëààä, äºðâºí ìº÷èéã íü çàíãèäàí ñîãîîíû ìàõ, àðüñûã ìºðºíäºº ¿¿ð÷, íºãºº ãàðòàà öàõèóð ø¿¿ðýí àâ÷ ã¿éæ îäîâ ãýíý. Ýíý 249

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òóõàéä íî¸íä àéëòãàñàíä: -Òýð ëàâ Áîéäîîãèéí Áàÿðàà áàéæ òààðíà ãýæ õýëýâ. Õàíä ÷èí âàí àí ãºðººíººñ èðýýä, òàõàð ÿâóóëàí Áàÿðààã äóóäóóëæýý. Áàÿðàà Áóëãàí óóëûí óðüä öîõèîíû ºâºð ãýäýã ãàçàð õºðºíãº ìàëã¿é ÿäóó õºãøèí ààâ, ýýæ õî¸ðòîéãîî àìüäðàí ñóóäàã þìñàíæ. Áàÿðàà äóóäñàí ¸ñîîð õîøóó òàìãûí ãàçàð áàðààëõàõàä, õîøóó çàõèðàã÷ ò¿¿íèéã äàãóóëàí Õàíä ÷èí âàíãèéí ºðãººíä îðîâ. Íî¸íòîí: -ª÷èãäºð ÷è Áóëãàí õàí óóëûí Íóðãèéí àðä ãºðººëæ, ñîãîî àãíàñàí áèç äýý? ãýñýíä: -Æà òèéìýý, ýçýí íî¸íòîí ìèíü. Áè ñîãîî àëñàí ìèíü ¿íýí áèëýý. Áè ìàë õºðºíãº áàéõã¿é ÿäóó, íàñ ºíäºð áîëñîí õºãøèí ààâ, ýýæýý òýæýýõ áîëîìæ ìºõºñäººä, àðãàã¿éí ýðõýíä áàÿí õàíãàéãààñ õèøèã õ¿ðòñýí á¿ëãýý. Ýçýí ìèíü, ÿäóó áîîë íàìàéãàà ºðøººæ õàéðëà ãýæ ãóéí ìºðãºñºíä íî¸í íýëýýä áîäîæ ñóóñíàà, Ñàíãèéí íÿðâàà äóóäàæ, öàé, äààëèìáà àâ÷ðóóëààä: -Ìàé ¿¿íèéã àâ, ýýæäýý àâàà÷èæ ºã. ×è ¿¿íýýñ õîéø Áóëãàí õàí óóëàíä äóðòàé öàãòàà ãºðººëæ, äàéðàëäñàí àíãàà àãíàæ, àìüäàð÷ ÿâ. Ýíý òóõàé áè Áóëãàí õàí óóëûí ýðãýí òîéðîíä áàéãàà îéí öàãäàà íàðò áè÷èã ÿâóóëíà ãýæýý. Ýíý öàãààñ õîéø Áàÿðàà õàðõ¿¿ äàðõàí óóëûí, äàðõàí àí÷èí áîëæ, àí÷ í¿¿ðýëæ, ààâ, ýýæýý òýæýýõýýð áàðàõã¿é àìüäðàë íü äýýøèëæ, àìèí òýæýýëèéí ìàë õºðºíãºòýé, ýõíýð õ¿¿õýäòýé àéë áîëæ, íóòãèéí îëîíäîî øàð Áàÿà ãýæ àëäàðøñàí ýíý õ¿í Áóëãàíû Õºõ ×óëóóòûí ºâºð, Áèéðèéí ãîëîîð íóòàãëàí, 1930-ààä îí õ¿ðòýë àìüäàð÷ áàéæýý. (37) Íóòãèéí õºãøäººñ Õàíä ÷èí âàí Òà íàðûã äàðëàæ, ìºëæèæ áàéñàí óó ãýæ àñóóõàä: “Á¿õ Ìîíãîëûí òºðèéí àëáàíä ç¿òãýýä õ¿í çîâîîõ çàâã¿é ÿâñàí õ¿í Õàðèí ÷ õ¿í àðäàà õàðæ ¿çýõ òàëààñ íü ÿìàãò ñàíàà òàâüäàã õ¿í áàéñàí” ãýæ ¿ð à÷ íàðòàà õóó÷ëàí áàéñàí íü àì äàìæñààð èðæýý. 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë ÿëñíû äàðààõàí õîøóó íóòàãòàà ò¿ð èðýýä, Öîíõëîí óóëàíä õàìò á¿ãýæ áàéñàí íºõäºº öóãëóóëàí, òýäýíäýý áýëýí øàí õ¿ðòýýãýýä, íàéð íààäàì õèéõäýý èéì íýãýí äóóã ººðºº çîõèîí: Îðîñûí õîòîîð îðëîî äîî Îðãîäëûí øèíæòýé ÿâëàà äàà Îëç àøãèéã õàéñàíã¿é Îëíûõîî ºìíººñ ç¿òãýëýý äýý Õààí Áîãäûí èâýýëýýð 250

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Õàíû õýðãýì õ¿ðòëýý äýý Õàíû çýðýãòýé áèåèéã Õàðöûí ìýòýýð ÿâëàà äàà. Ýçýí Áîãäûí õàéðààð Ýðìýý æóóçààð øàãíóóëëàà äàà Ýíý ÿâàà áèåèéã Ýðëèéí ìýòýýð ÿâëàà äàà õýìýýí äóóëñàí íü “Õàíä ÷èí âàíãèéí äóó” íýðòýéãýýð òóñ õîøóóíä ò¿ãýæ áàéñàí àæýý. (99) ªºðèéí íü çîõèîñîí ýíý äóó áîë Õàíä ÷èí âàíãèéí Ìîíãîë óëñûíõàà òºëºº àìü áèå ¿ë õàéðëàí ç¿òãýæ ÿâñíàà ä¿ãíýñýí òîâ÷ òîäîðõîé òàéëàí ãýëòýé. Ýíýõ¿¿ òîâõèìëûã ÷àäàí ÿäàí òýðëýã÷ ìèíèé áàãà çàëóóä íóòãèéí õºõ ºâºã÷¿¿ë “Ìàíàé Õàíä ÷èí âàí” õýìýýí ã¿í áèøðýëòýé ºã¿¿ëýýä “Òýð ¿ëýìæ èõ õ¿íä ñàéí ñàéõàí ÷àíàð á¿õýí áóéëàí öîãöîëñîí áàéæ äýý” õýìýýí ñàíàà àëääàãñàí. ª÷¿¿õýí ò¿¿õ÷ áè áýýð íóòàã íóãàäàà (ñîöèàëèçìûí ¿åä ø¿¿) òýãýæ èõ õ¿íäëýãäñýí èõýñ äýýäñèéã òýð á¿ð ºäãºº õ¿ðòýë ñîíñîæ áàéñàíã¿é. Õàíä âàí áîë ýðõýìñýã ÿçãóóðòàé. Òºðèéí õ¿íèé òºâ ýðõýìñýã ÷àíàð, óãñàà ÿçãóóðòàé. Òºðèéí õ¿íèé òºâ ýðõýìñýã ÷àíàð, óãñàà øèíæ õýòèéäýõýýðýý òèéì áîëäîã àæãóó.

10. ÕÀÍ ÕÎÐÂÎÎÃÎÎÑ ÕÀËÜÑÀÍ ÍÜ “Àëäàðò õ¿í ¿õýâ÷ íýð íü ¿ë ìàðòàãäàõ, Àëò õýäèé óäàâ÷ ºíãº íü ¿ë õóâèðàõ” Àðäûí ç¿éð öýöýí ¿ã Ì.Õàíääîðæ Ãàäààä ÿàìíû ñàéäûí õóâüä 1913 îíû Áýýæèíãèéí òóíõàãèéí äàãóó Îðîñ, Äóíäàä, Ìîíãîë óëñûí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðò áýëòãýæ ýõëýâ. Ýíý ÿâöàä òýðáýýð óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã õºðø èõ ã¿ðí¿¿äýýð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ òàëààð äàõèí øèíý îðîëäëîãî õèéñýí áàéíà. 1914 îíû òàâäóãààð ñàðä Ãàäààä õýðãèéí á¿ãä ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàì 1912 îíû Îðîñ, Ìîíãîëûí õýëýëöýýðèéí íýãýí àäèë óòãà á¿õèé ãýðýý áàéãóóëàõ çàìààð äèïëîìàò áà ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà òîãòîîõ ñàíàë á¿õèé àëáàí áè÷ãèéã Áýýæèíä ñóóãàà Àíãëè, Ôðàíö, Ãåðìàí, ÀÍÓ, ßïîíû ýë÷èí ñàéäûí ãàçðóóäàä 251

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

èëãýýæýý. Ýë÷èí ñàéäóóä àëáàí áè÷ãèéã õ¿ëýýí àâñàí áîëîâ÷ äýëõèéí I äàéí ãàðàõ íºõöºë á¿ðýëäýæ, îëîí áàéäàë õóðöàäñàí ¿åä äýýðõ óëñóóäûí Çàñãèéí ãàçðóóäûí ãîë àíõààðàë äàéíû ãîëîìò Åâðîï ðóó õàíäàæ, Ìîíãîë ìýòèéí æèæèã îðíû àñóóäàëòàé îðîîöîëäîæ, øóóãèàí òàðèõûã õ¿ññýíã¿é. Èéíõ¿¿ Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëîî áóñäààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ ãýñýí øèíý îðîëäëîãî á¿òñýíã¿é. Òóñ îðíû ãàäààä áàéäàë õóðöäàõûí çýðýãöýý óëñ îðíû ýðõ áàðèã÷äûí äîòîðõ äàâòàãäñàí óëñ òºðèéí óóð àìüñãàë òààã¿é áàéñààð áàéâ. Õàð, øàð íî¸äûí õîîðîíäîõ çàñãèéí ýðõèéí òºëºº òýìöýë èëò øèð¿¿ñýâ. Èéì íºõöºëä Õàíä ÷èí âàí Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäëûã áàòàòãàõ òàëààð ÷àäàõ á¿õíýý õèéæ, áîäîë îþóíàà ÷èëýýñýýð áàéâ. Øàíçóäáà Áàäàìäîðæ òýðã¿¿òýé çàðèì øàð íî¸äûí ÿâóóëãûã æèãøèí çýâ¿¿öýæ, äààí ÷ ÿàâ äàà õýìýýí õàëàãëàõ áîëîâ. Áîãä ãýãýýí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðò îðîëöîõ òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿íýýð Äîòîîä ßàìíû ñàéä, áèëýãò ã¿í, äà ëàì Äàøæàâûã òîìèëæýý. Èéíõ¿¿ Ìîíãîë óëñûí õóâü çàÿàã øèéäýí ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðò ÷óõàìõ¿¿ ýë àñóóäëûã õàðèóöñàí ãîë õ¿í Ì.Õàíääîðæèéã îðîëöóóëñàíã¿é. Õàðèí Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýí äýýð Îðîñûí òºëººëºã÷ À.Ìèëëåð Áîãä õààíä çàõèà áè÷èæ, Äà ëàì Äàøæàâûã Øèðíýíäàìäèí, Õàíääîðæ, Íàìíàíñ¿ðýí íàðûí àëü íýãýýð ñîëèõûã øààðäàæ áàéñàí íü ººðèéí òàëûí õ¿íèéã òàâèóëàõûã ýðìýëçñýíäýý áèø, óëñ òºðèéí áîäëîãî, äèïëîìàò ÷èã øóãàìûã îéëãîäîã íýð íºëººòýé ç¿òãýëòýíòýé õýëýëöýýð õèéõ ñîíèðõîëòîé áàéñíûõ áóé çàà. Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð äàâ äàðóé áîëîõ ãóðâàí óëñûí ãýðýýíèé àãóóëãûí òàëààð óðüä÷èëàí çºâëºëäºõ ÿìàð ÷ àðãà õýìæýý àâààã¿é þì. Õàðèí Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð õýëýëöýýðèéí òºñëèéã õýäèéíýý ñàéòàð óðüä÷èëàí áýëòãýñýí áàéâ. Áîãä õààí, ò¿¿íèé ñàéä íàð íýãýíò õ¿÷èí ìºõºñäºæ, áîëáîë òóñãààð òîãòíîëîî çºâøººð¿¿ëýõ ýñ áîëáîë èë¿¿ áèå äààñàí, ºðãºí ýðõòýé àâòîíîìèéã îëîí çîðèëãîòîé ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðò îðîëöîõ áîëñîí áàéíà. 1914 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ì.Õàíääîðæ õýëýëöýýðèéí òºñëºº Ìèëëåðò ãàðäóóëæýý. Õàíä ÷èí âàí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéí ÿâöûã àæèãëàñààð ººðèéí ñàíàà, ÷èã áîäëîãûã èòãýëò íºõäººðºº äàìæóóëñààð áàéâ. Òýðáýýð õýëýëöýýð Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäëûã îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ¿íäñýí äýýð áàòàòãàõ ñ¿¿ë÷èéí áîëîìæ ãýäãèéã ã¿íçãèé óõààð÷, ¿íýíõ¿¿ ñýòãýë çîâíèæ áàéëàà. 252

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Õýëýëöýýð èä ÿâàãäàæ áàéõàä ªâºð Ìîíãîëîîñ îðæ èðñýí öàõàð, ò¿ìýä èðãýä Îðîñûí øóóä çààâðààð Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí çàðèì ñàéä Äîòîîä Ìîíãîëûã íýãòãýæ, íýãäìýë óëñ áàéãóóëàõ áàéð ñóóðèíààñàà óõàð÷ ýõýëæ áàéíà ãýñýí õàëüò ìºëò ìýäýý ñîíññîí àæ. Èéì ó÷ðààñ òýä Îðîñûí äèïëîìàòóóäûí äàðàëò øàõàëòààð Äîòîîä Ìîíãîëûã íýãòãýõ áàéð ñóóðü ººð÷ëºãäñºíèé ãîë áóðóóòàí íü Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, ×èí âàí Õàíääîðæ íàð ãýæ ¿çýæ, òýäíèéã áàðèâ÷ëàõ çîðèëãîîð íóóö õóéâàëäààí õèéæ áàéãààã Îðîñûí òàãíóóëóóä ìýäæýý. Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí êîíñóëûí õýðýã ýðõëýõ ãàçðûí äàðãà À.Ï.Õèîíèí Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàðò ýäãýýð õóéâàëäàã÷äàä õàòóó õÿíàëò òàâèõûã ñàíàë áîëãîñîí áàéíà. (100,98) Íýãýí ºäºð Õèàãò õîòíîî ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðò îðîëöîæ áàéñàí Øèðíýíäàìäèí, Öýðýíäîðæ ìýòèéí óëñ ¿íäýñòíèéõýý òºëºº ÷èí ñàíàà ºâºðëºã÷äºä ãóíèã õàðóóñàë òºð¿¿ëæ, ç¿ðõ øèìøð¿¿ëñýí ìýäýý èðýâ. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 5 äóãààð îíû Öàãààí ñàðûí øèíèéí çóðãààíû ºãëºº ÷èí âàí Õàíääîðæ èäýð æàãññàí 46 íàñàíäàà õàí õîðâîîãîîñ ó÷èð áèò¿¿ëãýýð õàëüæýý. Òýä Õàíä ÷èí âàíãèéí òààëàë òºãññºí ó÷èð øàëòãààíûã òààæ ÿäàí ÿðèëöàíà. Òýäíèé äîòðîîñ äýä ñàéä Á.Öýðýíäîðæ èë¿¿ èõ ã¿í ýìãýíýæ, õàíãàé øèã ò¿øèãòýé, íºìºð íººëºãòýé òýð õ¿íèé ãàðààð ºäèé çýðýãòýé ÿâààãàà ñ¿ñýãëýí áîäîæ áàéâ. ×èíãýýä Á.Öýðýíäîðæ òàëèéãàà÷ ñàéäûãàà îðøóóëàõ ¸ñëîëä îðîëöîõîîð Õ¿ðýý ð¿¿ ìîðäæýý. Âàíòàíû ¿õëèéí òàëààð õýâëýë óòãà çîõèîëä ÿíç á¿ðýýð áè÷èæ èðñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õèéí íýãýí áîòü çîõèîëä Õàíääîðæ õîðëîãäîæ íàñ áàðñàí õýìýýí òýìäýãëýæýý. (101,322) ªâãºí áè÷ýý÷ Ã.Íàâààííàìæèë Äàé÷èí âàíä Áîãäûí îðäîíä áîëñîí äàéëëàãûí ¿åýð õîð ºã÷, àìü íàñûã íü õîðîîñîí (102,72) ãýæ áè÷æýý. Áèëã¿¿í íîì÷, àêàäåìè÷ Á.Ðèí÷åí “¯¿ðèéí òóÿà” ò¿¿õýí ðîìàíûõàà Õàíääîðæèéí òóõàé ºã¿¿ëñýí õýñýãò: “Ýíý á¿ëýã äýõ ¿éë ÿâäëûí ó÷èð áàéäëûã ìýäýõ òýð ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí ÿðüñàí ¸ñîîð òîâ÷ëîõèéí áè÷èâ. Õ¿íèé íýð óñ öºì ¿íýí” ãýñýí òàéëáàð, ç¿¿ëò õèéñýí íü õýäèéãýýð çîõèîë óðàí ñàéõíû àðãààð á¿òñýí ÷èã ãýñýí Õàíä ÷èí âàíãèéí ¿õëèéí øàëòãààí, áîëñîí ÿâäëûã áàñ ÷ íýëýýä áîäèòîéãîîð ä¿ðñëýõèéã îðîëäñîí áîëîâ óó? ãýäýã áîäðîëûã òºð¿¿ëæ áàéíà. Á.Ðåí÷èí àâãàé: øàäàð ò¿øìýë íü Õàíä ÷èí âàíã õààíû íàéðàíä ÿâàõûã õîðèãëîñîí áîëîâ÷ “-Àà, òýãæ î÷èõã¿é áàéæ áîëîõã¿é áîëñîí. Òà õààíûã ìýäíý ø¿¿ äýý. ªíººäºð õî¸ð óäàà çàðëàæ, ºãëºº ÿàìàíä, îäîî áàñ ìàíàéä õààëãà÷àà ÿâóóëæýý. Çààâàë î÷èõ õýðýãòýé ãýæ çàõèóëñàí. Õýðýâ íàìàéã ýñ î÷âîë, õààëãà÷ íàð äàâõèæ èðýýä, õààíû ºìíººñ äàðñ õ¿ðãýæ èðëýý ãýýä òºðºë àðèëæèõ àðç çààâàë àìñóóëíà. Òýãñíýýñ áàðñûí ¿¿ðýíä íü àç ìýäýí îðâîë äýýð áèç” ãýýä 253

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ÿâñàí õýìýýãýýä öààø íü: “Õààí, ýõ äàãèíûí ç¿ã òîëãîéãîî äîõèæ òîäõîíîîð ºã¿¿ëð¿¿í: -Ñàéä Õàíä ÷èí âàíä àðç øàãíàíà ãýâýë, ºòãºñ õèéñýí îâîðòîé óëöãàð ýõ äàãèíà, ñî¸ã ëàìûí ºðãºñºí º÷¿¿õýí òºäèé áóëèíãàð ºíãºòýé àðçòàé øààçàí àÿãà áàðèàä, Õàíä ÷èí âàíãèéí ç¿ã õî¸ð ãàðààð àðç áàðüòàë, Õàíä ÷èí âàí íàéãàí áîñ÷, ñîãòóó õ¿íèé øàðâàñõèéõ àëõìààð ýõ äàãèíà õàòíû ºìíº î÷èæ, äýýðõèéí øàãíàñàí àðç õ¿ðòýõ ä¿ðýì ¸ñîîð ñºãäºæ, àÿãàòàé àðõèéã àâòàë, ãýíýò àëäàæ ãàçàð óíàãàâààñ, ýåëäýã ñàéõíààð ìèøýýæ áàéñàí Ýõ äàãèíà ãýíýò õºìñãºº àòðèóëàâ. Ñàéä âàí áºõèéãººä, àñãàðñàí àðõèéã áàðóóí ãàðûí íýðã¿é õóðóóãààð õ¿ð÷, äóõàíäàà ò¿ðõýýä, äàõèí õóðóóãàà ä¿ðæ, óðóóëäàà ò¿ðõñýí ä¿ðýì ¿ç¿¿ëýýä áîñîæ, õààíû õàéðëàñàí àðçûí õèøèã õ¿ðòñýí ¸ñîîð ñºãäºæ, ãóðâàíòàà ìºðãººä, íºñºð áàéäàëòàé ºíäèéí áîñîæ, óã ñóóäàëäàà ýðãýæ ñóóâ. Ýõ äàãèíûí äîõèî ºãìºãö, íîéðñîõ ëàâðèíãèéí õî¸ð ëàì õ¿ð÷ èðýýä, õààíûã ò¿øèæ íîéðñîõ ëàâðàíä çàëàâ. Ýõ äàãèíà áîñîæ, ãàðààð ñàëàõ ¸ñ õèéí ìýõýñõèéãýýä, õààíû õîéíîîñ îäìîãö, Õàíä âàí áîñîæ íàéãàí øàðàâñààð äîîä äàâõàðëàãò õî¸ð õààëãà÷ ëàìààð ò¿ø¿¿ëýí áóóâ. Îðäíû õàøààíû ãàäíà õ¿ëýýæ áàéñàí õî¸ð õèà, æàâàðò óäòàë õ¿ëýýñýí æîðîî ìîðèéã àâ÷èð÷ ò¿øèí ìîðäóóëàâ. Õàíä âàí óìàð ç¿ã ÷èãëýæ ÿâòàë õ¿éòýí ñàëõèíä ãàðìàãö, àðõèíû ñîãòóó íýìýãäýí, ãýíýò ìîðèî òàøóóðäàí ìàø õóðäíààð æîðîîëóóëáààñ, àëáàíû ýöýíõèé óÿà ìîðüòîé õî¸ð õèà, ÿàõèí ñàéäûí õóðäàí æîðîî õ¿ëãèéã ã¿éöýõ àæ. ßâãàí õ¿í øèã õîöðîõîä, àðààñ íü ìîðüòîé õ¿í äàâõèõ òºâºðãººí ñîíñäîæ, îòãîòîé ìàëãàéòàé õî¸ð õ¿í, õî¸ð õàæóóãààð íü øóð õèéæ ºíãºðººä, Õàíä âàíãèéí õî¸ð õàæóóíààñ ò¿øèí, ñàëõèí ìýò äîâòëîí îäîâ. Õî¸ð õèà ìîðèî òàøóóðäàí öîãèâ÷ ñàéäûí áàðàà òóðóó àëãà áîëæýý. Õààíòàí øàäàð õ¿íèéã ÿâóóëæ, ìàíàé íî¸íûã ò¿øèí õ¿ðã¿¿ëýâ. Ìàíàé íî¸í þóòàé çàÿà áóÿí äýëãýðñýí íî¸í áèëýý ãýæ åð àæèã ñýæèã àâñàíã¿é öîãèñîîð Õàíä âàíãèéí õàøààíä õ¿ð÷ èðâýë õààëãà äóóãàðàõ ÷èìýýãýýð ãýðýýñ óëñ ãàð÷ èðýýä, Çàãä çàõèðàã÷, ºíºº õî¸ð õèàãèéí áàðààã õàðààä, ã¿éí øàìäàæ: -Íî¸í õààíà áàéíà? ãýâýë: -Èðñýíã¿é þ¿? ãýâ. -Òà íàð ÿìàð ñîëèîòîé óëñ áèëýý? Íî¸íîî ÿàâ ãýæ Çàãäûí àñóóõàä õèà íàð ñàíäàð÷, ýöýíõèé ìîðü íî¸íû æîðîî õ¿ëãèéã ã¿éöýæ ÷àäñàíã¿é, àðãàã¿é õîöðîí ãýýãäñýí ó÷ðûã õýëýýä, ñàéí ìîðüòîé õî¸ð õ¿í, õààíû îðäíîîñ õóðäëàí ãàð÷, íî¸íûã õî¸ð òàëààñ íü ò¿øèí äàâõèæ îäñîíûã ÿðèàä: 254

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

-Áèä, Áîãä õààí, ñàéí õ¿í ÿâóóëæ, ìàíàé íî¸íûã ºðãººíä íü ò¿øèí õ¿ðã¿¿ëñýí ãýæ áàÿðëàæ ÿâñàí ø¿¿ ãýæ ¿íýíýý õýëýõýä íü Çàãä ãóÿà àëãàäàí òàøóóðäàæ, -Àé õàëàã, òýð áîëäîãã¿é óëñààñ ë íî¸íîî õàìãààë ãýæ áè òà íàðûã øèëæ ÿâóóëñàí þì áèø ¿¿, ìîðü àâààä èð. Ýðýë õèéå! ãýæ ñàíäðàâ. Òºäõºí àðâààä ìîðüòîé õ¿í, Çàãä çàõèðàã÷ òýðã¿¿òýé äàâõèí ÿâæ, ñàéäûã ýðýâ. ¯¿ðèéí ãýãýý øàðëàõ ¿åýð Çàãä, õýýð öàñàíä äàðàãäàñõèéí õýâòýæ áàéñàí õººðõèé ñàéäûí ÿñûã îëæýý. Ñàëõèíä õ¿¿ðèéí äýýä õî¸ð òàëä íü áÿöõàí õóíãàð òîãòîæ, íî¸íû òîëãîéã àðààñ íü õóëãàé ãýçãèéí òóñ, õî¸ð í¿äèéã ñóãà ¿ñýðòýë áÿëóóãààð õàãà öîõèæ, õî¸ð í¿ä íü ñóãà ¿ñðýí ãàð÷, àíãàéñàí àìàí íü öàñ ä¿¿ðýýä öóñ øèíãýí õºëäæýý. -Ýý, íî¸íîî áèä õàìãààëæ ÷àäñàíã¿é, þóòàé îñîë! ãýæ ºâãºí Çàãä õ¿¿ðèéí ºìíº ãàøóóäàí øèâýãíýæ ñºãäººä, Áîãä õýäèé õààí ýçýí áîëîâ÷ óëñ òºðä õààí, õàðöûã íýãýí àäèë äàãàõ õóóëü áèé. Õààíààñ íî¸íûõîî àìèéã íýõýæ çàðãàëäàíà ãýæýý. Õîíãîð ñýòãýëò òýð ºâãºí, íàñ áàðñàí òýð íî¸íû õîøóó ò¿øìýäèéí äóíäààñ ñýòãýë àäèë õýäýí õ¿íèéã îëæ, Áîãäîîñ íî¸íû àìü íýõýæ çààëäàíà ãýýä, ìºí õîøóóíû òîéí õàìáà ëàì Çàãäàä òóñëàìæ àëä õèðòýé áè÷èã õèéãýýä çààëäàõûã çàâäòàë, íºã÷ñºí ñàéäûí ä¿¿ Ãóíãààäîðæ òîéí, øàäàð õîð íàéðóóëàã÷ áàéñàí íü Çàãä íàðûã ÿòãàñíààð Áîãäûí àðõèíû íºõºð, Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä Íàìñðàé âàíä çàðãà áàðèõ ãýñíèéã çîãñîîâ. Òýíäýýñ óäàëã¿é, íºõºä ñýëò öºì, ãýíýò áèò¿¿ëýã õýðãèéí ó÷èð ò¿øìýëèéí çýðýã ýâä¿¿ëæ, æèíñýý àâàõóóëàâ. Òîéí õàìáà, Áîãäîîñ íàéìàí õ¿íýýð äàìíóóëæ ñ¿éõ õýðýãëýõ ÿìáà õ¿ðòýæ, áîãäûí òýð õºõ¿¿ëýõ çàðëèã, èäýý çîîã õ¿ðãýæ èðñýí Ãóíãààäîðæ òîéíû îðîîä ãàðñíû äàðàà ñóóãàà ÷èãýýðýý ¿õñýí áàéæýý” (103,189, 193-195) õýìýýí áè÷æýý. Òýð ¿åèéí ó÷ðûã ìýäýõ íýã íóòàã õîøóóíû õ¿ì¿¿ñ, ÿëàíãóÿà ìýýðýí Äàãâà: Ñ¿¿ëèéí ¿åä Õàíä âàí àëèâààä òóí áîëãîîìæòîé õàíääàã áîëñîí áàéñàí. Áîãäûí îðäîíä áîëñîí äàéëëàãà äýýð ãóðâàí äóãàðààíû äàðàà ºãñºí õàø àÿãàòàé àðõè ò¿¿íä òóí ñýæèãòýé ñàíàãäñàí òóë çîðèóä àëäàæ àñãàæýý. Çàðèì íî¸ä Áîãä ýçíèé õèøãèéã ìºðººðºº õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é, àñãàæ öóòãàëàà õýìýýí àãñàãíàõ ÿíçòàé áàéõààð Âàíòàí òýíäýýñ øóóä ãàð÷, ìîðèíäîî ìîðäîí äàâõèí îäæýý. Äàãàëäàõ õèà íàðûã óÿàí äýýð î÷èæ õºäëºæ ÿäàí áàéòàë õóðäàí ìîðüòîé Õàíääîðæ âàí õýäèéíýý õîëäîæ àìæñàí áàéâ. Õèà íàð íî¸íûõîî õîéíîîñ ÿâæ áàéòàë äýðãýä¿¿ð íü ãóðâàí ìîðüòîí õóé ñàëõè øèã äàâõèí ºíãºð÷ýý. Òýä Âàíòàíûã Äóíä ãîëûí ìºñºí äýýð ã¿éöýä ò¿ð¿¿ëýõäýý òàðõèí 255

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

äóíäóóð íü òàøóóðààð áÿö öîõèí àëæýý. Òàëèéãàà÷èéí í¿¿ð àì íü õ¿ðýí íÿö áîëñîí, òîëãîéí õóéõ íü óðàãøàà õóó òàòàãäñàí áàéñàí ãýæ ÿðüäàã áàéñàí àæýý. Äîêòîð (Sc.D) Ñ.Ï¿ðýâæàâ áàãø ººðèéíõºº á¿òýýëä “... Õààíò òºðèéí íýðä ãàðñàí ç¿òãýëòýí âàí Õàíääîðæèéã Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí îðäíûõîí àëóóëñàí ãýæ òàëèéãàà÷ íî¸íû õîøóó çàõèðàã÷ Çàãä, Äàâààæàâ íàð áà Õàíääîðæèéí àõ òîéí ëàì Òîéñóìæàìö íàð òýðã¿¿ëæ çàðãàëäàí òýìöýõ ãýæ áàéñíûã òóñ õîøóó äàÿàðàà ÿðüäàã áàéæýý” (104,124) ãýñýí áàéíà. Çîõèîã÷ ìèíèé áèå íóòãèéí õºãøäèéí àìíààñ èéìýðõ¿¿ ÿðèàã îëîíòàà ñîíñîæ áàéñàí áºãººä òóñ õîøóóíû Çàãä çàõèðàã÷ íàðûí õ¿ì¿¿ñ ò¿øìýëèéí çýðãýý ýâä¿¿ëæ, òýäãýýðýýñ çàðèì íü õîîðîíäîî òóí îéðõîí ó÷èð áèò¿¿ëãýýð åðòºíöèéí ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëñýí íü ëàâ æèãòýé ÿâäàë áîëîâ. Áîãäûí îðäíûõíû óðò ãàðò ë ºðòºõ øèã áîëëîî ãýæ áàñ ÿðüäàã áàéæýý. ¯íäýñíèé ò¿¿õèéí Òºâ Àðõèâûí ñàí õºìðºãò “Ãàäààä ÿàìíààñ òýðã¿¿í ñàéäûí äýðãýäýõ ò¿øìýë (íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Æ.Á) Äàøäýëãýðèéí ìýä¿¿ëýí èðñíèéã ¿íäýñëýæ “õàðüÿàò çàñàã, ñàéä, õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæ ýíý öàãààí ñàðûí øèíèéí çóðãààíû ºãëºº ìîðèíîîñ øèëæèæ, óõààí ìýäðýëã¿é áîëñíûã øàâäàí çàñóóëñàí áîëîâ÷ åð èëààðü áîëîí ÷àäñàíã¿é. Ìºíõ¿¿ ºäºð ìîðèí öàãò íýãýíò íàñíààñ íºã÷èâ” (105,27) ãýñýí áàéäàã. Ýðäýíý äàé÷èí âàí Õàíääîðæ õ¿íèé ãàðò õîðëîãäñîí ãýäýã íü ò¿¿õýí ¿íýí áºãººä õàðèí õýí, ÿìàð çîðèëãîîð ò¿¿íèé àìü íàñûã õºíººâ ãýäýã àñóóäàë èõýýõýí àíõààðàë òàòàæ áàéãàà þì. Óðüä ºìíºõ àìàí áîëîí áè÷èã ñýëòèéí îëîí ìýäýýíä Õàíä ÷èí âàíãèéí ¿õëèéã Áîãä õààíòàé íýð õîëáîæ èðæýý. Ýíý áàëìàä àæèëëàãààíä Áîãä ëàìòàí ¿íýõýýð îðîëöñîí ýñýõèéã òîäðóóëàõ íü ò¿¿õýí ¿íýíèéã ñýðãýýõýä ÷óõàë ó÷èð õîëáîãäîëòîé. Áèäýíä îëäñîí àìàí áà áè÷ãèéí ñóðâàëæààñ ¿çýõýä Õàíääîðæèéã ¿ã¿é áîëîõîä Áîãä Æýâç¿íäàìáà îðîëöñîí ãýäýã íü ýðãýëçýýòýé áàéíà. Ó÷èð íü: 1.Áîãä õààí, ÷èí âàí Õàíääîðæ õî¸ð ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ¿éëñýä ¿íýõýýð íÿãò õàìòðàí ç¿òãýñýí íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëòýé, õ¿íèé õóâüä îéð äîòíûí íºõºä áàéæýý. ¯¿íèéã ºìíº ºã¿¿ëñýí ò¿¿õýí îëîí áàðèìò ãýð÷èëíý Èéìýýñ òýä õîîðîíäîî íýãíèéõýý àìü íàñàíä õ¿ðòýë äàéñàãíàëöàõ áîëñîí ãýõýä èòãýõ àðãàã¿é. 2.Ýäãýýð óëñ òºðèéí ò¿¿õýí òîì ç¿òãýëòí¿¿ä õî¸óëàà Õÿòàäûí ç¿ãýýñ õàìãèéí ò¿ð¿¿íä óñòãàõ ¸ñòîé áàòã¿é õ¿ì¿¿ñèéí äàíñàíä á¿ðòãýãäýæ, ìºðäºëò ìºøãºëòºä ºðòºãäººä áàéâ. Òóõàéëáàë, “Ãàëò áºìáºã øèäýõäýý ãàâøãàé” õýäýí õÿòàä òóðøóóë Áîãä áîëîí ò¿¿íèé îéðûí ñàéä íî¸äûã õîðîîõ çîðèëãîîð Õ¿ðýý ð¿¿ ãàðñíûã Õºëºíáóéðûí Òºâ Õàéëààðààñ ìîíãîë òàãíóóë ìýäýýëñýí 256

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

òóõàé ò¿¿õýí áàðèìò òýìäýãëýãäýí ¿ëäæýý. (106) Áàñ Óëñûí ò¿¿õèéí òºâ àðõèâò 1915 îíîîñ ºìíº áè÷ñýí áîëîëòîé îãíîî, ãàðûí ¿ñýãã¿é íýãýí çóðâàñ áàéñàí íü îíöãîé àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Ò¿¿íä òýð ¿åèéí õÿòàäûí äýýä÷¿¿ëèéí äóíä ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã óñòãàõ òàëààð ñàíàë çºðºëäºæ, òýäíèé íýã õýñýã íü ò¿ìýí õàð öýðýã èëãýýæ, öººí òîîò ìîíãîë÷óóäûã ºâäºã ñºãä¿¿ëíý ãýæ áàéõàä íºãºº õýñýã íü òèéíõ¿¿ õºðºíãº ñ¿éòãýõ õýðýãã¿é. Ãàãöõ¿¿ ¿ëýìæ íºëºº á¿õèé Áîãä ãýãýýí, Õàíääîðæ âàí õî¸ðûã çàéëóóë÷èõâàë áóñàä íü äºðë¿¿ëñýí ìýò áîëíî...” õýìýýí ºã¿¿ëñýí áàéñàí àæýý. (107) Îðîñûí Õîëáîîíû Áóðèàä óëñûí íèéãìèéí øèíæëýõ óõààíû íîìûí ñàíä õàäãàëàãäàæ áóé “Ãàäààä Ìîíãîëûí àâòîíîìè áà àìãàëàí áàéäëûã òóñãàõ áè÷èã”-ò: “Õàëõûí ªíäºð ãýãýýí áà ìàíàé òºðñºí òóéëûí ñàéõàí îðîí íóòàã íü õÿòàä ýðëèéçèéí õîðëîëîîð öººäºí áàðàãäàõ øàõæýý. Ò¿¿íèéã öººäºí ñàðíèóëàõ ìóó ãî¸ëîîð ìàíàé çàñàã õîøóó áà àðäûí ãàçàð îðíûã áóëààí àâ÷, í¿¿äýë÷èí õÿòàäûã ñóóëãàõàä õ¿ðñýí àæ. Ìºíõ¿¿ ñóðòàõóóíàà óìàðòñàí õÿòàäóóä : íü ìàíàé øàðûí øàøíû ¿íäñèéã òàñëàí, ÿçãóóðûí òîãòîîñîí çàñãèéí ýðõèéã áóëààæ, ìóæ áàéãóóëàí áèä á¿õíýýð áîîë áîëãîí, Äîòîîä Ìîíãîëûí ø¿òýýí ìýò ñ¿ì õèéäèéã õîîñðóóëàí çàâäæýý. Ìàíàé Ãàäààä Ìîíãîëä óëñûí õºãæ¿¿ëýõã¿é àðãà ìýõ ¿¿ñãýí õàð õÿòàäûã ººðòýéãýý äîòíî äîòíî÷ëîí àìðàãëóóëñàí áà íýð áà ¿íýí òàíãàðàã òýðã¿¿òíýý óìàðòñàí òýä íàð óëñûí õóëãàé÷èä õîðòíû íàì áîëæ, ìàíàé ìýðãýí àëäàðò Çàñàãò õààíòàí (Ñîäíîìðàâäàí. Ýíý ìýò õààëòàí äîòîð íýðñèéã òîäîòãîæ áè÷íý. Æ.Á)-ã õîðëîí àëààä çàëóó áºãººä áààòàð ñ¿ðò Ò¿øýýò õàí (Äàøíÿì)-ûã áàñ òýð ìýòýýð õîðëîñîí íü ¿íýõýýðèéí çàíàëòàé. Óëñûí õýðýãò ìàø ìýðãýæèæ äîòîîä, ãàäààäàä àëäàðøñàí íýðò ëàì Öýðýí÷èìýä (Äîòîîä ÿàìíû ñàéä) áàñõ¿¿ òýð õóëãàé÷äûí ãàðò öàã áóñûí ¿õëýýð ¿õýâ. Áàñ ìàíàé Áîãä ýçýí õààíû øàäàð ñàéä, äàëàé ìýò óõààí òºãºëäºð äàé÷èí âàí (Ãàäààä ÿàìíû ñàéä Õàíääîðæ)èéã áàñ óõâàðã¿é áàíäè íàð, ýðëèéç íàð àðõèàð ñîãòîîæ àëñíûã õýí ÷ ¿ë ìýäýõ ãàçàðã¿é. Ýíý ìýòýýð õîð åðºíä åðºíäºæ àëàãäñàí ìýðãýí òºãºëäºð ò¿øýýò âàí (Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä ×àãäàðæàâ), áèíò âàí (Ãîí÷èãñ¿ðýí), äàëàé âàí (öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Ãîìáîñ¿ðýí), æè÷ ñàõàëò ëàì, ýäãýýð öºì õîðëîãäñîí. Ìàíàé Áîãä ×èíãèñ õààíû ÿçãóóð ¿íäýñíèé ¿ð, ìàø àðèóí òóíãàëàã îþóíò ñàéí íî¸í (Íàìíàíñ¿ðýí)-ã õîðëîñîí íü äààí÷ ºíãºðã¿é. Ìóó õîðîíä õàìàã áèå íü øàðëàæ ººä áîëîâ. Ìàíàé Õàëõûí ñàéí òýðã¿¿ëýã÷äèéã àëæ áàðààä óëñûí õýðãèéã øèíýòãýí øèéäýõ õ¿íã¿é áîëãîí, õàéðàí òóë ãàð òºðèéã óíàãàæ õàìàã àðäûã ñàðíèóëàí, õàð Õÿòàäûí ãàæóó çàñãèéã õ¿ëýýëãýõ íü ¿íýí áîëîâ. 257

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Õÿòàäààñ íóóöààð öàëèí àâàõ áàíäè íàð, ýðëèéç íàð ìàíàé Õàëõûí çàñãèéí íýð ñ¿ðèéã äîðîìæèëæ áóóðóóëàí õîøóó òàìãûã õºíãºí áîëãîí, òýðõ¿¿ ººðñäèéí àäèë ÿçãóóðã¿é ýðëèéç íàðò îëãîæ, íýð í¿¿ðò âàí, ã¿íãèéí íýðèéã øàãíàæ áàéíà...” ãýæýý. Ç.Õÿòàäûí ò¿¿õ÷èä Áîãä Æýâç¿íäàìáà îëîí ò¿ìíèé øàõàëòààð Õàíääîðæ íàðûí àìü íàñûã õîðîîñîí ìýòýýð áè÷èæ áàéãàà íü ºíººäºð îíöãîé àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Æèøýýëáýë “ªðãºí îëîí àðä, äýýä âàí, ã¿í íàðûí õ¿÷òýé øàõàëòûí äîð Æýâç¿íäàìáà Îðîñò ¿íýí÷ òýäíèé óÿàíû íîõîä Õàíääîðæ, Íàìíàíñ¿ðýí íàðûã äàðààëàí õîð ºã÷ àëñàí” (Ýíý óðâàëòûí äàðàà Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä 1912-1914 îíä Îðîñò àéë÷èëæ õýëýëöýý õèéñíèéã õýëæ áóé Æ.Á) Æýâç¿íäàìáà õóòàãò Ãàäààä Ìîíãîëûí õóóëèéí äàãóó Õàíääîðæ, Íàìíàíñ¿ðýí íàðûã õîðòîé àðõè ºã÷ õîðäóóëæýý. Òóõàéëàõàä, Õàíääîðæ õîð óóõààñ ºìíº íóëèìñàà áîðîîíû äóñàë ìýò óðñãàæ, ìÿíãàíòàà ãýìøèâ÷ äàõèæ óñ óóõ õóâü îíîãäñîíã¿é” (53,167) ãýõ ìýòýýð ò¿¿õýí ¿íýíä ¿ë íèéöýõ ç¿éë áè÷æýý. Ýíý íü ººðñäèéí õèéñýí ãýìèéã áóñàä ðóó ò¿ëõýõ ãýñýí îðîëäëîãî ãýñýí îéëãîëòûã ººðèéí ýðõã¿é òºð¿¿ëæ áàéíà. Èéìýýñ Õàíä ÷èí âàíã õîðëîõîä Áîãä õààí ººðºº øóóä îðîëöñîí, Áîãäûí îðäîíûõíû óðò ãàð õ¿ðñýí ãýñýí îéëãîëòóóäûã ÿëãàæ çààãëàõ íü ç¿éòýé ìýò. Áèäíèé áîäëîîð áîë, ýíýõ¿¿ áàëìàä àæèëëàãààíä Áîãä õààí ººðºº áèø, õàðèí Áîãäûí îðäíû õàìãèéí íºëºº á¿õèé øàíçóäáà Áàäàìäîðæ, çàðèì ëàì, õàð, õ¿ì¿¿ñ ìàãàäã¿é ýõ äàãèíà Äîíäîãäóëàì (ñàíàìñàðã¿é àøèãëàãäñàí áàéæ ìàãàäã¿é Æ.Á) Õÿòàäûí ñàéä, òàãíóóë òóðøóóëòàé õóéâàëäàí îðîëöîæ, Äàé÷èí âàí áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí àìü íàñàíä õ¿ð÷ýý ãýñýí òààìàãëàë äýâø¿¿ëæ á¿ðýí áîëîõîîð áàéíà. Óðüä ºìíº Õàíä ÷èí âàíãèéí ¿õëèéã Áîãäòîé õîëáîæ áàéñàí íü óðüä ºìíº ò¿¿õ, óòãà çîõèîëä õýò àíãè÷èðõàõ, ¿çýë ñóðòàëæóóëàõ õàíäëàãà ãàçàð àâ÷ áàéñàíòàé õîëáîîòîé áîëîâ óó. Àðõèâûí ñàí õºìðºãººñ ¿çýõýä, Áîãä õààíòàí øèíèéí 8-íû ºäºð ýíýõ¿¿ çîëã¿é ÿâäëûí òóõàé ìýäýýã ñîíñîîä èõýä ýìãýíýí Ì.Õàíääîðæèéí õîéäûí áóÿíû çàðäëûã óëñûí ñàíãààñ ãàðãàõ çàðëèã áóóëãàñàí áàéäàã. Ñýâæèäìàà õàòàí èõýñ äýýäýñòýé çºâëºëäººä, íºõðèéíõºº øàðèëûã òºðñºí íóòàãò íü îðøóóëàõààð øèéäæýý. Õàâðûí òýðã¿¿í ñàðûí íýãýí æèõ¿¿í ºäºð Èõ Õ¿ðýýíýýñ Õàíä ÷èí âàíãèéí öîãöîñ á¿õèé õºñãèéí öóâàà Áóëãàí õàíãàéã çîðèí õºäëºâ. Òýä õàð öàñàí äóíäóóð õýä õîíîã ç¿òã¿¿ëæ, Äàø ìýðãýí õýìýýõ çóðõàé÷èéí çààñàí ýýëòýé ãàçàð ¿äýëæ, ºëçèéòýé õîíäîä õîíîã òààðóóëñààð òàëèéãàà÷ íî¸íû òºðºëõ íóòàã-Õàíæàðãàëàíò óóëûí ºâºðò õ¿ð÷ýý, Íàðàí ýýâýð òýð ýíãýðèéã íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ “Øàðèëûí ìàãíàé”, “Øàðèëûí 258

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õ¿íã¿é” õýìýýí íýðèéäýíý. Ýíý õ¿íã¿éã ºìíº òàëààñ íü àëñààñ àæèõàä õºëºº õàãàñ æèéí õýâòýýä àìàð÷ áàéãàà ýðòíèé áààòàð ýðèéí ä¿ðèéã ñàíàãäóóëíà, Ýíä Õàíä ÷èí âàíãèéí öîãöîñûã ºìíºõ äîëîîí ¿åèéí ºâºã äýýäýñòýé íü çýðýãö¿¿ëýí áóíõëàâ.

Ýíýõ¿¿ ìîäîí áóíõàí 1940-ººä îí õ¿ðòýë áàðàã õºíäºãäººã¿é õàäãàëàãäñàí, õîæèì çàðèì áóëøèéã óõàæ òºíõñºí ÿâäàë ÷ ãàðñàí ãýæ íóòãèéí õºãø÷¿¿ë ÿðüäàã. Ñ¿¿ëä íü ò¿éìýðò àâòàí òýäãýýð ìîäîí áóíõàí øàòæýý. Èõ âàíòíûã õºäººë¿¿ëýõýä õîøóó, îëíîîðîî ýìãýíýí ãàøóóäàæ, ò¿¿íèé ÷èí ç¿òãýë îðîëöîîòîéãîîð øèíý òóëãàð òîãòñîí Ìîíãîë óëñûíõàà ñ¿ëä õèéìîðüò çàëáèðàí ìºðãºæ áàéëàà. Õÿòàäûí òàëûã áàðèìòëàã÷èä Õàíä ÷èí âàíãèéí àìü íàñûã õîðîîãîîä ñýòãýë õàíàñàíã¿é ò¿¿íèé îòãî æèíñ, íàíäèí ø¿òýýíèéã ãàðòàà îðóóëàí, õîæìûí ºäºð íýð òºðèéã íü ãóòààõàä àøèãëàõûã ñàíààðõàæ áàéñàí áîëîëòîé. Èéì ñýæèã öóõóéìàãö òóñ õîøóóíû Çàãä çàõèðàã÷, Íî¸í õóòàãò ëàì (Õàíä ÷èí âàí ò¿¿íèéã áàãøàà õýìýýí õ¿íäýëäýã áàéñàí Æ.Á) çýðýã íºëºº á¿õèé õ¿ì¿¿ñ õîøóó íî¸íûõîî îòãî æèíñ, íàíäèí ø¿òýýíèéã íóóñàí ãýëöäýã. Ã.Ìàãâàí: “Ìèíèé õàäàì ýöýã ìîíõîð õýìýýõ Öýâýëèéí ªëçèé íàñààðàà õîøóó íî¸íä áàðàà áîëæ ÿâñàí õ¿í. Õàäàì ýõèéí ä¿¿ ßäàìæàâ ººä áîëîõûí ºìíº ìàíàé õàäàì ýöýãò íýãýí ç¿éëèéã àìèí÷ëàí ÿðüæýý. Òýð ÿðèõäàà: Áè Ëàìûí õèéäýä (Îäîî Ýðäýíýò õîòûí Ãîâèë òîñãîí Æ,Á) øàâèëàí ñóóæ áàéõäàà òóñ õèéäèéí õî¸ð äàõü òîì ëàì Æàðãàë ñîéâîíãèéí øàâüòàé íàéçàëæ, òýäíèéõýýð ãîëöóó áàéäàã áàéëàà. Íýãýí óäàà øºíº äóíäûí ¿åä õîëûí õ¿í èðæ, áèä õî¸ð áîñ÷ õààëãà òàéëæ ºãëºº. Ãèé÷èí íýãýí òîì âààðûã Ñîéâîí áàãøèä ãàðäóóëààä: 259

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

-Ýíý ç¿éëèéã Íî¸í õóòàãò ëàìòàí òàíä ºã¿¿ëëýý. Õ¿í ¿ë îëîõ ãàçàð íóóöëààðàé ãýæ àéëäñàí ãýýä áèò¿¿ìæèëñýí çàõèäëûã ãàðäóóëàâ. Ýë÷èéã ¿äýæ ìîðäóóëñíû äàðàà Ñîéâîí áàãø çàõèäëûã çàäëàí óíøèæ, õýñýã áîäîëõèéëñíýý: -Çà, øàâü íàð ìèíü. Áàéøèíãààñ õ¿ðç, çýýò¿¿ àâààðàé. ßâöãààÿ ãýâ. Áèä õî¸ð ãàéõàí, áàãøèéã äàãàí ÿâñààð õèéäèéí õîéò òàëûí æàëãûí ýõýíä î÷èâ. Áàãø ëàìòíû õýëñýí ¸ñîîð áèä õî¸ð íýëýýä ã¿íçãèé í¿õ óõëàà. Òýãýýä âààðòàé ç¿éëèéã õèéæ ñàéòàð áóëëàà. Äýýð íü æèæèã ¿éðìýã ÷óëóó àñãàæ, þì áóëñàí ãýæ ìýäýãäýõýýðã¿é áîëãîâ. Æàðãàë ñîéâîí: -Çà, áèä ãóðàâ øàæèí òºðäºº òóñòàé ç¿éë õèéëýý. Ýíý âààðàíä ìàíàé òàëèéãàà÷ íî¸íû áàäìààðàã øèãòãýýòýé îòãî æèíñ, òàõèëûí 8 àëòàí öºãö çýðýã ¿íýòýé öàéòàé ýä þìñ áàéãàà þì ø¿¿. ¯¿íèéã õýíä ÷ õýëæ áîëîõã¿é, íàñàí òóðø íóóöàëæ ÿâààðàé ãýâ. Òýãýýä áàãø ìààíü íýãýí íîì óíøààä, áèä õî¸ðûã äàãóóëàí äàõèí óíøèæ, íóóöûã çàäðóóëàõã¿é õýìýýí áóðõíû íýð áàðèí àíäãàéëñàí áèëýý” ãýæ ÿðüñíûã õóó÷ëààä “Õàíàò ãýðèéã îðõèõ öàã íü áîëæ, õàäàí ãýð ìèíü îéðòîæ áàéíà. Áè ºìíº íü ýíý òóõàé õýíä ÷ ÿðèàã¿é, çºâõºí ÷àìä ë õýëëýý ø¿¿” ãýñýí þì” (37) õýìýýí ÿðüñàí áèëýý. Ýíý íü ìàíàé ºâºã äýýäýñ íóóöûã ÷àíäëàí íàéäâàðòàé õàäãàëàõûí çýðýãöýý õîé÷ ¿åäýý ò¿¿õèéí àíèðûã òàñëàëã¿é óëàìæëóóëàí ºâë¿¿ëæ èðñíèé íýãýí òîäîðõîé áàðèìò á¿ëãýý. ×èí âàí Õàíääîðæèéã õ¿¿ Æàìáàëäîðæ íü çàëãàìæèëæýý. Ýöãèéã íü õàí õîðâîîãîîñ ç¿é áóñààð õàëèõàä Áîãä õààí, Æàìáàëäîðæèä “õàíû ÿìáà, õîøîé ÷èí âàíãèéí õýðãýì, Ýðäýíý äàé÷èí öîë”-ûã ¿å óëèðëóóëàí ýäëýõ çàðëèã áóóëãàæýý. Æàìáàëäîðæ 1895 îíä ìýíäýëñýí. Áàãààñ ãýðèéí ñóðãóóëèàð ñóð÷ áîëîâñîðñîí áîëîâ÷, ýðäýì íîìä òºäèé ë ãàâèàã¿é, õàðèí áàðèëäàõ íîöîëäîõ äóðòàé, áèåýðõ¿¿ áÿðòàé õ¿í áàéñàí ãýäýã. Òýðáýýð ýöãèéíõýý õºë äýýð íü áîñãîñîí áºõèéí ñîðèëãûã íýð òºðòýé ¿ðãýëæ¿¿ëñýí á¿ëãýý. 1915 îíä òýðáýýð îðä ñ¿ìèéí õýðýãò ìºíãº òóñëàí áàðüñàí ãóðâàí í¿äíèé òîãîñûí îòãî, àðâàí ãóðàâ íýìñýí, àðàâ òýìäýãëýñýí çýðýã øàãíàí õ¿ðòýýæ áàéâ. 1918 îíä óëñûí ñàíä ìºíãº õàðèóëàí ºðãºñºí ó÷èð íîãîîí æóóç øàãíàí õ¿ðòýýæ áàéæýý. ×èí âàí Æàìáàëäîðæ 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿éë õýðýãò óíàëãà õýðýãñýë òóñëàí, Áàðóóí çàìûí áàéëäààíû àíãèéí àÿ òóõûã õàíãàõàä çîõèõ õóâü íýìýð îðóóëæýý. Òýðáýýð òóñ õîøóóíû õàìãèéí ñ¿¿ëèéí çàñàã íî¸í áàéâ. 1922 îíä Æàìáàëäîðæ ñàéí äóðààð çàñãèéí òóøààë, õýðãýì çýðãýýñýý òàòãàëçñàí Õàëõûí òîìîîõîí íî¸äûí íýã þì. Ò¿¿íèéã àðäûí çàñãèéí ýñðýã áîñëîãîä áýëòãýæ áàéñàí áàéæ áîëçîøã¿é ãýæ 1926 îíä áàðèâ÷èëæ 260

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õîðüñíîî ñóëëàñàí áàéíà. ¯íýíäýý ò¿¿íèé îðäíîîñ èëýðñýí çýâñýã íü 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä ýöãèéíõ íü öóãëóóëæ õóðèìòëóóëæ áàéñàí çýð çýâñãèéí ¿ëäýãäýë áàéñàí àæ. Âàíòàíã ýíý õýðãýýð 1930 îíä äàõèí áàðèâ÷èëæ, õèëñýýð öààçàëæýý.

ÝØËÝË, Ç¯¯ËÒ 1. Çàðëèãààð òîãòîîñîí Õàëõûí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí âàí, ã¿íã¿¿äèéí øàøòèð. Äýä 2.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

äýâòýð. Äºðºâä¿ãýýð. Óëñûí íîìûí ñàí. Öÿí-×èí-ìàíüä ÿâàõ. Ìîíãîë íî¸ä çýðýã õýðãýì çàëãàìæëàõ áîëîí ìàíæèéí çàñàã çàõèðãààíû òààëëààð ýçýí õààíä áèåýð ¸ñëîõ áàðààëõàõ ýðõ îëäîæ, Áýýæèí õîòíîî çàëðàõûã õýëíý. ¯¿íä õàí, âàíãóóä Ìàíæèéí ýçýí õààíû äýðãýä î÷èæ ñºãäºí áàéæ áèåèéã ¿ç¿¿ëýýä áóöàõ òºäèé, àðàé äîîãóóð õýðãýìòí¿¿ä õààíû îðäîí õàøààíû Öÿí ×èí ìàíü õýìýýõ õààëãàí äýýð çîãñîæ, Ìàíæèéí ýçýí õààíûã ãàäàãø äîòîãø ÿâàõàä áèåý ¿ç¿¿ëæ æàãñàí ¸ñëîîä àëáàà äóóñãàäàã áàéæýý. Çàðèì íü ìàíæ õààíòàé ó÷ðàõ, îéðòîõ áàéòóãàé, áèå í¿¿ðèéã òºäèé ë ñàéí ¿çýæ ÷àääàãã¿é ºíãºðäºã áàéñàí àæýý. Ìîíãîë óëñûí ¿íäýñíèé ò¿¿õèéí àðõèâ. /ÌÓ¯ÒÀ/ ÔÀ-4. ÕÍ-16 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-4. ÕÍ-16 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-3. Ä-1.ÕÍ-1121 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-1. ÕÍ-35 Áóëãàí àéìàã. /Ò¿¿õýí íàéðóóëàë/ Áóëãàí õîò. 1988 Àðäûí çàðãûí áè÷èã /XVIII-XX çóóíû ýõýí/ ÓÁ.1966 Ö.Íàñàíáàëæèð. Àð Ìîíãîëîîñ Ìàíæ ×èí óëñàä çàëãóóëæ áàéñàí àëáà. /16111911 îí/ ÓÁ.1964 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9. Ä-1.ÕÍ-3342 ÌÓ¯ÒÀ. Ô Ì-9. ÕÍ-3718 Ìîíãîë íü Ìàíæ àâòîíîìèòûí ¿åä. ÓÁ.1939 ÌÓ¯ÒÀ ôì-2, õí-12 “Ðåâîëþöèîííûé Âîñòîê”, 1934.¹6 “Âåðõíåóäèíñêèé ëèñòîê” 7 ñåíòÿáðÿ 1905 Á.Øèðýíäýâ. Ñýðýë. /Ò¿¿õýí íàéðóóëàëóóä/ ÓÁ.1990 Ï.Ê.Êîçëîâ. Òèáåò è Äàëàé ëàì. Ïåòåðáóðã. 1920 À.Äàøíÿì. ªëçèéíàðàíãèéí º÷èë. Äóðñàìæ òóóæ. ÓÁ.1974 Çîõèîã÷èéí õóâèéí àðõèâ. /Öóãëóóëãà/ Á.Öýäýâñ¿ðýí. Õàíä âàí. “Ìîíãîë ºðãºº” 1991. VIII.1-10.¹10 261

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28.

29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42.

ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-3992 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-4081 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-4602. á423 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-4102 á423 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-4117 á 78 Ë.Æàìñðàí. Æàíæèí ìàíëàéáààòàð Äàìäèíñ¿ðýí, ò¿¿íèé øèíýòãýëèéí áîäðîëóóä. ÓÁ.1991 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9, õí-4123 Ìîíãîë óëñûí àâòîíîìèò õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýí çàñàõ ýðõ çàñãèéí ¿åèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë ÷óõàì áàéäàë, ÷óõàë ó÷ðûã òýìäýãëýñýí òîâ÷ ºã¿¿ëýë õýìýýõ ò¿¿õýí áè÷èã. ÓÁ.1992 Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà /1873-1917/. 1938. ò18. Ñåðèÿ 2.÷àñòü 1 Ë.Æàìñðàí. Ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí. ÓÁ.1992 Ðîññèéñêî-Ìîíãîëüñêîå âîåííîå ñîòðóäíè÷åñòâî (1911-1946) Ñáîðíèê äîêóìåíòîâ. ÷àñòü 1. Ì-Óëàí-¯äý. 2008 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-4136.á 229 À.Â.Áóðäóêîâ. Õóó÷èí áà øèíý Ìîíãîëä /Äóðäàòãàëóóä/ ÓÁ.1987 Ìîíãîë Îðîñûí öýðãèéí õàìòûí àæèëëàãàà. 1911-1946. Áàðèìòûí ýìõòãýë. I áîòü. ÓÁ.2007 Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýë. /Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë/ 1900-1914. ÓÁ.1982 “Òðóäû ÒÑÊÎ ÐÃÎ” ò XV, Âûï 2.1912 Ã.Ìàãâàíòàé ÿðüñàí ÿðèàíû òýìäýãëýë. Çîõèîã÷èéí õóâèéí àðõèâ. ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-4189 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-1. ÕÍ-1 á 1 Ãàäààä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí íóóö. Àðäûí Õÿòàäûí õýâëýë, 1993 îí. Áýýæèí õîò. 126 äàõü òàë. /Õÿòàä õýë äýýð/ /Âàé Ìýíãó äóëè íýéòî/ Larson and Larson. Duke of Mongolia. Boston. 1930 Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã. ÓÁ.1972. 70 äàõü òàë. Ëó õóí ÷æàíûã /1823-1901/ õýëæ áàéíà. Õÿòàäûí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí, íýðò äèïëîìàò. Òýðáýýð ìàíæ-õÿòàäûí ôåîäàëûí òºðèéã áýõæ¿¿ëýõ òàëààð èõýýõýí õ¿÷èí ç¿òãýë ãàðãàñàí, îëîí óëñ äàÿàð íýðä ãàðñàí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòýí ãýæ õÿòàäûí ò¿¿õýíä òýìäýãëýæýý. Ëè õóí ÷æàí 180-1864 îíû Òàéïèíû áîñëîãîîñ ýõëýýä Èõýòóàíû áîñëîãûã äàðàõàä õ¿ðòýë ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé îðîëöñîí õ¿í. Òýð “ººðèéí õ¿÷èíä òóëãóóðëàõ” áîäëîãûã õàìãèéí èäýâõèòýé 262

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67.

äýìæèã÷, õÿòàäûí çýâñýãò õ¿÷èí öýðãèéí ¿éëäâýðëýëèéã øèíý÷ëýõýä òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Ëè õóí ÷æàí äèïëîìàòûí õóâüä “çýðëýã¿¿äèéã õàçààðëàõàä çýðëýã¿¿äèéã àøèãëàõ áîäëîãî” ãýã÷èéã ÿâóóëæ áàéâ. Òýðáýýð Õÿòàä óëñûã òºëººëæ áóñàä õýä õýäýí òîì ã¿ðí¿¿äòýé ÿíç á¿ðèéí ãýðýý áàéãóóëæ áàéñàí. Òóõàéëáàë 1901 îíä Õÿòàäûí Èõýòóàíû áîñëîãûã äàðàõûí òóëä èìïåðèàëèñò èíòåðâýíöèä îðîëöîã÷ ã¿ðí¿¿äòýé ×èí óëñûí õààíû íýðèéí ºìíººñ ïðîòîêîë áàéãóóëæ áàéâ. Åøèìóðà Ìè÷èî, Íèõîí òî Ðîøèà /ßïîí áà Îðîñ/. Òîêèî. 1968. Ë.Ä¿ãýðñ¿ðýí. Óëààíáààòàð õîòûí ò¿¿õýýñ. Íèéñëýë õ¿ðýý. ÓÁ. 1956 Ã.Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ. 1959. È.È.Ïîïîâ. Îòíåáåñíîé èìïåðèè ê Ñðåäèííîé ðåñïóáëèêå Ì.1912 ÌÓ¯ÒÀ.ÔÀ-6.ÕÍ-511.Á.4 ÌÓ¯ÒÀ.ÔÀ-Ç.ÕÍ-3 ÌÓ¯ÒÀ-3. Ä-1. ÕÍ-28 3àðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéã áè÷èã. ÓÁ. 1995 ÌÓ¯ÒÀ.ÔÀ-4.Ò-1.ÕÍ-39 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-24. ÕÍ-4 Õààíò Îðîñîîñ ãàäààä Ìîíãîëûí “òóñãààð òîãòíîëûã” ñýäñýíèé ýõëýë, òºãñãºë. “Ìàø íóóö” ñîíèí. 1993. ¹3 ÌÓ¯ÒÀ.Ô-4.Ä-1,ÕÍ-138 ÌÓ¯ÒÀ.Ô-4.Ä-1,ÕÍ-10 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-4. Ò-1. ÕÍ-12 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-4. Ò-1. ÕÍ-12 ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. Äýä áîòü /1604-1917/. ÓÁ.1968 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-4.Ò-1.ÕÍ-12 Ôðàíö áîëîí áóñàä ãàäààä õýëýýðõ Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí õîëáîãäîëòîé áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë. Ýìõòãýí îð÷óóëñàí Ò.Òºìºðõ¿ëýã. ÓÁ.2006 Ö.Áàòáàÿð. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä õàðèëöàà. ÓÁ.2008. Æ.Óðàíãóà. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëä Õààíò Îðîñûí ¿ç¿¿ëñýí õ¿÷èí ç¿éëñ. (1911-1917).ÓÁ.2010 “Íîâîå âðåìÿ” ñîíèí. 1913.II.14 ÐÃÈÀ. Òîãòìîë õýâëýëèéí ôîíä ÌÓ¯ÒÀ. Ôà-4, ò-1, õí-12 Ö.Áàòáàÿð. Êîäàìà ìèöóé ï¿¿ñ, Õ¿ðýýíä áàéñàí ÿïîí÷óóä. /1911-1921/ ÓÁ.1993 Ýðäýíý äàé÷èí õîøîé ÷èí âàí Ì.Õàíääîðæ. (Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí ìàòåðèàë) ÓÁ.2009 263

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

68. E.Ewing “Between the Hammer and the Anvil Chinà and Russian Policies in Outer Mongolia 1911-1921” 1980 69. Á.Áààáàð. Ñ¿¿ëèéí 300 æèëä àíõ óäàà. “Àðä÷èëàë” 1994.1.15-22.¹3 70. W.Woses, “lnner Asia in International Relations: The Role of Mongolia in RussiChinàse Relations” Mongolia Society Bulletin, Fall 1972 71. Äåêñòåð Ò.Ðîáåðòñ. Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàðèëöààíû çàðèì àñóóäëóóä. “Ñî¸ìáî” 1992.¹3,4 72. “Ìàíàé Ìîíãîë” ñýòã¿¿ë. 1993/3. 73. Ä.Öýäýâ. Îëíîî ºðãºãäñºí õààíò Ìîíãîë óëñ, ò¿¿íèé ñ¿ëä äóóíû òóõàé. “Ìîíãîëûí ñî¸ë, óðëàã ñóäëàë. I,II” ÓÁ.2005 74. Õ.Ïýðëýý. Õàí Õýíòèé ìèíü. ÓÁ.1973 75. Æ.Ýíýáèø. Îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîëûí õºãæìèéí óðëàã. (1921-1941) (Óðëàã ñóäëàëûí óõààíû äýä ýðäýìòíèé çýðýã ãîðèëñîí çîõèîë) ÓÁ.1991 76. Ã.Áèðâàà. Ýõ îðîí ãýäýã ýöýã, ýõýýñ óëáààòàé. ÓÁ.2006 77. Mongolian studies (Journal of the Mongolia society) Vol. XIV.1991 78. Ñ.À.Êîíäðàòüåâ. Ìóçûêà ìîíãîëüñêîãî ýïîñà è ïåñåí. Ñîâåòñêèé êîìïîçèòîð. Ì.1970 79. Ï.Õîðëîî. Ìîíãîë àðäûí äóóíû íàéðàã. ØÓÀÕ. ÓÁ.1981 80. Ä.Äýìáýðýë. Àëäàðò äóó÷, àâàðãà áºõ. “Ñî¸ë óðëàã” ñýòã¿¿ë 1988. ¹4 81. Á.Ðèí÷åí. Ìîíãîë áè÷ãèéí õýëíèé ç¿é. I äýâòýð. ÓÁ. 1964 82. Ìîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ñóðãóóëü. ÓÁ. 1966 83. “Øèíý òîëü õýìýýõ áè÷èã” 1914.¹7 84. Ìîñêîâñêàÿ òîðãîâàÿ ýêñïåäèöèÿ â Ìîíãîëèè â 1910ã. Ì.1912 85. Ö.Ïóíöàãíîðîâ. Mîíãîëûí àâòîíîìèò ¿åèéí ò¿¿õ. ÓÁ. 1955 86. ÌÓ¯ÒÀ.Øàøèí, òºðèéí 4 87. Æ.ªëçèé. Ìîíãîëûí äóðñãàëò áàðèëãûí ò¿¿õýýñ. ÓÁ.1992. 1915 îíîîñ õîéø ýíý áàéøèíã Áîãä õààíû çàðëèãààð Ýðäýíý äàé÷èí õîøîé ÷èí âàí çàëãàìæèëñàí Õàíääîðæèéí ãóðàâäóãààð õ¿¿ Æàìáàëäîðæèä øèëæ¿¿ëñýí áºãººä àðäûí çàñãèéí ýõíèé æèë¿¿äýä 1922 îíûã õ¿ðòýë õè÷ýýíã¿é ñàéä Á.Öýðýíäîðæ ñóóæ áàéæýý. 1941-1948 îíä òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýðõ ò¿¿õ, ñî¸ëûã õàìãààëàõ ñýðãýýí çàñâàðëàõ àæèëòàé õîëáîãäóóëæ ãàðãàñàí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí 79, 63,134, 67 äóãààð òîãòîîëóóäàä ÷èí âàí Õàíääîðæèéí áàéøèíã óëñûí õî¸ðäóãààð çýðãèéí õàìãààëàëòàä àâ÷ýý. Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí 1973 îíû 259-ð òîãòîîëîîð óã áàéøèíã ñýðãýýí çàñâàðëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí áàéíà. Ýíý äàãóó 1975 îíä Ì.Õàíääîðæèéí áàéøèíã óðàí áàðèëãà÷ ª.Ýðäýíýáàòûí óäèðäëàãààð ¿íäñýí õèéö õýâ ìàÿãààð íü çàñâàðûí àæëûã Æàìúÿíãàðàâ àõëàã÷òàé íàðèéí ìóæààíû 264

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õýñýã, ìºí çóðàà÷ Öýìáýëäîðæ àõëàã÷òàé õýñýã çóðàã ÷èìýãëýë, ç¿ìáýðèéí àæëûã òóñ òóñ õèéæ ã¿éöýòãýæýý. 88. “Øèíý òîëü” õýìýýõ áè÷èã 1914.¹7 89. Àêàäåìè÷ Ï.Õîðëîîòîé ÿðüñàí ÿðèàíû òýìäýãëýë. Çîõèîã÷èéí õóâèéí àðõèâ. (1994) 90. Ñ.Áààòàð. ×èí âàí Õàíääîðæ. “¯íýí” 1990.11.17 ¹41 91. Ã.Ëõàãâàñ¿ðýí. Íî¸í õóòàãò Äàíçàíðàâæàà. ÓÁ. 1993 92. ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9. ÕÍ-3342. X 5 93. “Áºõ” ñîíèí. 1993. ¹2 94. Æ.Áîëäáààòàð, Ã.Ìàãâàí. Õóëãàð Íàöàã áóþó Áàÿíìºíõ àðñëàí. “Áºõ” 1993.VI ñàð ¹4 95. Àâãà àõ Ä.Ñèéíõîéòîé ÿðüñàí ÿðèàíû òýìäýãëýë. Çîõèîã÷èéí õóâèéí àðõèâ. 96. Æ.Äàøäîíäîã. Õàëõûí Öîãò õóíòàéæ. ÓÁ. 1992 îí. 97. Ä.Äîðæñ¿ðýí. Áàðîíûã áàðèâ÷èëñàí õ¿í. ÓÁ.1993 98. ÌÓ¯ÒÀ Ôîíä À-173, Ä-1, õí-126 (11,12 äóãààð íóãàëáàð). ÕÕ çóóíû ýõýí ¿åèéí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ä¿ðýì ¸ñîîð õàí, ÷èí âàíãèéí ýõíýðèéã “õîøîé õàòàí”, æ¿í âàíãèéí ýõíýðèéã “òºðèéí õàòàí”, áýéëèéí ýõíýðèéã “òºðèéí áýéëèéí õàòàí” áýéñèéí ýõíýðèéã “õîøóóíû áýéñèéí õàòàí”, ã¿íãèéí ýõíýðèéã “íî¸õîí” õýìýýí òóñ òóñ ÿëãàâàðëàí íýðëýæ áàéæýý. 99. 3îõèîã÷èéí õóâèéí àðõèâ. Ýíý Äóóã “Ò¿ìýí ýõ” ÷óóëãûí õºãæèì÷èí Ã.Áàëäàíöýðýí, äóó÷èí Ö.¯åí÷ íàð Áóëãàí àéìãèéí Ñàéõàí ñóìûí õàðüÿàò “Õîíèí” õýìýýõ Äýì÷èãýýñ 1989 îíä áè÷èæ, àÿûã àÿëóóëæ àâ÷ýý. Òýð ¿åä Äýì÷èã ãóàé 90 íàñòàé áàéæýý. 100. Å.À.Áåëîâ. “Ðîññèÿ Ìîíãîëèÿ. Ì.1999. (Äàì èø òàòàâ) 101. “Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ò¿¿õ” íýìæ çàñâàðëàñàí ãóðàâäàõü õýâëýë ÓÁ. 1984 102. Ã.Íàâààííàìæèë. “Àâòîíîìèò ãàäààä Ìîíãîëûí ò¿¿õ”. ØÓÀ-èéí ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàí. 103. Á.Ðèí÷åí. “¯¿ðèéí òóÿà” ò¿¿õýí ðîìàí. II äýâòýð. Ãàë óñíû ãàøóóí çîâëîí. ÓÀ. 1951 îí. 104. Ñ.Ï¿ðýâæàâ. Ìîíãîë äàõü øàðûí øàøíû õóðààíãóé ò¿¿õ. ÓÁ. 1978 105. ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-3. ÕÍ-665. õ 27 106. “Ìàø íóóö” ñîíèí. 1993.IX ñàð. Òóðøèëòûí äóãààð. 107. Á.Öýäýâñ¿ðýí. Õàíä âàí. “Ìîíãîë ºðãºº” 1991.VIII.1-10¹10 108. Ö.Áàòáàÿð, Ä.Ãîìáîñ¿ðýí. Ìîíãîë áà Ò¿âä ÕÕ çóóíû ýõíèé õàãàñò. 109. È.ß.Êîðîñòîâåö. Äåâÿòü ìåñÿöåâ â Ìîíãîëèè. Àâãóñò 1912-Ìàé 1913 265

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

110. Òºðèéí ×îéæàìöûí Ëóâñàí. Äèâààíæèíòàé òºðñºí íóòàã ìèíü. ÓÁ.2006. 111. ÌÓ¯ÒÀ. Ì-9,Ä-3,õí-85 112. ÌÓ¯ÒÀ. À-16,Ä-1, õí-25 113. ÌÓ¯ÒÀ. À-14,Ä-1, õí-20,24,25 114. ÌÓ¯ÒÀ. À-16,Ä-1, õí-25 115. ÌÓ¯ÒÀ. À-14,Ä-1, õí-1 116. ÌÓ¯ÒÀ. À-16,Ä-1, õí-25 117. ÒÅÃ-ûí Ò¿¿õèéí òºâ àðõèâ.Ô-6,õí-256 118. ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-16, õí-25 119. Á.Öýðìàà. Áóëãàí íóòãèéí áàÿí Ñ¿ðýí ãàâüæ. “Äýâøèëòýò” ñîíèí. 2000 îíû XII ñàð 120. À.Î÷èð, Ã.Äàøíÿì. Àð Ìîíãîë äàõü Õÿòàäûí ñóäàëãàà, ìºíãº õ¿¿ëýë. (1751-1911) ÓÁ.1988 121. ÌÓ¯ÒÀ. Ì-14,Ä-1, õí-5 122. Èâàí ßêîëåâè÷ Êîðîñòîâåö. Îò ×èíãèñ õàíà äî Ñîâåòñêîé ðåñïóáëèêè. (Êðàòêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè ñîñîáûì ó÷åòîì íîâåéøåãî âðåìåíè. ÓÁ.2004ã)

266

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

IV Á¯ËÝÃ ÄÀ ËÀÌ ÃÎÌÁÛÍ ÖÝÐÝÍ×ÈÌÝÄ 1. Öîîõîð õýìýýõ Ãîìáûí èõ õºâã¿¿í Õºâã¿¿íèéã óõààíòàé íü áàðèëäóóë Îõèíûã óðàãòàé íü áàðèëäóóë. Ýðòíèé ¿ãíýýñ Ýðäýíý õàìáûí õèéäèéí îéðîëöîî íýãýí àìàíä Öîîõîð õýìýýõ àðä Ãîìáûíõ õàâàðæèæ áàéâ. (1) Ýõíýðèéí íü õºë õ¿íä. Íÿðàéëàõ òóí äºõæýý. Ãîìáî àäóó ìàëä àëñ ÿâàõ íü áàãàñ÷, òýð ÷ áàéòóãàé áàðàã õîë ñààõàëòûí øàõóó Õàìáûí õ¿ðýý îðæ àìüòàí àõ ä¿¿ãýýðýý áóóæ ìîðäîõ íü ÷ öººð÷ýý. ×èíãýõèéí ó÷èð þó õýìýýâýýñ àíõíû íü ¿ð áèå á¿òýæ, õ¿ì¿¿í áîëîîã¿éã ñàíàí ñàíàí ñýòãýë ò¿ãøèíý. Áèëãèéí òîîëëûí àðâàí òàâäóãààð æàðíû õàð áè÷èí æèë áóþó 1872 îíû õàâðûí íýã ºäºð Ãîìáûí ýõíýð íÿðàéëàõààð äóíøèæ ýõëýâ. Òýð ìº÷èä Ãîìáûí äîòîð õºðø àéëûí íü ýìãýí ë áóðõàí ìýò áîäîãäîæ, á¿õ èòãýë íàéäâàðàà òýð õºãøèíä äààòãàæ áàéëàà. Óñ íü ãàðëàà. Õºãøèí ò¿¿íèéã àðàã ò¿ø¿¿ëýí ÿâãàí ñóóëãàõàä Ãîìáî ãýðýýñ ãàðàâ. Ýõíýðèéíõýý äóó òàâèí ¸îëîõ òîîëîíä Ãîìáûí ç¿ðõ øèìøèðíý. Óäàëã¿é ýð¿¿ë õ¿¿õäèéí ÷àñõèéí óéëàõ öîâîî äóó õàäàæ, òºâ Ìîíãîëä íýãýí øèíý àëáàò íýìýãäñýíýý çàðëàí òóíõàãëàâ. (2) Ýíý áîë ýöýã, ýõèéíõýý öýýæíèé õ¿¿ áîëîí àëàã õîðâîîä ìýíäýëñýí áèäíèé ò¿¿õýí çîõèîëûí áààòàð Äà ëàì Öýðýí÷èìýä áàéëàà. Ãîìáî õ¿¿òýé áîëñîíäîî áººí áàÿð... Õ¿¿ãýý íàíäèãíàí õàéðëàæ, ºìíºõèéã íü õ¿í áîëãîæ ÷àäààã¿éäýý õàðóóñàí áîëãîîìæèëæ, äýýñ òàòàí õºë õîðèâ. Ãýâ÷ Öýðýí÷èìýä ýöýã, ýõýý îãòõîí ÷ àéëãàæ çîâîîñîíã¿é, ýð¿¿ë ÷èéðýã òîðíèæ, í¿ä áóëààì ºõººðäºì ñýðãýëýí õºâã¿¿í áîëîí ºñ÷ýý. Òýðáýýð àðààñàà ä¿¿ äàãóóëàâ. Ä¿¿ Öýðýíäàø /Öýðýíìºð/ íü ò¿¿íýýñ äºðâºí íàñààð ä¿¿ áàéëàà. Õýäõýí æèëèéí äîòîð Ãîìáûíõ äºðâºí õ¿¿òýé íàéð çóçààí ºíºð ºòãºí àéë áîëæýý. Ýõíýð íü äàðõàí áýð áîëëîî. Öýðýí÷èìýä, Öýðýíäàøèéí íàðûí òºðñºí ä¿¿ã Öýðýíáàëñàí, Ñàíäàãäîðæ õýìýýíý. Ãîìáûí àõ Äàìäèí íóòàã óñàíäàà íîìòîé ãýãäýõ íýãýí. Äàìäèí ä¿¿ãèéíõýý òîì õ¿¿ Öýðýí÷èìýäýä èë¿¿ äîòíî. Öýðýí÷èìýäèéã 7,8 íàñ 267

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õ¿ðìýãö Äàìäèí ìîíãîë áè÷èã ýààæ ýõëýâ. Îé ãîéä, ñýðýõ¿é òóíãàëàã ýíý õºâã¿¿í ìîíãîë áè÷èãò öàãààøèð÷, íîìûí óòãàä íýâòðýõ òèéøýý àÿäæýý. Èíãýæ àâãà àõ Äàìäèí íü Öýðýí÷èìýäèéã íîìûí èõ óðñãàëä íèéëýõ ñàéí ¿éëñýä õºòëºõ çàì ìºðèéã òàâüñàí àæ. Õàëõûí íî¸ä, õóòàãò õóâèëãààä ººðñäèéí õàðüÿàò íàðààñ Æýâç¿íäàìáà õóòàãòàä øàâü áîëãîæ ºðñºëäºí ºðãºæ áàéñàí òýð ¿åä Æèíîí ã¿í àëáàò øàâü íàðààñàà 60 ºðõ òàñäàæ ìºí ºðãºæýý. Òýäãýýð ºðõèéí òîîíä Ãîìáûíõ áàãòàæ, Èõ øàâèéí Øàäàðûí èõ îòîãò õàðüÿàëàãäàí, îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí Ë¿í, ªíäºðøèðýýò ñóìûí ãàçàð óñíàà øèëæèí íóòàãëàæýý. (3) Ñ¿¿ëäýý îòãóóä æèæèãðýí õóâààãäàõ ¿åä Äîëîîäûí îòîã ãýæ íýðëýãäýõ áîëñîí áàéíà. Åð íü Èõ øàâèéí îòãèéã àðä îëíû äóíä ÿìàð íýãýí áàéäëààð àëäàðøñàí õ¿íèé íýð, öîëîîð, ýñâýë ãàçàð íóòãèéí íýðýýð íýðëýæ òýð íü ÿâààíäàà àëáàíû íýð áîëîí õóâèð÷ýý. Äîëîîä õýìýýõ íü îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí Ë¿í ñóìûí õóó÷èí IV áàãèéí íóòàã-Õºøèãèéí ºâºðò áóé îâîîã õýëäýã àæýý. Ýíý ãàçàð ýðò äýýð ¿åýñ äîëîîí òàéæ óã óäìààðàà íóòàãëàæ èðñýí ãýíý. Òýäãýýð äîëîîí òàéæèéí äîëîî õ¿¿ òýð äîâöîã äýýð òîãëîæ áàéãààä îâîî áîñãîñîí þìñàíæýý. Òýð ¿åýñ Äîëîîä õýìýýí ºðãºìæëºãäºæ, ºäãºº õ¿¿õäèéí îâîî ãýæ ÿðèãäàõ íü ÷ áóé. Íóòàã ñýëãýí ñóóðüøñàíààñ õîéø Ãîìáûí àì á¿ë íýãýýð íýìýãäýâ. Äºðâºí áàíäèòàé òýð àéëûí ýçýí, ýçýãòýé õî¸ð îäîî ë ºðõ òýãøëýõ îõèí òºðºõ áàéõ ãýæ ãîðüäñîí áîëîâ÷, òýäíèé ñàíààãààð áîëñîíã¿é. Äàõèí õ¿¿ òºðæ, Àâèðìýä íýð ºã÷ýý. Ãîìáî óäìûí àæèëñàã õ¿í òóë àìüæèðãààíû õóâüä òîâõèéæ, õýäýí õ¿¿õýä íü ÷ ýðäýì íîìûí ìºð õººõ áîëîâ. Èõ õ¿¿ Öýðýí÷èìýäýý òºðºë ñàäíû íýãýí òîìîîõîí ëàìûã áàðààäóóëæ, Èõ õ¿ðýýíýý øàâèëóóëàí ñóóëãàõààð ìîðäóóëàõóéä ýõ íü öàéíûõàà äýýæ, ìààíèéõàà ìàíëàéã ºðãºí õîöîð÷ýý. Òýðáýýð ýöýã, ýõèéíõýý èòãýë, áàãøèéíõàà àéëòãàë íîìëîëûã òàëààð ºíãºðººñºíã¿é. Õ¿ðýýíèé íîìòîé ãýâø íàðûí òîîíä îðæ, èõýñ ëàì íàðûí àíõààðëûã òàòàõ áîëîâ. Ýíý õóãàöààíä Öýðýí÷èìýä òºâä, ìàíæ õýëèéã äîòîðëîæ ýõýëæýý. Ìîíãîë áè÷èãò óëàì áîëîâñîð÷, øàøèí, òºðèéí õýðýã ÿâäëûí óëáààã ãàäàðëàõ áîëæýý. Íîìûí õýëýýñ ¿ëýìæèéã ñîíñîí ÷àìã¿é áîëîâñîðñîí çàëóó ëàì Öýðýí÷èìýä Øàíçóäáûí ÿàìíàà (4) òóñëàõ áè÷ýý÷èéí àëáà õàøèõ áîëñíîîð øàøèí-òºðèéí õýðýãò õàòàìæëàí ç¿òãýõ àíõíû ãàðààãàà ýõýëæýý. Ýíý õóãàöààíä çàëóó áè÷ýý÷ øàøèí íîìûí áîëîâñðîëîî òýëýõèéí õàìò òºð çàñàõ óõààí, áè÷ãèéí ýõ çîõèîõ, íàéðóóëàí áè÷èõ ýðäýìä çýãñýí ºñºâ. Òýðáýýð óäàëã¿é Øàíçóäáûí ÿàìíû ¿¿äíèé áè÷ýý÷ýýð äýâøèâ. Øàíçóäáûí ¿¿äíèé 268

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áè÷ýý÷ýýð äºðâºí õ¿í àæèëëàíà. Òýäíèéã Øàíçàâûí äºðâºí èõ áè÷ýý÷ ãýíý. Öýðýí÷èìýäèéã óã àëáàíäàà ºñºæ ºíäèéõºä àõëàõ áè÷ýý÷ Ñóíäóé õóðö òîìîîõîí íºëºº ¿ç¿¿ëæýý. Ñóíäóé óõààí òàëáèó, öýöýí öýëìýã, áè÷ãèéí ýõ çîõèîõ íàéðóóëàõäàà ãàðàìãàé, òýð òóõàéä óëñààñ õóðö õýìýýõ öîëîîð øàãíàãäñàí íýãýí áàéâ. Àëòíû äýðãýäýõ ãóóëü øàðëàäàã æàìààð Öýðýí÷èìýä óã ÿàìíû àëáàí õýðýã, æàÿã äýãèéã ÿãã¿é ãàäàðëàæ, þìñ ¿çýãäëèéí äîòîîä åðòºíö ð¿¿ ºíãèéõèéã õè÷ýýí ýðìýëçýõ áîëæýý. Èõýñ äýýäýñò ÷ òîîãäîæ ýõëýâ. Òèéí áàéòàë ìîíãîë ò¿ìýí øèíý çóóí-ÕÕ çóóíû áîñãîíä òóëæ èðýâ. Èõ øàâèéí õàðüÿàò àðä Ãîìáûí õóâüä õýäýí áàíäè íàð, ÿëàíãóÿà èõ õ¿¿ Öýðýí÷èìýä íü ºñ÷ ºíäèéí, ýðäìèéí ìºð õººæ, ÷àìã¿é íîìòîé, òàâëàã òàâèóí, òºâ èäýðõýã ò¿øìýë áîëîõ ºíãºòýéä áàÿðëàõ àâ÷ óäàì òýòãýõ á¿ñã¿é ¿ðã¿éäýý áààõàí ãóòðàíãè ÿâàõ àæýý. Òýðáýýð íýãýí ºäºð ººðèéí òºðñºí ä¿¿ õàëçàí õýìýýõ Äîíäîãèéíõîîð îðæ íýã óñààð àâñàí ÷àíãàõàí íýðìýë áàëãàæ, íýëýýä õàëàìöñàíàà äºíãºæ ìºëõºæ áóé áóëöãàð áÿöõàí îõèíûã ºâºð äýýðýý ñóóëãàæ ñýâëýãèéã íü ¿íýðëýí: -Ìèíèé ä¿¿ íàð çàëóó áàéíà. Àõèàä îëîí ñàéõàí õ¿¿õýäòýé áîëíî. Ýã÷ áèä õî¸ðò ÷èíü á¿ñã¿é ¿ð çàÿàñàíã¿é. Àõäàà îõèíîî ºã÷èõ ãýâ. Äîíäîã, ò¿¿íèé ýõíýð õî¸ðûã òóëãàìäàí õàðèó õýëæ àìæààã¿é áàéòàë Ãîìáî: -Àõ íü ºäºð ñóäàð ¿ç¿¿ëýýä óäàõã¿é èðæ àâíàà ãýæ ïàëõèéòýë õýë÷èõýýä øóðõèéí ãàð÷, ìîðèíäîî ìîðäîí ñàëõè ìýò õèéñãýí îäæýý. Èíãýæ Öýðýí÷èìýä Ýíýáèø õýìýýõ á¿ñã¿é ä¿¿òýé áîëñîí ò¿¿õòýé. Õýäýí ä¿¿ íàð ìèíü íàìàéã äàãàæ ëàì áîëæ ñàõèë ñàíâààð õ¿ðòýæ, óäàì òàñðàõ íü ãýæ ñàíàà çîâæ áàéñàí Öýðýí÷èìýäèéí äîòîð ãèéæ, íýã óäàà Æýáç¿íäàìáà õóòàãòàä àéëòãàë ºðãºõ ÿëäàìä ýíý òóõàéãàà àéëòãàæýý. Òýðáýýð: -Ãýãýýíòýí ìèíü. Ñàíàæ ñàðâàéõ ãàíö á¿ñã¿é ä¿¿ã ìèíü àðèóí ñàõèóñàíäàà äààòãàæ ¿åèéí ¿åä áèäíèé óäàì óãñààã àâðàí òýòãýæ ÿâàõûã øàâü áîîë áè çàëáèðàí ãóéÿ ãýõýä Áîãä ãýãýýí: -Òà á¿ñã¿é ä¿¿ãýý áàÿí ÷èíýýëýã ÿâààñàé ãýæ áîäîæ áàéíà óó, àà ýñâýë ºíºð ºòãºí áîëîìæòîé àéë áàéãààñàé ãýæ çàëáèð÷ áàéíà óó õýìýýõýä Öýðýí÷èìýä: -Áàãø ìèíü. Áîîë áè õ¿íèéã áàÿí ÷èíýýëãýýð íü ÿëãàâàðëàäàãã¿é. Áàÿí, õîîñîí ÿâíà ãýäýã íü òóõàéí õ¿íèé èòãýë ç¿òãýë, àìíû õèøèã, çàÿà áóÿíààð áèé áîëäîã ó÷ðààñ áàÿæâàë áàÿæèõ ë þì áèç. Õàãàðòëàà áàÿæèõûã íýã ÷ èõ ìºðººääºãã¿é, ãýõäýý õýí õîîñîí ÿäóóãèéí çîâëîíä íýðâýãäýõèéã õ¿ñýõ âý? Õàðèí ¿ð óäàì ìèíü ºíº ìºíõºä ºíºð ºòãºí áàéãààñàé ë õýìýýí õ¿ñýæ áàéíà ãýæ õýëòýë Áîãä ãýãýýí: 269

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

-Þó ñàíàñàí åñºí õ¿ñýë ÷èíü á¿òýõ áîëòóãàé õýìýýãýýä æààõàí õàëèìàãòàé, æèæèã öàìö ºìñãºñºí íýãýí áàãàõàí áóðõíûã ººðèéí àðèóí ìóòðààðàà õàéðëàñàí ãýäýã. (5) Äóðüäàí áóé ¿åä Èõ õ¿ðýýíèé äýýä ëàì íàð Æýâç¿íäàìáà õóòàãòàä îéð äîòíî áàéäëàà àøèãëàæ, ñ¿ì õèéäèéí àñóóäëààð òºäèéã¿é, áàñ óëñ òºðèéí àìüäðàëä òîìîîõîí íºëººòýé áîëæ èðæýý. Ýðäýíý øàíçóäáà áîëîí ò¿¿íèé îðëîã÷ Äà ëàì íàðààñ ýõëýýä Áîãä ãýãýýíèé îðäíû äýýä äîðä òóøààëûí ëàì íàð áàðàã á¿ãäýýðýý Èõ õ¿ðýýíèé ëàì íàðààñ á¿ðäýæ, èõ øàâèéí èðãýíèé áîëîí òºðèéí õýðýãò øóóä õóòãàëäàí îðîëöîõ áîëñîí áàéíà. Ýë áàéäàë èäýð çàëóó Öýðýí÷èìýäýä íýãèéã áîäîãäóóëàí, õî¸ðûã ñàíóóëæ, óëñ òºðä õýðñ¿¿æèõ óõààíûã òºëºâø¿¿ëæ ºã÷ýý.

2. Äà ëàìòàí Ëàìäàà çàëáèðìóó Áóðõàíäàà çàëáèðìóó Íîìäîî çàëáèðìóó Áîãä Çîíõîâûí çàëáèðëààñ Äýýäñèéí òààëàëä íèéöñýí Öýðýí÷èìýä óäàëã¿é Äà ëàìûí ºíäºð àëáàí òóøààëä äýâøæýý. Àðõèâûí áàðèìòààñ ¿çýõýä, òýðáýýð ëàâ ë 1906 îí ãýõýä ýë àëáàí òóøààëä õýäèéíýý òîìèëîãäîæ, Õóòàãòûí ñàí, æàñ, øàâü íàðûí õýðãèéã ãàðäàí ýðõýëæ áàéñàí àæ. Áàäàðãóóëò òºðèéí 33 îíû 2 äóãààð ñàðûí 25-íä (1907 îí) Ýðäýíý Øàíçóäáûí ÿàìíààñ Æàíæèí õóóâèéí ñàéäóóä, äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà, òóñëàã÷ æàíæèí, äýä Äà, õýáýé íàðò èëãýýñýí áè÷èãò: “Ìýä¿¿ëýõ ó÷èð íîäíèí æèë 10 äóãààð ñàðä Øàíçóäáà Á (Áàäàìäîðæ Æ.Á) ìèíèé áèå Íèéñëýë õîòíîî îðæ, Òýíãýðèéí ãýãýýíýý áàðààëõàí ìºðººð ìîðäîõóéä áàðüñàí ýðäýíý Øàíçóäáûí òàìãûã Äà ëàì Öý-ä (Öýðýí÷èìýäýä Æ.Á) õàìààðãàæ, õýðýã øèéòã¿¿ëýõ ÿâäëûã òóõàéä ºðãºí ìýä¿¿ëñýí, ÿâóóëáààñ çîõèõ ãàçàðò ÿâóóëñàí á¿ëãýý. ªäãºº Á ìèíèé áèå ýíý 2 äóãààð ñàðûí 25-íä õîéø Õ¿ðýýíä õ¿ð÷ èðýýä Äà ëàì Öý-ä õàìààðóóëñàí Ýðäýíý Øàíçóäáûí òàìãûã ìºíõ¿¿ ºäºð õ¿ëýýí àâ÷ õýðýã øèéòãýñýí ÿâäëûã ñàéä, ñàéä áýéñ Òàíàà ºðãºí ìýä¿¿ëñ¿ãýé” (6,35) õýìýýæýý. ¯¿íýýñ ¿çýõýä Öýðýí÷èìýä 1906 îíû X ñàðààñ 1907 îíû II ñàðûí ñ¿¿ë÷ õ¿ðòýë Ýðäýíý Øàíçóäáûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéæýý. Ýíý õóãàöààíä Ýðäýíý øàíçóäáûí òàìãà õàìààðñàí Äà ëàì Öýðýí÷èìýä èõ øàâèéí õàðüÿàò íàðûí õîëáîãäñîí èðãýíèé áîëîí ýð¿¿ãèéí îëîí õýðãèéã íýã òèéø áîëãîæ 270

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áàéñàí áàéíà. Ò¿¿íèé ÿâóóëñàí íýãýí áè÷èãò: “Íîäíèí æèë IX ñàðä ñàéäóóä òàíàé ãàçðààñ îðîñ Ëàáîð õýìýýõ Áàð÷èíãèéí õóëãàãäñàí ìºíãºíèé òýìäýãò öààñ 950 õóóäñûí õýðýãò ñýæèãëýãäñýí õàð÷óóäûí ãàçðààñ ñóóõ ìàíàé øàâü õ¿¿õýí Ñýðýýòýðèéã áàéöààæ, ó÷èð õ¿ëýýâýýñ º÷ãèéã òîäîðõîéëîí ñèéð¿¿ëæ ÿë óíàãàæ õóëãàñàí öààñ ìºíãèéã á¿ðíýý õººí ãàðãàæ õàìòààð ìýä¿¿ëýí èð¿¿ëñ¿ãýé õýìýýí òóøààñíûã äàãàæ ýíý õýðãèéí õ¿¿õýí Ñýðýýòýðèéã äàé÷ëàí àâ÷ ø¿¿âýýñ º÷èõ íü: -Áè Æýâç¿íäàìáà õóòàãòèéí øàâü äàðãà Ëàìçàâûí îòãèéí õ¿í, ýíý æèë 14 íàñ, íàãàö àõ Ëóâñàíãèéí õàìò õàð÷óóëûí ãàçðàà àæ òºðºí ñóóíà. Áè Ëàáîð õýìýýõ Áàð÷èíãèéí öààñ ìºíãèéã õóëãàñàí áà ¿çýæ ìýäñýí ç¿éë ¿ã¿é... ãýõ ìýòýýð îãòõîí ÷ õ¿ëýýõã¿é, õýðýã òîõèîñîí îðîñ Ëàáîð õýìýýõ Áàð÷èíãèéí ñýæèã òîäîðõîéã¿é, ãàãöõ¿¿ Ëóâñàí óðüä ÷èíýý ÿäóó, îäîî ÷èíýýòýé áîëîâ õýìýýâ÷ òýð àæ àõóé ñóâèëæ áàãà õ¿ì¿¿æñýí îëñîí òºëºâ ¿íýí á¿õèé òóëä ó÷ðûã ãàðãàæ ñàéä, ñàéä áýéñ Òàíàà ºðãºí ìýä¿¿ëýýä õýðõýí áîëãîîõûã çààí òóøààõûã ãóéñóãàé” (7, 75-78) õýìýýí ººðèéíõºº õàðüÿàò øàâèéã ºìãººëñºí ºíãº àÿñòàé òàéëáàðûã Ìàíæ ñàéä íàðò ºðãºí ìýä¿¿ëæýý. Ò¿¿í÷ëýí “Áàíäèä õóòàãòûí øàâü õàð Ñîäíîì íàðûí òýìýý 10-ûã òýäíèé íýãýí øàâü Äýãýý õýìýýõ õ¿í ëàì Öýðýíäîíäîã, ñîéâîí Øàðàâ íàðûí ºãâººñ çîõèõ ºðèéí òºëºº áàðèí àâñàí ò¿âä Æàìö, ×¿ëòýì, Ãàëñàí Äàíçàí íàð îäîî òýìýýã ýðã¿¿ëýí ºãºõ, ¿ë ºãºõ, ìºí Äýãýý õýìýýõ õ¿í ë¿ãýý õàðèëöàí õóäàëäààëõóéä õºíäëºí ãýð÷ áóé, ¿ã¿é, àëáàí ÿàìíû òóøààñíû äàãóó ¿ë äàãàõ, òýäýíä õàäãàëñàí àëáàíû õóãàöààíû òýìäýãò áè÷èã á¿õèé ÿâäëûã íýãýä íýãýýð òîäîðõîéëîí ìîõîîí áàéöààæ ìýä¿¿ëýí èð¿¿ëüå ãýõ çýðãýýð òóøààñíûã...”, “Íîäíèíãèéí XII ñàðä ìàíàé ãàçðààñ òýìäýãò áè÷èãã¿é òýìýý òóóí ÿâæ áóðèàä Äàãâà õýìýýõ Áàøàðîâûí õàìò áàðèãäñàí õàðüÿàò øàâèéí Ëóâñàíæàìáûí º÷ãèéã ñèéð¿¿ëæ...”, “...òºâä Çóíäóé íàðûí ìîðü þìûã ºäºð íàðàíä áóëààí äýýðýìäñýí áóðèàä õóëãàé íàðûã áàðèóëàí ø¿¿í øèéòã¿¿ëýõèéã ýðæ...” (8, 120-121) ºðãºñºí õýä õýäýí ÷èãò ýð¿¿ èðãýíèé øèíæòýé îëîí áóäëèàíò õýðãèéã óõààëãààð øèéäñýí áàðèìò áàéíà. Ìºí Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Ýðäýíý Øàíçóäáûí ÿàìíû øóãàìààð èðñýí ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñèéã óëñûí äîòîð çîð÷èõ ýðõèéí áè÷èã îëãîõ çºâøººðëèéã Ìàíæèéí àìáàí ñàéä íàðò ºðãºí ìýä¿¿ëæ, ¸ñîîð áîëãîæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, Äà ëàì íàð “...Õ¿ðýýíèé öîðæ, òºâä ãà÷èí Æàìáàøàðàâààñ óëàìæëàí áàðóóí Çóóãèéí îðîí äàõü Ñàìúÿà õèéäèéí ×àìóð ñàõèóëñíû Ã¿ðäàìáà öîðæ Äàãâàã¿íñýí äàãàëäàõ õ¿í íàðûí õàìò îäîî Õ¿ðýýíä ñóóæ áóé íü óã ñàõèóëñíû äàðóé øàøèí àìüòíû òóñûí òóëä ç¿¿í ç¿ã ÿâàãòóí õýìýýí çààñàí ó÷ðààñ Ñýöýí õàí àéìàã, Øèíý 271

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Áàðãà, Ç¿¿í õàðóóëûí ãàçàð îäîõóéä ¿íýìëýõ òýìäýãò áè÷èã îðóóëàõûã ãóéí ìýä¿¿ëýõýýð èðñíèé” (9, 145-146) óëàìæëàí èëãýýñýí íü àðõèâûí ñàí õºìðºãò áóé. Äà ëàìûí õàìààðàõ àæëûí õ¿ðýý àñàð ºðãºí áàéñàí áîëîëòîé. ªäãººãèéí õýëýýð õîò òîõèæóóëàõ àæëûã ÷ Äà ëàì Öýðýí÷èìýä õàðèóöàí õººöºëäºæ áàéñàí àæýý. Ò¿¿íèé íýð õàìòàòãàí ÿâóóëñàí íýãýí áè÷èãò “...Ãàíäàíòýã÷èíëèí, Èõ õ¿ðýý õî¸ð ñ¿ìèéí õîîðîíä îëîí ï¿¿ñèéí èðãýäèéí öóãëóóëñàí õîã ñàâèéã àðèëãàæ, ãàçðûã òýãøèòãýí çàñàõ”-ûã õ¿ðýýíèé õóäàëäààíû èðãýäèéí õýðãèéã çàõèðàí øèéòãýã÷ æóðãààíû çàíãèéí ãàçðààñ øààðäààä, “... àðèóëàí öýâýðëýâýýñ çîõèõ ãàçàðò ñàíààíû äóðààð õîã áóðòàã òàâèõã¿é áîëîõ ÿâäëûã îëîí èðãýäýä íèéòýýð ÷àíãàëàí óõóóëàí çàðëàæ ¿¿ðä äàãàæ ÿâóóëàõ ä¿ðýì òîãòîîæ óã ãàçàðò ïàéç ìîä õàòãàí áàéãóóëàõ” (10, 282-285) ñàíàë òàâüæýý. Ýíý ¿åä Ã.Öýðýí÷èìýä Ýðäýíý øàíçóäáûí ÿàìíû äýýð äóðäñàí ºäºð òóòìûí õýðãýýð îðîëäîîä çîãññîíã¿é, óëñ Ìîíãîëîî õàðèéí ýðõøýýëýýñ àíãèæðóóëàõûí òóëä íýãýí ñàíààòíûã òàíäàí õàéõ áîëæýý. Òèéí áàéòàë Ìàíæ ÷èí óëñûí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûã á¿ðìºñºí êîëîíè÷ëîõ “øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷èéã çàðëàí ÿâóóëæ, Äà ëàìûí äóðã¿éöýë çýâ¿¿öëèéã äàðèí äýýð ãàë íýìýõ ìýò áàäðààñàí áàéíà. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä þóíû ºìíº, Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà, çàñàã, óëñûí ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâ, òóñ àéìãèéí æàíæèí, õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæ íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé óóøèã íýýí ÿðèëöàæ, óðìûí ¿ã ñîíñîõ áîëîâ. Òýð ¿åä (1907 îí) ªâºð Ìîíãîëûí Õàð÷èí âàí Ã¿íñýííîðîâûí õîøóóíû çàõèðàã÷ ìýýðýí, ýðäýìò ò¿øìýë Õàéñàí Èõ Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæ, ìîíãîëûí íî¸ä èõýñ ò¿¿íèé äîòîð Äà ëàì Öýðýí÷èìýäòýé äîòíî÷ëîí òàíèëöñàí áàéíà. Äà ëàìòàé õýäýí æèëèéí òóðø õàìò àæèëëàæ, ò¿¿íèéã ñàéí ìýäýõ Ã.Íàâààííàìæèë: “... Ýðäýì áîäëîãî íü õàð íî¸äòîé àäèëã¿é, Èõ øàâüäàà ñàéí ýðäýìòýé ãîë÷ ò¿øìýë ãýãäñýíèé äýýð õàðèí õàð÷èí ýðäýìòýí ò¿øìýë Õàéñàíòàé õýäýí æèë òàíèëöàæ, Ìîíãîëûã òóñãààð óëñ áîëãîõ ãýæ ÷àðìàéí îðîëäñîí õ¿í ãýäýã áºãººä ò¿øìýë Õàéñàíã çàâøèí õýðýãëýæ ÷àäæýý” (11, 187) ãýæ áè÷æýý. Õàëõûí Ò¿øýýò Õàí, Ñýöýí õàí àéìàã, Èõ øàâèéí ýðõ áàðèã÷èä, íýí ÿëàíãóÿà Ã.Öýðýí÷èìýä Ìàíæèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãî õýðýãæèõýä ñààä õèéõ ÿâóóëãàä Õàëõûí øàðûí øàøíû òýðã¿¿í Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûã òàòàí îðóóëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Òýä 1909 îíû XI ñàðûí 16-íä Çàñàãò õàí, Ñàéí íî¸í õî¸ð àéìãèéí ýðõ áàðèã÷ íàðò èëãýýñýí áè÷èãòýý: “...ñàÿ Áîãä ãýãýýíýýñ áóóëãàñàí ë¿íäýíã ñîíñâîîñ, Èõ Æóðãàíààñ ìàíàé ìîíãîë õàí, âàí, áýéë, áýéñ, ã¿í çàñàã òàéæààñ òóñãàé òîîíû õýëýëöýõ ò¿øìýë ñîíãîí ãàðãàæ àëáà õààëãàí ãàäààä ìóæèéí ñóðòëûã íýýí íýâòð¿¿ëýõýä áýëòã¿¿ëíý ãýõ çýðãèéí áè÷èã èðñýí ãýíý. 272

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Îäîî ìàíàé ìîíãîë÷óóä ÿìàãò ÿçãóóðûí ¸ñûã æóðàìëàâààñ ÿíàòàä ÷èðýãäýõã¿é, ÷àíàäàä ºëçèéòýé áîëîõ áºãººä õýðýâ õóó÷èí ñóðòëûã ººð÷èëáººñ ñàéí áîëîõã¿é òóë îëîí àéìàã, øàâü á¿ãäýýð íýð çýðýã õîëáîæ, öºì õóó÷èí ¸ñîîð àëáà õààæ àæ òºðºõèéã ýðæ, Õ¿ðýýíèé îäîî òóøààëûí ìàíæ ñàéä áóöàõûí ºìíº çàâäàí ìýä¿¿ëýõ, àéëòãàõûã ãóéòóãàé õýìýýí òóøààí àéëäæýý” (12, 307) ãýæ äóðäæýý. Åð íü äîðîîñ ìàíäàë ºðãºæ àéëòãàñíû õàðèóä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí ë¿íäýí áóóäàã òààëàï, ¸ñ æóðàìòàé áàéñàí. Èéìä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò äàí ãàíö ººðèéí ñàíàà÷ëàãààð Ìàíæèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãî ãýã÷èéã òèéíõ¿¿ ýñýðã¿¿öýæ, ò¿¿íèéã òàñëàí çîãñîîõ àñóóäëûã ×èí óëñûí ýçýí õààíä àéëòãàõûã ãóéòóãàé ãýæ óðèàëñàí áèø, õàðèí Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí, õî¸ð àéìãèéí ýðõ áàðèã÷äààñ àéëòãàñíû õàðèóä áóóëãàñàí ë¿íäýí áîëîõ íü ýë áè÷ãèéí òºãñãºëä äóðäñàíààñ èëýðõèé ¿¿íä: “... ¯¿íèé óðüä õàðüÿàò õî¸ð àéìàã çºâëºëäºæ, õ¿ðýýíèé ñàéäóóä òàíàà ìýä¿¿ëñíèéã óëàìæëàí àéëòãààä áèäíèé àéìàã øàâüä òóøààñàí áè÷èã (Áîãäûí ë¿íäýí õýëæ áàéíà Æ.Á) íýãèéã òîìèëîõîä áýëòãýæ òóñãàé ñèéð¿¿ëæ õ¿ðã¿¿ëñýí ÿâäëûã îëäâààñ Çàñàãò õàí, Ñàéí íî¸í õî¸ð àéìãèéí ýðõýì Äà (×óóëãàí äàðãà Æ.Á) æàíæèí íàð òàíä ÿàðàí õ¿ðã¿¿ëñýí, çºâëºõººð ÿâóóëààä õ¿ðìýãö ã¿íýý òîëèëöãîîæ, õýðýâ çºâøººðºí ñàíàà íèéëýõ àâààñ, õýðõýí ìýä¿¿ëýâýýñ çîõèõ îíîâ÷òîé ìýðãýí ñàíàà ãàðãàæ, òîãòîëöîí, ìýä¿¿ëýõ áè÷ãèéí ýõèéã Çàñàãò õàí àéìãààð çîõèîëãîæ, Ñàéí íî¸í àéìãèéí òýðã¿¿í¿¿äýä õ¿ðã¿¿ëæ, óëìààð áèäíèé àéìàã øàâüä õ¿ðã¿¿ëæ èð¿¿ëýýä õÿíàí ¿çýæ ã¿éöýòãýí øèéòãýæ ìýä¿¿ëýõýä áýëòã¿¿ëýõýä àæààìóó”. (12, 307) Èéí áàéòàë Õýâò ¸ñíû 2 äóãààð îíû /1910/ II ñàðä Ìàíæèéí øèíý àìáàí Ñàíü Äî òàìãàà õ¿ëýýí àâ÷ õýðýã øèéòãýæ ýõýëæýý. Òýðáýýð Ìàíæ ÷èí óëñûí øèíý çàñãèéí áîäëîãûã Ìîíãîë íóòàãò õýðýãæ¿¿ëýõ îíöãîé äààëãàâàðòàé èðñýí á¿ëãýý. Ìàíæèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãîä äóðã¿éöñýí îëîí ò¿ìíèé ýñýðã¿¿öëèéí äàâëàãààí õ¿÷ àâ÷ ýõëýâ. Ò¿¿íèé íýã ýõëýë íü 1910 îíû 2 äóãààð îíû 27-íä Èõ õ¿ðýýíèé áàðóóí äàìíóóð÷íû ãóäàìæèíä áàéñàí- Äýè þíü ãýäýã õÿòàä ï¿¿ñýíä áîëñîí õýðýã ÿâäàë þì. 1909 îíä Èõ õ¿ðýýíèé Æàñûí àéìàã ýíýõ¿¿ ìîäîí ýäëýëèéí ï¿¿ñíýýñ äóãàíû ìîä àâàõäàà Äýíçýí, Ãîìáî ãýäýã õî¸ð ëàìûã î÷óóëæ, äóãàíû ìîäíû çîõèõ ¿íý ìºíãèéã òóøààí äàíñ õààëãàñàí àæýý. Ãýòýë õîéä æèë íü Äýé þíü ï¿¿ñ äóãàíû ìîäíû ¿íèéã äàõèí íýõñýí òóë ëàì Äýíçýí, Ãîìáî íàð òóñ ï¿¿ñýíä î÷èæ, óðüä æèë òóøààñàí ìºíãºíèéõýý òàëààð ÿðèëöæýý. Ãýòýë òýäíýýñ ìºíãº õ¿ëýýí àâñàí õ¿í áàéñàíã¿é, õàðèí ò¿¿íèé îðîíä áàéãàà õ¿í äàíñ õààãààã¿é áàéíà õýìýýí ìîäíû ¿íèéã äàõèí øààðäñàíû óëìààñ ìàðãàëäàæ, óëìààð çîäîëäæýý. Çîäîîí ºðãºæèæ, Ãàíäàí õèéäèéí îëîí ëàì íàð îðîëöñîí áàéíà. Ñàíü Äî àìáàí õÿòàäûí ï¿¿ñèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëæ, áàñ ¿éìýýíèéã òîëãîéëñîí 273

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ýòãýýäèéã áàðèâ÷ëàõààð öýðýã äàãóóëàí î÷òîë îëîí ëàì íàð í¿¿ð í¿äã¿é áàëáàí õººæýý. Àìáàí ñàéä õèëýãíýæ, ó÷ðóóëñàí “õîõèðëûã” íºõºí òºëºõèéã Ýðäýíý Øàíçóäáûã ÿàìàíä ÷àíãàëàí òóøààæýý. ßàì ÷ øààðäñàí ìºíãèéã ¸ñîîð òºëñºí áàéíà. Ãýòýë òýðõ¿¿ õîõèðîë ãýã÷ õóäàë áîëîõ íü èëýð÷, äîðä ÿäóóñ òºäèéã¿é, èõýñ äýýäñèéí äóðã¿éã õ¿ðãýñýí þì. Òóõàéëáàë, Øàíçóäáà Áàäàìäîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä òýðã¿¿òýí “ëàì íàð áà õÿòàäûí õîîðîíäûí õýðýãò õîëáîãäîãñäûã í¿¿ð÷ëýí ýñ áàðèâ÷ëàâ” õýìýýí Ñàíü Äî-ä õèëñ äàðëàãäàí ìóøãèãäñàí õýðãèéã Áýýæèíãèéí Ìîíãîëûí õýðãèéí ÿàìàíä çààïäñàí áàéíà. Óóë áè÷èãò ÷èíàãø òýìäýãëýõäýý áèä íàð “...íýõýæ ñàíàâààñ ýíý óäàà èðãýíèéã äýýðýìäýâ õýìýýí º÷íººí þìûã îãò áèò¿¿ëãýýð òóëãàí òóøààæ òºë¿¿ëñýí íü... õèëñ” (13) õýìýýæýý. Ìàíæ ÷èí óëñûí øèíý çàñãèéí áîäëðãûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ìàíæ ñàéä Ñàíü Äî öààçûí çàñãèéã òºñºâëºí áýëòãýõ ãàçàð ãýã÷èéã áàéãóóëæýý. ×èíãýýä õàìáà íîìóí õàí Ïóíöàã, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûã óã ãàçàðò õýëýëöýã÷ ò¿øìýëèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä òîìèëæ,”... õàðüÿàò õàìààðñàí Øàíçóäáà Ïóí-ä ñàð á¿ð õºòºë ìîðèíû ìºíãº õîðèí äºðâºí ëàí, äýä ëàì Öý-ä ñàð á¿ð õºòºë ìîðèíû ¿íý àðâàí çóðãààã îëãóóëàõóé äîð öºì òóøààõ áè÷ãèéã õ¿ëýýæ àâñàí ºäðººñ ýõëýí îëãîñóãàé” (14) ãýñýè áè÷ãèéã õîëáîãäîõ ãàçðóóäàä ÿâóóëñàí áàéíà. Èõ õ¿ðýýíèé ãàçàð ¿éìýýí ñàìóóí èõäýæ, ìîíãîë íóòàã äàÿàð íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ëãèéí ¿íäýñíèé óõàìñàð èëò ìýäýãäýì ñýðãýæýý. Èéì ¿åä ëàì íàðûí õºäºëãººí õýäýí óäàà ñýðãýí ãàðñàíä Ìàíæ ÷èí óëñûí èõýñ äýýäñèéí ç¿ãýýñ Èõ øàâèéí Øàíçóäáûí ÿàìíû óäèðäëàãûã õàðäàõ, çýìëýõýä õ¿ðñýí áàéíà. Øàíçóäáûí ÿàìíû óäèðäëàãà, ò¿¿íèé äîòîð äà ëàì Öýðýí÷èìýä þóíû ºìíº, Ñàíü Äî-ã àëáàí òóøààëààñ íü çàéëóóëàõ çàìààð òýäíèé ýñðýã òýìöýõ çàìä îðæýý.Òóõàéëáàë, Ñàíü Äî àìáàíû ¿éë ÿâóóëãûí òàëààð Õàëõ äºðâºí àéìãèéí ýðõ áàðèã÷äàä-1910 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí øèíèéí 2-íä ìýäýãäýí, ò¿¿íèé òóõàé íýð õîëáîæ, ×èí óëñûí ýçýí õààíä àéëòãàë ºðãºõ ñàíàë òàâüñàí áàéíà. Óã ñàíàëûã õ¿ëýýí àâñàí ãàçðóóä òýð äàðóéä äýìæñýí ó÷ðààñ Èõ øàâèéí õàìáà Íîìóí õàí, Ä¿éíõîð õóòàãò, ç¿¿í õî¸ð àéìãèéí òýðã¿¿í çàñàã, Äà ëàì íàð íýð õîëáîæ 1910 îíû IV ñàðûí øèíèéí 5-íä Èõ Æóðãàí (15) áóþó Ãàäààä Ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàìàíä / ÃÌÒÇßß/ ìýä¿¿ëñýí áàéíà. Òýðõ¿¿ áè÷èãò “Õ¿ðýýíèé õàìààðñàí ìàíæ ñàéä ýðõ òóøààëäàà ýðýìøèæ, õî¸ð ñàð ãàðóéí õóãàöààíä òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëýí 3000 ãàðóé ëàí ìºíãºíèé þì õýðýãëýñýí. Ëàì íàðûí ¿éìýýíýýñ áîëæ, õÿòàä ï¿¿ñýíä ó÷èðñàí õîõèðîë õýìýýí ¿ëýìæ 274

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ìºíãº äóð ìýäýí òºë¿¿ëñýí, Øàíçóäáà Áàäàìäîðæ ¿éìýýí ãàðãàñàí ëàì íàðûã ºìãººëñºí ãýæ ìóøãèæ àéëãàñàí, øàðûí øàøíû ¸ñûã çºð÷èæ, õ¿ðýýíèé ëàì íàðûã Òîãòîõ òàéæèéí õºäºëãººíèéã äàðóóëàõààð öýðýã áîëãîæ ÿâóóëàõ ãýñýí, òýð÷ëýí ëàì íàðààñ òîäîðõîé òîîíû õ¿ì¿¿ñèéã öàãäàõ àëáàíä äàé÷ëàõ áîëñîí çýðãèéã áóðóóøààí ìýä¿¿ëýýä... ñàéä º÷¿¿õýí òºäèé áîëãîîìæëîõã¿é áîëáààñ ìîíãîë÷óóäûí çàí áàéäàë ÿäóó äîðîé, õýäèéí õóóëü ñóðòëûã õàëæ àõèí àõèñààð ÿìàð ç¿éëèéí áóäëèàí ºã¿¿ëýõèéã áîëçâîîñ ¿ë áîëîõûí òóë ýðõòýíýýð ó÷ðûã áàðüæ ÃÌÒÇßßíàà ºðãºí ìýä¿¿ëýýä çààæ òóøààñíûã ¿ýýæ äàãàæ ÿâóóëñóãàé” (15) ãýæ Ìàíæèéí òºðèéí áîäëîãîä ìîíãîë÷óóä äóðã¿éöýæ áàéãààã àíõààðóóëàõäàà Æýâç¿íäàìáà õóòàãò Ñàíü Äî ñàéäûã ÃÌÒÇßß-ä ìýä¿¿ëýýä, äàðóé õîéø áóöààëãàæ, îðîíä íü òºâ øóäàðãà ò¿øìýë ñîíãîí ãàðãàæ, õ¿ðýýíèé òýð÷ëýí Øàíçóäáà Áàäàìäîðæ ¿éìýýí ãàðãàã÷äûã ºìººðººã¿é ãýäãèéã áàòàëæ õýëñíèéã èø òàòñàí áàéíà. ¯¿íèéã òàéëáàðëàæ ïðîôåññîð Ë.Æàìñðàí: “Õàëõûí ýðõ áàðèã÷ ôåîäàëóóä øèíý çàñãèéí áîäëîãûã áîëèóëàõ òàëààð ººð õîîðîíäîî ¿ãñýí õýëöýæ áàéñíàà ìºíõ¿¿ áîäëîãûã ¿òýð õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð îíö õýðýãæ¿¿ëýã÷ Õ¿ðýýíèé õàìààðñàí Ìàíæ ñàéäûí àæèëëàãààíû äóòàãäëûã èéíõ¿¿ èë÷ëýí çààëäàõ áîëñîí áàéíà.” (16, 45) Õýðýã ÿâäàë ýýäðýýòýé áîëîõûí õýðýýð èõýñ äýýäýñ, ÿäóó äîîäîñ õýí á¿õýí Ìàíæ ÷èí óëñûí ýðõøýýëä äóðã¿éöýí çýâ¿¿öýõ íü ýðñ íýìýãäýæ, óëñ Ìîíãîëîî òóóðãà òóñãààðëàõ àðãà çàì õàéí ñ¿âýã÷èëñýýð áàéâ. Ýë ¿éëñýä äà ëàì Öýðýí÷èìýä íýãýí ñàíàà çîðèëãî á¿õèé ÷èí âàí Õàíääîðæ, ªâºð ìîíãîëûí ò¿øìýë Õàéñàí íàðòàé èë¿¿ äîòíî÷ëîí íºõºðëºæ ýöñèéí èõ õýðãèéã á¿òýýõýýð àìèí÷ëàí õýëýëöýõ áîëîâ.

3. Òóóðãà òóñãààð Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõûí òºëºº ...Á¿õýë á¿òýí àðä ò¿ìýí àóãàà èõ ¿éë õýðãèéí òºëºº èòãýë çîðèã øóëóóäàõ öàãò õàìãèéí æèðèéí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í ÷ áààòàð áîëæ ò¿¿õèéã òîì ¿éë ÿâäëààð ä¿¿ðãýäýã áèëýý. Á¿õýë á¿òýí àðä ò¿ìíèéã çîðèãæóóëæ, àóãàà èõ ãàâüÿàò ¿éëñ á¿òýýõýä íü òýäíèéã äóóäàí áîñãîæ ÷àääàãò ë èõ óäèðäàã÷ õ¿ì¿¿ñèéí îíöëîã ÷àíàð îðøèæ áàéãàà þì. Æàâõàðàëàë Íåðó 1911 îíû VII ñàðä Áîãä ãýãýýíä áàò îðøèë ºðãºõººð èðñýí Õàëõûí äºðâºí 275

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

àéìãèéí õàí, ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí õýáýé, õóòàãò õóâèëãààä çýðýã èõýñ äýýäýñ Ýðäýíýøàíçóäáûí ÿàìíàà õóðàí öóãëàð÷, ìàíæèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãûã äàãàõ ýñýõèéã ø¿¿í õýëýëöñýí íü õàðààõàí ñàíàìñàðã¿é õýðýã áèø áàéëàà. ×óõàì Øàíçóäáûí ÿàìíàà àíõ öóãëàðàí õóðàëäñàí íü Äà ëàì Öýðýí÷èìýäòýé øóóä õîëáîîòîé áàéâ. Çºâëºëãººíä îðîëöîãñîä Áîãäîîñ “×èí óëñûí øèíý çàñãèéí áîäëîãûã õ¿ëýýõ ýñýõèéã ýðñ òýñ ñàíàë ãàðãàæ íýãòãýí ìýä¿¿ë” õýìýýñýí ë¿íäýí áóóëãàñíû õàðèóä íýã õýñýã íü óã àðãà õýìæýýí¿¿äèéã á¿ãäèéã äàãàí õ¿ëýýæ ÷àäàõã¿é ãýäãýý øóóä ìýä¿¿ëýí ýñýðã¿¿öýõ, çàðèì íü àëñäàà óëñ òºðä õýðýãòýéã áîäîæ, áè÷èã öýðãèéí ñóðãóóëü ¿éëäýõýýð çààñàí ç¿éëèéã ò¿ð õ¿ëýýæ, áóñäûã çîãñîîõ àðãà ýðýëõèéëüå õýìýýí ñàíàë õóâààãäñàí áàéíà. Ñàíàë èéíõ¿¿ õóâààãäñàí òóë Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí, Çàñàãò õàí, Ñàéí íî¸í çýðýã èõýýõýí íî¸ä, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òóóøòàé áàéð ñóóðüòàé, çàðèì ò¿øìýä, ëàì íàð Áîãä óóëûí Í¿õòèéí àìàíä ìîäîí äîòîð òóñãàé ãýð áàðüæ íóóöààð òàñðàí õóðàëäàæ, íýãýíò Ìàíæ ÷èí óëñûí ýø ñóóðü ãàíõàæ, ìîíãîëûí òóõàé äàõü áîäëîãî íü óëàì õàðãèñ øèíæòýé áîëæ áóé òóë òóñãààð òîãòíîæ, øàðûí øàøèí, ãàçàð îðíîî áàòëàí ñàõèõûã õè÷ýýâýýñ çîõèíî ãýñýí øèéäâýð ãàðãàæ, òóñãààð òîãòíîëûí õýðãèéã äàíãààð á¿òýýõ ò¿âýãòýéã õàðãàëçàí õîéò õºðø-Îðîñ óëñûã òóñëàí õàðãàëçàõûã ãóéí òóñãàé ýë÷ ÿâóóëàõààð òîãòæýý. Îðîñ óëñàä îäîõ òºëºëºã÷ººð õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä ò¿øìàë Õàéñàí íàðûã òîìèëîí, èõ õýðýãò èòãýìæëýí çàðñàí áàéíà. Ýíý ¿åä èõ õ¿ðýýíèé Áàäìà-¨ãûí äàöàíãèéí äóãàí÷ áàéñàí Æàìáàë äóðñàõäàà: “Òýð ¿åä Öýðýí÷èìýä äà ëàì, äà ëàìàà ¿ãëýæ ñóë áîëîîä áàéñàí þì. Òýãýýä õºäºº ãàðíà ãýæ íýã õ¿íòýé õàìò ìîðüòîé à÷ìàã áîãö àâààä ÿâàõäàà Áîãäîä ìºðãºõººð î÷èõîä íü Áîãä òóãäàìäàà õ¿í áàéõã¿é öàãààð îðóóëæýý. “Çà, Öýðýí÷èìýä ÷è ÿâàõ ãýæ èðýâ ¿¿?” ãýæ õýëýýä ººðºº ºìñºæ áàéñàí öàìöûã òàéëæ ºãººä “×è ¿¿íèéã ºìñººä ÿâ, õýðãýý á¿òýýæ èðòýë áèòãèé òàéëààðàé” ãýæ õýëñýí ãýæ ñ¿¿ëä Öýðýí÷èìýä ººðºº íàä ÿðüæ áàéñàí þì. Öýðýí÷èìýä Áèëã¿¿íä áàéñàí Õàíä âàí äýýð î÷èæ, òýíäýýñýý Õàíä âàí, Öýðýí÷èìýä õî¸ð, õýäýí õ¿ì¿¿ñèéí õàìò Îðîñ óëñàä î÷èõîîð ÿâñàí ãýäýã þì” (17, 730-731) ãýæýý. Ã.Öýðýí÷èìýä íàð 1911 îíû 7 äóãààð ñàðûí 16-íä Èõ õ¿ðýýíýýñ õºäºëæ, VIII ñàðûí 2 íä Ïåòåðáóðã õîòíîî î÷æýý. Òýäíèé Îðîñûí ýçýí õààíä ºðãºí àéëòãàðàí áè÷èãò: “Øàøíûã ìàíäóóëàõ, àìüòíûã æàðãóóëàã÷ Æýâç¿íäàìáà ëàì, Õàëõûí Ò¿øýýò õàí Äàøíÿì, Ñýöýí õàí Íàâààííýðýí, Çàñàãò õàí Ñîäíîìðàâäàí, Ñàéí íî¸í Íàìíàíñ¿ðýí íàð õè÷ýýíã¿éëýí Èõ Îðîñ óëñûí èõ 276

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

öàãààí õààíû àìãàëàíã ýðæ, ¿íýí áàéäàë ó÷ðûã ãàðãàæ, àéëòãàõ íü... îéðîîñ èíàãø õÿòàä ò¿øìýä ýðõèéã áàðüæ ýëäâýýð ñàìóóðóóëàõûí äîòîð ÿëàíãóÿà “øèíý çàñãèéí ä¿ðýì” õýìýýí íýðèéäýí, çàâøààä, ìîíãîë ãàçðûã àøèãëàí òàðèà òàðüñóãàé ãýõ çýðãýýð ýçëýõ õóó÷èí õýâ ñóðãààëûã ýðõ ñ¿ðýýð áóóðóóëàí á¿ðýëãýõ íü ¿íýõýýðèéí ãàøóóí... Õÿíàõàä îëîí óëñûí òîãòñîí õóóëüä àïèâàà äîð áàãà óëñ áîëáààñ ÷èéðýã èõ óëñûã ø¿òýæ ººðòºº òîãòíîõ, ÷èéðýã èõ óëñ áîëáààñ äîð áàãà óëñûã òýòãýí òóñëàõ ¸ñ áèé òóë ó÷ðûã ãàðãàí áè÷èã ºðãºæ... Èõ õààí ¿íýí áàéäàë òºëºâèéã íýâò òîëüäîæ àãóó ºðøººëººð íèéã¿¿ëñýí ¿çýæ äàðóéõíàà õàìãààëàí òóñëàõûã èõ ãàíä áîðîîã õ¿ñýõ ìýò ñ¿ñëýí ãóéæ, ÷èí ¿íýíèéã èëð¿¿ëýí º÷¿¿õýí áýëýã ñýëòèéã õè÷ýýíã¿éëýí ºðãºâ” (19, 4-5) ãýæýý. Ìºí çàõèäàëä Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîõ àñóóäëûã äýìæ¿¿ëýõ, òºìºð çàì òàâèõ, øóóäàí õàðèëöàà òîãòîîõ çýðýã ñàíàë äýâø¿¿ëæýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä Õààíò Îðîñûí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí äàðãà Ï.À.Ñòîëûïèí, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéäûã ò¿ð õàìààðàã÷ À.À.Íåðàòîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ, èðñýí ó÷èð ÿâäàë, õýðýã çîðèãîî òàíèëöóóëñàí áàéíà. 1911 îíû VIII ñàðûí 17-íä Ï.À.Ñòîëûïèíû óäèðäëàãûí äîð Ìîíãîëûí àñóóäëààð Îðîñûí äýýä çèíäààíûõàí îíö çºâëºëãººí õèéæ, öààøèä áàðèìòëàõ ÷èã øóãàìàà òîäîðõîéëæýý. Ýíý çºâëºëãººí Õÿòàä, Ìîíãîëûí àëü àëèíä íü òàë àëäàõã¿é áàéõ øèéäâýð ãàðãàñàí þì. Òóõàéëáàë, ìîíãîëûí òºëººëºã÷äûí õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâàõäàà íýã òàëààñ ýë àñóóäëûã ÿàðàí ø¿¿ð÷ àâàõã¿é áîëîâ÷, ìîíãîë÷óóäûí õ¿ñýë çîðèãèéã àëü áîëîõîîð ìîõîîõã¿é áàéæ ÿâààíäàà ººðèéíõºº íºëººíèé õ¿ðýýã ºðãºòãºõ, íºãºº òàëààñ, ìîíãîëûí àñóóäëààñ áîëæ òîì ã¿ðí¿¿ä, ÿëàíãóÿà Õÿòàäòàé øóóä ýâäðýëöýõã¿é áàéõ áîäëîãî áàðèìòëàæýý. Òîâ÷îîð õýëáýë, ìîíãîë÷óóäûã äèïëîìàò àðãààð ë äýìæèõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý. Õàðèí Îðîñûí òàë äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðò Ìîíãîëä õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí øèíý çàñãèéí áîäëîãî ãýã÷èéã áîëèóëàõ òàëààð Áýýæèíä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ, õÿòàäûí ç¿ãýýñ ìîíãîë÷óóäûí ýñðýã àëëàãà, õÿäëàãà ¿éëäâýýñ ºìãººëºõ, ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí àìü íàñûã õàìãààëàõ àìëàëò ºã÷ýý. Ýíý äàøðàìä òýìäýãëýõýä, Õààíò Îðîñûí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí äàðãà áàéñàí Â.Í Êîêîâöîâ, ò¿¿íèé òàëûíõàí Ìîíãîëûã Õÿòàäààñ òóñãààðëàõ àñóóäëûã äýìæèæ áàéâ. Ýíý òóõàéä òýðõ¿¿ Â.Í.Êîêîâöîâ Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ñ.Ä Ñàçàíîâûã òàëäàà òàòàõûã îðîëäîæ áàéñàí áàéíà. Ãýâ÷ II Íèêîëàé õààíä èòãýãäýæ òàë îëñîí, ìîíãîëûí àñóóäëààð Îðîñûí áîäëîãûí ãîëûã áàðüæ áàéñàí ýíý õ¿í Â.Í.Êîêîâöîâûí ñàíàëûã äýìæýýã¿é þì. Õààíò Îðîñûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ È.ß. Êîðîñòîâåö “×èíãèñ õààíààñ Çºâëºëò Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ 277

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õ¿ðòýë” íîìîíäîî: “... Îðîñ, Ìîíãîëûã îéðòóóëàõ àæëûã ñàíàà÷ëàã÷ íü ÷èí âàí Õàíääîðæ, Èõ øàâèéí Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ªâºð Ìîíãîëûí Õàéñàí íàð þì” (19, 162-163) ãýæ òýìäýãëýæýý. Ñóðâàëæ áè÷ãèéã õàðüöóóëàí ¿çýõýä ÷èí âàí Õàíääîðæ ò¿ð¿¿ëýí íóòàã áóöàæ, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ò¿øìýë Õàéñàí íàð áàéäëûã õàðçíàõ, áóó çýâñýã á¿òýýõ çýðýã øàëòãààíààð Îðîñò ¿ëäñýí áîëîëòîé. Äà ëàì Îðîñò èðñýí õóãàöààíä Â.Êîòâè÷ (21) ëóãàà äîòíî òàíèëöàæ, èõýä èòãýìæëýí õàðèëöàæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, Äà ëàì Õàéñàí íàð õýë àìíààñ áîëãîîìæèëæ, Ìîñêâàä õýñýã áàéñàí áºãººä òýíäýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí àíõíûõàà çàõèäàëä: “Àëòàí í¿¿ðýýð óóëçàæ, øèíýõýí òàíèëöñàí áîëîâ÷ óóøèã ýëãýý óóäëàí õýëýëöñýýð õóó÷èí íºõºð ìýò ñýòãýëèéã ìýäýã÷èä áîëñîíäîî çàñäàã ¿ãñ äóðäàõûã áàéæ, øóóä÷èëàí ìýä¿¿ëýõ íü: Ìóíõàã áèäíèé áèåñ ìºí õîðèí åñíèé äîëîîí öîõèëòîä Ìîñêâà õîòîä õ¿ð÷ èðýýä Êîõîðîâê õýìýýõ çî÷íû áóóð÷èä áóóæ õýâýýð ñàéí áàéíà” (21, 24) ãýæýý. Òýä Ìîñêâàä ëàâ 20 îð÷èì õîíîñîí áîëîëòîé. Òýð õî¸ð Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí ººð íýã çàõèäàëäàà: “Ìóíõàã áèäíèé áèåñ äýâøèõ ýãýõ õî¸ð òèéø áýðõ áîëæ, Ìîñêâà õîòîä èðýýä äóâ äóóã¿é ñóóæ ñàéí ìýäýýã õ¿ëýýñýýð õàãàñ ñàð áîëîâ” (21, 40) ãýýä ìàíàé áóó çýâñãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ àñóóäàë ÿìàðøóó áàéäàëòàé áàéãààã ëàâëàí àñóóæýý. Áàñ íýãýí çàõèäàëäàà: Áîãä ãýãýýíýýñ Öýðýí÷èìýä ìèíèé áèåèéã ÿàðàí áóöàæ èðò¿ãýé õýìýýñýí òóë Ìîñêâàãààñ Ýðõ¿¿ä èðñíýý ìýäýãäýýä, “Âàí íî¸è /Õàíä ÷èí âàí Æ.Á/ áèä íàð áàãà òîõèðñîíã¿é íü ãàãöõ¿¿ õýðýã ò¿ð îðîëöóóëàí çºâëºõ õ¿íèé ó÷èð á¿ëãýý. Óã ãîë õýðýãò ñàíàà îãò ñàëñàíã¿é” (21, 32) ãýæ òýìäýãëýæýý. Ýíä Äà ëàì Õàíä ÷èí âàíòàé õààíò Îðîñîîñ çºâëºõ àâàõ àñóóäëààð ñàíàë çºðºëäñºí òóõàé õýëæ áàéãàà áîëîëòîé. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ¿éë õýðýãò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ àâàõ àñóóäëààð ò¿ìýí ç¿éëèéí áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéñàí òºäèéã¿é, èõ ã¿ðí¿¿äèéí øàõàëò äàðàëò, Õÿòàäûí òàãíóóë òóðøóóëûí áàéíãûí õàðààíä ºðòºæ ñýòãýë ýìçýãëýí, áîäîë àëàíãóéð÷ ÿâñàí á¿ëãýý. Öýðýí÷èìýä íàð Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí íýãýí çàõèäàëäàà: “...áèäíèé áèåèéã Ìîñêâàä äèàíä áóóñíû äàðàà ãýçýãòýé, ãýçýãã¿é ãóðâàí èðãýí õ¿í òýð äèàíä áóóñàí àæýý. Õýðä áèä òºäèé ë ñýæèãëýñýíã¿é á¿ëãýý. Ãýòýë áèäíèé áèåèéã Ìîñêâàãààñ ãàðàõóé äîð íýãýí òýðãýíä õàìò ñóóñàíä ñýæèãòýé ñàíàãäñàí òóë áèä Ìàãóóøèãò (Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã õàìãààëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí Îðîñûí öýðãèéí ò¿øìýë Æ.Á) õýëæ, òýð ÿìàð õýðãýýð ÿâààã ýíãèéí àñóóñàíä Ìîñêâàä äºðâåí æèë ñóóãààä áóöàæ ÿâíà ãýñýí àòàë ïÿîã ¿çýõýä áèäíèé áèåèéã Ïåòðáóðãò õ¿ðñíèé õîéíî Õèàãòààñ àâñàí áîëîõ íü èõ ë ñýæèãëýëòýé 278

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áîëñîí òóë áèä Ìàãóóøèãò ó÷èðëàí õýëñýýð àðàé ÷àìàé ×åëÿáèíñê ãýäýã õîòûí ãàçðàà àâ÷ ÿâàà þìûã áàéöààí ¿çíý ãýõýýð øàëòãààëàí íýãýí óäàà ñàëãàæ õîöðîîâ.¯¿íèéã ¿çýõ¿ë Õÿòàäûí íóóö òàãíóóë÷ àëü ãàçðààð ÿàñõèéí ÿâàõûã ìýäýõ áýðõ áàéíàì. Áàñ Õ¿ðýýíèé àìáàíààñ Âàí íî¸í áèäíèé áèåñèéã áàðèõààð ýð¿¿ëæ áóé áºãººä âàí íî¸í îäîî õ¿ðòýë Õ¿ðýýíä õ¿ð÷ ÷àäààã¿é, áàñ ººðèéí ãýðò ÷ õàðüæ ÷àäààã¿é, çàõûí ãàçðàà íóóí ñóóæ áóé õýìýýìóé” (21, 32) ãýæýý. Ã.Öýðýí÷èìýä Â.Êîòâè÷îîñ áîëîí Õ¿ðýýíä ¿ëäñýí íºõäººñºº Ñàíü Äî àìáàíû àæèë ÿâóóëãà áîëîí Ìîíãîë îðíû óëñ òºðèéí áàéäëûí òóõàé ìýäýý àâààä äàðóé íóòàã áóöàõûã ÿàðàâ÷ëàâ. Òýãýýä öààøèä õýðõýí õîëáîî áàðèõ òóõàéãàà äýýð äóðäñàí çàõèäàëä: “Öýðýí÷èìýä íàäàä çàõèäàë õàéðëàõàä ºäãºº áèäíèé õàìò ÿâàà Õèàãòûí êîìèññàðûí ÿàìàíä àëáà õààõ Àâäååâ õýìýýõ õ¿í õè÷ýýíã¿é, ¿ã çàäðóóëàõã¿é, óã õýðãèéã á¿ðíýý ìýäñýí áºãººä áèä ¿íýõýýðèéí èòãýìæèëñýí õ¿í òóë ò¿¿ãýýð äàìæóóëàí èëãýýõ” (21, 32-33) -èéã õ¿ññýí áàéíà. Ãýâ÷ Öýðýí÷èìýä íàð íóòàã ðóóãàà ÷ºëººòýé íýâòðýõ áîëîìæ á¿ðýí íýýãäýýã¿é, õèëèéí õàðóóëóóäààð òýäíèéã Ìàíæ ×èí óëñûí òàãíóóë òóðøóóëóóä îòñîîð áàéãàà ìýäýý àâñàí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ Äà ëàì àðãàã¿éí ýðõýýð Ýðõ¿¿ä õàãàñ ñàð øàõàì ñààòààä Îðîñ öýðãèéí äîêòîðûí ä¿ðä õóâèëàí áàéæ, ýõ îðíûõîî õèëèéí äýýñ àëõàí îðæ èðñýí á¿ëãýý. Îðîñò îäñîí òºëººëºã÷èä èéíõ¿¿ óâàí öóâñààð 1911 îíû ºâëèéí ýõýí ñàð ãýõýä Èõ Õ¿ðýýíýý ýãýí èðæýý. Äà ëàì áóöàæ èðñíèéõýý äàðààõàí Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí íýãýí çàõèäàëäàà Îðîñ îðîíä áàéõ àð õóäðàãààð àæèãã¿é õýâýýð ñóóñààð áàéíà. Áèäíèé áèåñèéã Ïåòåðáóðãò î÷ñîíûã ìýäìýãö ìàíàé Áîãä ãýãýýí ýõëýí õààä íî¸äîä àéëãàí öî÷îîæ õýëñýí ¿ã íü: Òàíû îëîí íî¸äîîñ ò¿øìýë òîìèëæ, Îðîñ óëñàä èëãýýæýý. Ò¿øìýë áîëñîí õ¿í ãàäààäàä íºõºðëºõ ¸ñîíã¿é, öºì òîëãîéä õ¿ðýõ ÿë áèé. Îäîî òàíàé íî¸ä Îðîñ óëñàä õ¿í çàðñàíã¿é, ÿìàð õ¿í þó ãýæ î÷ñîíûã ìýäýõã¿é ãýæ áè÷èã ìýä¿¿ë. Òýãæ áè÷èã ìýä¿¿ëýõã¿é áîë ìàðãààøààñ ¿ã õýëýëöýõèéã çîãñîíî. Ìèíèé ãàðò áà Òàí àìáàíû ãàðò òóñ òóñ õè÷íýýí öýðýã áàéãààã ìýäíý ¿¿? Ò¿¿íýýñ ãàäíà Øóàíüõóà öýðýã áà áàñ îëîí èðãýíä ýýâñýã ºãâºë õè÷íýýí öýðýã áîëíî ãýý÷. Òà íàð ëàâ õàðèóöàæ ÷àäàõ óó? Õýðýâ ìèíèé ¿ãèéã äàãàæ ìýä¿¿ëáýë õàë õà÷ã¿éãýýð ºíãºð¿¿ëæ áîëíî ãýõ çýðýã îëîí ç¿éëèéí ñ¿ðòýé ¿ã õýëæ àéëòãàñàíä îëîí íî¸ä òýð õèðä, èõ óëñûí íýìýõ öýðýã èðýýã¿é, áàñ áèäíèé ÿâñàí õ¿ì¿¿ñèéí ¿ã õ¿ðýýã¿é, ººðñíºº ãàð ìóõàð òóë àðãàã¿é áîîãäîæ íýãýí óäàà Ñàíü Äîãèéí ¿ãýýð ÿìàð õ¿í Îðîñò î÷ñîíûã ìýäýõã¿é, áèä õ¿í çàðñàíã¿é ãýæ áè÷èã ìýä¿¿ëýýä íýãýíòýéã¿¿ð êîíñóëä èéì áîëñîí ÿâäëûã ãýð÷ëýí ìýä¿¿ëæýý” (21, 60) ãýæýý. Ìºí ººð íýãýí çàõèäàëä ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûã ýõëýõ íºõöºë áîëîìæ á¿ðäñýíèéã 279

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

“Äîîä ãàçàð öàã ñàìóóí áîëñîí íü ìàíàé Ìîíãîëä õàðèí çàâøààí áîëæ ñàéí áàéíà. Îäîî ýíýõýí ÷ºëººíä óã õ¿ññýí èõ õýðãýý ýõëýõèéã çàâäàí áóé áèëýý” (21, 78) ãýæýý. ¯íýõýýð Äà ëàìûí õýëñýí ýíý ¿ã àéñóé öàãèéí àæèã ñýæãèéã èëòãýíý. ×èíãýýä ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàõ áýëòãýë àæèëä øàðãóó îðæ, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëàõ òºâÕàëõûí õ¿ðýýíèé á¿õ õýðãèéã Ò¿ð Åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçðûí 1911 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 30-íä áàéãóóëàâ. Ò¿ð çàñãèéí ãàçðûí øèíæòýé ýë áàéãóóëëàãûí óäèðäàõ á¿ðýëäýõ¿¿íä Äà ëàì îðæ, õóâüñãàëûí áýëòãýë îëîí ÷óõàë àæèëä îðîéëîí ìàíëàéëàõ áîëæýý. Òýðáýýð áàñ Îðîñò çàðàãäñàí õýðãèéã íü Ìàíæèéí àìáàí Ñàíü Äîä àì çàäðóóëñàí ýðäýíý Øàíçóäáà Áàäàìäîðæòîé óóëçààä, òîëãîéãîî ºðãºí áàðèõààð èðëýý ãýæ ¿ã õàÿæ áàéñàí ãýäýã.” (22, 182) Òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàõ áýëòãýë àæëûí íýã íü Ìîíãîë óëñ òóóðãà òóñãààðëàñíû äàðàà ÷óõàì õýíèéã õààíààð ºðãºìæëºõ âý? ãýäýã àñóóäàë áàéâ. Íî¸ä èõýñèéí äèéëýíõ îëîíõè íü ñ¿ñýãòýí îëíû äóíä Áîãä ãýãýýíèé íýð, íºëºº èõ áàéãààã õàðãàëçàí, óëñûí õààí áîëãîõ ñàíàëòàé áàéõàä çàðèì õ¿í òºâºä õ¿í ãýäýãò íü ýðãýëçýæ, ×èíãèñèéí àëòàí óðãààñ ºðãºìæëºõ þìñàí ãýñýí ñàíààòàé áàéñàí àæ. Ò¿¿íèé äîòîð Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí îéð øàäàð Öýðýí÷èìýä äà ëàì îðæ áàéñàí ãýõýä èòãýìýýðã¿é áîëîâ÷, áàñ ÷ àíõààðàí ¿ç¿¿øòýé íýãýí ìýäýý äóðäàòãàë áàéãààã óíøèã÷ òàíàà òîëèëóóëúÿ. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä: -Áèä Áîãä Æýâç¿íäàìáûã Òºâä îðíîîñ çàëæ àâ÷ðàõäàà Ìîíãîëûí çºâõºí øàðûí øàøíû èõ áàãøààð ºðãºìæëºí àâ÷èðñíààñ áóñ, óëñ òºðèéí æîëîî áàðèóëàõ ãýæ àâ÷ðààã¿é. Áîãä Æýâç¿íäàìáà áîë áóðõàí øàøíû õýðýãò õàìààðàõ ëàì áàãøèéí ¸ñîîð òàõèãäàõààñ áóñ, óëñ òºðèéí õýðýãò ñóð÷ áîëîâñîðñîí ÷ õ¿í áèø. Íºãººòýéã¿¿ð ýíý õ¿í áîë òºâä õ¿í. Òºâä áîë óëñ òºðèéí òàëààñ ¿çýõýä ìàíàé ãàäààä, õàðü óëñ îðîí ìºí. Áèä õàðü õ¿íèéã ººðèéí óëñûí ýçýí õààíààð ºðãºìæèëæ áîëîõ óó? Ìèíèé áîäîë Ò¿øýýò õàíûã óëñûí ýçýí õààí áîëãîõ ñàíàëòàé áàéíà. Ò¿øýýò õàí áîë õýçýýíýýñ ×èíãèñèéí à÷ Ãýðñýíç æàëàéð õóíòàéæèéí óäàì óãñààã õàäãàëñàí áºãººä áàñ ÷ óëñ òºð, öýðãèéã óäèðäàõ ÷àäâàðòàé áèëýý ãýõýä áóñàä ëàì, íî¸ä ýñýðã¿¿öýí äóðã¿éöýæ.. -Áîãä Æýâç¿íäàìáûã õààí áîëãîõ ¸ñòîé. Ò¿øýýò õàí áîë óëñûí õààí áîëîõ ýðäýì ÷àäàë áàéõã¿é ãýëöñýí áèëýý. ¯¿íä Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðààñ: Òèéì îíöãîé ýðäýì ÷àäàëã¿é ÷ áàéëàà ãýñýí Ìîíãîë õ¿í Ìîíãîëûí õààí áàéõ ¸ñòîé. Ãàäààä õàðü õ¿í ìîíãîëûí õààí áàéõ ¸ñã¿é õýìýýñýí þì ãýíýëýý ãýæ Äîòîîä ÿàìíû ñàéä àãñàí Ñàíæààæàìö, Íàìûí Òºâ Õîðîîíû íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà 280

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

àãñàí Ãýëýãñýíãý íàðààñ ñîíññîíîî ïàðòèçàí Æ.Äàìäèí “¯éìýýíèé æèë” (1920-1921) äóðòãàëûí íîìîíäîî òýìäýãëýæýý. (23) Ýíý íü äàì äàìàà äóðñàìæ ÿðèà áîëîâ÷ Äà ëàìûí çèíäààíû òºð ò¿ìíýý áîäîæ õè÷ýýíã¿éëýí ç¿òãýñýí óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèé àìíààñ ãàðàõ ë ¿ã áóé çàà. Ãýòýë òóõàéí öàãèéí õÿâöàà, àðä îëíû ñ¿ñýã áèøðýë, îëîí óëñûí íºõöºë äýýðõ áàéäëààð àñóóäëûã øèéäýõ áîëîìæ ºãººã¿éã ìýðãýí óíøèã÷ Òà áîëãîîæ ¿çýæ, öýãíýí òóíãààõ íü ëàâòàé. Õàðèí ýë àñóóäëààð Õàíä ÷èí âàí çýðýã íºõºä íü Äà ëàìûí ñàíààã îéëãîæ õàíäàæ áàéñàí íü ãàðöààã¿é. Õàðèí çàðèì íýã íü: “Öýðýí÷èìýä äà ëàì óëñ òºð, áè÷èã ýðäìèéí çýãñýí ÷àäâàðòàéäàà ýðäýæ, ººðºº ìîíãîëûí õààíä ñàíààðõàæ áàéíà” õýìýýñýí ÿðèà ìýð ñýð ãàðãàæ áàéñíûã çàðèì íýã õ¿í äóðäàòãàëäàà òýìäýãëýñýí íü áîäèò áàéäàëä íèéöýõã¿é, ã¿òãýëãèéí øèíæòýé ÿðèà áàéæýý ãýæ ºäãºº ¿çýõ á¿ðýí ¿íäýñòýé þì. Ó÷èð þó õýìýýâýýñ òýð çýðãèéí öºëõ óõààíòàé, òýð òóñìàà óãààñ ÿçãóóð óãñààã¿é õ¿íèé òîëãîéä òèéì õà÷èðõìààð áîäîë îðæ èðýýã¿é íü ëàâòàé. Ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàð “Ìîíãîë îâîãòîí á¿ãä íýãýí ñýòãýë íèéòèéí õ¿÷ýýð õàìòðàí õºäºëæ, ìîíãîë òºðºº ñýðãýýí áàéãóóëàõ öàã áîëñîí” (24) óòãà á¿õèé Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí ë¿íäýíã Àð, ªâºð ìîíãîëûí á¿õ àéìàã, õîøóó ÷óóëãàíä ÿàðàëòàé õ¿ðãýæ, Áîãäûí íýð, íºëººã õàðãàëçàí, Ìîíãîë óëñûí õààíä ºðãºìæëºõ ãýæ áàéãààãàà ìýäýãäæýý. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íýãýíò îëíîîð òîãòñîí òààëëûã ñ¿ñëýí äàãàæ, Èõ øàâèéí õàðüÿàò àëáàò, ëàì õàð îëíûã óëñ Ìîíãîëîî òóóðãà òóñãààðëàõ èõ ¿éë õýðýãò òàòàí îðîëöóóëàõ òàëààð ÷àìã¿é ç¿éëèéã õèéæ áàéñàí íü ãàäààä, äîòîîäîä ìýäðýãäýæ áàéëàà. Ã.Öýðýí÷èìýä íàð, þóíû ºìíº Îðîñò î÷èæ õýëýëöýí òîõèðñíîî àëü áîëîõîîð ÿàðàâ÷ëàí õýðýãæ¿¿ëýõ ãýæ ñàíàà òàâèí õººöºëäºæ áàéñíûã Îðîñûí àëáàíû õ¿ì¿¿ñòýé ò¿¿íèé õàðèëöñàí çàõèäàë áè÷ã¿¿äýýñ òîäîðõîé õàðæ áîëíî. Ýðõ¿¿ãýýñ èðìýãö Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí íýãýí çàõèäàëäàà: “Ýíý õèð õÿòàä ºíãºíäºº íýí íîìõîí áîëñîí ìýò ¿çýãäýõ áîëîâ÷ äàëäóóð èõ ë áýëòãýæ áàéãàà ìýò ñýæèãëýëòýé ç¿éë îëîí áóé ãýíý. Ìàíàé ìîíãîë ÿçãóóðûí á¿ä¿¿ëýã øóëóóí íîìõîí, õÿòàä ÿçãóóðûí õàðãèñ îâòîé, ÿëàíãóÿà ýíýõ¿¿ Ñàíü Äî ìàø õóóðàì÷ àðãàòàé õ¿í, ýíý õèð ýëäýâëýí ìýõýëñýýð ìàíàé ìîíãîëûí çàðèì íýãýí ýðõ ìýäýëòýé õ¿íèéã ººðèéí òàëä íààëäóóëñàí íü áàñ áàéíà. Ó÷èð èéìä ìóíõàã õ¿í áè ò¿ðãýíýý áóöààõûã õ¿ññýí áèëýý. Èéíõ¿¿ áàéñààð ÿìàðõàí áîëîõûã ìýäýõ¿åý áýðõ áàéíà. Ýíý ãàéõàë íýãýí ºäºð áàéâàë òºäèé÷èíýý õîðëîë íýìýãäýõ áºãººä õóðäíàà áóöààñóãàé ãýâ÷ ìàíä òèéì ÷àäàë ÿàõèí áàéíà. Ãàãöõ¿¿ Èõýñ ñàéä Êîêîâöåâ áà ýðõýì íî¸íû ºðøººëä òàøóóðàí ò¿ðãýí àÿíãà ìýò ñ¿ðòýé ºðøººëèéã õ¿ðòýæ áîëîõ áîëîâ óó ãýæ ãîðèëîí ìºðãºæ 281

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ãóéíà” (21, 60-61) õýìýýæýý. Îðîñûí òàë ÷ ººðèéíäºº ýë÷ýýð çàðàãäàí î÷ñîí ìîíãîë íî¸ä íóòàãòàà î÷îîä ÿìàð ¿éëäëýã àëõàì õèéæ áóé áîëîí òýäíèé íýð, íºëºº õýð áàéãààã òàãíóóë òóðøóóë òàâèí àæèãëàæ áàéñàí áîëîëòîé. Òóõàéëáàë, Äîáäàíîâ õýìýýõ íýãýí áóðèàä õ¿í 1911 îíû 10 äóãààð ñàðûí 31íä Â.Êîòâè÷èä Áîãä õààí, Õàíääîðæ, Õàéñàí, Äà ëàì íàðûí òàïààð ñîíñîæ ìýäñýíýý ºã¿¿ëñýí çàõèäàë èëãýýæýý. ¯¿íä: Äà ëàì áîë Áîãä ãýãýýíèéã äàãàæ ã¿éñýí æèðèéí íýã ñàíâààðòàí. Ãýõäýý àÿ íü òààðâàë Øàâèéí ÿàìíû ëàìòíûõàà õýðãèéã ÷ áàñ ãàðãàæ ÷àäàõ õ¿í... (21, 70) ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Ýãçýãòýé ìº÷ òóëàí èðýâ. Ò¿ð Åðºíõèéëºí çàõèðàõ ãàçàð öàã íü áîëñîí ãýæ ¿çýýä Ñàíü Äî àìáàíûã Ìîíãîë íóòãààñ ¿òçð ò¿ðãýí çàéëàõûã òóëãàí øààðäñàí áè÷èã ãàðäóóëæýý. Ìàíæ àìáàí Ìîíãîë÷óóäûí òóëãàëò øààðäëàãàä ìýãäýí ñàíäàð÷, áàñ áàò áýõ àð òàëã¿é áîëñíîî óõààðàí ìýäýð÷, Îðîñûí êîíñóëûí çºâëºí óðüñíààð ò¿¿íèé õàìãààëàëòàä îðæýý. Òýðáýýð 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 4-íä ìîíãîë ò¿øìýë öýðãýýð õàðãàëçóóëàí Õèàãò õîòûã äàéðàí Ìîíãîë õÿçãààðààñ çàéëàí îäæýý. Ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàð ×èí óëñûí ñàéäûí ÿàìûã òàòàí áóóëãàæ, õàðüÿàò ÿàìíû ñàéä, ò¿øìýäèéí ýäýëæ áàéñàí ãýð õàøàà, ñàâ õýðýãëýëèéã óëñûí ìýäýëä øèëæ¿¿ëæýý. Ìºí òóñ ãàçàð 12 äóãààð ñàðûí 3-íä Ìàíæ ×èí óëñûí Õýâò ¸ñíû îí òîîëëûã õàëæ, XII ñàðûí 12íä Õàëõûí äºðâºí àéìàã, Õèàãòûí õàðóóëûí ãàçàð, ìºí ñàðûí 17-íä Øèëèéí ãîë, Óëààíöàâ, Èõ çóóãèéí ÷óóëãàíû äàðãà íàð, Àëàøàà âàí, Äàðüãàíãà, øèíý õóó÷èí Áàðãûí îëîí õîøóó, á¿ãäèéí äàðãà íàðò ýë÷ äîâòîëãîí ººð»- ººðèéí õîøóóíû íóòãèéí ñ¿â áîîìò ãàçàð öýðýã ÿàðàëòàé òîìèëîí ñóóëãàæ, íóòàã îðíîî àðèóòãàí òºâøèòãºõèéã äààëãàñàí áàéíà.

4. Øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í Òºðèéí õýðýã áàãà ÷ ãýñýí èõ Ãýðèéí õýðýã òîì ÷ ãýñýí æèæèã Àðäûí öýöýí ¿ã Ìîíãîë õ¿í á¿õíèé öýýæ òýí¿¿í, ñýòãýë ä¿¿ðýí. Áèëãèéí òîîëëûí öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí åñºí, àðãûí òîîëëûí 1911 îíû XII ñàðûí 29-íä Ìîíãîë óëñûí õààí øèðýýíä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûã ºðãºìæëºõ òºðèéí èõ ¸ñëîëûã óëñ îðîí äàÿàð ºðãºí õèéæ, øèíý Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñíûã îëîí óëñ ã¿ðíèé ñîíîðò õ¿ðãýí òóíõàãëàæýý. Àíãëèéí “Òàéìñ” ñîíèí ýíý ¿åýð “Àçè òèâä Ìîíãîë óëñ øèíýýð òºðæ ãàðñàí 282

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áóþó íàðèéâ÷ëàí ÿðüâàë, ñýðãýí ìàíäñàí íü áîäèò ÿâäàë áîëëîî” (25, 424) õýìýýí áè÷ñýí áàéíà. Õàëõûí Õ¿ðýýíèé Á¿ãä õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàð Áàéíãûí çàñãèéí ãàçàðò ýðõýý øèëæ¿¿ëæ, òºðèéí òàâàí ÿàì áàéãóóëàãäàí, Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäààð òîìèëîãäñîí Äà ëàì Öýðýí÷èìýä õýðýã äýýðýý Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿íèé ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýõ áîëæýý. Áîãä õààí øèíý Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëàõ ¿éë õýðýãò îíö èäýâõòýé õ¿÷èí ç¿òãýñýí õ¿ì¿¿ñèéã õºõ¿¿ëýí øàãíàæ, òºðèéí ºíäºð àëáàí òóøààëä òîìèëîõäîî ×èí âàí Õàíääîðæèéí äàðàà, áóñàä øàãíàãäàãñäûí ò¿ð¿¿íä: Õ¿ðýýíèé Äà äàì Öýðýí÷èìýäýä ÷èí ñ¿æèãò öîë, ãóðâàí äàâõàð ìàãíàã äýâñãýð, ò¿øëýã, øèðýý, óëáàð øàð æîëîî, íîãîîí òýðýã, ÷èí âàíãèéí ô¿íë¿¿, ¿¿ðä õºðºíãºíººñ àëáà ãàðãóóëàõã¿é áîëãîí øàãíàæ, øàäàð ñàéä, á¿ãä çàõèðàõ ñàéä, Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýõ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäûí òóøààëä òîõîîí òàâèàä, ìºí øàâèéí õàðüÿàò àëáàí õýðãèéã õàâñðàí øèéòã¿¿ëýãò¿í!” (26) ãýæ çàðëèã áóóëãàñàí áàéäàã. Ìºí çàðëèãààð Äà ëàìûí õàìòðàí ç¿òãýã÷ Õàéñàíã Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýëýýð òîìèëñîí áàéíà. Ýíý íü ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí õî¸ð óäèðäàã÷ ýõíýýñýý òºëºâëºæ áîäñîíîî õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿÷, óõààíàà çàíãèäàõ, ÿëàíãóÿà ªâºð Ìîíãîë áîëîí áóñàä óãñàà íýãòíèéã íýãýí äýýâýð äîð íýãòãýõ õýòèéí ñàíààãàà áîäèò áàéäàë áîëãîõûí òºëºº õàìòðàí òýìöýõ áîëîìæèéã íýýæ ºãñºí þì. Òýäíèé óäèðäàæ áàéñàí Äîòîîä ÿàì íü áóñàä ÿàìíààñ èë¿¿ òýðã¿¿ëýõ ýðõòýé àæèëëàõ áîëæýý. ×óõàì þóíû ó÷èð Äà ëàì èéì áàéð ñóóðü ýçëýõ áîëîâ. Ýíý òóõàé ò¿¿õ÷ Á.Äàâààñ¿ðýí “...Ìîíãîë óëñûí áàéíãûí çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàãäàõààñ ºìíº áàéñàí îëîí âàí, áýéë, áýéñ, ã¿í, çàñàã, õàìáà, øàíçóäáà, äà ëàì íàðûí ãàçàðò àëáà õààæ áàéñàí òºð, øàøíû ç¿òãýëòí¿¿äèéí äóíäààñ Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ãóéâàëòã¿é ç¿òãýõ ãýñýí ýõ îðîí÷ ¿çýë ñàíàà, íýð õ¿íä, óëñ òºðèéí øèíæ ÷àíàðààðàà äà ëàì Öýðýí÷èìýä àðãàã¿é òîâîéí ãàð÷ èðæýý” (27) ãýæ áè÷ñýí áàéíà. Ìºí äîêòîð (Ph.D) Ò.Òºìºðõ¿ëýã “... Öýðýí÷èìýäèéí àâúÿàñ ÷àäâàðûã ¿íýëæ ñàíàà íèéëäãèéí õóâèàð ýõíèé ¿åä Åðºíõèé ñàéäûí ýðõëýõ ¿¿ðãèéã õàâñðàí ã¿éöýòã¿¿ëæ áàéâ. Ýíý ÷ ¿¿äíýýñ Öýðýí÷èìýä óëñ òºðèéí õýðýãò íºëººòýé áàéñíûã ¿ã¿éñãýõèéí àðãàã¿é” (28) ãýæ òýìäýãëýæýý. Äýýðõ õî¸ð ò¿¿õ÷èéí ñàíàë áîäîëä àëü àëèíä íü á¿ðýí òàë ºã÷ áîëîõ þì. Áèäíèé áîäëîîð, øèíý òóëãàð óëñûí çàñãèéí ýðõèéí òºëºº òîìîîõîí õàð, øàð ÿçãóóðòíóóäûí àëü àëü íü ãîðèëîí ñàíààðõàæ áàéñàí ¿åä Áîãä ãýãýýíä õýäèéãýýð ÿçãóóð óãñààã¿é áîëîâ÷, óëñ Ìîíãîëîî õýìýýñýí ñàíàà íÿãò, áîäîë òýë¿¿, íîì

283

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ýðäýì ãèéñýí, òºð, øàøíû õýðãèéã íýãýí õàìòàä õîñëîí õàøèõ ìÿíäñàí óõààíòàé ñóäðûí õ¿í, òºðèéí ýð ë õýðýãòýé áàéæýý. Òîâ÷îîð õýëáýë, ò¿¿õýí öàã ¿å íü ñàéõü óëñ òºðèéí ç¿òãýëòíèéã òîäðóóëàí ãàðãàñàí á¿ëãýý. Äà ëàì òýðã¿¿í ñàéäàä òîìèëñîí õààíû çàðëèãèéã ìàøèä áèøðýí, òºãºëäºð ñýòãýëýýð õ¿ëýýæ àâñàí áîëîâ÷ öàãèéí ýðõýýð ººðò îíîãäñîí ¿¿ðýã, øèíý òóëãàð óëñûíõàà ºìíº õ¿ëýýñýí õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàõ òóòàì íýí ò¿ãøèæ áàéãààãàà “Áè áîë ýðäýì óõààí íýí ÿäóó áºãººä èõ ë àéæ ñóóíà” (21, 128) õýìýýí èëýðõèéëæ áàéæýý. 284

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Äà ëàì ýðõò òºðäºº ÿàìëàí ñóóõäàà øèíý Ìîíãîëûã ò¿âøèòãýõ, èëáýí òîõèíóóëàõ òàëààð îëîí ÷óõàë àæëûã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëñýí þì. 1911 îíû ºâëèéí äóíä ñàðûí 25-íä Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíààñ ýðõëýí “Ìîíãîë ººðòºº òóñãàé óëñ áîëîí òóëãàð òºð áàéãóóëæ, ×èí óëñûí õóóëü ä¿ðýì, ñóðòëûã õýðýãëýõã¿é áîëñíû òóëä” (29) Ìîíãîëûí îëîí ÿàìä øèíý òàìãà íýýí ÿâóóëàõ òóõàé Áîãäîä õ¿ñýí àéëòãàæ ¸ñîîð áîëãóóëàí ã¿éöýòãýæýý. Ìºí óëñûí áîëîí îíû öîëûã “Îëíîî ºðãºãäñºí”, õààíàà “øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ íàðàí ãýðýëò Áîãä õààí” (30, 45) õýìýýí òóñ òóñ ºðãºìæèëæ, æèë á¿ðèéí 12 äóãààð ñàðûí 29 áóþó ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí 9-íèéã óëñûí áàÿðûí ºäºð áîëãîí òýìäýãëýí ºíãºð¿¿ëæ áàéõààð òîãòæýý. Ýíý òóõàé àðõèâûí ñàí õºìðºã ñºõºõ¿éä Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí áàÿðûí ºäðèéã òîãòîîõ òóõàé Äîòîîä ÿàì ñàíàà÷èëãà ãàðãàõäàà, ×èí óëñûí çàñàã õýëõýý áóóð÷, ñàéä ò¿øìýä õóóëèéã ãàæóóäóóëàí ñàìóóðóóëàõàä Èõ Õ¿ðýýíä ñóóëãàñàí ñàéä ò¿øìýäèéã ¿ëäýí áóöààæ, ãàçàð îðíû ñóðòëûã çàëðóóëàí ãýãýýí òºðèéí ÷óõàë ¿íäñèéã òóñãàéëàí áàäðóóëàõûã ýðìýëçýí á¿ãäýýð ñàíàà íèéëæ, ºâëèéí äóíäàä ñàðûí øèíèéí 9-íä Î÷èäàð Áîãä ãýãýýíèéã óëñûí õààíä ºðãºìæëºí ñóóðèíä çàëæ, òóëãàð òºðèéã íýýñýí íü áóì ò¿ìýí æèë áîëòîë ¿¿ðä ò¿âøíýýð áàòæèí, øàøèí ýðäýì, óëìààð ºðíºí äýëãýðýõèéã ÷èí ¿íýíõ¿¿ãýýð çàëáèðàí õ¿ñýõ ñàíàà ìºí ãýæ òýìäýãëýæýý. Èéíõ¿¿ æèë á¿ð ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí 9-èéã “íèéòýýð äàíøèã õóðàë õóðàõ, áóðõàí ø¿òýýíä õ¿æ òàõèë òàâèãëàë ºðãºæ, ººð ººðèéí õýð ÷èíýýãýýð íîì áóÿíûã ¿éëäýæ, åðººë õóòãèéã ãóéí íèã¿¿ëñýõ¿é ñýòãýëýýð àëèâ àìüòíû àìèéã àâàð÷ áàéõ ºäºð” (31, 248) áîëãîæýý. Èõ õ¿ðýýã Ìîíãîë óëñûí íèéñëýë õîò áîëãîæ, Íèéñëýë õ¿ðýý õýìýýí àëáàí ¸ñîîð íýðëýõ áîëæýý. Ýíý òóõàé Äîòîîä ÿàìíààñ îëîí ÿàìä, äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí íàð, Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé õàìáà Íîìóí õààí ýðäýíý øàíçóäáà íàð, Õºâñãºë íóóðûí Óðèàíõàéí çàñàã äàðãà íàðò 1911 îíû XII ñàðûí 26-íä çàðëàí ÿâóóëñàí áè÷èãò äóðäàõäàà: “Èõ õ¿ðýý áîëáààñ ìàíàé Ìîíãîë óëñûí ýçýí Áîãä õààí ãýãýýí çàëðàí ñóóãàà á¿ãäýýð áàðààëõàí èðýõ ÷óõàìõ¿¿ ¿íäýñ îõü ìàíëàé ãàçàð ìºí. Îëîí óëñûí õààäûí ñóóãàà õîòûã öºì Íèéñëýë õýìýýõ íýð ºðãºìæëºõ ¸ñîí áóéí òóë, ¿¿íýýñ óðàãø ýëäýâ àëáàíû áè÷èã çýðýãò Íèéñëýë Õ¿ðýý õýìýýí áè÷èæ ÿâáààñ íèéöýõ, ¿ë íèéëýëöýõ ÿâäëûã õóóäàñ õàâ÷óóëæ õè÷ýýíã¿éëýí àéëòãàâ.. Çàðëèãèéã ãóéìó õýìýýí àéëòãàñàíä, ìºíõ¿¿ ºäºð õ¿ëýýí àâñàí óã õàâ÷óóëñàí õóóäñàíä óëààí áèéðýýð öîõñîí çàðëèã: Ãóéñàí ¸ñîîð áîëãîãòóí” (32, 52) õýìýýæýý. Öýðãèéí ÿàìíû äýä ñàéä, áýéñ Íàñàí-Àðàâæèõ, Ãàäààä ÿàìíû äýñ ò¿øìýë Ñºñòýé íàðààñ ºðãºñºí áè÷èãò “...áèä á¿ãäýýð òàøóóðàí çàëõààëãàëã¿é óëìààð 285

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õè÷ýýíã¿éëýí áîëãîîìæèëæ, ººð çóóðàà íàéðòàé ýåëñíèé ãîë ¸ñíûã èëýðõèéëæ, ýâèéã íèéë¿¿ëýí òàíãàðãèéã ñàõèæ, ñàíàà áîäëîãî, àðãà ÷àäëûã íýãòãýí õè÷ýýâýýñ çîõèíî...” ãýýä “...ñýæèã õóóðìàãã¿é ¿íýí ñýòãýëýýí èëýðõèéë¿¿ëýí áàò òàíãàðãèéã áàéãóóëæ, ÷àíä ñàõèõ” (23) ñàíàë, ñàíàà÷èëãà ãàðãàñíûã äà ëàì Öýðýí÷èìýä ñàéøààí äýìææýý. Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òºëºº îëîí ñàéä, õàí, âàí,ã¿í ëàì íàð òàíãàðàã áàðèëäàí áóöàëò íÿöàëòã¿é õ¿÷èí ç¿òãýõèéã óëàìæèëæ ¸ñîîð áîëãóóëñàí òóõàé Äîòîîä õýðãèéã Á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû áè÷èãò “...øàâü áîîë Öýðýí÷èìýä íàð õÿíàâààñ ýíý íü òóëãàð òºð áàéãóóëæ á¿õèé ÷óõàë öàãò áàò òàíãàðàã õèéõ íü åðòºíöèéí ¸ñîíä íÿöàëòã¿éã ãýð÷ëýõ áàðèìòòàé ç¿éë ìºí áºãººä óëñûí øàøèí òºð áà îëîí àìüòàíä èõ ë òóñòàé õîëõè îëíû ñîíñãîëä ìàø äóóðñãàë ñ¿ðòýé áîëíî” (34) õýìýýí Áîãä ãýãýýíä òîëèëóóëààä, ¸ñîîð áîëãóóëñàí íü òºðèéí æàÿã ¸ñ, òºðèéí ò¿øýý íàðûí ¸ñ ç¿éí õýì õýìæýýã òåëºâø¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. Ò¿¿í÷ëýí Äîòîîä ÿàìíààñ Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé çóðõàéí äàöàíä òóøààæ, öàã óëèðàëûí òîîíû áè÷èã ¿éëä¿¿ëæýý. Òýðõ¿¿ áè÷èãò þóíû ºìíº òýíãýðèéí çóðõàéã íàðèéí áîäîæ ãàðãàñàí íü ìàë÷äûí àõóé àìüäðàëä à÷ íºëººãºº ¿ç¿¿ëñýí á¿ëãýý. Õàðèí “...àëèâàà òýíãýðèéí çóðõàé àðãà áèëãèéí æóðìûã ñóðñàí õ¿í ýíãèéí ãàçàð äýìèé óëñ òºðèéí çîâëîí áóÿíã õýëýëöâýýñ áîëîõã¿é, çºð÷âººñ çóóí òàøóóð çàí÷èõ ÿë îíîî” (35, 57) õýìýýñýí íü äîðíî äàõèíû òºðä ø¿òýõ ¿çëýýñ ¿¿äñýí áîëîé. Ýíý ìýò Äà ëàìûí çîðèìîã, äàëàéöòàé ¿éë àæèëëàãàà íü ò¿¿íèé òàëààð ìîíãîëûí èõýñ äýýäñèéí äóíä òºäèéã¿é, õèëèéí ÷àíäàä ýåðýã, ñºðºã ¿íýëãçýã õóðèìòëóóëñààð áàéëàà. ªºðººð õýëáýë, îþóíû ãàéõàì, òàìèðûí èõ, ç¿ñíèé ãîî íü áàõäàë õèéãýýä ç¿äã¿¿ð áîëäîã õ¿íèé àìüäðàëûí æàì ¸ñíû øàõóó ¿çýãäýë Äà ëàìûí òóõàéä áàéâàë çîõèõ õýì õýìæýýíýýñýý õàëüæ ýõýëæýý. Äýýð äóðäñàí áóðèàä Äîáäàíîâ Äýýä-¯äýýñ Â.Êîòâè÷èä 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 30-íä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Äà ëàì ýä¿ãýý äîòîîääîî óëñ òºðèéí ãàðàìãàé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà” (21, 91) ãýæ ìýäýýëñýí áàéíà. Èõ õ¿ðýýíýýñ êîíñóë Â.Ëþáà 1912 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 22-íä Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Òàíû çàõèàã Äà ëàìä ãàðäóóëñàí, òýð èõ çàëüòàé õ¿í” (21, 117) ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Ìºí òýðáýýð 1912 îíû II ñàðûí ýõýýð Ïåòåðáóðãò ìýäýýëýõäýý Äà ëàì Õóòàãòàä “õÿçãààðã¿é èòãýë”-èéã îëæ, “Äà ëàìòàé çºâëºëäºõã¿éãýýð áèäíèé òàâüñàí õ¿ñýëòýä íýã ÷ ñàéä õàðèó ºãºõã¿é áàéíà”, íî¸äóóä Äà ëàìûã áàéõàä “¿ë äóóãàðíà” (36) ãýæýý. Â.Ëþáà Äà ëàìûí Õóòàãòàä õÿçãààðã¿é èòãýãäýõ áîëñîí øàëòãààíûã ýðýãö¿¿ëýõäýý “Õóòàãò Äà ëàìûã ººðèéíõºº ÿâóóëãûí íàðèéí óðõèíä îðóóëàâ óó, ýñâýë îäîîãèéí øàäàð çºâëºõèéíõºº óÿí õàòàí, ã¿éëãýý óõààíä àâòàâ óó ãýäãèéã õýëýõýä áýðõ” (36) ãýæ áè÷ñýí áàéíà. 286

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ìîíãîëä íºëººëëºº õ¿÷òýé áîëãîõûí òóëä Îðîñûí íèéãìèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ëýãëýë¿¿ä ÷ ººð õîîðîíäîî òýìöýëäýæ áàéñàí áîëîëòîé. Ýíý íü Äà ëàì áîëîí ò¿¿íèé Îðîñ ò¿íø¿¿äèéí õîîðîíäîî õàðèëöñàí áè÷èã áàðèìòóóäààñ òîäîðõîé õàðàãääàã. Òóõàéëáàë, Îðîñûí õóäàëäàà÷èí, õºðºíãºòºí àíãèéí àøèã ñîíèðõëûã èëýðõèéëñýí Ô.Ìîñêâèòèí 1912 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 27-íä Òðîéöêîñàâñêààñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “...Ìîíãîëûí çàí àâèð òºäèéëºí ñàéí áóñ áàéíà.... Íóóõã¿é õýëýõýä ãóðâàí á¿ëýã òýìöýëäýæ áàéíà. ¯¿íä: 1. Ëþáà òýðã¿¿òýé êîíñóëûí á¿ëýã, 2. Õèòðîâ òýðã¿¿òýé ýòãýýä¿¿ä àâòîíîìèéã áàéãóóëñíûã ººðèéí ãàâüÿà ãýæ Äà õ¿ðýýíèé êîíñóë áîëîõûã îðîëäîæ áàéíà. 3, Äîðæèåâ (Àãâààíäîðæ áîëîëòîé Æ.Á) ò¿¿íèé òóñëàõ Áèìáàåâ íàð Õèòðîâûí íýðèéã ãóòààæ, êîíñóëûí íýðèéã åðãºõºä äºõºì ¿ç¿¿ëæ áàéíà” (21, 139) ãýõ ìýòýýð áè÷æýý. ¯¿íèé äàðààõàí Èõ õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðñýí ìºíººõ õóäàëäàà÷èí Ô.Ìîñêâèòèí “1912 îíû 2 äóãààð ñàðûí 1-íä Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Äºíãºæ Äà õ¿ðýýíä èðëýý. Àíõíû ñýòãýãäýë áàçààõã¿é áàéíà. Äà ëàì, Õàéñàí õî¸ð õàìàã ýðõèéã ãàðòàà àâ÷ýý. Äà ëàì íü áóñäûã Õóòàãòàä îéðòóóëàõã¿é ó÷èð íî¸äóóä ò¿¿íä èõ ë äóðã¿é áàéíà. Ìîíãîë÷óóä, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðòàé ýâëýðýõã¿é ãýæ ÿðüæ áàéãàà áºãººä òýä äýíä¿¿ òàéâàí, èõ áàðäàì áàéíà. Òýä Îðîñîîñ öýðãèéí òóñëàìæ ãóéõààñ ººð þó ÷ õ¿ñýõã¿é áàéíà. Äà ëàì ìèíèé îðîíä õèëèéí êîìèññàð Õèòðîâûí òàãíóóë Àâäååâèéã òàâèõ ãýæ áàéíà. Åð íü Ìîíãîë÷óóäòàé àæèë ÿâóóëàõàä èõ áýðõ òýäíèéã ìîä áàðüæ çàõèðàõààñ ººð àðãàã¿é þì” (21, 145) ãýæ èõ ã¿ðíèé äýýðýíã¿é ¿çëèéí ¿¿äíýýñ õàíäæýý. Äàðàà íü òýðáýýð 1912 îíû 3 äóãààð ñàðûí 18-íä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Ìîíãîëä þì ìýäýõ õ¿í àëãà. Äà ëàì áîë èõ çºð¿¿ä æèæèã þì õººöºëääºã õ¿í þì áàéíà. Ãýâ÷ ò¿¿íýýñ ººð îëèãòîé õ¿í àëãà. Äà ëàì áà íî¸äûã ñàéí õàâ÷èæ øàõàæ áàéõ õýðýãòýé áºãººä ¿¿íèéã õýðõýí áèåë¿¿ëáýë äýýð âý? Ýíý òàëààð åð íü õ¿÷ õýðýãëýõ íü ç¿éòýé áàéíà. Ìîíãîë÷óóäàä çºâëºëãººí ºãºõºä ººðñäºäºº õýðýãòýé áîë àâ÷ áàéíà. Òýä þó ÷ ìýäýõã¿é, áîëîâñðîë ìóóòàé õ¿ì¿¿ñ þì” (21, 177) ãýæ òýìäýãëýñýí íü ìîíãîë÷óóäûí äîòîîä áÿñàëãàëûã ¿ë îéëãîñíûõ áóé ýàà. Äýýð ºã¿¿ëñýí áóðèàä Àãâààíäîðæ Â.Êîòâè÷èä ÿâóóëñàí íýãýí çàõèäàëäàà: “Ýíä Äà ëàì äîòîîä õýðãèéí ìèíèñòð áîëîîä, Õàéñàí ã¿í çýðýãòýé áîëæ ýíý õî¸ð èõ ýðõòýé, óëñ òºðèéí ÿâäëûã òîãòîîæ, õààíäàà þó àéëòãàñàí ò¿¿ãýýð áîëæ áàéíà. Ýíý íü îëîí íî¸ä õààäûí ñýòãýëä òóí òààëàìæã¿é. Þó áîëîõ íü ìýäýãäýõã¿é áàéíà. Ëþáà îëîí íî¸äîä íü çºâëºæ õýëýõäýý íýã õ¿íýýð ÿâäëàà ìýä¿¿ëýýä ñ¿¿ëä þó áîëîõ íü áîëçîøã¿é ãýñýí áà Äà ëàì, Õàéñàí õî¸ðûã ÷ îëíîîð çºâëºí çîõèëäîí õýëýëöýõ õýðýãòýé ãýñíèé íü ¿ë õýðýãëýíý ãýëöýíý” (21, 164) õýìýýí áè÷ñýí áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí êîíñóë áîëîí ò¿¿íèé õàìñààòíóóä Ìîíãîëûí äîòîîä õýðýãò îðîëöîæ, îëîí íî¸äûã Äà ëàìûí 287

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ýñðýã õàòãàí, óëìààð á¿õíèéã çóðæ çààõûã îðîëäîæ áàéñàí àæãóó. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä óëñ îðíûõîî ýäèéí çàñãèéã ººä íü òàòàõ óëñûí ñàí õºìðºãèéã ºñãºí àðèâæóóëàõ òàëààð îþóí ñàíààãàà õºâ÷ð¿¿ëæ áàéâ. Òýðáýýð:”Àíõ óëñ òºð íýýõ íü øèíý ãýð áàðèõòàé àäèë ýëäýâ õýðýãëýõ ç¿éë ìàø ¿ëýìæ áºãººä ñàíä ìºíãº öààñã¿éí ó÷èðò èõ ë ÷àðìàéæ áàéíà. ¯ëýìæõýí çýýëäýæ õýðýãëýõèéã ãóéÿ ãýâ÷ ýöýñò òºëºõèéã áîäîõ õýðýãòýé òóë áàñ àéõ ãàçàð áèé” (21, 127) ãýæ áè÷èæ áàéñàí íü õýð õýìæýýíýýñ õýòýðñýí ºð òàâèëã¿é, ººðèéí õ¿÷èíä áîëîìæèéí õýðýýð òóëãóóðëàõ ãýñýí ÷óõàë ñàíàà þì. ¯¿íýýñ ¿¿äýí, Äà ëàì þóíû ºìíº, äîòîîä íººö áîëîëöîîãîî øàâõàí äàé÷èëæ, áàéãàïèéí áàÿëàãàà ýçýìøèæ àøèãëàí ãàäààä õàðèëöàà, õàìòûí àæèëëàãààãàà ºðãºòãºõ çàìààð óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõèéã àëü áîëîõîîð íýìýãä¿¿ëýõ ÷èã áàðèìæààã òóóøòàé áàðüæ áàéâ. Òýðáýýð ãàäààä óëñóóäòàé õèéõ õóäàëäàà íàéìàà, êîíöåññ ò¿ðýýñ çýðýã îëîí àñóóäàëä òóí õÿíóóð íóõàöòàé õàíäàæ ÿìàãò óëñ ¿íäýñòíèéõýý ýðõ àøãèéã óðüäàë áîëãîæ, õàòóóðõàõäàà õàòóóðõàæ, õºëä íü ñóóõäàà ñóóæ áàéæýý. 1912 îíû õàâàð Äîòîîä ßàìíààñ Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà, æàíæèí íàðò ÿâóóëñàí íýãýí áè÷èãò: “Äîòîîä ÿàìíû ñàéä, ãàäààä ÿàìíû ñàéä íàðààñ Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí âàí Ã¿ðãýìæàâ, ã¿í Äàøäîðæ, çàñàã ×èìýäáàëæèí íàðûí ãóðâàí õîøóóíû àëò ãàðãàõ ãàçðûã ãàäààä õ¿íä ºãºõã¿é ìàíàé ìîíãîë÷óóä ººðòºº ¿ëäýýæ ìàëòàí, óëñûí ñàíä ¿ëýìæ òóñ íýìýð áîëãîñóãàé õýìýýñýí ç¿éë áóé... óëñûí ñàíä íýìýð àøèã áîëãîõîä ñààòàëã¿é áîëãîñóãàé, äýìèé øàëòãààí íýð çààæ çýðýãöýí õóëãóóí ìàëòàõ çýðýã ãýì ãàðâààñ õ¿íäýä øèéòãýõ ÿâäëûã óðüäààñ óõóóëàí òóøààñóãàé” (37) ãýæ ìýäýãäýæ áàéâ. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí íýãýí çàõèäàëäàà: Ãàãöõ¿¿ ãîðèëîõ íü ìàíàé ìîíãîë ãàçàðò õààÿà àëòíû çîîðü ãàðàõ ãàçàð áàéõ ìýò áºãººä èõ óëñûí ñàí áîëîâ÷, íàéìààíû õ¿í áîëîâ÷, ¿çýýä áèä ºã÷ áîëîõ, òýä òîîæ áîëîõ ãàçàð àõóë, æèëèéí õóãàöàà, ãàçðûí õýìæýý òîãòîîí õýëýëöýæ íýýëãýýä óðüä÷èëàí áóþó õóâü õóðààõ àëèí áîëîâ÷, ýöýñò ñýòãýë çîâîõ ç¿éëã¿é, áóäëèàí áàãàòàé íü ìºí ìýò. Áàñ çàðèì íýãýí ãàçðûã ìàíàé ìîíãîë ÷àäñàí ÷àäààã¿é ººðñíºº íýýí ìàëòàæ ¿çüå ãýæ çºâëºæ áóé áèëýý... Çàðèì àëòíû çîîðèéã õÿòàäòàé õýëýëöýí íýýñýí, õÿòàä ò¿øìýë, Îðîñ Ãðîò ãýã÷ õ¿í óðüä õÿòàäòàé õýëýëöñýíýý áàðèìòëàí ìàíàé ¿ãèéã ñîíñîõ äóðã¿é, Êîíñóë ñàéäûã ìýõëýí õóóð÷ áàéãàà ìýò áàéãàà íü áèäýíä èõ õýö¿¿ áàéíà” ãýæ òýìäýãëýýä ýöýñò íü “Èõ Îðîñ óëñûí àëòíû çîîðèéí ä¿ðýì íýãèéã îëæ õàéðëàõûã ìýõèéí ãóéíà” (21, 129) õýìýýæýý. ×èíãýýä Äà ëàì Ôîí Ãðîòûí “Ìîíãîëîð” õýìýýõ àëòíû íèéãýìëýãèéí ãýðýýã õÿíàí ¿çýýä, ò¿¿íýýñ óëñàä àâàõ øèìòãýëèéã àõèóëàõ àñóóäëààð Îðîñûí êîíñóë áîëîí íèéãýìëýãèéí çàõèðãààòàé øóóä õàðüöàí àæèëëàõ áîëîâ. 288

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Äà ëàìûí òýðõ¿¿ áèå äààñàí õ¿÷ ÷àðìàéëò Îðîñûí êîíñóëòàé õàãàðàëäàõ íýã øàëòàã áîëæýý. Ýíý òóõàé Ô.Ìîñêâèòèí íýãýí çàõèäàëäàà:”Îðîñûí êîíñóë Äà ëàì õî¸ðûí õàðèëöàà íü “Ìîíãîëîð”-ûí áàéäëààñ áîëæ á¿ð ìóóäàâ. (21,169) ãýæ òýìäýãëýæýý. Ãýâ÷ ×èí óëñûí ¿åä áàéãóóëñàí ãýðýýãýýð 1908 îíîîñ óóðõàé áàéãàà õîøóóíä á¿òýí æèë îëáîðëîñîí àëòíû ¿íèéí äºíãºæ õî¸ð õóâèéã øèìòãýë áîëãîí ºãäºã57 áàéñíûã ººð÷ëºí, ñàð á¿ð îëáîðëîñîí àëòíû 16,5 õóâü áóþó ò¿¿íòýé òýíöýõ ìºíãºí òýìäýãòèéã øèìòãýí àâ÷ áàéõ, ãýðýýíèé õ¿÷èí òºãºëäºð áàéõ õóãàöààã 1921 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðààð òîãòîîõ, îëáîðëîëòûã Ìîíãîë óëñààñ ÷àíäëàí õÿíàõ ÿâäëûã õ¿÷òýé áîëãîõ òàëààð Öýðýí÷èìýä íàðûí ÿàìäûí òýðã¿¿í ñàéäóóä Îðîñûí êîíñóëòàé óäàà äàðààëàí õýëýëöýý õèéæ áàéæ 1912 îíû ýõýýð “Ìîíãîëîð” àëòíû óóðõàéí ãýðýýã øèíýòãýí òîãòîîæ ÷àäñàí áàéíà. Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí áàÿëàãò øóíàñàí ãàäíû õîìõîé ýòãýýä¿¿ä Äà ëàìûã ººðèéíõºº ýðõýíä îðóóëæ ÷àäàõã¿é áîëîõîîð ýëäâýýð ºº÷ëºí, õàðààí ç¿õýæ áàéâ. Ãåíö ãýäýã ãåðìàí õ¿í Ìîíãîëîîñ êîíöåññ îëîõ ñàíààòàé Äà ëàìòàé óóëçààä, õýðýã á¿òýìæã¿é òèéøýý õàíäìàãö ýçýí õààíäàà ìýäýãäýíý ãýæ ñ¿ð äàëàéëãàæ áàéæýý. Ô.Ìîñêâèòèí: “Öýðýí÷èìýä Êîíñóëä ìýäýãäýëã¿éãýýð àëòíû óóðõàéã Ëóøíèêîâ ãýäýã õ¿íä ò¿ðýýñýëæýý.” (21, 139) õýìýýí òèéø õîâëîí áè÷èæ áàéñàí àæ. Ìºí êîíñóë Â.Ëþáà Äà ëàìä: “Õýðýâ òà ãóðàâ äàõü ýòãýýäýä êîíöåññ ºãºõ þì áîë Îðîñò íàéðòàé áóñ õàíäñàí õýðýã ãýæ ¿çíý ø¿¿” (38) õýìýýí ìºí ë àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõèéã îðîëäîæ áàéæýý. Ã.Öýðýí÷èìýä ýíý á¿ãäýä îãòõîí ÷ õàëüøèðàëã¿é óëñ ¿íäýñíèéõýý ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ õàòóó ÷àíãà áàéð ñóóðü áàðèìòëàñààð áàéñàí þì. Íýãýíò áàéäëûã ìýäñýí Ô.Ìîñêâèòèí ìýòèéí õ¿ì¿¿ñ Äà ëàì áîëîí ìîíãîë íî¸äûí õºëä ñóóæ, àæëàà á¿ãýýõèéã îðîëäîæ áàéñàí áàðèìò ÷ òààðàëäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë Ô.Ìîñâèòèí íýãýí çàõèäàëäàà:”Ýíäýõèéí õààä, íî¸äîä ñàéí áýëýã áîë âèíòîâ, ãàð áóó ë áàéíà. Äà ëàìä áîë ðåçèí ìàòåðèàëààð õèéñýí óëààí öóâ áîë ç¿ãýýð áàéíà” ãýñýí çàõèàëãà ºã÷ áàéæýý. Õàðèí Õààíû Îðîñûí “ Õàðáèíñúèé âåñòíèê” ñîíèíû íýãýí ìýäýýíä : “Ìîíãîë Óëñûí Äîòîîä ÿàìíû ñàéä Äà ëàì Àíãëèéí ñèíäèêàòàä 5 æèëèéí õóãàöààòàéãààð (æèëèéí ñàÿ ðóáëèéí) õàð òàìõè Ìîíãîëä îðóóëàõ çºâøººðëèéã äàíãààðàà ìýäýæ îëãîñîí. Ìîíãîë õóóëü öààçûí äàãóó õàð òàìõè õýðýãëýõ ÿâäàë íü øàøèíä õàðø áºãººä õîðèîòîé, öààçààð àâàõ ÿëòàé” (39) õýìýýí ìýäýýëñýí íü ã¿òãýëýãèéí øèíæòýé áîëîâ óó. Ýíý ¿åä Áîãä õààí òàìõè ÿëàíãóÿà õàð òàìõèíû õîð õîëáîãäîëûí òóõàé óòãà òºãºëäºð ë¿íäýí áóóëãàæ áàéõàä, ò¿¿íèé èòãýìæèò ñàéä, òýð çýðãèéí öºëõ óõààíòàé õ¿í õàð òàìõè îðóóëàõ òóõàé äóð ìýäýí øèéäâýð 289

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ãàðãààã¿é íü ëàâòàé. Äà ëàì íàðûí çýðýã Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷äààñ Ïåòåðáóðãòýé ñàíàë çºðñºí çàð÷ìûí íýã òîì àñóóäàë áîë Õàëõ, áàðóóí áîëîí ªâºð Ìîíãîë, Áàðãà, Óðèàíõàé õÿçãààðûí íýãòãýñýí èõ Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëàõûã ñàíààðõàæ áàéñàí ÿâäàë þì. Òóñãààð òîãòíîëîî õýäèé íü çàðëàñàí Áàðãà 1912 îíû V ñàðä Õàïõûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîõîî èëýðõèéëñýí áèëýý. Ýíý ÿâäëûã Äà ëàì ãîëëîí õèéæ áàéíà ãýæ ¿çýæ õèëýãíýñýí Áýýæèí äýõ Îðîñûí ýë÷èí Â.È.Êðóïåíñêèé ººðèéí Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ñ.Ä.Ñàçàíîâò Äà ëàì Îðîñòîé õàðèëöàõäàà” íàéðñàã áóñ, õî¸ð í¿¿ð ãàðãàñàí áîäëîãî ÿâóóëæ áàéíà.”, Òýðáýýð “Çºâõºí Õÿòàäààñ ººðñäèéãºº õàìãààëóóëàõ”-ààñ ººð “Áèäíèé ÿìàð ÷ çºâëºãººíèéã õ¿ëýýí àâàõã¿é áàéíà” (40, 206) õýìýýí ìýäýãäæýý. Â.È.Êðóïåíñêèéí ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâààä Ñ.Ä.Ñàçàíîâ Õ¿ðýýí äýõ êîíñóë Â.Ô.Ëþáàä áèäíèé èòãýëèéã õ¿ëýýñýí íî¸äîîð äàìæóóëàí Äà ëàìûã çàéëóóëàõ òàëààð Õóòàããàä íºëººëºõèéã ¿¿ðýã áîëãîñîí áàéíà. Íºãºº òàëààð õàð, øàð ôåîäàëóóä ýðõ ÿìáàà áóëààëäàí, ÿëàíãóÿà õàðûí òàëûíõàí õàðö ÿýãóóðòàé Öýðýí÷èìýäèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é, ýëäâýýð øàõàí õàâ÷èõ, äóðã¿éöýõ áàéäàëòàé áîëæýý. Ãàäààä, äîòîîä ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëèéã õàðãàëçàí Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò 1912 îíû ¯I ñàðä Åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàì áóþó Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéã áàéãóóëæ. Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ñàéä áóþó Åðºíõèé ñàéäûí îðîí òîîã áèé áîëãîæ, ò¿¿íä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíã òîìèëæýý.

5. Äà ëàì áà 1912 îíû Ìîíãîë, Îðîñûí õýëýëöýýð ×èíãèñ áà Õóáèëàé õààíû ìýò Ìîíãîë óëñ òºðèéã òîãòîîõ çîðèã õè÷ýýë áàéõ õýðýãòýé áîëîé. Ìýðãýí ñàéä À.Àìàð Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Åðºíõèé ñàéäûí ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëºãäñºí áîëîâ÷, Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéäààð õýâýýð ¿ëäæýý. ¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí Â.È.Êðóïåíñêèé Ñ.Ä.Ñàçàíîâò ìýäýýëýõäýý: “Õóòàãò óðüäûí àäèë Äà ëàìä èòãýñýýð áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ò¿¿íèéã á¿ðìºñºí çàéëóóëàõ øààðäëàãà á¿òýìæòýé áîëîõ ÿíçã¿é. Ãýâ÷ Ëþáà ò¿¿íèéã õ¿íäòýé, ãýõäýý íºëººãººð áàãà, æèøýýëáýë: íî¸äûí äýýä õ¿ðýýíä õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæèëä øèëæ¿¿ëýõ áîäîëòîé áàéíà” (41, 52) ãýæýý. Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð Â.È.Êðóïåíñêèéãýýð äàìæóóëàí, ìîíãîëûí òàëààð Þàí Øèêàéí çàñãèéí ãàçàðòàé ÿðèà õýëýëöýý õèéæ áàéâ. Õààíò Îðîñûí äèïëîìàòóóä Õàëõàä Õÿòàäûí öýðãèéã áàéðëóóëàõ, áàéíãûí çàõèðãàà áàéãóóëæ, 290

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õÿòàä ñàéä ò¿øìýë ñóóëãàõ, ãàçàð íóòàãò íü õÿòàäóóäûã ñóóëãàí êîëîíè÷ëîõ çýðãýýñ òàòãàëçñàí çààëò á¿õèé Ìîíãîëûí òóõàé Îðîñ-Õÿòàäûí õýëýëöýýð áàéãóóëàõûã Áýýæèíä ñàíàë áîëãîæýý. Ãýâ÷ òýäãýýð ñàíàëûã Áýýæèíãèéíõýí íÿöààñàí þì. Õàðèí Þàí Øèêàéí çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûã Õÿòàäûí õàðüÿàò àâòîíîìèò áîëãîõ íóóö õýëýëöýýð õèéõèéã ñàíààðõàæ áàéâ. Îðîñ, ìîíãîëûí õàðèëöààíû ýãçýãòýé ýë áà÷èì òóëãóó ¿åä Õààíò Îðîñûí ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ñ.Ä.Ñàçàíîâ ìàø ÷óõàë äèïëîìàò àëõàì õèéñýí áàéíà. Òýðáýýð Ìîíãîëûí àñóóäëààð Õÿòàäòàé õèéæ áóé õýëýëöýýðýý øóóä òàñàëæ, Áîãä ãýãýýíèé çàñãèéí ãàçàðòàé ìàø íóóö õýëýëöýý õèéæ ýõëýõèéã Çàñãèéí ãàçàðòàà ñàíàë áîëãîñîí áàéíà. Ò¿¿íèé ýíý ñàíàëûã Íèêîëàé II õààí ñàéøààæýý. ×èíãýýä Íèêîëàé II 1908 -1911 îíä Áýýæèíä ýë÷èí áàéãààä Ìåêñèêò òîìèëîëò õ¿ëýýæ áóé È.ß.Êîðîñòîâåöèéã Õàëõòàé õýëýëöýý õèéõ á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ººð òîìèëñîí áàéíà. È.ß.Êîðîñòîâåö 1912 îíû II ñàðä Èõ Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæýý. Ñ.Ä.Ñàçàíîâ, È.ß.Êîðîñòîâåöûí íýðýýð èð¿¿ëñýí çààâàð÷èëñàí çàõèäàëäàà: “Ýçýí õààíû Çàñãèéí ãàçàð íü íýãýíò ººð÷ëºãäñºí Ìîíãîëûí áàéäëûã îéøîîõûã ¿ë õ¿ñýã÷... õÿòàäóóäòàé õýëýëöýí òîõèðîëöîõ íºõöºëã¿é áîëñíûã ìýäýãäýýä Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàðòàé øóóä õýëýëöýý áàéãóóëàõ çàìààð Õàëõûí àâòîíîìèéã áàòàëñàí íºõöºëèéã òîãòîîõîîð øèéäâýðëýâ. Áèä ¿¿ãýýð Ìîíãîëûã õýëýëöýýð õèéõ ýðõ á¿õèé ýòãýýä ìºí ãýæ çºâøººðºí õ¿ëýýæ, ò¿¿íèé àâòîíîìè ýðõ õ¿ññýí ýðìýëçëýëèéã äýìæèíý” ãýæýý. (42, 4) Õýëýëöýýð ýõëýâ. Ýë õýëýëöýýðò Ìîíãîëûí òàëààñ Åðºíõèé ñàéä, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä, Õîøîé ÷èí âàí Õàíääîðæ íàðûí çýðýã Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçðûí ýðõ áàðèã÷èä îðîëöîâ. È.ß.Êîðîñòîâåö ýõëýýä Îðîñ-Ìîíãîëûí ãýðýýíèé òºñëèéã ìîíãîëûí íî¸ä äýýäñýä àìàðõàí òóëãàí õ¿ëýýëãýíý õýìýýí òºñººëæ áàéñàí íü òàëààð áîëîâ. È.ß.Êîðîñòîâåö 10 äóãààð ñàðûí 6-íû ºäºð ìîíãîëûí ñàéä íàðòàé àíõíû óóëçàëò õèéæýý. Ýë óóëçàëò äýýð Äà ëàì Öýðýí÷èìýä Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã àâòîíîìèò áîëòîë õÿçãààðëàõ, äàãààð îðñîí îëîí ìîíãîë÷óóäûí òóõàé ãýðýýíä ¿ë îðóóëàõ, Ìîíãîëîîñ Îðîñò ýë÷èí òºëººëºã÷ ñóóëãàõã¿é áàéõ çýðýã Îðîñûí òàëûí øààðäëàãà äàðàëò øàõàëòûã ýðñ ýñýðã¿¿öæýý. È.ß.Êîðîñòîâåö: “Ìîíãîë îâîãòîí á¿õíèéã íýãòãýõ ÿâäàë áîëáààñ òóñ óëñûí çàñãèéí áîäëîãîä õàðø, Ãàäààä Ìîíãîë ººðòºº ýçýðõýõ ýðõýý óðüäààð îëæ àâàõ íü ÷óõàë ãýñýíä Äà ëàì Öýðýí÷èìýä: “1911 îíä ìèíèé áèå Õàíääîðæèéí õàìò Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð ëóãàà ìîíãîë îâîãòíûã íýãòãýñýí óëñ òºð áàéãóóëàõûã 291

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

èëýðõèéëæ òóñëàìæèéã ýðýõ¿éä Îðîñ óëñààñ çºâøººðºë õ¿ëýýñýí ç¿éë áóé àòàë îäîî èéèõ¿¿ ñàíàë ãàðãàñíûã çºâøººð÷ ÷àäàõã¿é” õýìýýæýý. Äàðàà íü Êîðîñòîâåö õî¸ð óëñûí õîîðîíä áàéãóóëàõ ãýðýýíèé ýõèéã òóñ òóñäàà õèéãýýä õýëýëöâýë ÿìàð âý? ãýñýí ñàíàë ãàðãàñíû äàãóó õóðàë çàâñàðëàæýý. (43) Äàðàà äàðààãèéí õýëýëöýý ÿðèàíäàà Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð Êîðîñòîâåöèéí òºñºëä íýìýëò ñàíàë îðóóëàõ çàìààð óòãûã íü ººð÷ëºõ îðîëäëîãî õèéõ áîëñîí áàéíà. È.ß.Êîðîñòîâåö: “Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð ìèíèé îðóóëñàí õýëýëöýýðèéí òºëºâëºãººã áàðàã ººð÷ëºëòã¿é ¿ëäýýæ, õàðèí ò¿¿íä íýìýëò îðóóëàõ çàìààð áóñàä ã¿ðí¿¿äýýñ îãò òóñãààð áàéõûã ýðìýëçýæ áàéíà... áàñ ìîíãîë÷óóä õýëýëöýýð ïðîòîêîëûã ªâºð Ìîíãîë, Áàðãà áîëîí õàëõàä äàãààð îðñîí áóñàä ìóæóóäàä äýëãýð¿¿ëýí õýðýãëýõ õ¿ñýëòýé áàéíà” (42, 5) õýìýýí Ïåòåðáóðãò ìýäýãäýæ áàéëàà. Ãýâ÷ ìîíãîë÷óóäûí íýìýëò ñàíàëóóä íÿöààãäñààð áàéñàí òóë Äà ëàì, Êîðîñòîâåö íàðûí õîîðîíä ñ¿ðõèé çºðºëäººí ãàðàõ áîëîâ. Ã.Öýðýí÷èìýä Ìîíãîë òóñãààð òîãòíîñîí óëñûí õóâüä Îðîñûí çàñãèéí ãàçàðòàé ýðõ òýãø ¸ñîíä íèéö¿¿ëæ ãýðýý áàéãóóëàõûã õ¿ñýõýýñ áèø Ïåòåðáóðãò çºâøèí òîãò÷èõñîí þì ãýýä áýëýí òºñºë çºâøººð÷ ÷àäàõã¿é ãýõýä Êîðîñòîâåö àñàð èõ õèëýãíýí õóðàë õàÿæ áàéñàí àæýý. Äà ëàì ÷ ñàíàë íü ÿâàõã¿é áîëîõîîð õýëýëöýýðèéã òàñàëíà ãýæ çàíàëõèéëæ áàéâ. È.ß.Êîðîñòîâåö Ãàäààä ÿàìíûõàà ñàéä Ñ.Ä.Ñàçîíîâò: “Õýçýýíèé òàíèë Äà ëàì áèäýíä ¿íýõýýð õ¿ëýýæ àâàõ àðãàã¿é øààðäëàãóóä òàâüñàí. Òýðáýýð õýëýëöýý á¿ðò ýõíýýñ íü ñààä õèéõèéã îðîëäîæ, áîëæ ºãâºë õàãàðàëä õ¿ðãýõ, ýâëýð÷ áîëîìã¿é, õóíø ìóóòàé áàéð ñóóðü áàðèìòëàæ áàéíà. Äà ëàì Õÿòàäòàé õýëýëöýýð áàéãóóëàõûã óõóóëæ, Îðîñòîé îéðòîõûã ýñýðã¿¿öäýã ìàíàé õàìãèéí òîì äàéñàí áºãººä áèäíèéã Ìîíãîëûã áîîë÷ëîõûã ýðìýëçñýí õóâèà õè÷ýýñýí õýìýýí áóðóóòãàæ áàéíà” (44, 471) ãýæ ìýäýýëæ áàéâ. Ýíý àñóóäëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ ñóäàëñàí Îðîñûí ñóäëàà÷ Å.À.Áåëîâ: “Äà ëàì” Õÿòàäòàé îéðòîõûí òºëºº “óõóóëãà” ÿâóóëæ áàéñàí òóõàé È.ß.Êîðîñòîâåöèéí çýìëýë íü èõýýõýí ýðãýëçýý òºð¿¿ëæ áàéíà. Íýãä¿ãýýðò, Îðîñûí äèïëîìàòóóä áà òàãíóóëóóä Äà ëàìûí Áýýæèíòýé òîãòîîñîí íóóö õîëáîîã èëð¿¿ëýõ ãýæ øàðãóó îðîëäñîí áîëîâ÷, þó ÷ îëæ äîëîîãîîã¿é, õî¸ðäóãààðò, Îðîñûí äèïëîìàòóóä çàñãèéí ãàçðààñ Äà ëàìûã çàéëóóëàõ ãýæ íýã áóñ óäàà îðîëäñîí áîëîâ÷, Õóòàãò ò¿¿íèéã çºâøººðººã¿é. Áèäíèé áîäëîîð áîë Äà ëàì õóòàãòûí õ¿ñýë ýðìýëçëýëèéã èëýðõèéëýã÷, õàðèí òýð õî¸ð õààíò çàñãèéí ãàçðààð çºâøººðºãäºí äýìæèãäñýí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàõûí òºëºº áàéñàí þì. Ãýâ÷ ýöñèéí ýöýñò Ìîíãîë, Õÿòàäûí õàðààí äàõü çºâõºí àâòîíîìèò òºäèé ¿ëäýõ áîëñîí íü Õóòàãò, ò¿¿íèé ¿íýí÷ õàìòðàí ç¿òãýã÷ Äà ëàìààñ èõýýõýí äóðã¿éöëèéã òºð¿¿ëæýý. Äà ëàìûí õààíò 292

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

çàñãèéí äèïëîìàò áîäëîãûí çàðèì òàëûã õóðöààð çýìëýñýí ø¿¿ìæëýë íü Ìîíãîëûí àñóóäëààðõè Îðîñûí áàéð ñóóðèéã ººð÷ëºõºä ÷èãëýæ áàéâ” (45, 11-12) ãýæ áè÷æýý.

Ýëüòåêîâ, Ìîñêâèòèí, Öýðýíïèëîâ, Ñàíãèéí õàìàã õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ò¿øýýò âàí ×àãäàðæàâ, Öýðãèéí õàìàã õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Äàëàé âàí Ãîìáîñ¿ðýí, Ø¿¿õèéí õàìàã õýðãèéã çàõèðàí á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ýðäýíý âàí Íàìñðàé, Äîòîîäûí õàìàã õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, È.ß.Êîðîñòîâåö, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, íèéñëýë Õ¿ðýýí äýõü Îðîñûí åðºíõèé êîíñóë Â.Ô.Ëþáà, Ãàäààäûí õàìàã õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä ×èí âàí Õàíääîðæ, Îðîñûí êîíñóëûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Ïîëîâ íàð. Íèéñëýë Õ¿ðýýíä 1912 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 3 Èéì íºõöºëä È.ß.Êîðîñòîâåö Ìîíãîë íî¸äûã áóóëãàí çààõ àðãà ñ¿âýã÷èëñýí áàéíà. Òýðáýýð þóíû ºìíº, Ìîíãîëûí áàðóóí õèëèéí áàéäàë õóðöàäñàí ÿâäëûã àøèãëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý. È.ß.Êîðîñòîâåö Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äûã Îðîñûí êîíñóëûí ãàçàð óðüæ èð¿¿ëýýä: -Òàíàé Ìîíãîëûã äîâòëîí äàéëàõààð Õÿòàäûí èõ öýðýã áàðóóí õÿçãààðûí Õîâä, Àëòàé çàìûí ÷èãò îéðòîí èðñíèéã ìàíàé õÿçãààð çàõûí 293

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

àëáàí ãàçàð áèäýíä íààø ìýäýãäëýý. Òýð Õÿòàä öýðãèéã òîîëæ áàðøã¿é, çýð çýâñýã õóðö ãýíý, òà á¿õýí òóëàëäàõ àðãà ýðòõýí áîäâîë çîõèíî ãýñýíä ìîíãîë ñàéäóóäûí öàðàé áàðàéí èõ ë ñàìãàðäæýý. Òèéí áàéòàë Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä çýðýã õ¿ì¿¿ñ àì àìàíäàà: -Òýðõ¿¿ ãàé ò¿òãýðèéã çàéëóóëàõàä Èõ Îðîñ óëñ òóñàëíà ãýæ íàéäàæ áàéãààãàà èëýðõèéëýõýä Êîðîñòîâåö: -Õî¸ð óëñûí õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàõààñ íààø òóñëàìæèéí òóõàé ÿìàð íýã ÿðèà áàéæ áîëîõã¿é. Õýðýâ ãýðýý áè÷ãèéã îäîî äàðóé ìèíèé òºëºâëºãººãººð çºâøººðâºë, öýðýã çýâñãèéí òóñëàìæ õàìãààëëûã ¿òýð ò¿ðãýí ¿ç¿¿ëæ, òýðõ¿¿ õÿòàä öýðãèéã Ìîíãîë õÿçãààðò îðóóëàõã¿é áîëãîõûã ìèíèé áèå áàòëàí õ¿ëýýæ àâíà. (46, 468) õýìýýí ãýäèéâ. Èíãýæ ìîíãîë ñàéäóóä àðãà áóþó óã õèéæ áóé õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðàõààð áîëæýý. Ãýõäýý õààíò Îðîñîîð çàðèì íýã áóóëò õèéëãýæ ÷àäñàí íü Ã.Öýðýí÷èìýä íàðûí òóóøòàé, ýõ îðîí÷ ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í áàéñàí þì.

Ìîíãîë Îðîñûí 1912 îíû íàéðàìäëûí ãýðýýíèé ìîíãîë ýõ Ýöñèéí á¿ëýãò õî¸ð òàë õàðèëöàí áóóëò õèéñíèé ¿ðýýð 1912 îíû 5 äóãààð ñàðûí 21-íä Îðîñ-Ìîíãîëûí õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. Ãýðýýíä Ãàäààä Ìîíãîë” ãýñýí íýð òîìú¸îã “Ìîíãîë” ãýñýí ¿ãýýð ñîëüñîí, Õÿòàä óëñûã ãàäààä óëñ õýìýýí íýðëýñýí, ãýðýýíèé ìîíãîë ýõýíä “àâòîíîìèò áàéãóóëàë” ãýäýã òîìú¸îëëûã òóñãààð òîãòíîë ãýñýí óòãààð îéëãîõ ¿ãýýð õºðâ¿¿ëýí áóóëãàñàí çýðãèéã ºíãºö õàðâàë ¿ã, íýðèéí òºäèé þì øèã õàðàãäàâ÷, 294

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

íàðèéí óõâàë Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîñîí óëñ ãýäãèéã ÿìàð íýã õýìæýýãýýð èëýðõèéëýõ ãýñýí îðîëäëîãî áàéñàí áèëýý. È.ß.Êîðîñòîâåö Äà ëàìûã ýëäâýýð ººëºí ãîî÷èëæ áàéñàí áîëîâ÷, ýöñèéí ýöýñò ò¿¿íèé òºðèéí òóëõ óõààíûã ººðèéí ýðõã¿é õ¿ëýýí çºâøººð÷,”òýð á¿õ ìîíãîë÷óóäûí ýâ íýãäýëòýé áàéõûã ÷óõàë÷èëäàã. Á¿õ Ìîíãîëûí ñàéäóóäûí äîòîð òýð õ¿í áîë ýð÷ õ¿÷òýé, ìýðãýí óõààíòàé ñàéä áàéëàà. Íºãºº òàëààð áàñ öýâýð íýðòýé õ¿í áàéâ. Ñ¿ì õèéääýý øàøíû òàëààð äýýã¿¿ð ìÿíäàãòàé áàéñàí àòëàà Äà ëàì íü øàøèí áîëîí ÿçãóóðòíû äàíãààð íî¸ðõîõ óëñ òºðèéí áîäëîãûã ýñýðã¿¿öýæ, òýð ÿâäëûã Ìîíãîëûí ãîë ãàìøèã ãýæ ¿çýæ áàéâ. Ëàì íàðòàé òýìöýæ áàéñíû ó÷èð ò¿¿íèéã øóëàìñûí ñ¿íñ ãýæ íýðëýæ áàéâ” (47, 137-138) ãýæ áè÷èæ áàéâ.

6. Øèíýòãýí ººð÷ëºõ ¿éëñýä ..Ìîíãîëûí øèíý òóëãàð óëñ áàéãóóëæ, õýäýí çóóí îí ìàðòàãäñàí èõ õààíû ìýðãýí ñóðòëûã äàõèí ñýðãýýæ, óóëíû ÷àíàäààñ íàðàí ìàíäñàí ëóãàà äîðîéòñîí îëîí Ìîíãîë÷óóäûã ìýðãýí çàñãèéí õóðö ãýãýýãýýð èòã¿¿ëæ ¿¿ñãýâýé. “Øèíý òîëü õýìýýõ áè÷èã”-èéí 1914 îíû V ñàðûí 11,12-íû äóãààðààñ Ã.Öýðýí÷èìýä íàð óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõ, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýëèéã ýõë¿¿ëýõ ¿éëñýä èäýâõèéëýí îðæýý. Òýðáýýð òºðèéí áàéãóóëëûã àðä÷èëàõ òàëààð øèíý ñàíàà ñýäýæ, çºâëºõ ýðõòýé óëñûí äýýä, äîîä õóðëûã îëîí óëñûí æèøãýýð áàéãóóëàõ ñàíàëûã Áîãä õààíä àéëòãàí çºâøººð¿¿ëñýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ õóðàë áîë ìîíãîëûí òºðèéí áàéãóóëàëä ïàðëàìåíòûí äýâøèëòýò õýëáýðèéã íýâòð¿¿ëýõ ãýñýí àíõíû àëõàì, ìàíàé îðíû óëñ òºðèéí àìüäðàëûí õóâüä öîî øèíý ¿çýãäýë áàéëàà. Äà ëàìûí èäýâõ îðîëöîîòîéãîîð òóñ õóðëûí ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëàí áàòàëñàí áàéíà. Ã.Öýðýí÷èìýä øèíý òóëãàð òîãòíîñîí Ìîíãîëûí òºð ¸ñ ÿìàð áàéõ òàëààð áè÷èõäýý: “...àëèâàà óëñ, çàñãèéí õýðýã ÿâóóëàõàä ºðøººë, ýðäìèéã ýðõëýõýýñ áóñ, äàðëàí øàõàìäóóëàõûã öýýðëýõ áà ýåëýë, ýâëýëèéã ýðõëýõýýñ áóñ ãýñãýí ýð¿¿äýõèéã öýýðëýõ ãàäààä, äîòîîäîä ìºí íýãýí àäèë áóé çà” (21, 129) õýìýýæýý. Äà ëàìûí ýíý ñàíààã òàéëáàðëàæ, ò¿¿õ÷ Ã.Æàìñðàí: “...äàðàíãóéëëûí ýñðýã ýâ íýãäýëòýé áàéõûã ÷óõàë÷èëñàí íü àðä ãàðàëòàé 295

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áîëîâ÷ ººðèéí õè÷ýýë îðîëäëîãî, øóäàðãà òýìöëýýðýý äýâøèæ, íèéãìèéí äýýä äàâõàðãûí òºëººëºã÷, øàøèí òºðèéí òîì ç¿òãýëòýí áîëñîí ò¿¿íèé äýâøèëò ÷àíàðûã õàðóóëæ áàéíà” (48, 139) ãýæ áè÷ñýíèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí äýìæèæ áîëîõ þì. Ã.Öýðýí÷èìýä Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéäûí õóâüä çàñàã çàõèðãààíû øèíæòýé çàðèì ººð÷ëºëò õèéæ, ìîíãîëûí õóóëü öààç áîëîâñðóóëàõ òóñãàé õ¿ðýý áàéãóóëàí, çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã áîëîâñðóóëàõ çýðýãò òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëñíûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é áóé çàà. Òºð ¸ñíû øèíýòãýë õèéõ ãýñýí Ã.Öýðýí÷èìýäèéí ÷èí ñàíàà, áîäîë ýðìýëçëýë çàðèì íî¸ä èõýñèéí ñàíààíä îãò íèéöýõã¿é, òýäíèé õîðñîë äóðã¿éöëèéã òºð¿¿ëæ áàéëàà. Íýã óäàà çàðèì íî¸äûã óëñ ýõ îðîíäîî ¿íýí÷ ýñýõýä ýðãýëçýæ òàíãàðàã ºðã¿¿ëýõ ãýæ çàñãèéí ãàçðûí õýìæýýíä ÿðèëöàõàä Ñýöýí õàí àéìãèéí À÷èò âàíãèéí õîøóó íî¸í Ñàíñðàéäîðæ “Áè ÿà÷èõàà âý?” ãýõ çýðãýýð óíäóóöàí ýñýðã¿¿öýæ, Öýðýí÷èìýäýä õººãäºæ ãàðààä Îðîñûí êîíñóëä î÷èæ Öýðýí÷èìýäèéã ìóóëæ, ºøºº õîðñëîî òàéòãàðóóëæ áàéñàí ìýäýý áèé. (49, 63) Ã.Öýðýí÷èìýä óëñ îðîíäîî ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýë õèéõäýý ººðººñºº èë¿¿ ºíäºð õºãæèëòýé óëñ îðíû òóðøëàãûã ñóäàëæ, ¿ëãýð çàãâàð áîëãîõûã îðîëäîæ áàéñàí áîëîëòîé. Ò¿¿íèé òîëãîéëñîí Äîòîîä ÿàìíûõàí Îðîñ, Õÿòàäûí ãîë ãîë õýâëýë¿¿äèéã çàõèàëàí àâ÷, Àëñ Äîðíîäûí óëñ òºðèéí áàéäàë, òýäãýýð óëñ îðîí õýðõýí õºãæñºí ãîë ãîãöîîã òàéëàí ìýäýõèéã ýðìýëçýæ áàéæýý. Ýíý á¿õýí íü “Õàðáèíñêèé âåñòíèê” ñîíèíû íýã ºã¿¿ëýëä õàìæëàãûã õàëñíû äàðàà ãàçðûã òàðèà÷äàä òàâüæ îëãîí òàâèàäõàí æèëèéí äîòîð íýí õóðäàí õºãæñºí ßïîíû ¿ëãýð æèøýýãýýð Öýðýí÷èìýä óëñ îðíîî ººä òàòàõ áîäîëòîé ãýæ áè÷ñýíýýñ òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà. Ã.Öýðýí÷èìýä Äîòîîä ÿàìíû ñàéäûí õóâüä àðä èðãýäýý ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ, ãýãýýð¿¿ëýõýä áàãàã¿é àíõààð÷ áàéâ. Òýðáýýð Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí íýãýí çàõèäàëäàà: “...öýðýã áà óðàí ýðäýì ñóðãàõã¿éãýýð óëñ áîëîí òîãòíîõîä íýí áýðõ” (21, 127) õýìýýí òýìäýãëýæ áàéñàí óäààòàé. Õàðèóä íü Â.Êîòâè÷ áè÷èõäýý: “Îðîñ, Ìîíãîëûí õýë áè÷èã ìýäýõ áóñàä äýëõèé äàõèíû ýëäýâ ñàéí ¸ñ æóðàì ìýäýõ ýðäýìòýí îëîí õ¿í ìàø ÷óõàë òóë ýðòíýýñ òóí ÿàðàëòàéãààð íýã áóþó õî¸ð ñóðãóóëü íýýæ, ¿¿íäýý íî¸ä, õàðöûí ÿëãàëã¿é õ¿¿õäèéã ñóðãàæ, îðîñ õýë ñóðñàí õîéíî Îðîñ ñóðãóóëüä ÿâóóëæ, Ìîíãîë óëñàä àëü ÷óõàë ýðäìèéí ç¿éëä ñóðãàõ õýðýãòýé. Ýðäýì óõààíòàí ¿ã¿é õàí òºð ýíý óäàà òîãòîæ ýñ ÷àäíà ãýæ ìàíàé îðîíä ºã¿¿ëäýã” 296

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ãýýä “ªäãºº òàíàé íèéñëýëä ìèíèé ñàéí ìýäýõ Öýâýýí Æàìñðàíîâ ãýäýã áàéæ áàéãàà áºãººä òýðýýð ìàíàé íèéñëýë õîòûí èõ õàí ñóðãóóëüä áàãø áàéñàí, ýðõýì ñàéí ýðäýìò õ¿í áºãººä ñóðãóóëèéí ÿâäàë ãàðâàë ò¿¿íèéã õýðýãëýí àâàõ àæààìóó” (21, 215) ãýæýý. Äà ëàì Öýðýí÷èìýäýýñ 1913 îíû III ñàðä Áîãä ãýãýýíä òîëèëóóëñàí àéëòãàëäàà: îëîí àðäûã òóñãàéëàí çàõèðàõ ýðõ á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã áýëòãýõ çîðèëãîîð áàãà âàí, ã¿í, çàñàã, òàéæ, òýäíèé ¿ð õ¿¿õäèéã ñóðãàõ ñóðãóóëü áàéãóóëæ, ìîíãîë, îðîñ, ìàíæ, õÿòàä áè÷èãò ñóðãàí, òºðèéí àëáàí õààã÷äûã òóñãàéëàí áýëòãýõ ñàíàë òàâüæ áàéâ. Ã.Öýðýí÷èìýä èõ õºðºíãº ÷èíýýòýé áàéãààã¿é áîëîâ÷, õóâèéíõàà õºðºíãºíººñ áîëîìæèéí õýðýýð óëñäàà òóñàëæ, ñóäàð íîì áàðëóóëàõ àæëûã èâýýí òýòãýæ áàéñàí áàéíà. Óëñ îðíîî øèíýòãýí ººð÷ëºõèéí òºëºº ÷èí ñàíàà òàâüñàí Ã.Öýðýí÷èìýäèéí ãàâüÿà ç¿òãýëèéã õààíò òºð ÷ òàëààð ºíãºðººãººã¿é áèëýý. 1914 îíä Áîãä õààíû çàðëèãààð Èõ Øàâèéí ýðõ áàðèã÷ äýýä ëàì íàðò öîë õýðãýì, øàãíàæ, áàñ øàâü õàìæëàãà òàñëàí ºãºõºä òýðã¿¿í ñàéä, Äà ëàì, ÷èí ñ¿æèãò Öýðýí÷èìýäýä ×èí âàíãèéí õýðãýì îëãîæ, õàìæëàãà ýðõ 32, õ¿í àì 293, õºðºíãºíèé òýìýý 74, àäóó 22, ¿õýð 178, õîíü 2155-ûã îëãîæ áàéæýý. (50, 28) Ã.Öýðýí÷èìýä øèíý Ìîíãîë óëñûí ãàäààä áîäëîãî íü çºâõºí Îðîñòîé õýëýëöýýð áàéãóóëàõ òºäèéãººð õÿçãààðëàãäàõã¿é, àëü áîëîõ ºðãºí õ¿ðýýòýé õàðèëöàà òîãòîîõîä ÷èãëýãäýíý ãýæ ¿çýæ áàéëàà. Òýðáýýð ýíý ñàíààãàà îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñ òóíõàãëàñíààñ ºìíº “Ìèíèé ñàíàà áîë ýðãýí òîéðîí àëü óëñ ëóãàà çàõ çàëãàëäàæ ñóóâàë òýð óëñòàé á¿ãäýýð íèéëæ, ãýðýý áè÷èã áàéãóóëáàë ñàéí áîëîõ áîëîâ óó ãýæ ìóíõàãëàíà” (21, 78) õýìýýí èëýðõèéëæ áàéñàí áàéíà. Õîæèì òýð ñàíààãàà óðãóóëàí ßïîí çýðýã îðîíòîé õàðèëöàí õîëáîî òîïãîîõ àæëûã ñàíàà÷ëàí îðîëäñîí áèç ýý.

7. Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõèéí òºëºº Á¿õ ìîíãîë îâîãòíîîð á¿ðäñýí èõ Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõ ýðìýëçëýëòýé Äà ëàì ÿâààíäàà õààíò Îðîñûí èâãýýë, õàìãààëëûí áàéäàë, çîðèëãî, ÷èãëýë íü íýã ë ñýòãýë õàðàìã¿é áóñ øèíæòýé, ò¿¿íèé öààä òàëä ÿìàð íýã îíöãîé íóóö ýðõ àøèã íóóãäàæ áóéã îëæ ìýäýýä ýðãýëçýæ ýõýëæ áàéæýý. Àêàäåìè÷ ×.Æ¿ãäýð 297

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð Õÿòàä óëñ ºìíººñ èëýðõèé çàíàëõèéëæ, óìàðäààñ õààíò Îðîñ óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí íºëººãºº ¿íäñýíäýý òîãòîîæ áóé ýãçýãòýé íºõöºëä Ìîíãîëä ãóðàâ äàõü õ¿÷íèé ñîíèðõëûã äýìæèí îðóóëæ, õî¸ð èõ ã¿ðíèé çàíàëõèéëýëèéí ýð÷èéã ñààðóóëàõ áîëîìæèéã ýðæ õàéæ ýõýëæýý. Á¿ð 1912 îíû õýëýëöýýíèé ¿åýð Ã.Öýðýí÷èìýä Îðîñûí òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõäàà: “Ìîíãîë óëñàä àëü ÷ óëñûí õÿíàëò õàìãààëàëò øààðäëàãàã¿é. Îðîñ óëñ ìîíãîë÷óóäûí ç¿é ¸ñíû øààðäëàãûã äýìæèõýýñ òàòãàëçñàí áîëîõîîð ìîíãîë÷óóä íü áóñàä àéë õºðø óëñûã ò¿øèõýýñ ººð àðãàã¿é áàéíà” ãýæ ìýäýãäýýä öààø íü òàéëáàðëàõäàà “...Ãàäààä Ìîíãîë áóþó Õàëõ íü ªâºð Ìîíãîëûã Õÿòàäàä íýãòãýõ ÿâäëààñ õàìãààëíà ãýæ áîäîæ áàéíà. Òýð íü ªâºð Ìîíãîëûí õóâü çàÿà ýðõ àøãèéã áàðüæ áàéãàà ßïîíòîé õýëýëöýýð áàéãóóëàõ ÿâäëààð áèåëýãäýõ áîëíî. Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð íü ßïîí óëñ Õàëõûí ººðòºº òîãòíîæ, ººðºº ýçýðõýõ ¸ñ æóðàì áîëîí ªâºð Ìîíãîë äàõü Õàëõûí ýçýí ýðõèéã çºâøººðººä ºãâºë ªâºð Ìîíãîëûí ÿçãóóðòàí íàðûã ÿòãàæ, ßïîíû õàìãààëàõ ýðõèéã òýäíýýð çºâøººð¿¿ëýõ áîëíî” (51, 140) ãýæýý. Ýíý íü Äà ëàì, È.ß.Êîðîñòîâåö, Â.Ô.Ëþáà íàðûí çºðºëäººí óëàì ã¿íçãèéðýõ øàòàíäàà îðñíûã õàðóóëæ ºã÷ýý. 1913 îíû õàâàð Îðîñûí äèïëîìàòóóä Áîãä õààí, Ñàéí íî¸í õàí íàðò Äà ëàìûã çàñãèéí ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿íýýñ íýí äàðóé çàéëóóëàõûã äàõèí øààðäñàí þì. Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí È.ß.Êîðîñòîâåöòýé óóëçàæ, Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã øóóä ºìººð÷ýý. Òýðáýýð òýðõ¿¿ óóëçàëò äýýð Öýðýí÷èìýä áîë “Þóíû ºìíº, ãàäíûí àëèâàà õàëäëàãààñ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõ ãýñýí ýõ îðîí÷ õ¿í, ò¿¿íèé öîðûí ãàíö ãýì íü “Ýõ îðíûõîî òóñûí òóëä õýò ìàõðàí ç¿òãýñýí” ÿâäàë ìºí ãýñýí æèíòýé ¿ã õýëñýí áàéíà. (52, 518) Äà ëàì íàðûí çýðýã íî¸ä, ëàì íàð Ìîíãîë óëñûí òóñãààð òîãòíîë íýí õýâðýã áàéãààä ñýòãýë íýí çîâæ áàéëàà. ×èí âàí Õàíääîðæ íàðûí òºëººëºã÷èä ªâºð ÷óóëãàäûã íýãòãýõ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã Îðîñ áîëîí áóñàä èõ ã¿ðí¿¿äýýð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ çýðýã ¿íäñýí ãîë àñóóäëààð Îðîñûí Çàñãèéí ãàçðààñ äýìæëýã àâ÷ ÷àäààã¿é íü òýäíèéã á¿ð ÷ èõ áóõèìäóóëàõàä õ¿ðãýâ. Íºõöºë áàéäàë ººðººð ýðãýñýí ¿åä Ìîíãîë íî¸ä ãóðàâäàã÷ õ¿÷èíä õàíäàæ, ¿éë ÿâöûã ººðòºº àøèãòàéãààð ýðã¿¿ëýõ àðãà çàìûã óëàì ÷ ýð÷èìòýé õàéí ñ¿âýã÷èëæýý. ×èíãýýä Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí óëñ òºðèéí áîäëîãûí äýíñ ßïîí óëñ äýýð öýãëýí òîãòîâ. Ò¿¿õ÷ Ë.Äýíäýâèéí ºã¿¿ëñíýýð “...Õýäèé Îðîñûí ãàâüÿà òóñëàìæààð ìàíæ, õÿòàäààñ òóñãààðëàæ ÷àäñàí áîëîâ÷ àëñäààí òóñ Ìîíãîëûí ýðõ àøãèéã ººðñäººí ýçýëæ ¿ë ÷àäàí, áóñäàä èäýãäýõ áîëçîøã¿é òóë îäîî äàðóé ßïîí óëñàä òºëººëºã÷äèéã îäóóëæ 298

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

òóñëàìæ õàìãààëëûã ýðñ¿ãýé?” (53, 80) õýìýýí Õ¿ðýýíèé ýðõ áàðèã÷èä õýëýëöýí òîõèðñîí àæ. 1912 îíû XII ñàðä Áîãä õààíû çàñãèéí ãàçàð Õààíò Îðîñûí ãàäààä ÿàìàíä íàéðñàã õàðèëöàà òîãòîîõîîð ßïîíèä ººðèéí òºëººëºã÷ºº èëãýýõ ãýæ áàéãàà òóõàéãàà àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäñýí áàéíà. Ýíý òóõàé È.ß.Êîðîñòîâåö Ñàéí íî¸í õàíààñ ëàâëàõàä òýðýýð Õ¿ðýýíèé ãàçàð ßïîí íü õºðø îðîí, ò¿¿í÷ëýí øàøèí ø¿òëýã íýãòýéí õóâüä øóóä õàðèëöàà òîãòîîõîä äºõºìòýé õýìýýí ¿çýæ, Õàëõûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ çîðèëãîòîé òóñãàé ýë÷èéã òîìèëîí îäóóëàõààð òºëºâëºæ áàéíà õýìýýí õàðèóëæýý. Êîðîñòîâåö ÷ ìîíãîë÷óóä Ïåòåðáóðãò àðãà íü áàðàãäàõäàà ßïîíä îäîæ Õàëõûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëæ, ãýðýý áàéãóóëàõ ñàíàëûã òàâúÿ õýìýýí øèéäæýý ãýñýí ä¿ãíýëòýä ººðèéí ýðõã¿é õ¿ð÷ áàéæýý. Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí øèéäâýðèéã ñîíññîí Ñ.Ä.Ñàçàíîâ Áýýæèí äýõ ýë÷èí Â.Í.Êðóïåíñêèé, Ìîíãîë äàõü òóñãàé òºëººëºã÷ È.ß.Êîðîñòîâåö íàðò Ìîíãîë÷óóäûí “îëîí óëñûí áàéäàë” á¿ðýí òîäîðõîéëîãäîîã¿é ãýñýí øàëòãààíààð Òîêèî ÿâàõ òºëººëºã÷äèéã õîéøëóóëàõ çààëò ºãñºí áàéíà. ×èíãýýä È.ß.Êîðîñòîâåö Äà ëàìòàé óóëçàæ, Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð “Ìîíãîëûí îëîí óëñûí áàéäëûã çîõèöóóëàõ ¿¿ðýã ººðòºº õ¿ëýýñýí” ãýæ òýìäýãëýýä “Òà íàðûí áèå äààñàí ýíý îðîëäëîãî õýðýã ÿâäëûã ò¿âýãòýé áîëãîõîîñ öààøã¿é” ãýæ òàéëáàðëàæýý. Äà ëàì õàðèóä íü Ìîíãîëûí çàñãèéí ãàçàð “òºëºâëºñºí àëõìààñàà óõðàõã¿é” (54, 386) ãýæ ìýäýãäñýí áàéíà. È.ß.Êîðîñòîâåö õîæèì áè÷ñýí íîìîíäîî òýð ¿åä ÷óõàì ÿìàð ÿðèà áîëñíûã èë¿¿ äýëãýðýíã¿é òýìäýãëýñýí àæ. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä: íü ªâºð Ìîíãîëûã Õÿòàäàä èäýãäýõýýñ õàìãààëàõûã çàâäàí áóé áºãººä óã ªâºð Ìîíãîëûí õóâü ýàÿàíä ¿¿ðýã õîëáîãäîëòîé ßïîíòîé ãýðýý áàéãóóëàõ çàìààð çîðüñîíäîî õ¿ð÷ áîëíî. Õýðâýý ßïîí Õàëõûí ººðºº ýçýðõýõ ¸ñ áîëîí ªâºð Ìîíãîëûí òàëààðõè Õàëõûí á¿ðýí ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ àâààñ ªâºð Ìîíãîëûí íî¸äûã ÿòãàí ñýíõð¿¿ëæ, ßïîíû ºìãººëºë õàìãààëàëä îðóóëæ ÷àäíà ãýõýä Êîðîñòîâåö: -Îðîñ íü ªâºð áóþó ªìíºä Ìîíãîëûí òàëààðõ Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçðûí ñàíààðõëûã äýìæèæ ÷àäàõã¿é. ßïîíòîé áàéãóóëñàí Îðîñûí ãýðýýíèé äàãóó Øèëèéí ãîë àéìãèéí ç¿¿í õýñýã ßïîíû íºëººíèé á¿ñýä õàìààðàõ áîëñîí. ßïîíû çàñãèéí ãàçàð Ãàäààä Ìîíãîëûí òàëààðõ Îðîñûí áîäëîãîä õºíäëºíãººñ îðîëöîõã¿é ¿¿ðýãòýé, Îðîñ ÷ ªâºð Ìîíãîë äàõü ßïîíû àøèã ñîíèðõëûã õ¿íäýòãýíý õýìýýõ¿éä Äà ëàì èõýä õèëýãíýí: -Ìîíãîë÷óóä áèä ººðèéí óëñûí òàëààð Îðîñ-ßïîíû ÿìàðâàà ãýðýýã ñàõèæ ìºðäºíº õýìýýñýí ¿¿ðýã õ¿ëýýãýýã¿é, Ìîíãîë íü ÿìàð ÷ îðíû ¿ãèéã äàãàõã¿é, íýãýíò Îðîñ óëñ ìîíãîë÷óóäûí ç¿é ¸ñíû øààðäëàãûã äýìæèõýýñ òàòãàëçñàí òóë 299

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ìîíãîë÷óóä ººð íýã õºðø îðîíä íàéäàõààñ ººð àðãàã¿é ãýæ ýðñ øóóä õýëæýý. Õýëýõ ¿ãã¿é áîëñîí Êîðîñòîâåö ÿâàõààð ãàðàõäàà: -Õýðàâ òàíûã ßïîí àâàõààð øèéäñýí òîõèîëäîëä ÿìàð ÷ òóñëàìæ äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ ÷àäàõã¿é (55, 17) ãýäãýý àíõààðóóëñàí áàéíà. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä öºõºðñºíã¿é, ßïîí õ¿ðýõ ººð øàëòàã õàéæ ýõýëæýý. Èíãýýä 1913 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðä òýðáýýð Áàðãûã Õàëõàä íýãòãýõ øàëòãààíààð ç¿¿í ç¿ãò õºäëºõººð øèéäæýý. È.ß.Êîðîñòîâåö Äà ëàìûã ÿòãààä äèéëñýíã¿é. Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí È.ß.Êîðîñòîâåöò Äà ëàì Áàðãààñ öààø ßïîí ÿâàõã¿é ãýæ àìëààä, ò¿¿íèé àÿëàëä ñààä õèéõã¿é áàéõûã õ¿ñ÷ýý. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, Áèíò âàí Ãîí÷èãñ¿ðýí íàð Õàéñàí ã¿íèé õ¿¿ã îð÷óóëàã÷ààð äàãóóëàí 1913 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 31-íä Èõ õ¿ðýýíýýñ íóóöààð ãàð÷, óëìààð Îðîñûí òºìºð çàìààð ºðòººëºí, Áàðãà ðóó õºäëºâ. Îðîñûí ãàäààä ÿâäëûí ÿàì òýäíèéã íýãýíò çàìä ãàðñíûã ìýäìýãö, Õàéëààðààñ öààø ÿâóóëàõã¿é áàéõûã çîõèõ àëáàíû õ¿ì¿¿ñòýý ìýäýãäæýý. È.ß.Êîðîñòîâåö Äà ëàìûã Áàðãûí çàñàã çàõèðãààíû òºâ õîòîä “ñààòóóëæ” áàéõûã Õàéëààð äàõü äýä êîíñóë Ï.Óñàòûéä ¿¿ðýã áîëãîñîí áàéíà. ×óõàìõ¿¿ Äà ëàì Õàéëààðò õýðõýí þó õèéæ áàéñàí òóõàé ìîíãîë ñóðâàëæèä òýìäýãëýñýí íü íýí õîâîð àæ. “Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ” íîìîíäîî Ë.Äýíäýâ “Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, áèíò ÷èí âàí Ãîí÷èãñ¿ðýí íàðûã òîìèëæ, Îðîñ óëñûí òºìºð çàìààð ßïîí óëñàä èëãýýñíèéã òýð ¿åèéí Õàðáèí äàõü Îðîñûí ýðõ áàðèã÷äààñ ÷èíàãø íýâòðýõèéã ¿ë çºâøººðñíèé ó÷èð óóë õýðýã àæèë íü á¿òñýíã¿é ýðãýæ èðñýí” (53, 80) ãýñýí çóðâàñ òºäèé ìýäýý äóðäæýý. Õàðèí Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí ßïîíûã çîðüñîí àÿëàë, ò¿¿íèé ¿ð äàãàâàðûã ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Ö.Áàòáàÿð ßïîíû ãàäààä õàðèëöààíû áàðèìò áè÷ãèéã ýõ õýëýýñ íü ñóäëàí ¿çýæ òîäðóóëààä “Êîäàìà Ìèöóé ï¿¿ñ, Õ¿ðýýíä áàéñàí ßïîí÷óóä” /1911-1921 îí/ ãýñýí íîìîíäîî áè÷ñýí áèëýý. Ñóäëàà÷ Ö.Áàòáàÿðûí îëæ òîäðóóëñàí áàðèìòàä ãîëëîí òóëãóóðëàæ, Äà ëàìûí àÿëàëûí ¿éë ÿâöûã óíøèã÷ Òàíàà òîëèëóóëúÿ. ßïîí÷óóä Äà ëàìûã Èõ Õ¿ðýýíýýñ õºäºëñºí ñóðàã àâìàãö, ò¿¿íèé ç¿ã ÷èõ òàâüæ, õàðàà ñóíãàæ ýõýëæýý. 1913 îíû II ñàðûí 8-íä Õàðáèí äàõü ßïîíû åðåíõèé êîíñóë Õîíäà Òîêèî ðóó Ãßß-íû ñàéä Êàòî-ãèéí íýð äýýð èëãýýñýí öàõèëãààíäàà Õ¿ðýýíèé ýàñãèéí ãàçðûí Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíû äýä ñàéä íàð Õºëºíáóéðûí çàñãèéí ãàçàð áîëîí 300

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ªâºð Ìîíãîëûí íî¸äòîé õýëýëöýý õèéõýýð Õàéëààð, Õàðáèíû ÷èãëýëä ìîðäñîí òóõàé àíõ ìýäýýëæýý. Õàðèí íî¸í åðºíõèé êîíñóë II ñàðûí 13-íä èëãýýñýí äýëãýðýíã¿é öàõèëãààíäàà ýë òºëººëºã÷èä ìàíàé çàñãèéí ãàçàðòàé ÿìàð íýãýí õîëáîî òîãòîîõ çîðèëãîòîé þì áàéíà ãýäãèéã èëòãýñýí áàéíà. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð 2 äóãààð ñàðûí 7-íä Áàéãàëèéí ÷àíäàõü ìóæèéí Äýýä ¿ä õîòîîñ ãàëò òýðãýýð ãàð÷ 9-íû ºäºð Õàéëààðûí ãàëò òýðãýíèé áóóäàëä áóóæýý. Òýäíèéã Õºëºíáóéðûí çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í Øýí Ôó óãòàí àâñíààñ ¿çýõýä Äà ëàìûí àÿëàëûã Áàðãûí óäèðäàã÷èä òàëàðõàëòàé õ¿ëýýæ àâñàí áîëîëòîé. Òýð ÷ áàéòóãàé òýð ºäºðòºº Øýí Ôó ººðºº çóó÷ëàí, ÿïîíû èðãýí, õóäàëäàà÷èí Ìèÿçàòî ¨øèìàðó ãýã÷òýé Ìîíãîëûí ýë÷ íàðûã óóëçóóëñàí áàéíà. Ìèÿçàòî ÷ Äà ëàì íàðûí çîðüæ èðñýí õýðãèéí ó÷ðûã åðºíõèé êîíñóëäàà çóó÷èëæ òóñëàõûã çºâøººðºâ. ×èíãýýä ýíý õ¿íä “Ýíý óäààãèéí èðñýí çîðèëãî áîëáààñ Áîãäûí çàñãèéí ãàçðûí àéëòãàëûí äàãóó Ìîíãîë óëñ áîëîí ßïîí óëñ õîîðîíä õàðèëöàà òîãòîîí ßïîíû çàñãèéí ãàçàðòàé íàéðñàãààð õóäàëäàà ÿâóóëàõûí òóëä ßïîíä çîð÷èõûã çîðüæ áóé áºãººä ýíýõ¿¿ áàéäëûã ÿàðàí íèéòýä çàðëàâààñ àëü àëü òàëäàà áàçààõã¿é íºëºº ¿ç¿¿ëæ áîëçîøã¿é òóë Õàéëààðûí Çàñãèéí ãàçàðòàé õýðýã õýëýëöýõ ÿâöàä Õàðáèí õîòûã ñîíèðõîõ ¿çýõ íýðèéäëýýð çîð÷èõ àãààä ¿íýíõ¿¿ çîðèëãî áîëáààñ Âëàäèâîñòîêîîñ ßïîíû åðºíõèé êîíñóëûí äýìæëýãòýéãýýð Ìàíæóóðààð äàìæèí îäîõ, ¿¿íèé òóëä þóíû ºìíº, ßïîíû åðºíõèé êîíñóëûí ¿ãèéã àâàõ...” (55, 18) ãýõ ìýò÷èëýí àéëòãàõ ¿ãèéã íóóöààð çàõèæ, ò¿¿íèéã Õàðáèí ðóó õóðäàí ãàëò òýðãýýð ÿâóóëñàí áàéíà. ßïîí èðãýí Ìèÿçàòî åðºíõèé êîíñóëòàéãàà óóëçàæ, ìîíãîë ýë÷ íàðûí ¿ãèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàìæóóëæýý. Ò¿¿íèé õàðèóä ßïîíû åðºíõèé êîíñóë Õîíäà: “Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàðò íýð õ¿íäòýé Äà ëàìààñ áèäýíòýé õîëáîî áàðüñàí íü ìîíãîë ¿íäýñòýí óëñ ãýðýý òºâõí¿¿ëýõ ýõíèé öàã ¿åä þóíû ºìíº, ßïîí óëñ, ÿïîí ¿íäýñòýíòýé õàðüöàõ õ¿ñýëòèéã èëýðõèéëæ áóé” õýìýýãýýä Ìîíãîë óëñûã áàéãóóëàõ ¿éë õýðýã àìæèëòòàé áîëîõ ýñýõ íü “Õÿòàä, Îðîñòîé õýðõýí õàðüöàõààñ îëîí òàëààð õàìààðàõûí äýýð ýä¿ãýý Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð ýíý õî¸ð óëñòàé ÿðèà õýëýëöýýð ÿâóóëæ, ÿëàíãóÿà ñàÿõàí òóñãàé ýë÷ òºëººëºã÷äèéã èëãýýõ íü òàë á¿ðò áóðóó òàøàà îéëãîëò òºð¿¿ëæ þóíû ºìíº, Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàð ººðºº àëäààíä îðæ áîëçîøã¿é” áîëîõûã ñýðýìæë¿¿ëæýý. Òýãýýä “ºíººäðèéí öàã ìº÷èä Äà ëàìûí õ¿ñýëòýä íààøòàé õàðèó ºãºõ áîëîëöîîã¿é ó÷èð ßïîí ÿâàõ õýìýýñýí ñàíàë áîäëîîñîî ìîíãîë ò¿ìíèéõýý òóñûí òóëä òàòãàëçàõûã” (55, 19) õ¿ññýí áàéíà. Èéì õàðèó àâñàí Ìèÿçàòî 2 äóãààð ñàðûí 10íû ºäºð Õàéëààðò áóöàæ èðæ, Äà ëàì íàðò áàéäëûã èëòãýæýý. 301

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ßïîíû åðºíõèé êîíñóë Õîíäà ÷ òºâäºº áàéäëûã ìýäýýëýýä, òºãñãºëä íü ìîíãîëûí ýë÷ íàð ìèíèé õàðèóã àâñíû äàðàà ýðõáèø Õàéëààðààñ áóöàõ áàéõ ãýæ íàéäàæ áàéãààãàà èëýðõèéëæýý. ×óõàì ÿàãààä Õîíäà Äà ëàìûí ßïîíä çîð÷èõ õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýæ àâàõã¿é, Èõ Õ¿ðýý ð¿¿ áóöàõûã çºâëºâ ãýâýë ßïîí, Îðîñ õî¸ð ýíý ¿åä Õÿòàäòàé õàðüöàõäàà “çýðýãöýí íºëººëºõ” áîäëîãî ÿâóóëæ, ººðººð õýëáýë, õÿòàäûí áîäëîãîòîé õîëáîîòîé àìèí ÷óõàë àñóóäëààð õàðèëöàí çºâëºëäºæ áàéñàíä îðøèíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà 1910, 1912 îíû Íóóö ãýðýýãýýð Îðîñ, ßïîí õî¸ð Ìîíãîëûã íºëººíèéõýý õ¿ðýýíä õóâààí àâñàí þì. Ýíý õ¿ðýýãýýð ßïîíä ºâºð Ìîíãîë, Îðîñò àð Ìîíãîë îíîãäæýý. Åðºíõèéäºº ýíý ¿åä Òîêèî, Ïåòåðáóðã õî¸ð äýýð äóðäñàí ãýðýýí¿¿äýýð ººðòºº õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëæ áàéñàí áèëýý. Äà ëàìûí àÿëàëûã òàñàëäóóëàõ òàëààð òýä õýðõýí õóéâàëäàæ áàéñíûã äàðààõ áàðèìòóóä õàðóóëæ áàéíà. 2 äóãààð ñàðûí 25-íä ç¿¿í Õÿòàäûí òºìºð çàìûí çàõèðàë, ãåíåðàë Ä.Ë.Õîðâàò åðºíõèé êîíñóë Õîíäàòàé óóëçàæ ÿðèëöàõäàà Ìîíãîëûí ýë÷ òºëººëºã÷äèéí òàëààð Õîíäàãèéí áàðèìòàëñàí áàéð ñóóðèéã ìàø èõ òàëàðõàæ áàéãààãàà èëýðõèéëæýý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà íî¸í ãºíåðàë Ìîíãîëûí ýë÷ íàðûã Õ¿ðýýíýýñ õºäºëñºí äàðóéä õóðàíäàà Õèòðîâîîñ òýäíèé çîðèëãûí òóõàé ìýäýýëýë àâñàí áºãººä Äà ëàì íàðûã 2 äóãààð ñàðûí 9-íä Õàéëààðò õ¿ðýëöýí èðñíèé äàðààõàí Ç¿¿í Õÿòàäûí òºìºð çàìûí ãàçðààñ Äàíèýëü ãýã÷èéã èëãýýæ, Îðîñ-ßïîíû ºíººãèéí õàðèëöààíû ¿åä ßïîíû çàñãèéí ãàçàð ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâàõ õ¿ñýëã¿é áîëîõûã òàéëáàðëàí óõóóëæ, Õ¿ðýýíèé ç¿ã àëü áîëîõ ò¿ðãýí áóöàõûã ÿòãàñàí áîëîõîî ìýäýýëñýí áàéíà. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä, áèíò âàí Ãîí÷èãñ¿ðýí íàð íýãýíò çîðüñíîîñîî òèéì àìàð õÿëáàð íÿöñàíã¿é. Õîíäà, Õîðâàò íàð ìîíãîëûí ýë÷ íàð ìóõàðäàëä îðñîí, óäàõã¿é òýä áóöíà ãýæ áîäîæ áàéñàí íü áàñ òàëààð áîëîâ. 2 äóãààð ñàðûí 28-íû ºäºð çóó÷ëàã÷ ÿïîí èðãýí Ìèÿçàòî Õàðáèíä äàõèí èðæ åðºíõèé êîíñóëòàéãàà óóëçñàí áàéíà. Ýíý òóõàé Õîíäàãààñ ìºí ºäºð Òîêèîä èëãýýñýí öàõèëãààíä ºã¿¿ëýõäýý Õàéëààðò. áàéñàí ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä íàäààñ òàòãàëçñàí õàðèó àâñíû äàðàà Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàðò öàõèëãààí ÿâóóëæ õýðõýõèéã àñóóñàíä òýíäýýñ õàðèó öàõèëãààí èðæ, çàìûí äóíäààñ áóöàõ íü õýðõýâ÷ ¿ë çîõèëäîõ áºãººä ßïîíû åðºíõèé êîíñóëûí äýìæëýãèéã îëæ, ßïîí îäîõ àæèë õýðãèéã á¿òýýñ¿ãýé ãýñýí õàðèó àâñíû ¿íäñýí äýýð çóó÷ëàã÷ ÿïîí èðãýí Ìèÿçàòî äàõèí Õàðáèíä èðæ íàäòàé óóëçëàà ãýæýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä ýíý óäààä èðñýí çîðèëãîî óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí “Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ, ò¿¿í÷ëýí 302

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Àð, ªâºð ìîíãîëûã õàìààðñàí òóñãààð òîãòíîëûí òàëààð ßïîíû ¿çýë áîäëûã ëàâëàæ ìýäýõ” õýìýýí òîäîòãîæýý. ¯¿íèé õàðèóä Õîíäà óðüä ºãñºí õàðèóã ººð÷ëºõ áîäîëã¿é õýìýýãýýä “Äîòîîä ãàäààäûí õàðàà ÷èõ àëü õýäèéí ýë÷ íàðûí ç¿ãò èõýýð àíõààðàí áóéã çàéëóóëàõ àðãàã¿é, ãýíýòèéí îñîë àþóëûã ÷ çàéëóóëàõ àðãàã¿é ó÷èð êîíñóë ìèíèé áèå ýë÷ íàðûí òóñûí òóëä ñàéí ñàíààã ºâºðëºí áóé òóë äàõèí íýã õîíîã ÷ áèëýý àëäàëã¿é áýëòãýëýý áàçààí Õ¿ðýýíèé ç¿ã áóöàõûã ñýðýìæë¿¿ëæ áàéíà” (55, 20) ãýæ õýë¿¿ëñýí àæ. Èéíõ¿¿ Äà ëàìûí õî¸ð äàõü îðîëäëîãî á¿òñýíã¿é. Áàéäàë èéì áîëñîí áîëîâ÷, ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä, ÿëàíãóÿà áèíò âàí Ãîí÷èãñ¿ðýíãèéí ç¿ãýýñ øèíý ñàíàà÷èëãà ãàð÷, ßïîíû öýðãèéíõýíòýé õîëáîî áàðèõ îðîëäëîãî õèéñýí áàéíà. Ýíý ¿åä Èõ Õ¿ðçýíä È.ß.Êîðîñòîâåö Áàðãààñ Äà ëàìûã äàðóé äóóäàæ èð¿¿ëýõèéã Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýíãýýñ óäàà äàðàà øààðäñààð áàéëàà. Ýöñèéí ýöýñò Ñàéí íî¸í õàí Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûã äóóäñàí öàõèëãààí ÿâóóëæýý. Äà ëàì, Áèíò âàí íàð Õ¿ðýýíýýñ èðñýí öàõèëãààíû äàãóó 3 äóãààð ñàðûí 7-íä Õàéëààðààñ õºäºëæ, Ìàíæóóðèéí ºðòººãººð äàìæèí áóöñàí áàéíà. ßâóóëàõûí ò¿¿ñ áîëæ áàéñàí ãåíåðàë Ä.Ë.Õîðâàò òýäýíä Äýýä ¯ä õ¿ðòýë òóñãàé âàãîí ãàðãàí “õàëàìæèëñàí” áàéíà. Äà ëàì Áàðãààñ èõ Õ¿ðýýíä áóöàæ èðýýä á¿õ ç¿éëèéã Îðîñóóä òàñàëäóóëñàí õýìýýí äóðã¿éöýæ áàéâ. ßïîíû ò¿¿õ÷ Òàíàêà Êàöóõèêî: “ßïîí õýìýõ óëñ ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ¿å ¿å õ¿ñýë ìºðººäëèéã íü òàòñàí îðîí áàéñàí áîëîëòîé....Öýðýí÷èìýä Ïåòåðáóðãò áàéñàí Õàíääîðæîîð çóó÷ëóóëàí ßïîíä íýâòðýõ ýðõèéí áè÷èã îëæ àâàõààð õººöºëäñºí áîëîâ÷... ßïîíû òàë õ¿ëýýí àâ÷ óóëçàõààñ ÷ òàòãàëçñàí áèëýý. Øèéäýæ ÿäñàí Öýðýí÷èìýä ººðºº Õàðáèí õ¿ð÷ òýíäõèéí ßïîíû êîíñóëûí ãàçðààñ òóñëàìæ ýðýõýýð çîðüæýý. Ìîíãîëûí Äîòîîä ÿàìíû ñàéä ßïîíä î÷èõ õ¿ñýë çîðèãèéã íü õºñºðä¿¿ëñýí ýçýí íü òóõàéí ¿åèéí ßïîí áîëîí ò¿¿íèé ò¿íø Îðîñ áàéñàí þì” ãýæ áè÷æýý. Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààí äýýð òýðáýýð: Õààíò Îðîñ “Õ¿ðýýíèé çàñàãëàëûí íºëººã Áàðãàä íýâòð¿¿ëýõèéã ýñýðã¿¿öñýí íü ò¿¿íèéã ººðòºº íýãòãýõèéã ñàíààðõàæ áàéãààä îðøèíî” (57, 14) ãýæ ìýäýãäñýí áàéíà. Ýðäýíý øàíçóäáà, Õàéñàí ã¿í çýðýã íî¸ä äýýä ëàì íàðààð äýìæ¿¿ëñýí Äà ëàì “ñàíõ¿¿-çàñàã çàõèðãààíû õÿíàëòûã Ìîíãîëä òóëãàí õ¿ëýýëãýõ” ãýñýí õààíò Îðîñûí áîäëîãûã ø¿¿ìæèëñýýð áàéëàà. È.ß.Êîðîñòîâåö Ïåòåðáóðãèéí çààâðààð Äà ëàìûã Çàñãèéí ãàçðààñ øàõàí çàéëóóëàõûã áàñ äàõèí øààðäæýý. Ãýâ÷ Æýâç¿íäàìáà õóòàãò òýðõ¿¿ òóëãàëòûã õ¿ëýýí àâñàíã¿é, óðüäûí àäèë Õ¿ðýýíèé çàñãèéí ãàçàðò òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ Áîãä õààíû áàðóóí ãàð õýâýýð ¿ëäñýí þì. 303

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Õýäèéãýýð ßïîíä çîð÷èõ àæèë õýðýã á¿òýëã¿é áîëñîí áîëîâ÷, Äà ëàì àðëûí òýð îðîíòîé ÿìàð íýãýí õîëáîî õýëõýý òîãòîîõ òàëààð íàéäâàð òàñðààã¿é áîëîëòîé. Ó÷èð íü 1913 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä Êîäàìà ãýã÷ ÿïîí õ¿í Íèéñëýë õ¿ðýýíä èðýõýä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçðûí íºëºº á¿õèé áóñàä ýðõ áàðèã÷äûí íýã àäèë Ã.Öýðýí÷èìýä ò¿¿íòýé óóëçæýý. Êîäàìà ººðèéíõºº òàéëàíä: “Íýãýíòýý Äà ëàì ñàéí ñàíàà ºâºðëºí ßïîí îäîõîîð îðîëäñîí àâ÷ î÷èæ ÷àäàëã¿é õèé äýìèé Õàéëààðààñ áóöàæ èðñýí áèëýý. Ýíý õ¿í ìîíãîë÷óóäûí äóíä àñàð èõ íýð õ¿íäòýé õ¿í ãýäãèéã äóðäàõ íü èë¿¿ö. Íî¸í Ìèëëåð, ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äûí õàìãèéí õóðö óõààíòàé íü õýìýýí ò¿¿íèé òóõàé ÿðüñàí áºãººä ìºí Õàéñàí ã¿í, Äà ëàìààñ ººð õýðýã ÿâäëûã çºâ óõàæ ìýääýã ãàíö ÷ õ¿í àëãà ãýæ õýëæ áèëýý. Äà ëàì ßïîíòîé õóäàëäàà õèéõ ñîíèðõëîî èëýðõèéëýâ. “¯íýíäýý Äà ëàìòàé í¿¿ð òóëàí óóëçàõ ¿åä íàäàä òîäîðõîé ÿðèõ õýëýöýõ ç¿éë áàéãààã¿é àãààä õîæèì îëæ ìýäâýë íàäòàé ÿìàð íýã ç¿éë õýëýëöýõ áîäîëòîé áàéñàí þìñàíæýý” (55, 59) ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Öààø íü óã òàéëàíä Äà ëàì õî¸ð îðíû õàðèëöààíû òàëààð ÿìàð íýã þì õèéæ ìàãàäã¿é ãýæ íàìàéã õ¿ëýýñýí áàéäàëòàé áàéñíûã ñàéòàð óõâàðëààã¿éãýý Îðîñûí åðºíõèé êîíñóë, íî¸í Ìèëëåðèéí áàðüñàí îðîéí çîîã äýýð áîëñîí ÿðèàíààñ îéëãîñíîî áè÷ñýí áàéíà. ¯íýõýýð ÷ Õàéñàí ã¿íèé õ¿¿ ðàøààíä ÿâàõ ãýæ áàéõàä íü Äà ëàìòàé î÷èæ óóëçàõàä íü “Õ¿ðýýíä ÿïîí õ¿í áàéãàà ñàéõàí áîëîëöîîã åð òîîëã¿é ðàøààíä ÿâàõ ãýæ áàéãààäàà õàðàìñàæ áàéíà” (55, 67) õýìýýí õýëæ áàéæýý. 1913 îíû Õ ñàðä Åðºíõèé ñàéä, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí òýðã¿¿òýé Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ýðýõ, ªâºð Ìîíãîëûã ÷ºëººëºõèéí òºëºº õèéæ áàéãàà áàéëäààíàà äýìæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ÿâàõàä Öýðýí÷èìýä òýðã¿¿í ñàéä, Ìîíãîë-Îðîñûí õàðèëöààíû òàëààð óðüä íü Îðîñò î÷èæ õýëýëöýý õèéæ áàéñíû õóâüä áîëîí ýðõýëæ áàéãàà àïáàí òóøààëûíõàà òàëààñ Åðºíõèé ñàéäàä õàíäàæ çàðèì ç¿éë àíõààðóóëñíû äîòîð Îðîñîîñ àâàõ çýýëèéí çàðöóóëàëòûã õÿíàõ çºâëºõ ò¿øìýë èð¿¿ëýõ ãýâýë àâ÷ áîëîõã¿é, òóí áîëîõã¿é áîë ìîíãîë õýë, çàíøèë ñàéí ìýäýõ Â.Êîòâè÷èéã àâààðàé ãýæ çàõüñàí àæýý. Ãýòýë òºëººëºã÷èä Îðîñ óëñàä î÷èæ ÿíç á¿ðèéí õýìæýýíä õýëýëöýý õèéãýýä àðãàã¿éí ýðõýíä ªâºð Ìîíãîëûã íýãòãýõ çîðèëãîîñîî óõàð÷, Ñ.À.Êîçèíã ñàíõ¿¿ãèéí çºâëºõ ò¿øìýëýýð àâàõààð òîõèðîëöîæ, 12 ç¿éë á¿õèé ãýðýý áàéãóóëààä, øèíý çýýë çýâñýã àâàõ, Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýíä îðîëöîõîîð òîõèðîëöñîí áèëýý, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí 1914 îíû õàâàð ýõ îðîíäîî áóöàæ èðýýä, Îðîñûí ñàíõ¿¿ãèéí çºâëºõ ò¿øìýë àâàõààð áàéãóóëñàí ãýðýýãýý Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ã.Öýðýí÷èìýäýä ¿ç¿¿ëýõã¿é íóóæ áàéæýý. 304

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ãýòýë Äà ëàì óã ãýðýýã îëæ ¿çýýä:”...Ñàéí íî¸í ºâ÷òýé áîëñîíã¿é áàéãàà, ÿìàð ó÷ðààñ Îðîñò èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãàà áóëààãäàâ ãýæ ìàø ãàñàëæ áàéíàì” (58, 201) ãýñýí ÿðèà òýð ¿åä Èõ Õ¿ðýýíèé àëáàíû õ¿ì¿¿ñèéí äîòîð ãàð÷ áàéæýý. Ýíý ¿åä Äà ëàì Õèàãòûí ãóðâàí óëñûí ãýðýýã áàéãóóëàõ õýðýãò áîäîë ñàíààãàà îíü÷ðóóëàõ áîëæýý.

8. Ñýæèãòýé òîìèëîëò, õàðàìñàëòàé ¿õýë Òºðèéí ýðõýíä îðñîí õ¿í çîäóóëæ ¿õäýã Áóðõíû ýðõýíä îðñîí õ¿í ºëñºæ ¿õäýã Ýðòíèé ¿ã Ìîíãîë îðíû áàðóóí õÿçãààð ò¿ãø¿¿ðòýé, ¿éìýí àéìàí áàéëàà. Ó÷èð þó õýìýýâýýñ, òýðõ¿¿ õÿçãààðò 1912 îíä Õîâäûã ÷ºëººëºõ áàéëäààíä èäýâõòýé îðîëöñîíû óëìààñ Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí òààëàë, èòãýëèéã îëæ õýðãýì çýðýã õ¿ðòñýíäýý ýðýìøñýí Äàìáèéæàíöàí, Ä¿ðâýä õî¸ð àéìàã, áàðóóí õÿçãààðò îëíû ñ¿ñýã áèøðýëèéã äàëèìäóóëæ, àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýõ, òàìëàí çîâîîõ, ýä õºðºíãèéã íü áóëààí äýýðýìäýõ çýðãýýð çîðãîîðîî àâèðëàí, ººðèéãºº “áàãà õààí” õýìýýí ºðãºìæëºõ øàõàì áîëîâ. Ýíý íü Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàðò èòãýõ îëîí ò¿ìíèé áèøðýë íàéäëàãûã ñóëðóóëæ, òºâººñ á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ èëãýýí èëáýí òîõèíóóëàõààñ àðãàã¿éä õ¿ðãýæýý. Èéì íºõöºëä Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, ÷èí ñ¿æèãò, äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã áàðóóí õÿçãààðûã èëáýí òîõèíóóëàí ñàéäààð äàðóé òîìèëîí ÿâóóëàõ ñàíàëûã Áîãä õààíä àéëòãàæýý. Õààí óã ñàíàëûã ¸ñîîð áîëãîõ ë¿íäýí áóóëãàâ. Åðºíõèé ñàéäûí äýýðõ àéëòãàë àæëûíõàà ýðõ àøãèéã óðüäàë áîëãîñîí, æèðèéí íýãýí ñàíàë õàðààõàí áèø áîëîëòîé. Ã.Öýðýí÷èìýä Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéí Îðîñ óëñòàé õýëýëöýý õèéæ, ªâºð Ìîíãîëä áàéëäàæ áóé öýðãýý ãýäðýã òàòàõ, ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýíä îðîëöîõ, Îðîñ óëñààñ ìºíãº çýýëæ, àøèãëàëòàà õÿíóóëàõ ñàíõ¿¿ãèéí çºâëºõ ò¿øìýë óðüæ àæèëëóóëàõ ãýðýý áàéãóóëñàí çýðýã àéë÷ëàëûí ãîë ¿ð ä¿íã ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí ÿâäàë ÷óõàì äýýðõ ñàíàëûã òàâèõàä õ¿ðãýñýí áîëîâ óó. Ýíý ¿åä Äîòîîä ÿàìíû òóñëàõ ò¿øìýëýýð àæèëëàæ áàéñàí Ã.Íàâààííàìæèë: “... äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã çàðëèãààð òîìèëîí ÿâóóëæýý. Ýíý ÷ íààãóóðàà áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ õýðãèéã ÷óõàë áîëãîñîí õýðýã ìýò áîëîâ÷, öààãóóðàà Ñàéí íî¸í õàíû çýðýã õàð ñàéäóóä íü óëñ òºðèéí àæèë äýýð ÿìàãò àëäàãäëûã / 305

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

àëäàà Æ.Á/ ãàðãàõ ó÷èð, äà ëàì Öýðýí÷èìýäýýñ ýëäýâò /ýëäâèéã Æ.Á/ çàëðóóëàõ, ÿòãàõ, ýñýðã¿¿öýõ, çºðºëäºõ çýðãèéí íèéëýìæã¿é ÿâäëààñ ò¿ð çóóð ÷ áîëîâ÷ áàðóóí õÿçãààðò ò¿ëõýæ çàéëóóëàõûã áîäñîí àæýý. Ýäíèé õàð ñàéä ¿íýíõ¿¿ óëñ òºðèéí àæëûã ÷óõàë áîëãîäîã àõóë ýë ãóðâàí ýòãýýäèéí ãýðýý áàéãóóëàõûã çàâäàí áóé ÷óõàë öàãò íýãýí ò¿øèã õàíèà èéíõ¿¿ çàéëóóëàõ á¿ð ÷ ýöýñõèéëæ ¿ã¿é áîëãîñîí áàéíà” (58, 202) õýìýýñýí ò¿¿õýí ãýð÷èéí ñîíèí ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà. Áèäíèé ç¿ãýýñ ýíý á¿õíèéã ä¿ãíýí ¿çâýýñ, æèðèéí áèø ýë òîìèëîëò íü íýã òàëààñ, òºðèéí äýýä ºíäºðëºãèéã áóëààöàëäñàí õàð, øàð íî¸äûí õîîðîíäûí òîìîîõîí çºð÷ëèéí äîòîîä íýãýí èëðýë, íºãºº òàëààñ, äýýäñèéí õ¿ðýýëýíä õàðö ãàðàëòàí øóðãàëàõûã ¿ë òýâ÷ñýí ÿçãóóðòíóóäûí äàëä ÿâóóëãûí õàÿëãà, áàñ ñàéõü ç¿òãýëòýí ººðºº, øèíý õ¿ðýýëýëèéíõýý ñýòãýë ç¿é, àøèã ñîíèðõëûã ¿ë õàðãàëçàí, õýò ÷èãýýðýý àâèðëàæ áàéñíû ãàé áîëîâ óó. Ã.Öýðýí÷èìýä ººðºº òîìèëîëòûíõîî ó÷èð õîëáîãäëûã ãàäàðëàæ áàéñàí íü ëàâòàé. Ãýñýí ÷ ãàãöõ¿¿ óëñ îðíû ýðõ àøãèéã óðüäàë áîëãîäîã òóëõ ÷àíàð íü ýë ç¿òãýëòíèéã Áîãä ýçíèé ë¿íäýíã áîëãîîõ ¿éëñýä õ¿÷èí ç¿òãýõýýð áàðóóí ç¿ã æîëîîãîî çàëàõàä õ¿ðãýæýý. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä îëíîî ºðãºãäñºíèé äºðºâä¿ãýýð /1914/ îíû äºðâºí ñàðûí øèíèéí ãóðâàíä Èõ Õ¿ðýýíýýñ ò¿øìýë, áè÷ýý÷ íàðàà äàãóóëàí ìîðäæýý. Äà ëàì “Ààâûí áèéä õ¿íòýé òàíèëö, àãòíû áèéä ãàçàð ¿ç” õýìýýõ àðäûí îí÷ ìýðãýí ¿ãèéã íýãýíòýé ýðýãö¿¿ëýýä, Õ¿ðýýíä øàâèëàí ñóóæ áàéñàí ä¿¿ Àâèðìýäýý áàñ äàãóóëæýý. Òýä æèãäõýí åðã¿¿ëñýýð... Îëîí æèë õ¿ðýý õèéäýä ñóóæ, íîì áÿñàëãàí àëáà õààñàí óëñ óòàà óíèàð, õîòûí ÷èéãíýýñ ò¿ð áîëîâ÷ õîëäîæ, õºäºº òàëûí ¿çýñãýëýí ãîîãîîð í¿äíèé áýðø¿¿ã õàíãàí, ñîíîð òàëáèí ìýäðýõ íü ñýòãýë ñýðãýì, òàðõè òîëãîé àìñõèéì àæýý. Äà ëàì äàãàëäàí ÿâàà õ¿ì¿¿ñèéí õàìò õýäýí ºäºð øèð¿¿õýí äîâòîëãîâ. Õàðèí äà ëàìòíûã çàì çóóð ò¿ð ñààòàõóéä íóòãèéí íî¸ä, ëàì, õàð á¿ãä ã¿íýý áèøðýí õ¿íäýòãýæ õ¿ëýýí àâàõ àæýý. Òóõàéëáàë, ÷èí ñ¿æèãò íîìóí õàí Öýäýíáàëæèð õýðõýí õ¿ëýýæ àâñàí òóõàé ìàíàé íýðò òîëü ç¿é÷ ß.Öýâýë àáóãàé: “... Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã áàðóóí õÿçãààðûí òîõèíóóëàõ ñàéäààð ÿâàõ çàì çóóðûí Ýãèéí Óëààí ÷óëóóíû ºðòººí äýýð çàì òîñîí óãòàæ, ªâºð òýýëèéí àìàíä òóñãàé áýëòãýñýí òàãøàà ãýðòýý ò¿ð ñààòàæ àìðàõûã õ¿ñýæ óðüñàíä Öýðýí÷èìýä äà ëàì óðèëãûã äóðòàéÿà çºâøººð÷ öººâ÷ õ¿í äàãóóëàí òóñãàé áýëòãýñýí ãàçàð íü èðæ õî¸ð õîíîã ñààòñàí áºãººä Öýðýí÷èìýä, Öýäýíáàëæèð õî¸ð òóñãàé õàðóóë ìàíààòàé ãýðò õî¸ð õîíîã õ¿¿ðíýí ÿðèëöàæ õîíóóëààä, Öýðýí÷èìýäèéã Óëààí ÷óëóóíû ºðòºº õ¿ðòýë Öýäýíáàëæèð áèåýðýý ¿äýæ ÿâóóëñàí þì. Áîäâîë ýíý õî¸ð óëñ òºðèéí òàëààð èõ ë ñîíèí ÿðèà ÿðèëöñàí áàéõ äàà. Òýð ¿åä áè Öýðýí÷èìýä 306

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ãýäãèéã ¿çýõ ãýæ ñàâààã¿éòýæ, ãýðèéí îíãîðõîé ¿¿äýýð øàãàéæ õººãäºæ ÿâñàí áºãººä çýðýâñõýí õàðàõàä øàð òîðãîí äýýëòýé, øàëèìãàð íèìãýí öàðàéòàé ÷àâãàíö øèã õ¿í õàðàãäàæ áàéæ áèëýý.” õýìýýí äóðñàí áè÷æýý. Äà ëàì öààø õýäýí ºäºð äîâòîëãîñîîð íýãýí ºðòººíä áóóõóéä ìîðèíä àãñðàãäàñíûõ þì óó, ëàìòíû ëàãøèí íýã ë òàâã¿é. ªãëºº áîñîõîä ÷ äýýðäñýí þìã¿é. Öýðýí÷èìýä õàìò ÿâàà íºõäèéí ìààíü ñýòãýë äîíîãîëçîõûí íýìýð ãýæ áîäîîä þì õýëñýíã¿é, öààø ìîðäæýý. Á¿ð áîëîõã¿é áîëîõîîð çàìäàà îòî÷ ìààðàìáàä ¿ç¿¿ëæ, ýì òàí çàëñààð óðàãøèëæ áàéâ. Èíãýæ ç¿äýõ ÷èëýõèéã óìàðòàæ õàòàìæëàí ÿâñààð äà ëàì íàð äºðºâä¿ãýýð ñàðûí 28-íä Áàò åðººëò Äàëàé õàí àéìãèéí Äýæýýëýíãèéí õ¿ðýýíèé ãàçàð /ýä¿ãýýãèéí Óâñ àéìãèéí Õÿðãàñ ñóìûí íóòàã/ õ¿ðýëöýí èðýâýé. Òýä òóñ àéìãèéí áýëòãýñýí ãàçàð áóóäàëëàæ, Äà ëàìûã ýì ã¿ðìýýð çàñàæ ýõýëæýý. Õàìò áàðàà áîëæ ÿâàà çàéñàí Íîðîâ çàìäàà áîëîí òóñ õ¿ðýýíýý èðìýãö èõ Õ¿ðýý, ð¿¿ õýë ºã÷, ìºí òýð õàâèéí íýðä ãàðñàí îòî÷ íàðûã çàëàõààð ýë÷ äîâòîëãîñîí áàéíà. Ãýâ÷ ò¿¿íèé áèå èëààðøèõ ÿíçã¿é, õàðèí óëàì ¿ãäýð÷, õàâàí íü òóëæýý. Òýð ìº÷èä òýðã¿¿í ñàéä, Äà ëàì: -Áè áîëáààñ Áîãä ýçíèé ºíäºð çóçààí õèøãèéã óäàà äàðààëàí õ¿ðòñýí íü õ¿íä ã¿í åð º÷¿¿õýí áàãà õàðèóëàí ç¿òãýñýí ãàçàðã¿éí äýýð ýë áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ õýðýãò ìóíõàã ¿íýíõ¿¿ã ã¿éöýòãýí ÷àäàøã¿é áîëñîí íü ¿íýõýýðèéí õóâü çîõèîë íèìãýí áîëîõóé äîð ìàø ãàøóóäìóé. Ãàãöõ¿¿ Áîãä ýçíèé øàâäàí áàòàòãàõóéã äàõèí äàõèí íàìàí÷èëìóé (59) õýìýýí í¿äíèé íóëèìñûã ìºíäºð ìýò àñãàðóóëàí îõèëæ ãýðýýñëýí, ººð ¿ã äóóãàðàõ ñºõººã¿é áîëæýý. Ýíý íü óõààí ø¿¿æ, íàñûã çàðñàí ¿éë õýðãýý ýöýñò íü õ¿ðãýæ ÷àäààã¿éäýý: ã¿í õàðàìññàí èõ õ¿íèé ¿ã áàéëàà. Èéíõ¿¿ óëñ Ìîíãîëûíõîî òºëºº àìü áèå îãîîðîí ç¿òãýñýí Äà ëàì çóíû äóíä ñàðûí øèíèéí äîëîîíû òàõèà öàãò áèå ýëæ, íàñàí àðèëææýý. Àðõèâûí íýãýí áàðèìòàä: “...¯¿íèé óðüä õàðüÿàò òýðã¿¿í ñàéäûí áèå òèéíõ¿¿ õ¿íä ºâäñºí ó÷ðûã ñîíñìîãö øàâü áîîë Æàìñðàíã òîìèëóóëæ, ñóâèëóóëàõààð ìîðäóóëñàí íü ºäãºº ñàíàìñàðã¿éä áèå ºíãºðñºí íü ìàø õàéðëàëòàé” (60) õýìýýí òýìäýãëýñíýýñ ¿çýõýä Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã ýì÷ë¿¿ëýõýýð îòî÷ ìààðàìáà òîìèëîí ÿâóóëñàí áîëîâ÷, õ¿ðýëöýí èðýõýýñ íü ºìíº òààëàï òºãññºí àæýý. Áàðóóí õÿçãààðûã èëáýí òîõèíóóëàõ ñàéä íýãýíò áèå áàðñàí ó÷èð õàðüÿàò ñàéäûí òàìãà õýðãèéã õàìò äàãàëäàí õýðýã øèéòãýæ ÿâñàí çàéñàí Ñ¿ðýíä ò¿ð òóøààí ñàõèóëààä, òàëèéãàà÷èéí öîãöîñûã ñàõèí õàðãàëçóóëàõ, õààíà ÿàæ îðøóóëàõ áà ñàéäûí ñàéí áóÿíûã ¿éëäýæ ñ¿íñèéã òîõèíóóëàõ àæëûã õýðõýí ã¿éöýòãýõèéã ëàâëàí äýýä ãàðàà ºðãºí ìýä¿¿ëñýí áàéíà. 307

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Áîãä õààí óã àéëòãàëûã õ¿ëýýæ àâààä: “...Öýðýí÷èìýä áàãà íàñíààñ ýëäýâ àëáàíä ç¿òãýñýýð ìàíàé óëñûí òóëãàð òºðèéí èõ õýðýãò îíö õ¿÷èí ç¿òãýñýí ãàâüÿàò ñàéä ìºíèé äýýð áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõààð ºðòººëºí ÿâàõ çàìûí çóóð ºâ÷èí òîõèîëäñîí áîëîâ÷ ýçýí áà óëñûí òºëºº àìü áèå óìàðòàæ, õàòóóæèí ç¿òãýñýýð áèå ºíãºðñºí íü ¿íýõýýð õººðõèé, íèã¿¿ëñýëòýé. Ò¿¿íèé òèéíõ¿¿ ÷èí øóäàðãà, áàò æóðìûã èëòãýñíèéã ñàíàæ íýõýæ ºðãºìæëºí õàðüÿàò ÿàìíààñ òóñãàéëàí ò¿øìýë òîìèëîí èëãýýæ, îëîí ëàì íàðûã çàðëàí õóðóóëæ, íîì óíøóóëàí õ¿¿ðèéí ãàçàð ñîíãîí îðøóóëæ; ãýðýëò õºøººã¿¿ëæ ãàâüÿàã èëýðõèéëýí õ¿¿ãèéí ç¿éëýýñ 100 ëàí ìºíãèéã îëãîæ, õîéäûí áóÿíä øàãíàãò¿í” (61) ãýñýí ë¿íäýí áóóëãàæýý. Áîãäûí çàðëèãèéã äàãàæ Äîòîîä ÿàìíààñ ººðèéí òóñëàõ ò¿øìýë, òàéæ Íàâààííàìæèëûã ýë õýðãèéã ýðõëýí ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð ÷óëóóíû äàðõàí õî¸ð õÿòàä, çàðëàãûí õàìò áàðóóí ç¿ã çàðñàí áàéíà. Çîðüñîí ãàçðàà õ¿ðìýãö ò¿øìýë Íàâààííàìæèë áàðóóí õÿçãààðûã áàéöààí ¿çýæ, èëáýí òîõèíóóëàõ ñàéäûí òàìãà õýðãèéã ò¿ð ñàõèñàí ò¿øìýë çàéñàí Ñ¿ðýí íàðòàé íèéëæ çºâëºëäºí îðøóóëàõ ¸ñ òºðèéã ã¿éöýòãýæýý. Þóíû ºìíº, ãýðýëò õºøººã óðëàí çàñàæ áýëòãýâ. Óã õºøººí äýýð “Èõ Ìîíãîë óëñûí Íàðàí ãýðýëò ò¿ìýí íàñò Áîãä ýçýí õààíû çàðëèã. Ñàéä ÷èí ñ¿æèãò, ÷èí âàí ëàì Öýðýí÷èìýä áîëáààñ íàñ áàãà öàãààñ ýëäýâ õýðýãò ÷àðìàéí ç¿òãýæ ÿâñààð òóëãàð òºð áàéãóóëàõàä îíö ç¿òãýñýí èõ ãàâüÿàò øóäàðãà ñàéä áºãººä ýçýí áà óëñûí òºëººíºº õÿçãààðûí àëáàíàà ç¿òãýí àìü áèåèéã óìàðòàí ÿâñààð ºâ÷íººð ¿ã¿é áîëñîí íü ¿íýõýýð õººðõèé. Ìàíàé äîòîð èõ ë ýíýðýí ¿çýæ íýõýæ ºðãºìæëºí ¿íýí áèøðýëò öîë íýìýí ñàéøààæ, ãýðýëò õºøºº ÷óëóóíä ñèéëãýæ ãàâüÿàò ñàéäàä èõ æóðìûã èëýðõèéëò¿ãýé...” õýìýýãýýä îëíîî ºðãºãäñºíèé 4 ä¿ãýýð îí 5 äóãààð ñàðûí 20 õýìýýñýí çàðëèãèéí ¿ñãèéã óã ¸ñîîð ñèéëýí ãýðýëò¿¿ëæýý. (62) ×èíãýýä 6 äóãààð ñàðûí 26-íû ëóó öàãò Äàé÷èí çàñàã òºðèéí Æ¿í âàí Ñàìäàíæàìöîéí õîøóóíû íóòàã-Áèíäýðúÿàãèéí ýõýí Öîãòõàéðõàí õýìýýõ óóëûí ºâºðò Äà ëàìûã íóòàãëóóëñàí ãàçàðò óã õºøººã áîñãîñîí àæãóó. Ìºí òýð ºäðºº ýë ãàçàðò Ã.Öýðýí÷èìýäèéí ãàâüÿà ç¿òãýëèéã õ¿íäýòãýí, Äºðâºäèéí ç¿¿í àéìãèéí Äýæýýëýí õ¿ðýýíèé òýðã¿¿í õàìáà, ëîâîí, äà ëàì íàðûí çýðýã îëîí ëàì íàð Ã¿íãýðýãèéí ÷îãî, åðººë, Äàøèñîæîí òýðã¿¿òýí îëîí ç¿éëèéí íîì õóðóóëàí, áóÿí ¿éëäæýý. ªäãºº ÷ òýðõ¿¿ ãýðýëò õºøºº Óâñ àéìãèéí Õÿðãàñ ñóìûí íóòàãò îëîí îí æèëèéã ýëýýí ò¿¿õýí ãýð÷ áîëæ ñ¿íäýðëýñýýð áóé àæýý. Ã.Öýðýí÷èìýä òóõàéí íºõöºë áàéäëààñ áîëæ, õààíò Îðîñûí õóâüä ñºðºã áàéð ñóóðüòàé áàéñàí áîëîâ÷, Îðîñûí òàë õ¿íèé áîëîí äèïëîìàò ¸ñ òºð, ñàéõü ç¿òãýëòíèé óãèéí òóëõ ÷àíàðûã ã¿íýý õ¿íäýòãýí ýìãýíýë èëýðõèéëæ áàéñàí àæ. 308

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Õîøîé ÷èí âàí Ò¿, ò¿øìýë çàéñàí Ñ¿ðýí íàðûí áè÷èãò: “...Èõ Îðîñ óëñààñ Õîâä õîòîä ñóóæ õýðýã øèéòãýõ êîíñóë ñàéä ñîíñîîä ýíýðýí óéëæ ãàøóóäàí, ýì÷ ò¿øìýëèéã òîìèëîí ãàðãàæ íàéðòàé óëñûí ¸ñîîð õ¿¿ðèéã ¿äýæ ¸ñëîë õèéñ¿ãýé õýìýýñýíä çàðàãäñàí ò¿øìýë çàéñàí Íîðîâ ãàçàð õîë áîëîõ çýðýã îëîí ó÷ðûã ç¿éë÷ëýí õýëæ ýñ èð¿¿ëñýí çýðýã ó÷ðóóäûã ç¿é íü á¿ðíýý ãàðãàâààñ çîõèõûí òóëä îäîî öàõèëãààí ìýäýýãýýð èéíõ¿¿ ìýäýãäýí èðñýí íü õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ ñàéí áèëýã á¿õèé ãàçðàà õ¿¿ðèéã íîìûí ¸ñîîð îðøóóëàí òàâüæ, áóÿí íîì ¿éëä¿¿ëýí ã¿éöýòãýñýí...” (63) ãýæýý. Åð íü Äà ëàìûí áàðóóí õÿçãààðò çàðàãäñàí òîìèëîëò Îðîñóóäûí àíõààðëûí òºâä áàéñàí áîëîëòîé. Òóõàéëáàë, òýð ¿åä áàðóóí õÿçãààðò áàéñàí À.Â.Áóðäóêîâ 1914 îíû 5 äóãààð ñàðä Á.ß.Âëàäèìèðöîâò áè÷ñýí çàõèäàëäàà Äà ëàì áàðóóí ýòãýýäýä çîð÷ñîí òóõàé ºã¿¿ëñýí áàéíà. Òýðáýýð “Äà ëàìûã ºðíº ç¿ã èëãýýæýý. Ó÷èð íü ýíýõ¿¿ çîðèìîã ¿íäýñíèé ¿çýëòýí Õ¿ðýýíä áàéõ íü íî¸äîä òààëàìæ ìóóòàé “õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. Ìºí À.Â.Áóðäóêîâ 1914 îíû 7 äóãààð ñàðûí 31-íä Â.Êîòâè÷èä èëãýýñýí íýãýí çàõèäàëäàà Äà ëàì òààëàë òºãññºí òóõàé ºã¿¿ëñýí àæ. Òýð öàãààñ õîéø Äà ëàìûí ¿õëèéã ìîíãîë÷óóä æèðèéí áèø ãýæ ñýæèãëýí ÿðèëöàæ èðæýý. Äà ëàìûí òóõàé ÿìàð íýã õýìæýýãýýð ñóäàëãàà õèéñýí õ¿ì¿¿ñ òýð ë òààìàãëàëààð áè÷èæ òóóðâèæ èðñýí áàéíà. Äîêòîð Ò.Òºìºðõ¿ëýã: “1914 îíä áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ ñàéäààð òîìèëîãäîí ÿâàõ çàìäàà òýð õ¿í èõ ë ó÷èð áèò¿¿ëýã íàñàí ýöýñëýñýí” (64) ãýæ òýìäýãëýñýí áàéõàä ò¿¿õ÷ Á.Äàâààñ¿ðýí: “Íàñ áàðñàí øàëòãààí íü òîäîðõîé áèø ÷ ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí, äàé÷èí ÷èí âàí Õàíääîðæ íàðûã õºíººñºí äàéñíû ñóì Äà ëàìûã çîëèîñîíä ãàðãàæýý ãýõ ¿íäýñ áèé” (65) ãýæ ¿çæýý. Àõûãàà äàãàæ áàðóóí õÿçãààðò çîð÷ñîí ä¿¿ Ã.Àâèðìýä íü àõ ä¿¿ íàðòàà: “Àõ ìààíü ñýðæìèéí õîðëîëîîð íàñ áàðñàí” ãýæ ÿðüäàã áàéæýý. Îäîîãîîð Äà ëàìûã áóñäàä õîðëîãäñîí ãýæ íîòëîõ áàòòàé áàðèìò îëäîõã¿é áàéíà. Õýäèé òèéì áîëîâ÷, Áàäàìäîðæ øàíçóäáà ìýòèéí õ¿ì¿¿ñèéí õàðèéíõàíòàé ñ¿ëáýëäñýí áóñàðìàã ÿâäëûí çàõ ñýæ¿¿ðò ºðòñºí áàéæ áîëøã¿é õýìýýí ñýæèãëýíýì. Äýýð äóðäñàí Áîãä õààíû ë¿íäýíä: “Áàñõ¿¿ õàðüÿàò ÿàìíààñàà ò¿¿íèé ÷óõàì òºðëèéí äîòðîîñ ò¿¿íèéã òîäîðõîéëîí àéëòãàæ, ÷èí âàí ëàìûí õýðãýìèéã äàðóé çàëãàìæëóóëæ, ìèíèé øóäðàãà ñàéäûã íèã¿¿ëñýí ¿çýõ òóéëûí òààëàëûã èëýðõèéëýãò¿í” (66) õýìýýæýý. Ýíý äàãóó Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, äà ëàì Äàøæàâ íàð Áîãä õààíä Îëíîî ºðãºãäñºíèé 4 ä¿ãýýð îíû çóíû ñ¿¿ë ñàðûí 4-íä àéëòãàë ºðãºæýý. Òýðõ¿¿ àéëòãàëä: “Îðîí 309

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ãàðñàí ÷èí âàí ëàìûí õýðãýìèéã çàëãàìæëóóëàõ, ÿâäëûã õè÷ýýíã¿éëýí íóãàëáàð áè÷èæ, Áîãä ýçýí ãýãýýíýýð òîëèëæ çààí ñóðãàõûã ãóéõ ó÷èð ìºíººõºí øàâü áîîë÷óóäûí ãàçðààñ äýýä çàðëèãèéã äàãàæ, õàðüÿàò ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, ÷èí ñ¿æèãò ×èí âàí ëàì Öýðýí÷èìýä àãñíû óã õýðãýìèéã çàëãàìæëóóëàõàä áýëòã¿¿ëñ¿ãýé õýìýýí çîõèõ ãàçàð òóøààñàí á¿ëãýý. ªäãºº íèéñëýë õ¿ðýýíèé Ýðäýíý ùàíçóäáà íàðûí ãàçðààñ ºðãºí ìýä¿¿ëñýí áè÷ãèéí äîòîð õàðüÿàò øàâèéí ÷èí ñ¿æèãò ÷èí âàí Öýðýí÷èìýä àãñàíû óã õýðãýìèéã çàëãàìæëóóëáààñ çîõèõ ò¿¿íèé íýãä¿ãýýð ä¿¿ ãýëýí Öýðýíäàø ýíý æèë 38 íàñ, õî¸ðäóãààð ä¿¿ ãýëýí Öýðýíáàëñàí ýíý æèë 35 íàñ, ãóðàâäóãààð ä¿¿ ãýëýí Ñàíäàãäîðæ ýíý æèë 34 íàñ, äºðºâä¿ãýýð ä¿¿ ãýëýí Àâèðìýä ýíý æèë 28 íàñ, ýäíèé äºðâºí õ¿íýýñ ººð ÷óõàì áèå òºðëèéí çýðýã çàïãàìæèëáààñ çîõèõ õ¿íã¿é ó÷ðûã ãàðãàæ, óã ýõ ºðãºìæëºëèéã õ¿ðã¿¿ëñýí íýãýí äîð ÷èí âàí ëàìûí õýðãýìèéã çàëãàìæëóóëàõûã ýðæ ºðãºí ìýä¿¿ëæ îðîí èðñýí” ãýæýý. ×èíãýýä Áîãä Æèáçóíäàìáà õóòàãò: “Öýðýíäàøèä ÷èí âàíãèéí õýðãýìèéã çàëãàìæëóóëàãòóí” (67) ãýæ óëààí áèéðýýð öîõîæ, ìóòðûí òýìäýã äàðñàí áàéíà. Èéíõ¿¿ Äà ëàìûí äàðààãèéí ä¿¿ Öýðýíäàø áóþó Öýðýíìºð ÷èí âàíãèéí õýðãýìèéã; çàëãàìæèëæýý. Ýíý íü Áîãä õààíò òºðèéí ã¿í õ¿íäýòãýë áîëîâ÷, òóõàéí õ¿íä õîæìûí èõ ãàéã ÷èðýí àâ÷èðàõ þì ãýæ õýí òºñººëºõ áèëýý. Ã.Öýðýí÷èìýä áîë á¿õ ìîíãîë îâîãòíû ¿íäýñíèé óõàìñàð õ¿÷òýé ñýðãýæ, Ìàíæ ÷èí óëñààñ òóóðãà òóñãààðëàí, õýíèé ÷ ò¿øìýã õàðààò áèø îðøèæ, ººðñäºº áèå äààæ øèíý òóòàì òºð óëñàà áýõæ¿¿ëýõ ãýñýí ìîíãîëûí íèéãìèéí øàð, õàð õ¿÷íèé ýðìýëçëýë èëýðõèéëñýí òîìîîõîí òºëººëºã÷ áàéñàí á¿ëãýý. Äà ëàì Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí àëäàõ, àâàõûí õîæèë äýýð èëò áóñäûã áèëá¿¿ðäýí äàãàëã¿é, ã¿í ñàéí ñàìáààãààð ÿâæ, òóóðãà òóñãààð òóëãàð óëñàà òîì ã¿ðí¿¿äýýð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõèéí òºëºº ñýòãýë, çîðèãîî õàòàìæëàí ç¿òãýæ áàéñàí óëñ òºðèéí ãàðàìãàé óäèðäàã÷ áàéæýý. ¯¿íèéã ò¿¿íèé ñºðºã áàéð ñóóðüòàé Õààíò Îðîñûí õýâëàë, ìýäýýëëèéí õýðýãñýë ÷ òóõàéí ¿åäýý ººðèéí ýðõã¿é çºâøººð÷ áàéñàí þì. 1913 îíä “Àëñ äîðíî” ñýòã¿¿ë ýðõëýí ãàðãàã÷èä: “Õóâèéí àìüäðàïûí õóâüä àãëàã äàÿàí÷, áàéãàëèàñ çàÿàñàí òóëõ óõààíòàé, õýíä ÷ óóñàæ õóäàëäàãäàõã¿é, õóâèéí àøèã õîíæîî õàéäàãã¿é, õ¿íä òýð á¿ð èòãýäýãã¿é, õÿíóóð áîëãîîìæòîé... Äà ëàì... îð÷èí ¿åèéí Ìîíãîëûí óõààëàã, íýðä ãàðñàí ç¿òãýëòíèé íýã ìºí íü ãàðöààã¿é” (68, 15) õýìýýí áè÷èæ áàéëàà. ªäãºº Ã.Öýðýí÷èìýäèéí íàìòàð ñýëò, áîäîë ñýòãýëãýýíèé îíöëîã áè÷èæ òóóðâèñíûã ñóäëàí ¿çýõ¿éä, òýðáýýð óëñ òºðèéí çºí, áèëã¿¿í ÷àíàðààð ãîéä, àëèâààä äàâõàð áîäîæ, äààìàé ñýòãýäýã, öºëõ óõààíòàé õóâü õ¿í áàéæýý. Äà ëàì Ãîìáûí Öýðýí÷èìýä áîë : 310

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

- Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûã îðîéëîí ìàíëàéëñàí ïðàêòèê óäèðäàã÷äûí íýã; - Òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýñýí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí àíõíû òýðã¿¿í, Äîòîîä õýðãèéã ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìíû àíõíû ñàéä; - Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã áàòàòãàõûí òºëºº àìèà ¿ë õàéðëàí òýìöñýí òºðèéí óõààëàã ç¿òãýëòýí áàéâ Ò¿¿íèé òºð, íîìûí óõààí óäàì ñóäàðò íü ÷ ºâëºãäºí óëàìæëàãäñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Äà ëàì àõûíõàà ÷èí âàíãèéí õýðãýì çàëãàìæèëñàí Öýðýíäàø / Öýðýíìºð/ ìºí ä¿¿ Ñàíäàãäîðæ íàð íü ãàâæèéí äàìæàà, ä¿¿ Öýðýíáàëñàí íü àãðèìáûí äàìæàà òóñ òóñ áàðüæýý. Îéð òºðºëäºº Àìèíæèé õýìýýí àâãàéëàãäñàí Àâèðìýä íü øàãã¿é ñàéí çóðõàé÷ áîëñîí àæ. Ãýâ÷ 1930-ààä îíû óëñ òºðèéí õýëìýãä¿¿ëýëòèéí õàð ñ¿¿äýð, áàðèà òàâèà òýäíèéã òîéðîí ºíãºðñºíã¿é. ×èí âàí Öýðýíäàø ëàìòíûã Èõ Õ¿ðýýíýýñ áàðèàä, õýðýãòíèé ñóóäàëä ñóóëãàõ áàðèìòã¿éäýý ìóõàðäàæ íýã óäàà òàâüñàí áàéíà. Ãýõäýý èíãýæ áàðèâ÷èëñíû ãîë øàëòàã áîë òýðáýýð õàìæëàãà çàõèðàõ ýðõèéí òàìãàà õóðààëãàõã¿é õýìýýí ýñýðã¿¿öñýíèé óëìààñ 1922 îíû XI ñàðûí 23-íû ºäðèéí çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäàíààð ÿðèãäàæ áàéñàíòàé õîëáîîòîé áîëîâ óó. Ã.Öýðýíäàøèéã 1939 îíû íèéòýýð õîìðîãëîí áàðèâ÷ëàõ ¿åä äàõèí àâ÷ ÿâæýý. Ò¿¿íèéã õîðèãäîæ áàéõàä á¿ñã¿é ä¿¿ Ýíýáèøèä íü íýã ë óäàà ýðãýõ çºâøººðºë îëäæýý. Ä¿¿ íàð íü íýã äîð áàéõààñ àéí áýíäýæ, íóòàã óñààðàà òàðàí ñóóñàí áîëîâ÷, òýäíèéã òîëãîé äàðààëàí áàðèâ÷èëæ, ñóðàã àæèãã¿é àëãà áîëãîæýý. Äà ëàìûí ä¿¿ íàð îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí ªíäºð øèðýýò, Ë¿í ñóìûí íóòãààñ áàðèãäñàíûã çýý ä¿¿ Íàìñðàéí Íàìæèë ãóàé õóó÷èëæ áàéñàí áèëýý. Äà ëàìûí óäìûíõàí áàðèãäñàíû äàðàà ýñýðã¿¿ ×îâîíãèéíõýí,” /×èí âàíãèéíõýí Æ.Á/ ãýæ òºðºë òºðºãñäèéã íü íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ íýã õýñýãòýý àä øîî ¿çýõ ÿíçòàé áàéæýý. ªð çººëºí á¿ñã¿é ä¿¿ Ýíýáèøèéí íü íºõºð ×îâîíãèéí Íàìñðàé ãýæ àëäàðøñàí òýð àéëä èë¿¿ òóñàæ áàéñàí àæ. Òýäíèé õºðºíãèéã õî¸ð äàõèí õóðààæýý. Ìýãäýí ñàíäàðñàí àõ ä¿¿ íàð íü Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéí áîëîí ò¿¿íèé ä¿¿ íàðûí áóðõàí òàõèë, ñóäàð íîìûí äèéëýíõèéã óñòãàæýý. Òýð äîòîð Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéí òóóðâèñàí “Õ¿í á¿õýí ÷èí ¿íýí ñ¿æãýýðýý çàëáèðàí ¿éëäýãã¿í” õýìýýõ íîì ¿ðýãäñýí áîëîëòîé. Ñàéòàð ìºøãºâºë ººð õóâü õàà íýãòýé áàéæ áîëîõûã õîé÷èéí ñóäëàà÷ ìýðãýí ä¿¿ íàðòàà íàéäàí ¿ëäýýå äýý. Äà ëàìûí óäìûíõàí áàñ òºð, ò¿ìíèé ¿éëñýä áîäèòîé õóâü íýìýð îðóóëñààð èðñíèéã ýíä òýìäýãëýí õýëìýýð áàéíà. Äà ëàìûí çýý ä¿¿, íàñàí îãøñîí áîëîâ÷, àíóóõíààðàà Í.Íàìæèë ãóàé 1995 îíä: “Áîãä ãýãýýíèé èâýýë 311

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ºðøººëººð áèä ºíºð ºòãºí ÿâíà. Ìèíèé ýýæ Ýíýáèø 21 õ¿¿õýä òºð¿¿ëñýí. Ýíäýýñ íÿëõ áàãàäàà õýä íü ¿ðýãäñýí, Òýäíýýñ íü íàñàíä õ¿ð÷ ºðõ òîëãîéëñîí. Ýä¿ãýý 6 íü åðòºíöèéí ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëæýý. Ìàíàéõàí ¿ðæèí ºñºæ, ºäãºº à÷ ãó÷ íèéëýýä 250 ãàðóé áîëñîí. Äº÷ îð÷èì ºðõ ¿¿ñ÷ýý. Íèéò íàñàíä õ¿ðñýí 130 îð÷èì, õ¿¿õýä íÿëõàñ 120 ãàðóé áàéãàà. Íàäààñ ýõëýýä 1945 îíû ÷ºëººëºõ äàéíä îðîëöñîí 4 õ¿í áèé. Íýí ÿëàíãóÿà Ìîíãîëûí Àðäûí Àðìèéí 8 äóãààð äèâèçýä ýðýëõãýýð òóëàëäàæ ÿâààä áààòàðëàãààð àìü ¿ðýãäñýí Äàøïóíöàãèéãàà äóðñìààð áàéíà. Ìàíàé õ¿ðãýäýýñ áàñ Ìîíãîë óëñûí ãàâüÿàò ýì÷ Ï.Áóìáàãà, ãàâüÿàò áàãø Á.Îðãîé íàð òºðñºí þì (62) ãýæ ÿðüæ áàéñàí áèëýý. ; Çîõèîã÷ áè íýã õ¿íèéã íýìæ îíöëîí äóðäìààð áàéíà. ÁÍÌÀÓ-ûí Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà, Åðºíõèéëºã÷èéí òàìãûí ãàçðûí äàðãà, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íýýð àæèëëàæ áàéñàí ×îâäðîíãèéí Äàøäýìáýðýë. Òýðáýýð, Äà ëàìûí á¿ñã¿é ä¿¿ Ýíýáèøèéí îõèí ×îéäýì÷èãèéí õºâã¿¿í àæýý. ×.Äàøäýìáýðýë ãóàéã ìîíãîë òºðèéí øàãã¿é ç¿òãýëòíèé íýã ãýäãèéã óíøèã÷ òà íàäààð õýë¿¿ëýõ þóí. Äà ëàìûí óäìûíõàí èéì ë õ¿ì¿¿ñ.

Ýøëýë, ç¿¿ëò 1. Ýðäýíý õàìáûíõàí áîë Áîãäûí øàâü íàð þì.Ýðäýíý õàìáûí íóòàãã îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí Ë¿í ñóìûí íóòàã çîíõèëæ, Áóëãàí àéìãèéí Á¿ðýãõàíãàé ñóìûí ºìíºä õýñýã õàìðàãäàæ áàéæýý. Çàðèì ñóäëàà÷èä Õºâñãºë íóòàãò òºðñºí ìýòýýð ýíä¿¿ òàøàà áè÷ñýí íü ¿çýãäýíý. 2. Äîêòîð (Ph.D) Ò.Òºìºðõ¿ëýã Äà ëàì Öýðýí÷èìýä 1869 îíä Õºâñãºë íóòàãò òºðñºí õýìýýæýý. 1911 îíä Ïåòåðáóðã ÿâñàí òºëººëºã÷äèéí õàìãèéí çàëóó íü Äà ëàì Öýðýí÷èìýä áàéñàí ãýëöäýã. Ãýòýë Õàíä ÷èí âàí 1869 îíä òºðñºí àæ. Àðä Ãîìáûí õ¿¿õä¿¿ä 2-3 æèëèéí çàéòàé òºðæýý. Õýðýâ Äà ëàìûã 1869 îíä òºðñºí ãýæ ¿çâýë óäààõ ä¿¿ íü 7 æèëèéí äàðàà ãàðñàí áîëîõ ãýæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ èõýíõ ñóðâàëæèä 1872 îíä òºðñºí ãýæ òýìäýãëýñýí íü èë¿¿ ìàãàäëàëòàé áîëîâ óó. 3. Äà ëàìûí çýý ä¿¿ Í.Íàìæèë ãóàéí ÿðüñíààð òýäíèéõýí XIX çóóíû 80-ààä îíû îð÷èì îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí Ë¿í ñóìûí íóòàãò áàéíãà ñóóðüøèí àìüäðàõ áîëæýý. Èéìýýñ ºäãºº Äà ëàìûã Òºâ àéìãèéí Ë¿í ñóìûí õàðüÿàò ãýæ áè÷èæ áóéã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì. 4. Ýíý ÿàì Æýáç¿íäàìáà õóòàãòèéí øàâü õýìýýõ àðäûã çàõèðñàí Áîãäûí øàâèéí çàñàã çàõèðãààíû äýýä ãàçàð áºãººä 1723 îíä Ìàíæèéí õààíû çàðëèãààð “Ýðäýíý Øàíçóäáûí ÿàì” ãýñýí íýðòýé áàéãóóëàãäààä øàøíû ¿éë àæèëëàãààíû òºëºº ¿éë÷èëæàý. Òóñ ÿàì íü øàøèí, òºðèéí ýðõèéã õîñîëñîí èõ ýðõ ìýäýëòýé 312

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

16. 17. 18. 19. 20.

ãàçàð áàéâ. 1822 îíä óã ÿàìíû ýðõ ¿¿ðãèéã ºðãºòãºæýý. Ýíý ÿàìàíä Èõ øàâèéí îòîã, áàãóóä, õ¿ðýýíèé 30 àéìàã, 10 èõ äàöàí, Áàðóóí õ¿ðýý, Àìàðáàÿñãàëàíò, Äàìáàäàðæàà, Ýðäýíý çóó çýðýã õºäººãèéí õ¿ðçý õèéä¿¿ä õàðüÿàëàãäàæ áàéñíûã ºìíº íü äóðäñàí. 1995 îíû II ñàðûí 26-íä Í.Íàìæèëòàé õèéñýí ÿðèëöëàãûí òýìäýãëýë. Çîõèîã÷èéí õóâèéí àðõèâ. Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé òºâ àðõèâ. ôì-85,ò-1 õí-1283 \öààøèä ÌÓ¯ÒÀ ãýæ òîâ÷èëíî\. ÌÓ¯ÒÀ. ôì-85, ÕÍ-1283. ÌÓ¯ÒÀ. ôì-85, õí-1283. ÌÓ¯ÒÀ. ôì-85, õí-1283. ÌÓ¯ÒÀ. ôì-85, õí-1283. Ã.Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ. 1959. ÌÓ¯ÒÀ. Ôì-9. õí-408 ò.307. Ë.Äýíäýâ. Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí ¿åèéí áàðèìòóóä. Ãàð áè÷ìýë. ÌÓ¯ÒÀ. ôì-85, õí-1283 Ìàíæ óëñààñ ãàäààä Ìîíãîëûã çàõèð÷ áàéñàí òºðèéí äýýä áàéãóóëëàãà íü “Ãàäààä ìîíãîëûí òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàì” ãýäýã íýðòýé ìàíæèéí òóñãàé ÿàì áàéæýý. Ãàäààä Ìîíãîëä àð, ºâºð ìîíãîë, áàðóóí ìîíãîë áîëîí õîòîí àéìãóóä îðíî. Ýíý ÿàìíû íýðèéã òîâ÷ëîí “Ìîíãîëûí æóðãààí”,”Èõ æóðãààí” ãýæ íýðëýíý. Æóðãààí ãýäýã íü ìàíæ ¿ã áºãººä ÿàäëûí ÿàì ãýñýí óòãàòàé ¿ã. Ë.Æàìñðàí. Ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí 1911-1913 ÓÁ. 1992. Ö.Äàìäèíñ¿ðýí. ºâãºí Æàìáàëûí ÿðèà. Ò¿¿âýð çîõèîë. ÓÁ. 1969. Ë.Äýíäýâ. Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ.1934 4-6 äàõü òàë. È.ß. Êîðîñòîâåö. Îò ×èíãèñ õàíà äî Ñîâåòñêîé ðåñïóáëèêè. (Êðàòêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè ñ îñîáûì ó÷åòîì íîâåéøåãî âðåìåíè.) ÓÁ. 2004ã. Â.Êîòâè÷ 1872 îíä òºðñºí. Ïîëüø ãàðàëòàé. Òýðáýýð.1891-1895 îíä Ïåòåðáóðãèéí äýýä ñóðãóóëèéí Äîðíî äàõèíû õýëíèé àíãèéã òºãñ÷, ìîíãîë, ìàíæ, õÿòàä õýëíèé ìýðãýæèëòýé áîëæýý. Â.Êîòâè÷ 1896-1922 îíä Ïåòåðáóðãèéí èõ ñóðãóóëüä ýðäýì øèíæèëãýàíèé áîëîí áàãøëàõ àæèë õèéæýý/. 1.911 îíä Õàíä ÷èí âàí Äà ëàì íàðûã î÷èõîä, Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçðûí äààëãàâàðààð õýëìýð÷ëýí äàãàæ ¿éë÷èëñýí. Òýðáýýð 19221924 îíä Ëåíèíãðàäûí Äîðíî äàõèíû õýëíèé èíñòèòóòèéí çàõèðàëààð àæèëëàñàí 313

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.

37. 38. 39. 40.

áàéíà. 1912 îíä Ìîíãîëä èðæ, Îðõîí ç¿ãò ýðòíèé ñóäëàëûí àæëààð àÿëàï õèéæ, ìîíãîë îðíûã øèíýëýí ñóäëàõ òàëààð íýëýýä èõ ý¿éëèéã ñàíàà÷ëàí õèéæýý. Â.Êîòâè÷ 1924 îíä Ïîëüøèéí Àêàäåìèéí æèíõýíý ãèø¿¿í, Ëüâîâûí èõ ñóðãóóëèéí àëñ äîðíîäûí õýë áè÷ãèéí òýíõìèéí ýðõëýã÷ýýð òîìèëîãäñíîîñ õîéø Ïîëüø ýõ íóòàãòàà àæèëëàæ áàéãààä 1944 îíä òààëàë òåãñ÷ýý. ÇÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í, ÁÍÌÀÓ-ûí øèíæëýõ óõààíû õ¿ðýýëýíãèéí æèíõýíý ãïø¿¿íýýð òóñ òóñ ñîíãîãäîæ áàéæýý. Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã. ÓÁ. 1972. Ã.Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë ÓÁ.1959. Æ.Äàìäèí “¯éìýýíèé æèë”/ Äóðòãàë/ 1920-1921 ÓÁ 1973. ÌÓ¯ÒÀ. ôì-1, õí-1. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí ò¿¿õ. Äýä áîòü. \1604-1917\ ÓÁ.1968 424 äýõ òàë. ÌÓ¯ÒÀ. ôà-6, õí-514. Á.Äàâààñ¿ðýí. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä. ¯íýí. 1990.3.¹ 73 Ò.Òºìºðõ¿ëýã. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä. Õºäºëìºð 1989.12.7 ¹ 135. ÌÓ¯ÒÀ. ôà.179, õí-2, ÌÓ¯ÒÀ. ôà-24, õí-4, ÌÓ¯ÒÀ. ôà-2, ÕÍ-4. ÌÓ¯ÒÀ. ôà-5, õí-29, ÌÓ¯ÒÀ. ôà-6, õí-555, ÌÓ¯ÒÀ. ôà-6, õí-555, Í.Ìàãñàðæàâ. Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ. ÓÁ. 1994.67 äàõü òàë. Ñåêðåòíîå äîíåñåíèå Â.Ô.Ëþáû ÂÌÈÄ Ðîññèè. 4 ôåâðàëÿ \22 ÿíâàðÿ 1912 ã -Öåíòðàëüíûé Ãîñóäàðñòâåííûé âîåííî-èñòîðè÷åñêèé àðõèâ. \äàëåå ÖÃÂÈÀ\.”6 Ìåæäóíàðîäíûé êîíãðåññ ìîíãîëîâåäîâ \Óëàí- Áàòîð, àâãóñò 1992 ã\ Äîêëàäû ðîñèéñêîé äåëåãàöèè. 1.Ì.1992.” ýìõýòãýëä íèéòëýãäñýí “Äà ëàì Öýðýí÷èìýä è öàðñêàÿ äèïëîìàòèÿ”- õýìýýõ Å.À. Áåëîâûí ºã¿¿ëëýýñ äàì èø òàòàâ. ¯íýí. 1991.111.3. ¹77. äýõ òàë Ò.Òºìºðõ¿ëýã. “Äà ëàì Öýðýí÷èìýä” Õºäºëìºð 1989.XII.7. ¹ 135 “Õàðáèíñêèé âåñòíèê” 1913 ¹ 1875 Ñåêðåòíàÿ òåëåãðàììà Â.Í.Êðóïåíñêîãî Ñ.Ä.Ñàçîíîâó 17\4 ìàÿ 1912 ã Àðõèâ âíåøíåé ïîëèòèêè Ðîññèè Ô.Êàíöåëÿðèÿ ìèíèñòðà, ä.105. \Å.À.Áåëîâûí ºã¿¿ëýëýýñ äàì èø òàòàâ\ 314

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

41. Ñåêð. òåë. Â.Í.Êðóïåíñêîãî Ñ.Ä.Ñàçàíîâó 14\1 èþëÿ 1912 ã Öåíòðàëüíûé Ãîñóäàðñòâåííûé èñòîðè÷åñêèé àðõèâ â Ëåíèíãðàäå-Ñ-Ïåòåðáóðãå \ÖÃÈÀ\,ô.56Î, îïèñü 28,ä. 442, \Å.À.Áåëîâûí ºã¿¿ëýëýýñ äàì èø òàòàâ\. 42. Ñáîðíèê äèïëîìàòè÷åñêèõ äîêóìåíòîâ ïî ìîíã. âîïðîñó. ÑàíêòÏåòåðáóðã. 1912. 43. Á.Äàâààñ¿ðýí. Äà ëàì. ¯íýí. 1990.11.3 ¹77 44. Ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ â ýïîõó èìïåðèàëèçìà. Äîêóìåíòû èç àðõèâîâ öàðñêîãî è âðåìåííîãî ïðàâèòåëüñòâ. 1878-1917. Ì.1931-1939, Ñåðèÿ âòîðàÿ, ã.20, ÷.1. 45. Å.À.Áåëîâ.Äà ëàì Öýðýí÷èìýä è öàðñêàÿ äèïëîìàòèÿ. VI ìåæäóíàðîäíûé êîíãðåññ ìîíãîëîâåäîâ \Óëàí-Áàòîð, àâãóñò 1992 ã\. Äîêëàäû Ðîññèéñêîé äåëåãàöèé 1.Ì. 1992.ñ. 11-12. 46. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä Óëñûí Ò¿¿õ. Äýä áîòü 1604-1917. ÓÁ.1968. 468 äàõü òàë 47. Ë.Æàìñðàí Ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí ÓÁ.1992. 48. Ë.Æàìñðàí Ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí ÓÁ.1992. 49. Ñ.È÷èííîðîâ Äà ëàì Öýðýí÷èìýä. Áóðóóã¿é “Áóðóóòíóóä” Çóóíìîä õîò. 1993 îí. 50. Ä.Öýäýâ. Èõ øàâü. ÓÁ. 1964. 51. Ë.Æàìñðàí Ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí ÓÁ.1992. 52. Äåïåøà È.ß.Êîðîñòîâöà Ñ.Ä.Ñàçàíîâó 25\12 àïðåëÿ 1913 ã \ÀÂÏÐ\. ô. Ìèññèÿ â Ïåêèíå, Ä 319. \Å.À.Áåëîâûí ºãó¿ëýëýýñ äàì èø òàòàâ\. 53. Ë.Äýíäýâ Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ ÓÁ 1934. 54. Ñåêð. òåë È.ß.Êîðîñòîâöà Â.Í.Êðóïåíñêîìó 16\3 äåêàáðÿ 1912 ã, \ÀÂÏÐ\ ô. Ìèññèÿ ä:317 \Å.À.Áåëîâûí ºã¿¿ëýëýýñ äàì èø òàòàâ.\ 55. Ö.Áàòáàÿð. Êîäàìà, ìèöóé ï¿¿ñ, Õ¿ðýýíä áàéñàí ßïîí÷óóä \19111921 îí\ ÓÁ 1993 56. “Òóñãààð òîãòíîëûí ìºðººäºë” (ßïîí÷óóä ìîíãîëûí òóõàé). ÓÁ. 1991 57. Ìåæäóíàðîäíûé êîíãðåññ ìîíãîëîâåäîâ \Óëàí-Áàòîð, àâãóñò 1992 ã\ Äîêëàäû ðîññèéñêèé äåëåãàöèé. 1. Ì. 1992 58. Ã.Íàâààíæàìæèë ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ. 1959. 201 äýõ òàë 59. ÌÓ¯ÒÀ. ô-141, Ò-1 õí-61 60. ÌÓ¯ÒÀ. ô-141, ò-1 õí-61 61. ÌÓ¯ÒÀ. ô-141, ò-1 õí-61 315

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

62. 63. 64. 65. 66. 67. 68.

ÌÓ¯ÒÀ. ô-141, ò-1 õí-61 ÌÓ¯ÒÀ. ô-141, ò-1 õí-61 Ò.Òºìºðõ¿ëýã, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä. Õºäºëìºð 1989.II.7 ¹ 135 .Á.Äàâààñ¿ðýí. Äà ëàì Öýðýí÷èìýä. ¯íýí 1990.11.3 ¹ 77 ÌÓ¯ÒÀ. ô-173, ò-1 õí-125 ÌÓ¯ÒÀ. ô-173, Ò-1 õí-125 Äàëüíèé Âîñòîê. Èçäàíèå øòàáà Çà Àìóðñêîãî îêðóãà. Õàðáèí 1913. ¹6 69. Äà ëàìûí çýý ä¿¿ Íàìñðàéí Íàìæèëòàé 1995 îíû II ñàðûí 26íä ÿðèëöñàí òýìäýãëýë. Çîõèîã÷èéí õóâèéí àðõèâ.

316

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

V Á¯ËÝÃ ×ÈÍ Ç¯ÒÃÝËÒ Ã¯Í ÁÀßÍÒªÌªÐÈÉÍ ÕÀÉÑÀÍ 1. Ýð ºñ÷, ýñãèé ñóíàâ XIX çóóíû II äàõü õàãàñ áîëîõîä Ìàíæ ÷èí óëñûí òºð õÿòàä óõààí, îâ ìýõýíä ààæèì ààæìààð àâòàæ, ìºõºõèéí öîíäîí ¸ðëîæ ýõëýâ. Õÿòàäóóä õààí ñýíòèéä ñóóñàí í¿¿äýë÷ óäìûí ìàíæ íàðûã ¿íäýñ ñóóðèàð íü èäýõèéí çýðýãöýý, ªâºð Ìîíãîëûí í¿¿äýë÷èí àõóé, àìüäðàëûí òºðõ, õýâ ìàÿãèéã ¿íäñýýð íü ººð÷ëºí, “õÿòàä÷èëàõ” çàìä õýäèéíýý øèëææýý. 1852 îíä Îðäîñò ìàíæèéí íî¸ðõîëûã ýñýðã¿¿öñýí òîìîîõîí õºäºëãººí ãàð÷ áàéâ. Èéì ¿åä ºâºð Ìîíãîë äýâøèëò, ýõ îðîí÷ ñýõýýòí¿¿ä, ò¿¿íèé äîòîð Çîñòûí ÷óóëãàíû Õàð÷èí áàðóóí õîøóóíû Áàÿíòºìºð õýìýýõ òîâõèéñîí àìüäðàëòàé, áè÷èã íîìûí øèðýýã ò¿øèí àìüäàðäàã íýãýí õ¿ì¿¿íèé óëñ Ìîíãîëîîí, ¿íäýñ ÿçãóóðààí ãýñýí ñýòãýë íü îðãèëîí îâîëçîæ áàéëàà. Áàÿíòºìºðèéí ýõíýð íü òóëãàð, ãîëîìò çàëãàõ íóãàí ¿ð õ¿¿ þó? Ýñâýë ãîë õàðëóóëæ, õàðüä î÷èõ á¿ñã¿é ¿ð ¿¿? Òààõàä áýðõ. 1857 îí áóþó Ò¿ãýýìýë Ýëáýãòèéí 7 äóãààð îí õýâèéæ áàéõàä ýõíýð íü íÿðàéëæ íýãýí õºâã¿¿í òºð¿¿ëæýý. Ýöýã íü áÿöõàí õ¿¿ãýý ¿çýæ ìàãíàé õàãàðòëàà áàÿðëàí, àéñóé öàãèéí áýðõýä Ìàíæààñ òóñãààðëàõ òýìöýëä ìèíèé õ¿¿ øèã òºðèéí ýð õýðýãòýé õýìýýí áîäëîî. Ýöýã íü õ¿¿äýý Ñóíþí ãýãýýí õýìýýõ íýð õàéðëàæýý. Òýð ¿åä ×èí óëñûí äîòîð ìîíãîë÷óóäûã ýëäâýýð õàâ÷èæ áàéñàí ó÷èð Ñ¿íþí ãýãýýí íýðýý ººð÷èëæ, Õàéøàíü õýìýýõ õÿòàä íýð àâñàí áàéíà. Ýíý íü àâèà îíäîîññîîð Õàéñàí áîëæýý. Áàÿíòºìºð òóõàéí íèéãýìä áàéð ñóóðüòàé áîëîõ, ìîíãîë õ¿í õýíýýñ ÷ òýð òóñìàà õÿòàäààñ ¿ë äóòàõ áèëã¿¿í ÷àäàëòàé ãýäãýý ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä õ¿¿ä ìèíü ýðäýì áîëîâñðîë õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ áàéâ. Òýðýýð áàãà ñàãà õºðºíãºº õ¿¿ãèéíõýý ýðäýì óõààíûã çàäëàõàä ñýòãýë õàðàìã¿é çàðàâ. Òýð õàâüäàà õàìãèéí ñàéí ãýñýí ãýðèéí áàãø óðüæ, áàãààñ íü áè÷èã ¿ñãèéí áîëîâñðîë îëãîæýý. Õàéñàí áàãà íàñíààñàà Ìîíãîëûí èõ áè÷ãèéí õ¿í Â.Èíæèíàøèéí “Èõ Þàí óëñûí ìàíäñàí òºðèéí Õºõ ñóäàð”, “Íýãýí äàâõàð àñàð” ðîìàí, Ã¿ííà÷¿ã Ãóëàðàíñ, Ð.Õèøèãáàòûí ø¿ëã¿¿äèéã óíøèæ, óõààðàí ãýãýýð÷ áàéëàà. Òýðýýð Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ñî¸ëûí á¿òýýë¿¿äòýé òàíèëöàõûí õèðýýð ýõ îðîí÷ ¿íäýñíèé ¿çýë íü òºëæèí òºëºâøèæ áàéâ. Ýöýã íü Õàéñàíã õÿòàä, ìàíæ õýëýíä íýâòýðõèé ñóðãàæ, òóñãàé áàãøèä 317

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

øàâü îðóóëàí, õýëíèé íü áîëîâñðîëûã óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëæýý. ¯¿íèé çýðýãöýý ºðíº, äîðíû òºðºë á¿ðèéí øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã îëãîí, òºð çàñàõ ýðäýìä ÷àìã¿é áîëîâñðóóëæýý. Áàÿíòºìºð 14 æèëèéí òóðø èéì ìàÿãààð õ¿¿äýý ãýðèéí áîëîâñðîë îëãîæ, òºðèéí áàðàãòàé ò¿øìýëèéã áè÷èã, íîìûí õóâüä äàãóóëàõã¿é áîëãîâ. Ãýâ÷ õàðèéí ýðõøýýëä áóé áàãà ¿íäýñòíèé õóâü çàÿà Õàéñàíä íýã õýñýã òºðèéí àëáà õàøèõ áîëîëöîî îëãîñîíã¿é. Òýð öàãèéí õóóëèàð: “Õÿòàä õ¿íèéã âàí ºðãºìæëºõã¿é, Ìîíãîë õ¿íèéã øàëãóóðò îðóóëàõã¿é” ãýñýí íèéãìèéí áóðàíãóé çýðýã çèíäàà÷ëàë íî¸ðõîæ áàéñàí á¿ëãýý. Õîëûí ý÷íýý áîäîë àãóóëñàí Õàéñàí õÿòàä õ¿íòýé öóñ õîëèëäîõîîñ àðãàã¿éä õ¿ðýâ. Ýíý ¿åä õÿòàäóóä õýðãýì çýðýã ºðãºìæëºãäºõã¿é ìýò áîëîâ÷, ò¿øìýë ¸ñíû òîìèëîõ, äýâøèõ, áóóðàõûã õýäèéíýý ãàðòàà îðóóëñàí áàéëàà. Õÿòàä õ¿íòýé óðàã õîëáîñîí áàãà ¿íäýñòýí õýí áîëîâ÷, áîëîâñðîë ÷àäëûí õóâüä òààð÷ òýíöâýë òºðèéí ò¿øìýëèéí àëáàíä äîðîîñ íü ýõëýí äýâøèí àëáà õààõûã õóóëèàð çºâøººðñºí áàéâ. ×èíãýýä Õàéñàí Íè ñàí øè òîñãîíû Ìý îâîãòûí îõèíûã ãýðãèé áîëãîí àâàâ. Ìàíæ ÷èí óëñûí òºð õÿòàä ýõíýðòýé, òóõàéí öàãèéí ò¿øìýë ¸ñíû õóâüä õýòèéäñýí ãýìýýð ýðäýìòýé Õàéñàíä ò¿øìýë áîëîõ ýðõ îëãîæýý. Òýðýýð òºðèéí àëáà õààõ ýõëýëýý õî¸ðäóãààð äýñèéí æèíñòýéãýýð ªâºð Ìîíãîëûí Çîñòûí ÷óóëãàíû áàðóóí õîøóóíààñ ýõýëñýí áàéíà. Ýíý ¿åä çàëóó ò¿øìýë Ìàíæ ÷èí óëñûí áîäëîãî, ò¿¿íèéã íàéðóóëàí çàñàõ õÿòàä àðãà óõààí, àðä îëíû çîâëîí ç¿äã¿¿ð çýðýã íàðèéí øèðèéíèéã ÿñ ìàõàíäàà òóëòàë îéëãîí àâ÷, ¿íäýñ ÿçãóóðàà áîäîí ñàíààøèð÷, ç¿ðõ øèìøðýõ áîëæýý. Ìàíæ ÷èí óëñàä õàìæëàãûí õàðèëöàà ÿëçðàí äîðîéòîæ, ýðõ áàðèã÷äûí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà íü ÿâöã¿é áîëñîîð áàéãàà íü ìýäðýãäýæ áàéëàà. XIX çóóíû II õàãàñààñ Ìàíæèéí ýçýíò ã¿ðíèé íóòàã äýâñãýð, áàéãàëèéí áàÿëàãò èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä øóíàí ºíãºëçºõ áîëîâ. Óëìààð òýä ò¿ðýìãèéëæ ýõëýâ. Ýíý ¿åä ãàçàð òàðèàëàí ýðõëýí ºäºð òóòìûí àìü çóóëãàà çàïãóóëäàã õÿòàä èðãýäèéí áàéäàë óëàì õ¿íäýð÷ýý. Ìàíæ ×èí óëñûí ýðõ áàðèã÷èä ¿¿ñýí áèé áîëñîí áàéäëààñ ãàðàõ àðãà çàì ñ¿âýã÷ëýâ. Òýðõ¿¿ ÿâóóëãàà “Èðãýäèéã í¿¿ëãýí, õèëèéã áýõæ¿¿ëýõ áîäëîãî” ãýæ íýðëýæýý. Ýíý áîäëîãûí ìºí ÷àíàð íü ¿é îëîí õÿòàä èðãýäèéã ªâºð Ìîíãîëä í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëæ, ìàëûí áýë÷ýýðèéã òàðèàëàíãèéí òàëáàé áîëãîí õóâèðãàõ, öààä ãîë ñàíàà íü ºâºðëºã÷äèéí ÿçãóóðààñ óëàìæèëñàí àæ àõóéí õýâ ìàÿã, àìüäðàëûã ýâäýí ººð÷ëºõ äàâõàð ñàíàà àãóóëñàí áàéëàà. Òýðõ¿¿ äàéðëàãàä ýí òýðã¿¿íä ªâºð 318

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ìîíãîëûí Çîñòûí ÷óóëãàíû Õàð÷èí áàðóóí ãàðûí õîøóóíû ¿å çàëãàìæèëñàí æ¿í âàí áºãººä Çîñòûí ÷óóëãàíû äàðãà Âàíäóóíàìæèëûí Ã¿íñýííâðîâûí õîøóó ºðòñºí þì. Ã¿íñýííîðîâûí õîøóó áîëîí ªâºð Ìîíãîëûí áóñàä íóòàãò “Èðãýíèéã øèëæ¿¿ëýí ñóóëãàæ, õÿçãààðûã ºðí¿¿ëýõ” õýðýã ýðõëýõ ãàçðóóä áàéãóóëàãäàí àæèëëàõ áîëîâ. Íýãýí õýñýã õóãàöààíä Õàéñàíã ýë ãàçðàà òîìèëîí àæèëëóóëæýý. ªâºã äýýäñýýñ ìàëàà àäóóëàí èðñýí ¿ðæèë øèìòýé, ºðãºí óóäàì íóòàãò íü òàðèà òàðüæ, ºäºð èðýõ òóòàì ìàëûí áýë÷ýýð õóìèãäñààð áàéãààã Õàéñàí õàðæ, òýñ÷ ñóóõ àðãàã¿é áîëîâ. Áàéñõèéãýýä ë ãàçðûí àñóóäëààñ áîëæ, õÿòàä èðãýä, ìîíãîë÷óóäûí õîîðîíä ìºðãºëäººí ãàðàõ áîëæýý. Õàéñàí ñ¿¿ëäýý òýðõ¿¿ ìºðãºëäººíä ìîíãîë÷óóäàà ìàíëàéëàí óäèðäàæ îðîëöîõ áîëæ, õýä õýäýí óäàà ñ¿ðõèé ÿëàëò áàéãóóëæýý. Ýíý íü ýðõ áàðèã÷äûí ç¿ãýýñ øèð¿¿í ýñýðã¿¿öýë, õàâ÷èëò, ìºðäºëòòýé òóëãàð÷, ìîíãîë÷óóäûã ººãø¿¿ëýí äýìæèæ, óäèðäñàí Õàéñàíã õÿëàéí ¿çýõ øàëòàã áîëæýý. Åð íü ò¿¿íèé øóëóóí øóäðàãà, çîðèìîã ÷àíàð íü îðîí íóòãèéí ýðõ áàðèã÷äàä ÷ òààëàãäàõã¿é áàéñàí áºãººä áàéíãà ºº ñýâ ýðæ áàéñàí áèëýý. Õàéñàí õÿòàä èðãýäèéã ýñýðã¿¿öñýí, îëíûã ç¿é áóñ ÿâäàëä òóðõèðàí óðóó òàòñàí õ¿íä ãýìò õýðýãò òóëãàãäàí, ò¿øìýëèéí àëáàíààñ çàéëóóëàãäæýý. Õýñýã çóóð àëáàí òóøààë ýðõëýýã¿é áîëîâ÷, õÿòàäóóäòàé õèéõ òýìöýëýý ¿ðãýëæë¿¿ëæ, àðä îëíû äîòîð óëàì á¿ð íýð õ¿íä îëñîîð áàéâ. Ýöñèéí ýöýñò Ìàíæèéí ýðõ áàðèã÷èä Õàéñàíãèéí õºëä ñóóæ, ò¿¿íèé íýð õ¿íä, ýðäýì ÷àäëûã àøèãëàõûã ç¿éòýé ãýæ ¿çæýý. ×èíãýýä 1880-ààä îíû ýõýýð ò¿¿íèéã ×èí óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ Õàð÷èí áàðóóí õîøóóíä Ïèí Öþàíüä áàéãóóëàãäñàí õýðýãýðõëýõ ãàçðûí íî¸íîîð äýâø¿¿ëýí òîìèëæýý. Ýë ãàçðàà òýðýýð àñóóäëûã àëü áîëîõîîð ìîíãîë÷óóääàà àøèãòàé øèéäýõèéí òºëºº, óõààíàà çàðæ áàéâ. Á.Õàéñàíã 1887 îíä Õàð÷èí áàðóóí õîøóóíû âàíãèéí îðäîíä öýðãèéí ìýéðýíãèéí òóøààëä äýâø¿¿ëñýí áàéíà. 1901 îíû ¿åä Õàð÷èí áàðóóí õîøóóíä èðæ ñóóðüøèí, òàðèàëàí ýðõýëäýã õÿòàä õ¿í 53000 áîëñîí áºãººä òóñ õîøóóíû ñóóãóóë ìîíãîë÷óóä íü 6000 îð÷èì áàéâ. Ýíý áîë õÿòàä õ¿í íóòãèéí ìîíãîë÷óóäààñ áàðàã á¿õ áýë÷ýýðèéã íü òàðèàëàíä àøèãëàõ áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà. (1, 1547) Ýíý òóõàé “Íîâîå âðåìÿ” ñîíèíä: “Õÿòàäûí êîëîíè÷ëîë íî¸ä ÿçãóóðòíóóäàä àøèãòàé, õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðò íýí òààòàé, õàðèí ìîíãîëûí ìàë àæ àõóéí àìèéã òàñàëñàí, ìîíãîë÷óóäûã ººðñäèéã íü õîîñðóóëàõàä õ¿ðãýñýí þì” (2) õýìýýí ¿íýíä îéðòñîí ä¿ãíýëò õèéæ áàéëàà. Èéíõ¿¿ æèï èðýõ òóòàì Ìîíãîë ò¿ìýí òýñýõ¿éåý áýðõ áàéäàëä îðñîîð áàéâ. Õîøóóíû ëàì, õàð, äýýäýñ äîîäîñã¿é äóðã¿éöýõ áîëîâ. ªâºð Ìîíãîë äàÿàð äóãóéëàíãèéí õºäºëãººí ãàçàð àâëàà. 319

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Òýäíýýñ ªëçèéæàðãàëûí óäèðäñàí õºäºëãººí õàìãèéí àëäàðòàé íü áàéâ. Õàéñàí ýíý òýìöýëä îðîéëîí îðîëöîâ. Ìàíæèéí ýðõ áàðèã÷èä ýíý òýìöýëä îðîëöîã÷äûã òºðèéí ýñðýã ãýìò õýðýãòýí áîëãîí áóðóóòãàõ áîëîâ. ªâºð Ìîíãîëûí Õºõ õîòíîî 1990 îíä õýâëýãäñýí “Ìîíãîë ¿íäýñòíèé îð÷èí ¿åèéí öóóò õ¿ì¿¿ñ” õýìýýõ á¿òýýëä Õàéñàíã Ñ¿íåí ãýãýýí, ×æèí ×îó ãýäýã íýðòýé áàéñíûã äóðüäààä, Ïèí Öþàíèé Õýðýã ýðõëýõ ãàçðààñ ãàðñàí øàëòãààíûã “Õàéñàí òóñ ãàçðûí ýðõ ìýäýëòíèé íýã áîëîõ ×æàí ñýí ãýäýã õ¿íòýé ñàíàë òîõèðîîã¿éí óëìààñ çàðãà ¿¿ñ÷ áóðóóäàí óóë òóøààëààñ õàëàãäñàí áàéíà”. (3, 107-108) ãýæ òýìäýãëýæýý. Á.Õàéñàí Ìàíæèéí çàñàã çàõèðãààíû ýðõ áàðèã÷èä, îðîí íóòãèéí áÿëäóó÷ ò¿øìýä¿¿äòýé òààð÷ òîõèðîõã¿é, òýäíèé ç¿ãýýñ áàéíãûí äàðàìò ¿çýæ áàéñàí ó÷èð 1902 îíä ãýð á¿ëýý àâ÷, Äº÷èò âàíãèéí õîøóóíä ò¿ð ñóóðüø÷ýý. Òýíä ÷ áàéäàë äýýðäýõ þìã¿é ó÷èð Õàðáèí õîòîä øèëæèí àìüäðàâ. Òýðýýð îðîñ õýëèéã áîãèíî õóãàöààíä ãàðàìãàé ñóð÷, Îðîñûí êîíñóëûí ãàçàð îð÷óóëàã÷ààð àæèëëàæýý. Á.Õàéñàí Õàðáèíä áàéõäàà êîíñóë Ñåì¸íîâ, Àìóðûí ÷àíä äàõü öýðãèéí òîéðîãèéí øòàáò àæèëëàæ áàéñàí äýä õóðàíäàà À.Ä. Õèòðîâî íàðòàé òàíèëöàæ íºõºðëºí, Äîðíî äàõèí, ÿëàíãóÿà Ìîíãîë ìýòèéí îðíóóäûí òàëààð Õààíò Îðîñûí öýðýã-óëñ òºðèéí áàéð ñóóðèéã ãàäàðëàõ áîëæýý. Ýíý ¿åä õàð÷èíãóóäûí áàéäàë ýðñ õ¿íäýðñýí áàéëàà. 1905 îíä Õàð÷èí õîøóóäààð àÿëàí ÿâñàí Áýýæèí äýõ Îðîñ-Õÿòàäûí áàíêíû àæèëòàí Ì.Ñ.Ìîñêâèòèí, Áýýæèí äýõ Îðîñûí øóóäàíãèéí êîíòîðûí äàðãà Ã.Ãîìáîåâ íàð ìîíãîë-õàð÷èíãóóä õàí ¿íäýñòíèé øèëæèí ñóóðüøñàí íºëººãººð ¿ëýìæ õýìæýýãýýð õÿòàä÷ëàãäñàí ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Òýäíèé èõ çîíõè íü ãàçàð òàðèàëàí ýðõýëæ, øàâàð òàãçàíä ñóóí, õýðýã äýýðýý òóí òààðóó àìüäàð÷ áàéëàà. ¯é îëîí õÿòàäóóä çàðöëàãäñàí íýðýýð òýäíèéã ñýì ÿðãàí èäýæ áàéâ. Çàðèì õàð÷èíãóóä ¿íäýñíèé õýëýý ìàðòàæ, îëîíõè íü õÿòàä àÿëãóóòàé ÿðüäàã áîëñîí àæ. Á.Õàéñàí èéì áàéäëûã ñýòãýë ýìçýãëýí àæèãëàæ, ÿçãóóð ¿íäñýý àâðàõ òàëààð õýðõýõ òóõàéä áîäîë ÷èâ÷ðýõ áîëîâ.

2. Õàëõ÷óóäòàé íèéëæ, á¿õ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí õýðãèéã ñýäýæ ýõýëñýí íü Õàë ¿çýæ, õàëóóí ÷óëóó äîëîîñîí Á.Õàéñàí Õàðáèíä õýäýí æèë îðøèí ñóóæ, Îðîñûí êîíñóëûí ¿éë àæèëëàãàà, óëñ òºðèéí õýðýãò õóòãàëäàí îðîëöîõäîî äýëõèé äàõèíû áàéäàë, îëîí óëñûí õºãæëèéí õàíäëàãûã ã¿íçãèé îéëãîí, á¿ñ íóòàãò ìîíãîë÷óóäûí ýçëýõ áàéð ñóóðü, öààøäûí ÷èãèéã 320

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ýðãýö¿¿ëýí òàíäàæ áàéëàà. Òýðýýð ººðèéí ìýäëýã, òóðøëàãà, óëñ òºðèéí çºí áèëýãòýý òóëãóóðëàí, ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîõ ýãçýãòýé ìº÷, áîëîìæ îéðòîæ áàéãààã óõààðàõ áîëîâ. Îðîñûí êîíñóë Ñåì¸íîâòîé îëîí óëñûí õàðèëöààíû ýýäðýý áóäëèàíû òàëààð ñàíàë ñîëèëöîæ, ýëäâèéã ýðãýö¿¿ëæ áàéâ. Íýã óäàà Ñåì¸íîâ Õàéñàíä: “Ãàäààä Ìîíãîë òóñãààð òîãòíîíî. Ýðäýì ìýäëýãòýé õ¿í èõ äóòàãäàæ áàéíà. ×è òèéøýý ò¿ðãýí î÷” (4) ãýæ çºâëºæýý. Íèéò ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãòãýí, òóñãààð óëñ áàéãóóëàõ òóõàé áîäîæ, áîëîâñðóóëæ áàéñàí Á.Õàéñàíä ýë çºâëºãºº òóí òààëàãäàæ, 1907 îíä Ãàäààä Ìîíãîë ðóó ñàíàà íýãò íºõºð Àëìàñ-Î÷èðûí õàìò çîðüæýý. Õèë äàâàõàä íü äýä õóðàíäàà À.Ä. Õèòðîâî òóñàëñàí áîëîëòîé. Á.Õàéñàí íàðûã Ãàäààä Ìîíãîëä èðýõýä Èõ Õ¿ðýý ºðíº, äîðíûí æóóë÷èí, õóäàëäàà÷èí õºëõñºí èõ õºëèéí ãàçàð áîëñîí íü èëò áàéâ. Ìàíæèéí “Øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷èä äóðã¿éöñýíèé èëðýë íü 1907, 1910 îíä Èõ Õ¿ðýýíä õî¸ð ÷ óäàà ëàì, àðäûí ¿éìýýí äýãäñýí ÿâäàë þì. Èõ Õ¿ðýýíýý øèíýõýí èðñýí Õàéñàíä Àð Ìîíãîëä õàðèéí ò¿ðýìãèéëýëä äóðã¿éöñýí àðä îëíû ¿íäýñíèé óõàìñàð ñýðãýí èäýâõèæñýí íü àëõàì òóòàìä ìýäðýãäýæ áàéâ. Àð Ìîíãîëä ñýìõýí îðæ èðñýí Õàéñàí, Àëìàñ-Î÷èð íàð ìîíãîëûí íî¸ä, èõýñèéí áîäîë ñàíààã òàíäàí ìýäñýíèé ¿íäñýí äýýð þóíû ºìíº, ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðòàé äîòíî òàíèëöàí ñýòãýëýý íýýëöýí ÿðèëöæýý. Òýð ¿ºä Ã.Öýðýí÷èìýäèéí ãýðò Õàéñàí íóóö áàéäëààð ñóóæ áàéñíûã ºâãºí áè÷ýý÷ Ã.Íàâààííàìæèë ººðºº ¿çýæ ìýäñýí òóõàéãàà ºã¿¿ëýõäýý: “Ýíýõ¿¿ ¿åýð ìèíèé áèå Õ¿ðýýíä áàéõäàà Äà ëàì Ã.Öýðýí÷èìýäèéí õ¿ðýýíèé ãýðò õààÿà î÷èõîä òýäíèé ãàë òîãîîíû ãýðò íýãýí õÿòàä þì óó, ªâºð Ìîíãîëûí õ¿í þì óó, ÿìàðûã ìýäýõã¿é òàâü ãàðóé íàñòàé, ìîíõîð õàìàðòàé, áîð öîîõîð öàðàéòàé áóóðàë ãýçýãòýé ºâãºí ñóóæ áàéäàã àñàí. Òýäíèé ãýðèéí õ¿ì¿¿ñ íü òýð ºâãºíèéã äà ëàì Ã.Öýðýí÷èìýäèéí òîãîî÷ ãýæ íóóæ õýëäýã áàéæýý. ¯¿íýýñ ¿çâýë ýíýõ¿¿ òîãîî÷ ãýãäýæ áàéñàí ºâãºí íü Õàéñàí ã¿í ìºí áîëîëòîé” (5, 1036) ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Òýð ¿åä Õàéñàí äºíãºæ 50 íàñ õ¿ð÷ áàéñàí áºãººä çàëóó õºâã¿¿í Íàâààííàìæèëä íàñòàé õ¿í, ºâãºí õ¿í ìýò õàðàãäñàí áóé çàà. Èíãýæ íóóö áàéäàëòàé áàéõ òîäîðõîé øàëòãààí áàéñàí áºãººä Õàéñàí íàðûã 1907 îíä àíõ Èõ Õ¿ðýýíä èðñíèé äàðàà Ãàäààä Ìîíãîëûã òºðèéã çàñàõ ÿâäëûí ÿàìíààñ Èõ õ¿ðýýíä ñóóãàà õýðýã øèéòãýã÷ ñàéä ßíü ×æèä àëáàí áè÷èã èð¿¿ëæ, Õàéñàíã ÷àíä òàíäàæ áàéãààä áàðèâ÷èëæ, Áýýæèíä õ¿ðã¿¿ëýõèéã òóøààæ áàéñàí áàéíà. (5, 1036) ×èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàð Õàéñàíã àëü áîëîõ íóóæ, òýð ÷ áàéòóãàé Õàíä âàí ººðèéí ãýð õîðîîíä ñóóëãàæ, õàìò çóðãàà àâàõóóëàí äîòíî÷èëæ áàéæýý. 321

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Õàéñàí íàðûí Àð Ìîíãîëä èðñýí çîðèëãî, õýðýã ÿâäëûã òýð öàãò àìüäàð÷, õàëóóí ìºðººð îðñîí íü ò¿¿õ÷èä íýãýí àäèë óòãààð òýìäýãëýí ¿ëäýýæýý. Ã.Íàâààííàìæèëûí ìºíººõ ãàð áè÷ìýëä: “Ò¿øìýë Õàéñàí ìèíèé ñîíñîõîä Ìàíæ ÷èí óëñûí Áàäàðãóóëò òºð õàíû ñ¿¿ëèéí ¿åä /1907/ ò¿øìýë Àëìàñ-Î÷èðûí õàìòààð òýð ¿åèéí Ìîíãîëûí Èõ õ¿ðýýíýý ñýìõýíýý èðýýä, ìºí Õ¿ðýýíä áàéãàà Õàëõûí èõýñ ëàì íàðòàé òàëàðõàí óóëçàæ, Ìàíæ ÷èí óëñûí çàñãèéí ýðõ áóóð÷ ìóæ õÿçãààðûí äîãøèí ñàéä ò¿øìýä á¿õ ìîíãîë÷óóäûã õàðãèñëàí äàðëàæ ìºëæèí õîîñëîõ çýðýãò òýñýõ¿éåý áýðõ áîëæ áàéãààã äóðüäààä, Àð, ªâºð Ìîíãîëûã ìàíæõÿòàäûí õàðãèñ çàõèðãààíààñ ñàëãàæ òóñãààð òîãòíîñîí óëñ òºð áàéãóóëàí, ººðèéí ãàçàð øîðîîãîî ýçëýí ººðòºº òîãòíîí õ¿ì¿¿æèõ èõ ÿâäàë ÷óõàë áîëæ áóé òóë ýíý õýðýãò Õàëõ Ìîíãîëîîñ ¿¿ñãýí áîäîæ, ªâºð Ìîíãîë èõ õýðýã á¿òýýå õýìýýí çºâëºãºº ãàðãàæ ÿâñàí áîëîâ÷ òýð ¿åä îíîâ÷òîéãîîð òîãòîîí øèéäâýðëýæ ÷àäààã¿é ó÷ðààñ òýä íàð ç¿¿í ºìíº ç¿ãèéí Ìîíãîë÷óóäûí áàéäëûã ìýäýõýýð áóöàæ ÿâñàí” (5, 1036) õýìýýí òýìäýãëýæýý. Ò¿¿õ÷ Í.Ìàãñàðæàâ õóðö: “Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ” çîõèîëäîî áè÷èõäýý: “Ò¿øìýë Õàéñàí áîë Õàð÷èí âàí Ã¿íñýííîðîâûí õîøóóíû çàõèðàã÷ ìýéðýí á¿ëãýý. Ýðäýìò ò¿øìýë Õàéñàí, Àëìàñ-î÷èð íàð Õ¿ðýýíä õ¿ð÷ èðýýä ãàçàð îðíû ýðõ áàðèëöàõ ìîíãîë ëàì, íî¸äòîé óóëçàæ òàíèëöàí, ×èí óëñûí äîòîîä õàðãèñûã ø¿¿ìæèëæ, ÿìàð àðãààð á¿õ ìîíãîë÷óóä íèéëýëäýí ººðòºº õ¿÷èðõýã èäýðõýã áîëîõûã õýëýëöýâ÷ áýýð îëñîíã¿é. Òýäíèé õî¸ð ò¿øìýë Ìîíãîëûí õîéò õÿçãààð ãàäààä áàéäëûã òóðøèæ ¿çýõýýð Õºëºíáóéð, Õàéëààð õîòûí ç¿ã çóãààöàí îäîîä, Àëìàñ-î÷èð Õ¿ðýýíä ýðãýæ èðñýíã¿é. Õàéñàí ÿâñààð õîæèì Õ¿ðýýíä èðæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí õýðýãò îðîëöîæ ÿâñàí” (6, 6) ãýæýý. Õ¿ðýýí äýõ Îðîñ-Õÿòàäûí áàíêíû àæèëòàí Ì.Ñ.Ìîñêâèòèí 1907 îíû 3 äóãààð ñàðûí 20-íä Áýýæèí äýõ ýë÷èí Ä.Ä.Ïîêîòèëîâò: “Õ¿ðýýíä Àëìàñ-Î÷èð Íàìíàíñ¿ðýíòýé óóëçàæ, õÿòàäûí ýñðýã ìîíãîë÷óóäûí “¿íäñýý ÷ºëººëºõ õºäºëãººíä õ¿÷èí õàâñðàõ”-ààð õàòóó øèéäñýí” òóõàé áè÷ñýí áàéíà. (7) Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä Á.Õàéñàí íàð Õàëõûí òîì íî¸ä, ëàì íàðòàé ¿¿äýí áèé áîëñîí íºõöºë áàéäëûí òóõàé çºâëºí ÿðèëöààä, ìîíãîë÷óóä òóñãààð íýãýí óëñ áîëîõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé õýìýýí çîðèã øóëóóäñàí áàéíà. ×èíãýýä íèéò ìîíãîë òóóðãàòàíä áàéäëûã îéëãóóëàõ, òýìöýëä óðèàëàí äóóäàõ çîðèëãîîð òýä áóöæýý. Á.Õàéñàí Áàðãà, ªâºð Ìîíãîëä òóñãààð òîãòíîëûí õýðãèéã ¿¿ñãýí ñýäýæ, óëìààð Áýýæèíä î÷èæ ò¿ð àæèëëàñàí áîëîëòîé. Ó÷èð íü ßïîíû ýðäýìòýí Ò.Íàêàìè: Õàéñàí, Óäàé íàðûí òóõàé áè÷ñýí ñóäàëãààíû ºã¿¿ëýëäýý Ëèíü Âåéãàíü ãýã÷ çîõèîã÷èéí áè÷ñýíýýñ èø òàòàæ, Õàéñàí “Äàðàà íü Áýýæèíä Íà 322

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

âàíãèéí îðäîíä àëáà õààæ áàéñàí” (8) ãýýä Íà âàí ãýã÷ íü Íàìíàíñ¿ðýí áàéõ ãýñýí íü îíîñîíã¿é. Òýð Íà âàí áîë Áýýæèíä ñóóæ áàéñàí Õàëõûí Íàÿíò âàí áàéõ ãýñýí òààìàãëàëûã ïðîôåññîð Ë.Æàìñðàí äýâø¿¿ëñýí áàéíà. (9, 146) Õÿòàä îðîí õóâüñãàëààð “æèðýìñýëñýí” íü íýí òîäîðõîé áîëñîí ¿å1910 îíä Á.Õàéñàí Õàëõûí íî¸äòîé óðüäûí õýëýëöñýí õýðãýý ã¿éöýýõ öàã íü áîëñîí ãýæ ¿çýæ, Èõ Õ¿ðýýíä èðæýý. Òýðýýð Èõ Õ¿ðýýíä íóóö áàéäàëä ÷èí âàí Õàíääîðæèéí èâýýëä àìüäàð÷, ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ ýõýëñýí áàéíà. Èõ Õ¿ðýýíä ìºðäºëò, õàâ÷èëò èõ áàéñàí ó÷èð Õàíä âàí ºâºðëºã÷ ò¿øìýë Õàéñàíã ò¿ð õºäºº íóòàãò àæèëëóóëàõ àðãà ñààì ýðýõ áîëîâ. Òèéì àÿòàé áîëîìæ ÷ ãàð÷ýý. Òýð ¿åä Ôèíèéí ýðäýìòýí Ãóñòàâ Æ. Ðàìñòåäò /1853-1950/ Ìîíãîëä ñóäàëãààíû àæëààð èðæ óðüäûí òàíèë ÷èí âàí Õàíääîðæèä áàðààëõàâ. Òýãýõýä Õàíä ÷èí âàí Ðàìñòåäòýä Á.Õàéñàíã òàíèëöóóëæýý. Ðàìñòåäò: “Òýãýõýä ªâºð Ìîíãîëûí ºíäºð íóðóóòàé, öîîõîð í¿¿ðòýé Õàéñàí ãýäýã õ¿íýýð àæèëäàà òóñëóóëæ, ãàçàð÷ààð àâ÷ ÿâíà óó? ãýæ õ¿ññýí.” (9, 146) ãýæ òýìäýãëýí ¿ëäýýæýý. Ò¿¿íèéã Ðàìñòåäò çºâøººðñºí òóë Èõ Õ¿ðýýíýýñ õºäºëñíèé äàðàà ñàéí òàíèëöàæ, Ìîíãîë îðíû óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë, ººðèéí áàéð ñóóðèéí òóõàé ÿðüæ ÿâæýý. Òýãýõýä Õàðáèí õîòîä Õàéñàí ººðèéãºº ìîíãîë áè÷ãèéí àíõíû ñîíèí áè÷ãèéí íàéðóóëàã÷ààð àæèëëàæ áàéñíàà äóðñàí ÿðüñàí áàéíà. Åð íü “Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èã” áîë 1909 îíû 5 äóãààð ñàðààñ 1918 îí 12 äóãààð ñàð õ¿ðòýë ãàð÷ áàéñàí õýâëýë áèëýý. Èíãýõëýýð Á.Õàéñàí óã ñîíèíûã àíõ íèéòëýãäýæ 1910 îíä Àð Ìîíãîëä èðòëýý òóñ ñîíèíû ðåäàêòîðààð ò¿ð àæèëëàæ áàéñàí áîëîëòîé áàéíà. Ãóñòàâ Æ. Ðàìñòåä öààø íü ýë÷èíäýý: “Òýðáýýð (Õàéñàí) ìîíãîë÷óóäûí ñýòãýë ñàíààã øàíàëãàæ áóé á¿õèé ë ãàñëàí çîâëîíã ÿðüæ áàéâ. Õàéñàí ã¿íèé õýëñíýýð 88 ã¿í íàðààñ 40 îð÷èì íü óëñ òºðèéí òºëºâ áàéäëûã ñàéòàð óõàí îéëãîæ áàéëàà. Òýðýýð òýäýíòýé á¿ãäòýé íü óóëçñàí àæãóó. Òýäíèé çàðèì íü àéäàñò àâòñàí àâ÷ íºìºð÷ áóé àþóëûã óõààð÷ áàéõàä çàðèì àð÷ààã¿é, àðõèíä ìàíñóóóðàí àõóéä òýäýíòýé óóëçàõ õèé ë öàã íºãöººõ õýðýã áàéëàà” ãýæýý. (8, 24) Á.Õàéñàí ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñòýé ¿íäýñòíèé òóñãààð òîãòíîëîî îëîõ àðãà çàìûí òóõàé çºâëºí ÿðèëöàæ, îëîí õýëíèéõýý ìýäëýãò òóëãóóðëàí, øèíý ìýäýý, ìýäýýëëýýð íºõäºº õàíãàæ áàéâ. Ìºí ÿíç á¿ðèéí áè÷èã áàðèìò áîëîâñðóóëàõ àæèëä îðîëöîæ áàéñàí àæ. Òýðýýð èõ Õ¿ðýýíä èðñýí ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ, ººðñäèéí áîäëîãî, çîðèëãûã îéëãóóëàõûã ýðìýëçýæ áàéâ. Õàéñàí Õààíò Îðîñûí òºëººëºã÷ººñ Ìîíãîëä çýâñãýýð òóñëàõ, áàñ ìîíãîë÷óóä øèíý òºðèéã òîãòîîõîä òóñëàõûã ãóéæ 323

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áàéëàà. Ýñ òýãâýë ìîíãîë÷óóä ßïîíîîñ òóñëàìæ ýðýõýýñ ººð àðãàã¿é ãýõ çýðãýýð ÿðüëàà ãýæ 1910 îíä ò¿¿íòýé óóëçñàí Îðîñûí õóðàíäàà Ïîïîâ áè÷èæ áàéæýý. (10, 382) Òýðýýð Õààíò Îðîñûí òóñëàìæòàéãààð ×èí óëñûí òºðèéí õóóëü áóñ àæèëëàãààã Ãààãèéí îëîí óëñûí ø¿¿õýä õàíäàí èë÷èëæ áîëîõ þì ãýæ ¿çýæ áàéâ. Á.Õàéñàí òóñãààð òîãòíîëîî îëîõ, õàìãààëàõ àñóóäëûã îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ¿íäýñëýõèéã îðîëäîæ áàéñàí þì.

×èí âàí Õàíääîðæ, ºâºðëºã÷ ò¿øìýë Õàéñàí, áèå õàìãààëàã÷èéí õàìò 1911 îíû 7 äóãààð ñàðä ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí çîõèîí áàéãóóëñàí Áîãä ãýãýýíä áàò îðøèë ºðãºõººð èðñýí Õàëõûí äºðâºí õàí, õîøóó çàñàã, âàí, ã¿í, Øàíçóäáûí ÿàìíû ýðõ áàðèã÷äûí çºâëºãººíä Á.Õàéñàí èäýâõòýé 324

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

îðîëöñîí áàéíà. Ýíý õóðëààñ Õààíò Îðîñîîñ òóñëàìæ ãóéõ õýðýãò ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí õàìò ºâºðëºã÷ Õàéñàíã èòãýìæëýí çàðàõààð øèéäâýðëýæýý. Ýíý íü íýãä: Á.Õàéñàí òóñãààð òîãòíîëûí õýðãèéã á¿ð ýõíýýñ íü ñàíàà÷ëàí ñýäýëöñýí, Õî¸ðò: Õàíä ÷èí âàí, Äà ëàì õî¸ð á¿ðýí èòãýìæèëæ áîëîõ õ¿í ãýæ Áîãä ãýãýýíä îéëãóóëàí óäàà äàðàà àéëòãàñàí, Ãóðàâò: ò¿¿íèé óëñòºð, îëîí óëñûí ýðõ ç¿é, õýëíèé ìýäëýã ýí òýðã¿¿í õýðýã áîëæ áàéñàí, Äºðºâò: àð Ìîíãîëîîñ ãàäíà áóñàä ìîíãîë òóóðãàòíûã òºëººëºõ òóëõòàé õ¿í õýðýãòýé áàéñàí çýðýãòýé õîëáîîòîé áàéâ. Òýä õýýðýýð ãýð õèéæ, õýöýýð äýð õèéæ, øºíº äºë áàðààäàí, ìîðèíä àãñàãäàí ÿâñààð Äàé÷èí âàíãèéí õîøóóíû íóòãààð õèë äàâæ, Ýðõ¿¿ õ¿ðýí ãàëò òýðãýíä ñóóæýý. Ãàëò òýðãýíä ÷ àìàð òàéâàí ÿâñàíã¿é, ìàíæ-õÿòàäûí òóðøóóë, òàãíóóëóóä ñ¿¿äýð ìýò äàãàæ áàéëàà. Õàéñàí íàð èõ õýðãèéã ã¿éöýëä¿¿ëýõèéí òºëºº õóóðàì÷ ä¿ð ¿ç¿¿ëýí íàõèëçàõ áºõºëçºõ, íàéð òàâèõààñ ýõëýýä äîðîìæ, òàâëàë, öºõðºë ãààðëûí àëü àëèíûã àìññààð ýöýñò íü õýðýâ Õÿòàäûí òàëààñ Ìîíãîëä àëëàãà õÿäëàãà ¿éëäâýë äèïëîìàò àðãààð íºëººëºõ, ÿâààíäàà áàãà ñàãà çýâñýã, çýýë àâ÷ áîëîõ àìàí òîõèðîëöîîíîîñ öààø õýòýð÷ ÷àäñàíã¿é. Ñàíêò-Ïåòåðáóðãò áàéõäàà Õàéñàí íàð Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èäòàé óóëçàæ, õýä õýäýí óëñûí ýë÷èí ñàéäàä çàõèà äàìæóóëæ, îëîí ãàçðààð îðæ þì ¿çýæ í¿ä òàéëæýý. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä çàðèì àñóóäëààð õîîðîíäîî ñàíàë çºðæ áàéñàí òóõàé öóõàñ ìýäýý áèäýíä óëàìæëàãäàí õ¿ð÷ èðæýý. 1911 îíû íàìàð Ã.Öýðýí÷èìýä, Á.Õàéñàí íàðûí Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàëä: “Âàí íî¸í /Ì.Õàíääîðæ. Æ.Á/ áèä íàð ñàíàà áàãà òîõèðñîíã¿é íü ãàãöõ¿¿ õýðýãò îðîëöóóëàí çºâëºõ õ¿íèé ó÷èð á¿ëãýý. Óã ãîë õýðýãò ñàíàà îãò ñàëñàíã¿é áèëýý.” (11, 32) õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. Ýíä áè÷ñýíýýñ ¿çýõýä òýä ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí çàð÷ìûí òîì àñóóäàë äýýð ñàíàë çºðºëäººã¿é íü èëò áºãººä õàðèí “õýðýãò îðîëöóóëàí çºâëºõ õ¿íèé ó÷èð” ãýäýã íü ÿìàð ç¿éë áàéñíûã òîäðóóëæ áàéæ ñàÿ çºðºëäººíèé ó÷èã òàéëàãäàõ ¸ñòîé. Õààíò Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäàëòàé õîëáîãäóóëàí ÿìàð íýãýí çºâëºõ õ¿íèéã ñàíàë áîëãîñíûã Õàíä âàí çºâøººð÷, íºãºº õî¸ð íü ýñýðã¿¿öñýí áàéæ áîëîõ þì. Óã íýð çààñàí õ¿íèéã çºâøººðºõ ýñýõ, åðººñ çºâëºõ àâàõ ãýñýí õî¸ð àñóóäàë òàâèãäñàí áàéæ áîëîõ áºãººä õàðèí ýíä òîäîðõîé õ¿íèé íýð äýâøèãäñýí òóõàéä ÿðüñàí óòãà èëýðõèéëýãäýæ áàéíà. Çàðèì ñóäëàà÷èä ¿¿íèéã Á.Õàéñàíãèéí ìîíãîë íî¸äòîé öààøèä çºð÷èëäºõ ýõëýë áîëñîí òóõàé öóõàñ òýìäýãëýñýí íü áóé. Ìèíèé áîäîõîä, èõ õýðãèéã á¿òýýõèéí òºëºº ç¿òãýæ áóé óõààëàã, òóëõòàé ç¿òãýëòí¿¿ä áàãà ç¿éëèéã áóãøóóëàí áîäîæ, òýãæ “æèæèãðýýã¿é” áîëîâ óó 325

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Á.Õàéñàí íàðûã Ìîíãîë ðóó áóöàõ ¿åä áàéäàë èõýä õ¿íäýð÷, ìàíæèéí òàãíóóë, òóðøóóëóóä òýäíèé áóöàæ èðýõèéã àíàí îòîæ áàéñàí þì. Èéì ó÷ðààñ òýð ãóðàâ ñàëæ, ÷èí âàí Õàíääîðæ ººðèéí õîøóóíû íóòãààð àí÷äûí æèìýýð õèë äàâæ, Öîíõëîí óóëàíä /îäîîãèéí Áóëãàí àéìãèéí Áóãàò ñóìûí íóòàã.Æ.Á./ íóòãèéí áàã öýðãýýð õàìãààëóóëàí íóóãäàæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä, Îðîñ äîêòîðûí ä¿ðä õóâèëàí Õèàãòààð õèë íýâòýð÷ îðæ èðæýý. Õàðèí Á.Õàéñàí óðüäûí òàíèë òýð ¿åä Õèàãòûí õèëèéí êîìèññàð Õèòðîâîãèéíä ñóóæ, öàãèéí áàéäëûã àæèãëàí ñóäàëæ áàéâ. 1911 îíû 10 äóãààð ñàðûí 12-íä Á.Õàéñàí Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Äà ëàì Ã.Öýðýí÷èìýä øèíèéí 4-íèé ºäºð Ýðõ¿¿ õîòîîñ ìîðäîí ãàð÷, Õ¿ðýýíýý áóöàæ Õèàãòàä èðýýä Õàéñàí íàäàä èëãýýñýí áè÷èãò: Ñàíüäî ìîðäîîã¿é, Ëþáà èðýýã¿é, Âàí íî¸í íóòàãòàà õ¿ð÷ ÷àäààã¿é. Ò¿¿íèé îðäíîîñ 200 ãàçàð õîë, ã¿í øóãóéä íóóæ ñóóæ áàéñààð ãýíý. Ìóíõàã ìèíèé áèå íóòàã áóöúÿ ãýñýí áèëýý. Áýýæèíä áàñ íýãýí õ¿íèé ñýòãýë òîãòâîðã¿é áîëñîíîî Íèéñëýë õîòûí õýäýí õààëãûã èõ öýðãýýð ñàõèóëæ, ãàðàõ îðîõ õ¿íèéã ÷àíãà áàéöààæ áàéíà. Íýíäýý Ìóãäýí, Áýýæèíãèéí õîîðîíä ÿâàõ ãàëò òýðýã íààø öààø çîð÷èã÷èäûã çººõã¿é äàí ãàíö öýðãèéí õ¿í áîëîîä öýðãèéí õýðýãñëèéã çººæ áóé ãýæ Áýýæèíãèéí ñîíèí áè÷èãò ºäºð á¿ð ãàð÷ áàéãààãààñ ¿çâýë ìóíõàã ìèíèé áèå íóòãèéí ç¿ã áóöàõàä ìàø áýðõòýé áîëñîí áºãººä Äà Õ¿ðýýíä ÷ îäîæ áîëîõûí òóë ýíý Ýðõ¿¿ õîòîä áààõàí ñóóæ èõ õýðãýý ò¿ðãýâ÷ëýí á¿òýýõèéí ç¿ã ÷àðìàÿ ãýæ ñàíàæ áàéíà” (11, 65) ãýæ òýìäýãëýæýý. Ýíý çàõèäëóóäààñ õàðàõàä : Íýãä: Èõ Õ¿ðýý þì óó, ªâºð Ìîíãîë ðóó ÿâàõ ãýõýýð ìºðäºëò õàâ÷èëò èõòýé áàéñàí, Õî¸ðò: Õààíò Îðîñîîñ èòãýí õ¿ëýýæ áàéñàí òóñëàìæ ñàíàñàíä õ¿ðýýã¿éä ñýòãýë õî¸ðäñîí, ãýõäýý òýìöëèéíõýý ÿçãóóð çîðèëòîîñ óõðààã¿é íü àæèãëàãäàæ áàéíà. Áàñ íýãýí çàõèäàëäàà: Õàéñàí ã¿í Ìîíãîë ðóó ÿâæ ÷àäààã¿é, Ýðõ¿¿ ñóóñàð áàéãààãàà äóðäàæ, óëìààð Ïåòåðáóðãèéí öýðãèéí ÿàìíààñ çºâøººðñíèé äàãóó Ýðõ¿¿ãýýñ Õàëõ äºðâºí àéìàãò 15000 áóó ãàðãàæ ºãºõººð øèéäâýðëýñýí áà ýíý òóõàéãàà Èõ Õ¿ðýýíä öàõèëãààíààð ìýäýãäñýí ãýäãèéã äóðäàæ, óëìààð Ã.Öýðýí÷èìýä Õ¿ðýý ð¿¿ áóöàæ î÷îîä Õàéñàíä çàõèäàë èð¿¿ëæ, Îðîñûí öàãààí õààíààñ Áîãä ãýãýýí áà Ìîíãîëûí äºðâºä àéìãèéíõàíä èëãýýñýí áýëãèéí ç¿éë Èõ Õ¿ðýýíèé êîíñóëûí ãàçàð èðñýí áîëîâ÷, Áîãäîä ãàðäóóëààã¿é áàéãàà òóõàé, Îðîñûí êîíñóë Ëþáà àëáàí òóøààëäàà èðýýã¿é áà Ñàíüäî àìáàí Áýýæèíä áóöààã¿éã òýìäýãëýæýý. Ìºí Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº èõ õýðãèéã ýõëýõýä, Îðîñ óëñààñ àñóóõ, ëàâëàõ, çºâëºõ ç¿éë èõ áàéãàà (11, 73) ãýäãèéã òýìäýãëýæýý. Èéíõ¿¿ Õàéñàí Ïåòåðáóðã, Èõ Õ¿ðýý õî¸ðûí õîîðîíäîõ õýðýã ÿâäëûã ÷àäàõ ÷èíýýãýýðýý çîõèöóóëæ, ÷óõàë ìýäýý ñýëòèéã äàìæóóëæ áàéñàí áàéõ ãýäýãò íàéäàæ áàéãààãàà èëýðõèéëñýí áàéíà. 326

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Á.Õàéñàí Èõ Õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çàðëàñíû äàðàà ÷ Õèàãòàä õýñýã çóóð áàéñààð áàéæýý. Ò¿¿íýýñ 1912 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 20-íä Â.Êîòâè÷èä èëãýýñýí çàõèäàëäàà: Ýðõ¿¿ä õîöðîîä Äîòîîä Ìîíãîë ðóó ÿâàõ ñàíààòàé áàéíà. Áîãä ãýãýýíèé 12 äóãààð ñàðûí 16-íä “Åâðîïûí õóó÷èí òîîëëîîð Æ.Á./ õààí ºðãºìæèëñºí áºãººä Õàéñàíã Äîòîîä ÿàìàíä çºâëºõººð òîìèëñîí. Äîòîîä ÿàìíû ñàéäààð Äà ëàì òîìèëîãäîâ. Åã¿çýð õóòàãòûã ç¿¿í õÿçãààðò òîìèëæ, Æàëõàíç ãýãýýíèéã áàðóóí õÿçãààð, Õîâäîä òîìèëîõîîð áàéíà. Õÿòàäàä Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ áàéãóóëàãäàõ áîëîëòîé áàéíà ãýñýí ç¿éëèéã áè÷æýý. Ýíä áè÷ñýíýýñ ¿çýõýä Õàéñàí ã¿í ÿìàð ÷ áàéñàí íóòàã ðóóãàà ÿâæ ãýð îðíîî ýðãýõ ñàíààòàé áàéñàí áîëîëòîé. Äà ëàì Ã.Öýðýí÷èìýäýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàëä: Ìèíèé õàìò ÿâñàí ò¿øìýë Á.Õàéñàíä Áîãä õààí ¿å óëèðóóëàí ã¿íãèéí õýðãýì øàãíààä îäîî ìàíàé Äîòîîä ÿàìíû äýä ò¿øìýëèéí àëáàíä ñóóæ áàéãààã ñîíñãî¸ ãýæ ìýäýãäñýí áàéíà. Èíãýõëýýð 1912 îíû 1, 2 äóãààð ñàðûí çààãààð Á.Õàéñàí Èõ Õ¿ðýýíä èðæ àëáàíäàà îðñîí áîëîëòîé.

3. Ìîíãîëûí òóëãàð òºðèéí àëáàíàà 1911 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Ìàíæèéí àìáàí Ñàíü-äîã Èõ Õ¿ðýýíýýñ õººí çàéëóóëñíààð ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë ýõýëæýý. Ýíý ¿éë ÿâöûã Ìîíãîëûí ò¿¿õíýý “¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººí”, “¯íäýñíèé õóâüñãàë”, “Áèå äààñàí õóâüñãàë” ãýæ õýä õýäýí ÿíçààð áè÷èæ èðñýí íü çºâõºí 1990-ýýä îíû ÿâäàë áèø þì. Á¿ð 1912 îíä Õÿòàä äàõü Àíãëè, Àìåðèêèéí òàìõèíû ï¿¿ñèéí òºëººëºã÷ Ò.À.Ðóñòàä Áýýæèí äýõ Àíãëèéí “Òàéìñ” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ Ã.Å.Ìîððèñîíä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Ýíý íü Ìàíæèéí Çàñãèéí ãàçðûí ýñðýã áîññîí Õÿòàäûí õóâüñãàëûí ¿ðãýëæëýë áèø áºãººä Ìîíãîëä áîëñîí áèå äààñàí ººð õóâüñãàë þì” (12, 48) ãýæ òýìäýãëýæ áàéæýý. ¯íäýñíèé õóâüñãàë ãýñýí òîìú¸îëëûã äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Æàìñðàí “Ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí” õýìýýõ çîõèîëäîî àíõ óäàà õýðýãëýñýí áºãººä ºäãºº íîì, ñóðàõ áè÷èãò íýëýýä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãäýæ áàéíà. Ãýâ÷ Îðîñ, Õÿòàäûí ýðäýìòýä ýíýõ¿¿ ¿çýë áîäîëòîé ñàíàë íèéëýõã¿é áàéãààãàà èëýðõèéëñýýð áàéíà. Òóõàéëáàë, Îðîñûí ýðäýìòýí Å.À.Áåëîâ “Ðîññèÿ è Ìîíãîëèÿ” / Ì.,1999/ á¿òýýëäýý: “Àêàäåìè÷ Á.Ëõàìñ¿ðýíãèéí áè÷ñýí “Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë áà ãàäààä îð÷èí” /ÓÁ, 1995/ õýìýýõ íîìîíäîî 1911 îíû Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã “¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàë” ãýæ íýðëýýä, 1915 îíû Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéã ýíý “õóâüñãàë”-ûí ÿâö äàõü äýâøèëò àãøèí ãýæ ¿çýæ, ýíýõ¿¿ õýëýëöýýðò Îðîñ, Õÿòàä ãàðûí ¿ñýã çóðñàíààð 327

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

“Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë”-ûã óñòãàñàí ãýæ áè÷ñýí. Áè Ìîíãîëûí ýíý íýð õ¿íäòýé ò¿¿õ÷èéí ýäãýýð ä¿ãíýëòòýé ñàíàë íèéëýõã¿é áàéíà” (13, 5) ãýæýý. Òýðýýð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàñíûã õóâüñãàë ãýæ áîëîõã¿é, áóñàä îðíóóäàä íèéãìèéí õºãæëèéã ¿íäñýýð íü ººð÷ëºõ çîðèëãî òàâüñíûã èéíõ¿¿ íýðëýäýã ãýæ òýìäýãëýñýí áàéíà. Ìîíãîëûí ýðäýìòýä Ë.Æàìñðàí, Á.Ëõàìñ¿ðýí íàð 1911 îíû ¿éë ÿâäëûã õóâüñãàë ãýæ ¿çýõäýý “ýíý áîë íèéãìèéí õóâüñãàë áèø ó÷ðààñ îðøèí òîãòíîæ áàéãàà íèéãìèéí áàéãóóëëûã óñòãàæ, øèíý íèéãýì áàéãóóëàõ çîðèëò òàâèàã¿é. ¯íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí ýí òýðã¿¿íèé çîðèëò áîë õàðèéí íî¸ðõëûã óñòãàæ, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëîî îëîõ ÿâäàë áàéäàã” (9, 67-68) ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì. Áèä õóâüñãàëûí òóõàé ìàðêñèñò òîäîðõîéëîëòäîî õýò àâòààä, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûã áàéëäàí àâàõ ãýäýã ¿íýõýýð õóâüñãàëò ýðãýëòèéí øèíæòýé ÷óõàë ¿éë ÿâäëûã äóòóó ¿íýëýýä áàéãàà þì áèø áèç ãýäãèéã õýëýýä ñóäàëæ áóé àñóóäëûíõàà øóóä õàìààðàëòàé ç¿éë ð¿¿ îðú¸. 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29-íä VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáûã õààíä ºðãºìæëºí, Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýñíýý àëáàí ¸ñîîð òóíõàãëàæýý. Íàðàí ãýðýëò, ò¿ìýí íàñò Áîãä õààí 1912 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 21-íä õèøèã òàðààõ çàðëèã áóóëãàõäàà: Òóëãàð òºð áàéãóóëàõ òóõàéí õýðýãò îíö õ¿÷èí ç¿òãýæ ÿâñàí Õàð÷èí âàí Ã¿íñýííîðîâûí õîøóóíû äýä çýðýã ò¿øìýë Õàéñàíä ¿å óëèðàí ÷èí ç¿òãýëò öîë, óëñàä òóñëàã÷ ã¿í, îòãî, õ¿ðýí æîëîî æè÷ Õàëõûí äîòîð óëàà øàãíàæ, Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýëèéí òóøààëä òîìèëæýý. (14) Èéíõ¿¿ Á.Õàéñàí øèíý òóòàì ýðõò òºðèéí àëáàíàà ÿàìëàí ñóóæ ýõýëæýý. ¯íýõýýð Ìîíãîëûí òºðä ñàéõü Õàéñàí øèã òºðèéí àëáàíû íààä, öààäûã ãàäàðëàäàã, ºíäºð áîëîâñðîëòîé ò¿øìýë óñ, àãààð øèã õýðýãòýé áàéâ. Òýðýýð Äîòîîä ÿàìíû àëáàí õààã÷ òºäèéã¿é, íèéò òºðèéí àëáà õàøèã÷äàä ¿ëãýð äóóðèàë áîëæ áàéëàà. Õàéñàíãèéí òºðèéí àëáà õààæ áàéñàí Äîòîîä õýðãèéí ÿàìíàà 1912 îíû 3 äóãààð ñàðä èëãýýñýí íýã áè÷èãò: “Ò¿øìýë Õàéñàí ýíý çàâñàð àëáà õààñíûã ¿çâýýñ ¿íýí÷ øóäàðãà áºãººä ç¿éë ç¿éëèéí õýë áè÷èãò íýâòýðõèé, óõààí òîäîðõîé áàñ ýçíèé 328

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õèøãèéã ìàøèä ñ¿ñëýí àëáàí õýðýãò õè÷ýýíã¿é, óëñ òºðä íóðóó áàãàíà ìýò òóñòàé áºãººä ÷óõàì ìàíàé óëñûí ÷óõàë õýðýãëýâýýñ çîõèõ ýðõýì ò¿øìýë äàðóé ìºí” (45) õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. Ìºí õàìò àëáà õààæ áàéñàí ºâãºí áè÷ýý÷ Ã.Íàâààííàìæèë Ã¿í Õàéñàíãèéí òóõàé” äóðòãàëäàà: Ã¿í Õàéñàí íü àëáàí áà ýíãèéí õýðãýýð ó÷èð÷ ÿðèëöàõàä ¿ã öººí, áàéäàë íîìõîí, àëèâàà õýðýãò ñàíàë ø¿¿ìæëýëèéã ãàðãàæ çàñàìæëóóëàí áàéãàà íü ¿íýõýýð ýðäýìòýí õ¿í þì óó õýìýýõýýð áîäîãäîæ áàéâ. Ãàãöõ¿¿ ¿ãèéí àÿëãóó íü õàëõ ìîíãîëòîé íèéëýëöýõã¿é ºâºð ìîíãîë áóþó çàðèìäàà õÿòàäûí ¿ã þì óó õýìýýõýýð õýë ÿðèà ãàðãàõàä áèäíèé áè÷ýý÷ íàð èíýýìõèéëæ øîîëîõ ÿíçòàé ÿâñàí þì äàà” (15) ãýæ áè÷æýý. Á.Õàéñàí èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí òºðä “íóðóó áàãàíà ìýò” òóñòàé áàéñàí áºãººä õàìò àæèëëàãñàä, ÿëàíãóÿà òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº ¿éë õýðýãò ýõíýýñ íü õàìòðàí ç¿òãýñýí Ã.Öýðýí÷èìýä ñàéäàä ºíäºð ¿íýëýãäýæ áàéæýý. Õàðèí Á.Õàéñàí ººðºº Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí íýãýí çàõèäàëäàà: “Ìàíàé Ìîíãîë òàíàé óëñûí îíöãîé òóñëàìæààð èõ õýðãèéã îëæ ¿¿ñãýñýí íü õÿëáàð òºãñãºõ íü áýðõ òóë Õàëõ ãàçðàà îäîî öàãèéí õýðãèéã áîëîâñîí ìýäýõ ýðäýì ÷àäàë á¿ðäñýí õ¿í ìàø öººí ó÷èð õîæìûí õýðãèéã àëü ýâòýé íàéðòàé ñàéíààð òîãòîîæ ÷àäàõã¿é ãýæ ¿íýõýýð ýìýýæ çîâíî” (11, 81) ãýæ áè÷èæ áàéâ. Ýíý íü ¿íýõýýð Ìîíãîë ò¿ìíèé ¿éëñ òºðèéí õýðýãò ¿íýõýýð ñàíàà çîâæ, áîäîë àëàíãóéð÷ áàéñàí õ¿íèé ¿ã þì. Á.Õàéñàí äà ëàì Öýðýí÷èìýäýä ºìºã ò¿øèã áîëîõ èõ ç¿éë õèéæ áàéñíûã òýð ¿åä õàìòðàí àæèëëàæ áàéñàí ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñèéí çàõèäàë, äóðòãàëä òýìäýãëýãäæýý. Òóõàéëáàë, áóðèàä Àãâààíäîðæ Â.Êîòâè÷èä èëãýýñýí íýãýí çàõèäàëäàà: “Ýíä Äà ëàì Äîòîîä õýðãèéí ìèíèñòð áîëîîä Õàéñàí ã¿í çýðýãòýé áîëæ, ýíý õî¸ð èõ ýðõòýé óëñ òºðèéí ÿâäëûã òîãòîîæ õààíäàà þó àéëòãàñàí ò¿¿ãýýð áîëæ áàéíà. Ýíý íü îãò õààä, íî¸äûí ñýòãýëä òóí òààëàìæã¿é þó áîëîõ íü áîëçîøã¿é ãýñýí áà Äà ëàì Õàéñàí õî¸ðûã ÷ îëíîîð çºâëºí çîõèëäîí õýëýëöýõ õýðýãòýé ãýñíèé íü ¿ë õýðýãëýíý ãýëöýíý” (11, 81) õýìýýí áè÷ñýí áàéíà. Îðîñûí õóäàëäàà÷èí Ô.Ìîñêâèòèí 1912 îíû 2 äóãààð ñàðûí 1-íä Èõ õ¿ðýýíýýñ Â.Êîòâè÷èä áè÷ñýí çàõèäàëä äóðäàõäàà: Äºíãºæ º÷èãäºð Äà õ¿ðýýíä èðëýý. Àíõíû ñýòãýãäýë áàçààõã¿é áàéíà. Äà ëàì, Õàéñàí õî¸ð õàìàã ýðõèéã ãàðòàà àâ÷ýý. Ìîíãîë÷óóä, Õÿòàäûí çàñãèéí ãàçàðòàé ýâëýðýõã¿é ãýæ ÿðüæ áàéãàà áºãººä òýä äýíä¿¿ òàéâàí, èõ áàðäàì áàéíà. Òýä Îðîñîîñ öýðãèéí òóñëàìæ ãóéõààñ ººð þó ÷ õ¿ñýõã¿é áàéíà. Äà ëàì ìèíèé îðîíä õèëèéí êîìèññàð Õèòðîâûí òàãíóóë Àâäååâèéã òàâèõ ãýæ áàéíà. Åð íü Ìîíãîë÷óóäòàé 329

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

àæèë ÿâóóëàõàä èõ áýðõ, òýäíèéã ìîä áàðüæ çàõèðàõààñ ººð àðãàã¿é þì ãýæýý. Ìºí íî¸í Ìèëëåð Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äûí õàìãèéí õóðö óõààíòàé íü õýìýýí Äà ëàìûí òóõàé ÿðüñàí áºãººä Õàéñàí ã¿í Äà ëàìààñ ººð õýðýã ÿâäëûã çºâ óõàæ ìýääýã ãàíö ÷ õ¿í àëãà” (11, 81) ãýæýý. Èõ Õ¿ðýýíä áàéí áàéí èðæ áàéñàí Õÿòàä äàõü Àíãëè, Àìåðèêèéí òàìõèíû ï¿¿ñèéí òºëººëºã÷ Ò.À.Ðóñòàä Áýýæèí äýõ Àíãëèéí “Òàéìñ” ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ Ã.Å.Ìîððèñîíä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Áîãä ãýãýýíèé Çàñãèéí ãàçàðò àæëàà á¿ãäèéã íü àìæóóëàí õèéæ ÷àäàæ áàéãàà ãàíö õ¿í áîë Õàéñàí ã¿í. Áóñàä íü àðõè óóæ, áýëýí þì õ¿ëýýæ ñóóíà. Á¿õ àæëûã ãàíö Õàéñàí ã¿íä òîõäîã. Õàéñàí ã¿í öàëèí ï¿íë¿¿ àâàõààñ òàòãàëçàæ, ò¿¿ãýýð ¿ë áàðàì ººðººñºº ìºíãº õàíäèâëàæ áàéíà. Õàðèéíõàí ìîíãîë÷óóäàä õ¿íëýã õàíäàõ ¸ñòîé ãýæ Õàéñàí ã¿í õýëäýã áºãººä ººðºº òèéì çàð÷ìûã áàðèìòàëæ áàéíà” (12, 52) ãýæ áè÷æýý. Á.Õàéñàí îëîí óëñûí àìüäðàë, äýëõèéí çàõ çýýë, ò¿¿íèé ÷èã õàíäëàãûã íàðèéí ìýäýõ áîëñíû õóâüä ãàäààä îðíóóäûí õºðºíãº îðóóëàëòûã Ìîíãîë ðóó òàòàõ àðãà çàìûã ñ¿âýã÷èëæ, òèéì àëõàì á¿ðèéã äýìæèæ áàéâ. 1912 îíû õàâàð Íèéñëýë Õ¿ðýýíä Îðîñûí õóäàëäàà÷èí Ô.Ìîñêêâèòèí “Îðîñ, Ìîíãîë àãóóëàõóóäûí íºõºðëºë” ãýã÷èéã áàéãóóëàõàä Á.Õàéñàí Ìîíãîë óëñûí òàâàí ÿàìíû ñàéäûí õàìò õóâü íèéë¿¿ëýã÷ýýð ýëñýí îðñîí áàéíà. Ýíý íèéãýìëýãèéí çîðèëãî íü Îðîñ, Ìîíãîëûí õîîðîíäûí õóäàëäààíû õàðèëöààã ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, Èõ Õ¿ðýý áîëîí áóñàä ãàçðóóäàä áººíººð õóäàëäààëàõ àãóóëàõ, öýã¿¿äèéã áàéãóóëàõ ÿâäàë áàéâ. Äýýð ºã¿¿ëñýí Ò.À.Ðóñòàä Ã.Å.Ìîððèñîíä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Õàéñàí ã¿í Ò.À.Ðóñòàäàä óóë óóðõàéí àæèë ýðõýëäýã Àíãëèéí íýã ï¿¿ñèéã Ìîíãîëä èð¿¿ëýõ òàëààð çóó÷èëæ ºãºõèéã õ¿ññýí òóõàé” òýìäýãëýæýý. Ðóñòàä öààø íü áè÷èõäýý: “Õàéñàí ã¿í òèéì ï¿¿ñ Ìîíãîëä èðâýë îäîî õ¿ðòýë íóóö áàéãàà àëòíû íººö èõòýé ãàçðûã çààæ ºãíº ãýæ ÿðüæ áàéñàí. Ýíý àëòíû íººöòýé ãàçðûã îëîõ ãýæ àëòíû øèíæýý÷ õ¿í ÿâóóëñàí. Ãýâ÷ òýä îëîîã¿é. Ó÷èð íü ìîíãîë õºòº÷ çîðèóä áóðóó çàìààð ãàçàð÷èëæýý” ãýæýý. Ýíý çàõèäàëä Õàéñàí ã¿íãèéí ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðèéí òàëààð ìàø ñîíèðõîëòîé ç¿éëòýé ã¿éöýòãýñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, Õàéñàí ã¿í Ìîíãîëä Àíãëèéí àøèã ñîíèðõëûã áèé áîëãîæ, Îðîñûí íºëººã òýíöâýðæ¿¿ëýõ íü òóí ÷óõàë þì. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã ãàíöõàí Îðîñ óëñ çºâøººðººä, á¿ñ óëñ çºâøººðºõã¿é áîë Ãààãûí îëîí óëñûí ø¿¿õýä õàíäàíà ãýæ ÿðüëàà ãýæ áè÷ñýí áàéíà. Ìºí Ò.À.Ðóñòàä Èõ Õ¿ðýýíä áàéõäàà ôèíèéí õî¸ð ïðîôåññîðòîé òàíèëöñàí áºãººä íýã íü íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ãóñòàâ Æ. Ðàìñòåäò áàéñàí àæýý. Ðàìñòåäò Õàéñàí ã¿íãèéí çàõèäëûã Áýýæèíä áàéãàà Àíãëèéí ýë÷èí ñàéäàä 330

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

äàìæóóëàõûã Ò.À.Ðóñòàäààñ õ¿ñ÷ýý. Ó÷èð íü Õàíä âàíãèéí ãóéñíààð Ðàìñòåäò Õàéñàíã ãàçàð÷ààð àâ÷ ÿâñíûã ºìíº ºã¿¿ëñýí. Òýä àÿí çàìûí ÿâöàä áèå áèåý îéëãîëöîí íàéç áîëñîí àæ. Ãýòýë íºãººõ çàõèäëûí äóãòóé äýýð Àíãëèéí ýë÷èí ñàéäûí õàÿã áàéñàí ó÷èð Ðóñòàä ýõëýýä òàòãàëçæýý. Ñ¿¿ëäýý ÿðèëöààä óã õàÿãèéã ººð÷èëæ, äóãòóéí äýýð Ìîððèñîíû íàéç, Àíãëèéí öýðãèéí äýñëýã÷ Áèíñòåäèéí õàÿãèéã áè÷èæ àâ÷ ÿâæýý. Òýð çàõèäàëä Àíãëèéí ýë÷èí ñàéäààñ Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîñîí òóõàé ìýäýýã õ¿ëýýæ àâñàí ýñýõèéã ëàâëàñàí áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä, Õàéñàí íàð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã îëîí óëñààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõèéí òóëä áîëîëöîîòîé á¿õíèéã õèéæ áàéñàí áàéíà. Á.Õàéñàí ã¿íãèéí óëñ îðíû äîòîîä, ãàäààäàä ÿâóóëæ áàéñàí öàðòàé ¿éë àæèëëàãààã Äîòîîä õýðãèéí ÿàì, VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò õààí ÷ ç¿é ¸ñîîð ºíäºð ¿íýëæ, àíõààðàë õàëàìæ òàâüæ áàéæýý. Äîòîîä õýðãèéí ÿàì: “¯å óëèðàí çàëãàìæëàõ ÷èí ç¿òãýëò, óëñàä òóñëàã÷ ã¿í Õàéñàíä ºðãºìæëºë òàìãà îëãóóëàí òàõèóëæ, ò¿¿íèé ãàâüÿà ç¿òãýëèéã óëìààð èëýðõèéëâýýñ õîé÷ ºäºð óëñ òºðä ¿íýí õ¿÷íýýð ç¿òãýã÷äýä äóóðèàí õºãæèõ ñàéí ñóðòàë áàäðàõ áîëîâ óó” õýìýýí VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò õààíä àéëòãàæýý. 1912 îíû 6 äóãààð ñàðûí 22-íä àéëòãàëûã ¸ñîîð áîëãîí Áîãä õààí çàðëèã áóóëãàæ, “Õàéñàí ¿íýõýýð ãàâüÿà á¿õèé ò¿øìýë ìºí òóë õýòýðõèé õºõ¿¿ëæ, òàìãà, ºðãºìæëºë øàãíàí ÿâóóë õýìýýñíèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ, äýñ ò¿øìýë, ÷èí ç¿òãýëò óëñàä òóñëàã÷ ã¿í Õàéñàíä òàìãà öóòãàí ¿éëä¿¿ëýõ, ñàéí öàãààí ìºíãº õýðýãëýë ç¿éëèéã ã¿éöýòãýí ãàðãàæ, ìàíàé ßàìíàà /Äîòîîä ÿàì. Æ.Á./ õ¿ðãýí èð¿¿ëýýä öóòãàí ã¿éöýòãýæ øàãíàí îëãóóëàõàä áýëòã¿¿ëüå” (16, 262) ãýæýý. Çàðëèã ¸ñîîð øèíý òàìãà ¿éëäñýí áàéíà. Ýë òàìãûã öóòãàí ¿éëäýõýä ìºíãº íàÿí ëàí, áóñàä áàãà ñàãà õýðýãëýë ç¿éë¿¿äèéí ¿íý àðâàí ëàí, óð÷óóäûí õºëñíèé ãó÷èí ëàíòàé á¿ãä, ìºíãº íýã çóóí õîðèí ëàí, õ¿íñ õîíèíû ìàõ àðâàí ëàíòàé òýíöýõèéã ã¿éöýòãýí ãàðãàæýý. (17) Â.È.Êîòâè÷ Õàéñàí ã¿íã Áîãä õààíä ºíäºð ¿íýëýãäýæ áàéãààã îëæ ñîíñîîä 1912 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 23-íä ò¿¿íä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Áîãä õààíòàí ã¿í íî¸í Òàíû ÷àäàë ýðäìèéã òîëèëîí ¿çýæ, ã¿í çýðýã ºðøººæ, ºíäºð òóøààëûã äààëãàñíûã ñîíñîæ º÷¿¿õýí áè ìàø áàÿñàâ. Æè÷ ìîíãîëûí ñàéä, Îðîñûí êîíñóë ñàéä õî¸ðûí äóíä ñàéí íàéðàìäàë òîãòñîíûã ìýäýâ. Ýíý ó÷èð ìàãàä Ìîíãîëûí òºðèéí ¿éëñ á¿ãä ñàéæèð÷ áàòæèõûí áèëèã ìºí. Îðîñûí ñàéä, õÿòàäûí ìýäýëä áàéõ õýðýãòýé ãýñýí áîëîâ÷, ìîíãîë÷óóä ººðèéí äîòîîä á¿ãä òºðèéí ÿâäëûã ÿàæ çîõèîõûã ººðñäºº ìýäíý áèç. Îäîî ìîíãîë÷óóäûí òóñãààð óëñ áîëñíîîñ õîéø òàâàí ñàð ºíãºðºõ çóóð ìàãàä ã¿í íî¸í òàíû îðîëäëîãîîð îëîí ÷óõàë õýðýã á¿òñýí áîëîëòîé” ãýæ òýìäýãëýæýý. 331

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Á.Õàéñàí ã¿í 1907 îíîîñ õîéø Ìîíãîë ò¿ìíèé ¿íäñýý ÷ºëººëºõ õýðýãò ãýð á¿ëýýí óìàðòàí, áèå, ñýòãýëýýí çîðèóëæ ÿâñàí òóë òýäíèéãýý Õàëõ Ìîíãîëä àâ÷ðàõ õ¿ñýëòýý Çàñãèéí ãàçàðò òàâüæýý. Ýë õ¿ñýëòèéã çºâøººðñºí íü íýã òàëààñ, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä Á.Õàéñàíãèéí ãàâüÿà ç¿òãýëèéã ¿íýëñýí õýðýã, íºãºº òàëààñ, Ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãòãýñýí íýãýí ãýð óëñ áàéãóóëíà ãýäýãòýý èòãýæ áàéñàí ÿâäàëòàé õîëáîîòîé áàéñàí þì. Áîãä õààíû çàðëèãò: “Çàðëèãèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ äýñ ò¿øìýë, ÷èí ç¿òãýëò ã¿í Õàéñàíãèéí ãýð ñóóãàà Çîñòûí ÷óóëãàíû õàð÷èí âàí Ã¿íñýííîðîâûí õîøóóíû ç¿ã çàìä òîõèîëäîõ òóñ àéìãèéí ç¿¿í ºìíº çàõûí õîøóóíààñ ýíý óäàà à÷ëàãûí õîì çýðýã á¿ðýí õýðýãëýëòýé òýìýý íýãýí çóó, óíàëãà, õ¿íñ ìàéõàí, õýðýãëýëòýé äàãàìàë õ¿í íýã, õºòºë õ¿í òàâûã çàðëàí òóøààæ, ýíý æèë õàâðûí äóíä ñàðûí øèíèéí 5-íä Åã¿çýð õàìáûí ãýðèéí ãàçàð î÷óóëàí, òýíäýýñ î÷èõ õ¿ì¿¿í ëóãàà íèéë¿¿ëýí õàìòààð ÿâóóëæ, ã¿íãèéí ãýðèéí ãàçàð î÷óóëàí, õ¿í àì, ãýð ç¿éëñèéã à÷óóëàí, àéìãèéí îëîí õîøóóäààñ óðüäûí àäèë õîìòîé òýìýý íýã çóó áîëîí äàãàëò, õºòºë á¿ãäèéã ãàðãóóëæ, Åã¿çýð õàìáûí ãàçàð õ¿ðã¿¿ëýí õàëóóëæ, õýðýãë¿¿ëæ, Õ¿ðýýíèé ãàçàð èð¿¿ëýõèéã òóøààæýý. Öàã òóõàéä äóòóó òóðõàí áîëãîí ñààòóóëàí áîîãäóóëæ îãòõîí ÷ ¿ë áîëìóé” (18, 65) ãýæýý. Èéíõ¿¿ Õàéñàíãèéíõàí õýìýýõ á¿ë àéë ýðòíèé ò¿¿õò Ìîíãîëûí ãîëîìò íóòãàà áàðààäàí èðæýý. 1912 îíû íàìàð õºãøèí, çàëóó íèéò òàâü ãàðóé õ¿í Èõ õ¿ðýýíýý õºë òàâüæýý. Ã¿í Õàéñàíãèéí íóòàã ãàçàð îëãîæ, àæ òºðºõèéã ìèíü ñàéæðóóëíà óó ãýñýí õ¿ñýëòèéã Äîòîîä ÿàìíû ñàéä Ã.Öýðýí÷èìýä Áîãä õààíä àéëòãàâ. Óëñûí ýçýí õààí àéëòãàñàí ¸ñîîð 1912 îíû 8 äóãààð ñàðä çàðëèã ãàðãàí, ã¿í Õàéñàíä Õèàãòûí áàðóóí Öàãààí óñ õàðóóëûí íóòãààñ Õèàãòûí ç¿¿í Óÿëãà õ¿ðòýëõ 6 õàðóóëûí óñ, ìîä, ¿ðæèë øèìòýé ãàçðûã îëãîí ñî¸ðõæýý. (19, 36-38) ×èíãýýä òýð íàìàðòàà Õàéñàíãèéíõ õààíòíû ñî¸ðõñîí çîõèõ õàðóóëûí íóòàãò í¿¿æ èðæ ñóóðüøæýý. Á.Õàéñàí çºâõºí áè÷èã, íîìûí ¿¿äíýýñ ò¿øìýë ¸ñûã ã¿éöýòãýýä çîãññîíã¿é, òºðèéí õàð õ¿íèé õóâüä öýðýã çàõèðàí òóñãààð òîãòíîëûí õýðýãò îðîëöîæ áàéñàí þì. 1912 îíû 7 äóãààð ñàðûí 23-íû ºäðèéí Áîãä õààíû çàðëèãò: ýíý 6 äóãààð ñàðûí 10-íä óëàìæèëñàí íü Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýë, ã¿í Õàéñàíä öýðýã çàõèðóóëàí ìîðäóóë ãýñíèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ, ã¿í Õàéñàíã ìºí ñàðûí 19-íä ºðòººëºí ìîðäóóëàõ áîëîâ. (20, 78-79) Èéíõ¿¿ Õàéñàí óëñ îðíû áàðóóí õÿçãààðààñ ìàíæèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã õººí çàéëóóëàõ, èëáýí òîõèíóóëàõ ¿éë õýðýãò ñàéäàä çºâëºí òóñëàõ ñàéäààð òîìèëîãäîí î÷èæ, àæèë ¿¿ðãýý íýð òºðòýé ã¿éöýòãýñýí þì. 332

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ñàéä ã¿í Õàéñàíãààñ 1912 îíû 7 äóãààð ñàðûí øèíèéí 5-íä Óëèàñòàéä õ¿ð÷, ìºí øèíèéí 8-íä õºñãººð ìîðäîâ õýìýýõ çýðãýýð Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíàà ºðãºí èëãýýñýí áè÷èãòýý: “Òýðáýýð çàðëèãèéã äàãàæ Õîâäûí õàðüÿàò òýðñýëñýí ò¿ãø¿¿ðèéã àðèëãàí òîõèíóóëàõ öýðãèéã äàé÷ëàí çàõèðàõ àëáààð ýíý ºíãºðñºí 6 äóãààð ñàðûí 23-íä Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ ºðòººëºí ìîðäîîä, 7 äóãààð ñàðûí øèíèéí 5-íä Óëèàñòàéä õ¿ð÷ èðñýí. Õàìààðñàí ñàéä Ñýöýí áýéñ Æàë÷èíãîìáîöýäýíòýé ó÷èð÷ ñîíñâîîñ Õîâäûí áàéäàë óðüä îäñîí ñàéäóóäûí ãàçðààñ áè÷èãëýñíýýñ ººð÷ëºõ þìã¿é õýâýýð äàéñíû ýòãýýäýýñ õàðèó àâàãäàí áóé õýìýýíý. ¯¿íä Ñàéä áà àëèâàà ãàçðààñ íýãýí ñàðûí õýðýãëýëèéã áàòëóóëàí àâ÷, õàðüÿàò öýðã¿¿äèéí õàìòààð ìºí øèíèéí 5-íä õºñãººð ìîðäîâ. Æè÷: Õ¿¿ ñàíãààñ õýäèé þì õýðýãëýñýí ç¿éëèéã äàðàà ººð òîäîðõîé äàíñ ¿éëäýæ ìýä¿¿ëýõ òóë ¿¿íèé ó÷ðûã ãàðãàæ îëäâîîñ Äîòîîä õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíàà ñîíñãîí ìýä¿¿ëýõýýñ ãàäíà 4 ä¿ãýýð ñàðûí 19-íä õ¿ëýýí àâñàí çàõèðëàãà òàìãûã ìºíõ¿¿ øèíèéí íàéìíû ºäðººñ ýõëýí íýýí õýðýãëýõ ÿâäëûã õàìò ãàðãàæ, ¿¿íèé òóë ºðãºí èëãýýâ” ãýæýý. Èéíõ¿¿ Á.Õàéñàí ã¿í áàðóóí õÿçãààð, íýí ÿëàíãóÿà Ìàíæèéí çàñàã çàõèðãààíû íýãýí áàò öàéç áîëæ áàéñàí Õîâä õîò, ãîë íü ò¿¿íèé îð÷íûã ÷ºëººëºõºä áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Á.Õàéñàíã Õîâäîä áàéõàä Øàð ñ¿ìä ñóóãàà òîðãóóä âàí Áàëüäèðûí ãàçðààñ õóðö çýâñýãòýé õýäýí çóóí öýðýã äîâòëîõ ìýäýý èðæýý. Ìºí Ã¿ ÷ýí õîòîîñ ¿ëýìæ òîîíû ¿õýð áóóòàé ìîðüòîé ÿâãàí õýäýí õîðîî öýðýã çàõ÷èí áýéñ Ñ¿ðýíäîðæèéí õîøóóíû íóòàãò îðæ èðýâ ãýñýí áà÷èì òóëãóó ìýäýý àâñàí áàéíà. Õàéñàí ã¿í áóñàä ñàéä íàðòàéãàà çºâëºëäºí, ººðºº öýðýã àâ÷ òýð ç¿ã õºäºëæýý. Çàìäàà öýðýã ñýëáýí äàé÷èëæ, òîëãîéí õàðóóë, òàãíàí ñýðãèéëýõ àíãè ãàðãàæ ÿâñààð çàõ÷èí ã¿í Ñàìáóóãèéí õîøóóíû íóòàã - Òºãðºãèéí õ¿ðýý çýðýã ãàçàð òîñîí î÷âîîñ äàéñíû öýðýã àéæ ñ¿ðäýí áóöæýý. Õàðèí èõ öýðãèéã ýñýðã¿¿öñýí õóäàëäààíû ñºðã¿¿ èðãýí Þàí Øè äà õýìýýõ Ðàø íàðûí ìàë õºðºíãèéã õóðààæ, àëáàí õýðýãöýýíä òàòàí àâñàí áàéíà. Áîãä õààí Áàðóóí õÿçãààðûã ÷ºëººëºõ òýìöýëä èäýâõè ç¿òãýë ãàðãàñàí õ¿ì¿¿ñèéã øàãíàí õºõ¿¿ëæýý. 1912 îíä Áàðóóí õÿçãààðûã Ìàíæ, Õÿòàäûí íî¸ðõëîîñ ÷ºëººëºõ òýìöýëä ¿íýí ñýòãýë, ìýðãýí áîäëîãîîð óëñ òºðèéí ÷óõàë õýðýãò õ¿÷èí ç¿òãýñýí Ñàéä, äàãàëò íàðûã øàãíàñàí çàðëèãèéí áè÷èãòýý Áîãä õààí: “Ñàéä ã¿í Õàéñàí áîëáîîñ õîòûã ýâäýæ äàéëàëäàõ õýðãýýñ õîæèä õ¿ð÷ èðñýí áîëîâ÷ ãýì, çýì á¿õèé èðãýí÷¿¿äýýñ ¿ëýìæõýí òîîòîé ìàëûã õóðààí àâ÷, îëîí öýðýãò óíàëãà, õ¿íñ ñýëáýñýí áà ñàíä íèéë¿¿ëñýí ç¿éë ¿ëýìæ, ìºíõ¿¿ Ã¿ ÷ýí õîòîîñ ãàð÷ èðñýí ìÿíãà øàõàì õÿòàä öýðãèéã òîñîí áàéëäàõààð áîîë Äà 333

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

/Äàìäèíñ¿ðýí. Æ.Á./ íàðûí õàìòààð òóñ òóñ çàõèðàõ öýðã¿¿äèéã àâ÷, Àëòàé óóë õ¿ðñýí äàðóé Îðîñ êîíñóëûí áè÷èã õ¿ðãýñýí áà áàñ ÷ òýðõ¿¿ äàéñàí öýðã¿¿ä áèäíèé öýðãèéí ñ¿ð õ¿÷íýýñ àéæ, õàëäààð èðýõèéã çîãñ÷ áóöæýý” ãýæ òýìäýãëýýä, ã¿í Õàéñàíä Ò¿øýý ã¿íãèéí çýðýã øàãíàæýý. Á.Õàéñàí Õîâäûí õÿçãààðûã òºâõí¿¿ëýõ õýðýãò õ¿÷èí ç¿òãýñíýýð íýð õ¿íä, áàéð ñóóðü íü óëàì ºñ÷, Áîãä õààíû èòãýëèéã óëàì îëñîîð áàéâ. Ãýâ÷ Á.Õàéñàíã õîæèì ã¿òãýëýã, õîðëîëä àâòàí íýð ñ¿ð áóóðàâ÷ëàõ ¿åä õóðààí àâñàí ìàë ñ¿ðãèéí àñóóäàë áàñ ÿë çýì áîëîí õóâèðàõ òºëºâòýé áîëæýý. Äîòîîä ÿàìíààñ Á¿ãä åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíàà 1914 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 6-íèé ºäºð èëãýýñýí áè÷èãò: “Îëíîî ºðãºãäñºíèé 2 äóãààð îíû ºâºë öàã äýñ ò¿øìýë, ã¿í Õàéñàíãààñ áàðóóí õÿçãààðûí ñàéäûí òóøààëä ÿâàõäàà ñºðã¿¿ òýðñë¿¿ ÿâñàí Þàí Øè äà õýìýýõ Ðàøèéí ï¿¿ñíèé ìàë ç¿éëèéã õóóëü ¸ñîîð òàòàí õóðààæ, öýðãèéí õýðýãëýë áà óëñûí ñàíä îðóóëñàí ÿâäëûã òîäîðõîéëîí àéëòãààä çàðëèã ìýäýâ õýìýýñíèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ Õàéñàíãèéí áèå ýë ìàëààñ Áóóð çýðýã ãîëûí íóòàãò àâàà÷èæ, õóâüäàà àäóóëàí ¿ðæ¿¿ëýõýýð ò¿øìýë öýðýã òàñëàí òóóëãàæ ÿâñàí ìàëûã Õèàãòûí õýëòñèéí ò¿øìýë Áóÿíäýëãýð Öýðãèéí ÿàìíààñ òîìèëîí ãàðãàñàí ò¿øìýë öýðã¿¿ä õàìò íèéëæ, õàìòààð õóðààí àâñíû äîòîð ýë ìàëûã õ¿ðãýñýí ò¿øìýë Ýåäîî, Æàìáàëäîî íàðûí õýäýí õ¿ì¿¿ñèéí ýä ýäëýë ìàëûã îðîëöóóëàí õóðààñàí áà çàì çóóð èðãýíèé ýä þì ç¿éëèéã áóëààí äýýðýìäýâ õýìýýñýí õýðãèéí ¿íýí ìºíèéã ÿëãàðóóëàí øèéòãýæ, áóëààãäñàí ç¿éëèéã ò¿ðãýí îëãóóëàõûã õ¿ñýí ºðãºæýý. (21, 197) Óã áè÷èãò: “Íýãýí ºäºð áóó ¿¿ð÷, òàøóóð áàðüñàí öàõàð áîëîëòîé õî¸ð õ¿ì¿¿í ãýðò îðæ õýëñýí ¿ã íü áèä íàð ã¿í Õàéñàíãèéí òóøààëààð òýìäýã áè÷èãòýé äºðâºí ç¿éëèéí ìàë òóóæ, Áóóð çýðýã õàðóóëûí ãàçàð îäîõîîð ÿâàõ çàìä òîõèîëäîõ çàñàã õîøóóíààñ ìàë àäóóëàõ, ìàíàæ áàéöààõ ò¿øìýë á¿õèé õ¿ì¿¿í, óëàà, óëàà÷ õýðýãëýæ ÿâñàí õýìýýæýý. Ýðäýíý âàíãèéí õîøóó, Áóóð õàðóóë õ¿ðòýë ìîðü 47, õ¿íñíèé õîíü ìàõ 10 õýðýãë¿¿ëýí ºíãºð¿¿ëæýý. Òýä ñàíãèéí àäóó, ¿õýð, õîíü, òýìýý çýðýã 400-ààä ìàë òóóæ ÿâæýý. Õàðèí Õàéñàí ã¿í ýäãýýð ìàëûí äîòîð ìèíèé 80 ýì õîíü ÿâñíûã ýðã¿¿ëýí îëãîíî óó ãýæ Á¿ãä Åðºíõèéëºí çàõèðàõ ßàìíàà õ¿ññýí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çýõýä, Õàéñàí Áàðóóí õÿçãààðààñ õÿìä òºñºð ìàë õóäàëäàí àâ÷ îâñãîî ãàðãàñàí áîëîëòîé. Á.Õàéñàí ã¿íèé öýðãèéí ¿éë àæèëëàãàà çºâõºí Õîâäîîð õÿçãààðëàãäñàíã¿é. Ó÷èð íü 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí äàðàà Áàðãà, ªâºð ìîíãîëûí õîøóóä Áîãä ýçýí õààíä çàõèðàãäàí, ìîðü, íîõîé ìýò ç¿òãýõýý èëýðõèéëæ, íýãäñýí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõûí òºëºº áàéð ñóóðèí äýýð õàòóó 334

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

çîãñîæ áàéñàí þì. Èéì ó÷ðààñ 1913 îíä Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçàð Äóíäàä èðãýí Óëñûí ò¿ðýìãèéëëèéã ýñýðã¿¿öýæ, ªâºð Ìîíãîëûã ÷ºëººëºõººð òàâàí çàìûí öýðýã õºäºëãºæýý. Öýðãèéã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õºäºëãººíèé íýðò ç¿òãýëòí¿¿ä çàõèð÷, áàéëäààíû àæèëëàãààã óäèðäñàí þì. Òýäíèé íýã íü ÷èí ç¿òãýëò, ã¿í Õàéñàí áàéëàà. Ò¿¿íèé óäèðäñàí öýðýã Äàðüãàíãûí ÷èãëýëýýð äàâøèëòàíä îðñîí þì. Ýíý ÷èãëýë íü Ìîíãîëûí öýðãèéí õî¸ðäóãààð îòðÿä áîëæ áàéâ. Õàéñàíòàé õàìò ýíý îòðÿäûã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òóóøòàé òýìöýã÷ Áàâóóæàâ çàõèð÷ áàéâ. Òýä 1913 îíû ýöýñ õ¿ðòýë õÿòàäûí õàð öýðýãòýé õàëøðàëã¿é òóëàëäàæ, óäàà äàðàà ÿëàëò áàéãóóëñààð áàéñàí áèëýý. Õàðèí Äóíäàä èðãýí óëñ, Õààíò Îðîñûí øàõàëò øààðäëàãààð Ìîíãîë óëñ öýðãýý òàòàõàä õ¿ðñýí þì.

4. Àëäàð õ¿íä, àòàà õîðñîë Á.Õàéñàíã Ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãòãýõèéí òºëºº çîðèã ÷àíãà, àìü, áèåý ¿ë õàéðëàí òóëàëäàæ ÿâàõàä àðààð íü àòàà õîðñëûí ¿ð õóðàëäàí áîëîâñîð÷ áàéâ. Íýð àëäðûã äàãààä õîâ æèâ õ¿ñýýã¿é áàéõàä ë õ¿ðýýä èðäýã íü íýí çîâëîí. Á.Õàéñàí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí óäèðäàã÷èä ÷èí âàí Õàíääîðæ, VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà íàðòàé ñàíàà íýãòýé áàéæ, èõ õýðãèéã á¿òýýñýí áîëîâ÷, õóâüñãàëûí äàðààõ ¿éë õýðãèéí ºðíºëòèéí ÿâöàä çàðèì òàëààð çºð÷èëä îðæ ýõýëæýý. Ýíý çºð÷èë íü, þóíû ºìíº óäàì ãàðâàëòàé õîëáîîòîé çºð÷èë þì. Òóõàéëáàë, Äîòîîä ÿàìíû ñàéä Ã.Öýðýí÷èìýä, äýñ ò¿øìýë Á.Õàéñàí íàð óäàì óãñààíû õóâüä ñóðâàëæèò ãàðàëã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéñàí áºãººä Ã.Öýðýí÷èìýä Äîòîîä ÿàì òºäèéã¿é, Çàñãèéí ãàçðûã òýðã¿¿ëýõ áîëæ, ýë õýðýãò ýðäýì ÷àäàë, òºð çàñàõ óõààíààðàà äýñ ò¿øìýë Á.Õàéñàí ãîéä øàëãàð÷, ºìºã ò¿øèã áîëæ áàéñàí íü àëòàí óðãèéí ãàðàëòàé íî¸äûí äóðã¿éöëèéã òºð¿¿ëýõ áîëñîí áàéíà. Óäàì ãàðâàëûí øèíæòýé ýíý çºð÷èë íü àðààñàà àòàà, æºòºº, õîâ æèâ, õîðñîë çàíàë åð íü ñºðºã á¿õíèéã äàãóóëàí èðæýý. Óäàì ãàðâàëûí øèíæòýé çºð÷èë Õàíääîðæ, Ã.Öýðýí÷èìýä, Á.Õàéñàí íàðûí õàðèëöààíä ñýâ ñóóëãàæ áàéñàí íü òîäîðõîé. Èéì ÷ ó÷ðààñ ºâãºí áè÷ýý÷ Ã.Íàâààííàìæèë äóðòãàëäàà: Ã¿í Õàéñàí Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýëèéí òóøààëûã õ¿ëýýñýí áîëîâ÷ âàí Õàíääîðæ çýðýã ñàéäóóäòàé òîõèðäîãã¿é ºøºº õîíçîí áîëñîí ó÷èð ãàãöõ¿¿ Äà ëàìûí õàìãààëàëä ò¿øèæ, ò¿¿íä ýëäýâ ñàíóóëãà ºãºõººñ áèø ººðºº ìýäýæ ýðõëýõ ýðõã¿é áàéâ” (22, 189) õýìýýí áè÷ñýí áóé çà. Á.Õàéñàí Îðîñûí òàë, êîíñóë Ìèëëåðòýé òºäèéëºí ñàéíã¿é áàéâ. Ò¿¿õèéí øèíæëýõ óõààíû äîêòîð Ö.Áàòáàÿð “Êîäàìà, Ìèöóé ï¿¿ñ, Õ¿ðýýíä 335

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áàéñàí ÿïîí÷óóä” çîõèîëäîî 1913 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 4-26-íä ßïîíû èðãýí Êîäàìà ãýã÷ íü Èõ Õ¿ðýýíä áàéõäàà Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èäòàé óóëçñàí òàéëàíã ßïîíû àðõèâààñ îð÷óóëàí õàâñàðãàæýý. Ýíýõ¿¿ òàéëàíäàà Êîäàìà: “Ìèíèé áèå Õàéñàí ã¿íãèéíä 1913 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 6-íä î÷ñîí áèëýý. Õàéñàí ã¿í Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû äýä ñàéäûí àëáà õàøèæ áàéâ. Òýðáýýð õîðèîä õîíîãèéí ºìíº ìîðèíîîñ óíàæ ãóÿ íü íýëýýä õ¿íä áýðòñýí áàéâ” õýìýýí òýìäýãëýýä, “òýðáýýð Õàðáèíä ñóóäàã Îðîñ íî¸í Ëîäûãèí ãýäýã õ¿íýýñ çàõèäàë àâ÷ íàìàéã õýâòýðò õ¿ëýýæ àâëàà. Òýðáýýð óäàì ñóäðààðàà Õàð÷èí õ¿í áºãººä Îðîñóóä äîòîîä Ìîíãîëä çàðèì íýã àæèë ÿâóóëæ áàéõ ¿åä õ¿¿ãèéíõýý õàìò Õèòðîâî õýìýýõ Îðîñûí ãýðò õî¸ð ãóðâàí æèëèéí òóðø ñóóæ áàéëàà. Õèòðîâî áîë Õèàãòàä õÿçãààðûí àëáà õàøèæ áóé îðîñûí õóðàíäàà þì. Õàéñàí ã¿í õÿòàä õýë áè÷èãò áîëîâñîðñîí àãààä àâúÿàñ áèëýãòýé õ¿íèé íýã. Ò¿¿íä òóéëààñ äóðã¿é Ìèëëåð õ¿ðòýë ìîíãîë÷óóäûí äîòðîîñ ò¿¿íèéã ýðäýì ÷àäâàðòàé õ¿í ãýæ ÿðüäàã. Õàéñàí íàäòàé óóëçààä, Ñ¿÷èí âàí, Êýí ÷èí âàí íàðûí òàëààð àñóóæ áàéëàà. Òýãýýä Äà ëàì Áèíò âàí íàðòàé õàìò ººðºº áàñ ßïîíä î÷èõîîð òºëºâëºñºí áîëîâ÷ ýëäýâ øàëòãààíààñ áîëîîä õàìò ÿâæ ÷àäààã¿é ºìíººñºº õ¿¿ãýý ÿâóóëæýý. Õàéñàí ã¿í Õàð÷èíû âàí íî¸äîä ¿ðãýëæ çàõèà èëãýýäýã. Þàíü Øè Êàéí çàñãèéí ãàçàðòàé íÿãò õàðèëöààòàé õ¿í ãýæ Ìèëëåð ò¿ð¿¿íä íàä ñàíóóëæ áèëýý.” (23, 58) õýìýýí òýìäýãëýýä, Á.Õàéñàí áîë Ã.Öýðýí÷èìýäèéã ßïîíä ÿâóóëàõààð ÿòãàæ áàéñàí õ¿í õýìýýí Ìèëëåð ÿðüñàí òóõàé äóðñàí áè÷ñýí áàéíà. Ìºí Õàéñàí ã¿í ßïîí óëñ Õàð÷èíû íóòàãò óóðõàé íýýæ, õîðøèí àæèëëàâàë òóí ñàéí þìñàí õýìýýí ¿çýæ áàéñàí òóõàé äóðäæýý. Õàéñàí ßïîí óëñ Õàð÷èíû íóòàãò óóðõàé íýýõèéã äýìæýýðýé õýìýýñýí çàõèäàë áè÷èæ, Õàð÷èíû âàíä äàìæóóëæ ºãºõèéã Êîäàìàãààñ òýð ¿åä õ¿ññýí áàéíà. ªâºð ìîíãîëûí çàñàãò âàí Óäàé 1913 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 20-íä Êîäàìàòàé óóëçàõäàà: ßïîí óëñ Õàð÷èíû íóòàãò óóðõàé íýýõèéã äýìæèæ áàéñàí Õàéñàíòàé àäèë ñàíàëòàé áàéãààãàà èëýðõèéëæ áàéæýý. (23, 60) Êîäàìàãèéí òàéëàíãààñ ¿çýõýä, Îðîñûí êîíñóë Ìèëëåð Õàéñàíä òààã¿é áîëîâ÷, ºðñºëäºã÷èéíõºº ýðäýì ÷àäëûã ç¿é ¸ñîîð ¿íýëäýã, Þàíü Øè Êàéí Çàñãèéí ãàçàðòàé õàðèëöààòàé ãýæ õàðääàã, ßïîíä òàëòàé ãýæ ¿çäýã áàéñàí áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí Õàéñàí èéíõ¿¿ ýðäýì ÷àäàë, ÷èí ç¿òãýë, îâñãîî ñàìáààãààðàà õýðýã ÿâäàë ã¿íçãèéð¿¿ëýõ òóñàì òîäîð÷ áàéñàí íü çàðèì õàëõ íî¸äûí àòàà æºòººã òºð¿¿ëæ, ò¿¿íýýñ ºº ñýâ ýðýõýä õ¿ðãýñýí áàéíà. ßëàíãóÿà 1912 îíä Á.Õàéñàíä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Áóóð çýðýã 6 õàðóóëûí íóòãààñ ãàçàð ýçýìø¿¿ëýõ áîëñîí íü óðüä óóë íóòãèéã õàðüÿàëàëäàà àâ÷ áàéñàí çàñàã íî¸í, íóòãèéí ýðõ 336

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áàðèã÷äûí äóðã¿éöëèéã òºð¿¿ëæ, ò¿¿íèé àëäàæ, îíîõûã àíàæ áàéâ. Á.Õàéñàí îëîí ãàçàð ÿâæ, õºðºíãºòíèé àæ òºðºõ ¸ñ, àøèã îëîõ àðãà çàìûã ñàéí ìýääýã áîëñîí ó÷èð ýçíèé çàðëèãààð îëãîãäñîí íóòãèéíõàà áàéãàëèéí áàÿëàã, ºâñ óðãàìëûã áîëîëöîîòîé á¿õ àðãààð àøèãëàæ, õºðºíãº çîîðèî íýìýãä¿¿ëýõ, àæ òºðëºº äýýøë¿¿ëýõ àðãà óõààí ñýäñýí áàéíà. ªºðººð õýëáýë, óã íóòàãò îðîñ, õÿòàä õ¿ì¿¿ñèéã õºëñëºí òàðèà òàðüæ, ºâñ õàäóóëàõ çýðãýýð Àð Ìîíãîëä òºäèéëºí äýëãýðýýã¿é àæèë ÿâäàë ýðõëýõ áîëîâ. Ýíý íü óóë íóòãèéã çàõèð÷ áàéñàí Ø¿¿õ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, æ¿í âàí Íàìñðàé íàðò ã¿í Õàéñàíòàé çàðãàëäàí, íýð õ¿íäèéã íü óíàãàõàä ºãººø áîëæýý. Íàìñðàé, Õàéñàí íàðûí çàðãà 1913-1915 îí õ¿ðòýë ãóðâàí îíû í¿¿ð ¿çýæ óäààí æèë ¿ðãýëæèëñýí þì. Íàìñðàé âàíãèéí çàðãà 1913 îíîîñ ýõýëæýý. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 4 ä¿ãýýð îíû çóí öàã /1914/ Ñàéä, Ýðäýíý æ¿í âàí Íàìñðàé, äýñ ò¿øìýë, ã¿í Õàéñàí íàðûí õàðèëöàí òýìöýëäñýí õýðãèéã õÿíàí áàéöààñàí Äîòîîä ÿàìíû íýãýí áè÷èãò:”... íîäíèí æèë /1913 îí/ íàìàð öàã, ÷èí ç¿òãýëò, ã¿í Õàéñàí çàðëèãèéã äàãàæ, áàðóóí õÿçãààðò öýðýã äàé÷ëàí îäñîí öàãò Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí, Ýðäýíý âàíãèéí õîøóó òàìãàíààñ: Áóóð çýðýã õàðóóëûí íóòàãëàñàí ãàçàð áîëáîîñ óóæèì òàëáèó, óãààñ Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíû íóòàã. Ãýòýë áóðèàä õ¿ì¿¿ñ ýçýðõýí ò¿ðýìãèéëæ, õàãàëæ òàðèà òàðüæ, õàäëàí àâàõ áîëñîí íü Õàéñàí ã¿íãèéí íóòàã õýìýýí õýëýõ òóë õýðõýâ÷ ºã÷ ÷àäàõã¿é ãýæ ìýä¿¿ëñýí õèð äîð ìàíàé Äîòîîä ÿàìíû ãàçðààñ îëîí ó÷ðûã ãàðãàí ñèéð¿¿ëýí óõóóëæ, äàãàæ øèéòã¿¿ëâýýñ çîõèõ ó÷ðûã ãýäðýã òóøààñàí áèëýý” (24, 76) ãýæ òýìäýãëýæýý. Ýðäýíý æ¿í âàí Íàìñðàé òºäèéã¿é ò¿¿íèé õîøóóíû ýðõ áàðèã÷èä Õàéñàíã áóðóóòãàõ ºº ñýâ äýýä ãàçðàà ìýä¿¿ëñýýð áàéâ. Ýðäýíý âàíãèéí òàìãûã õàìààðñàí òóñëàã÷ Àìãàëàí íàðààñ: “Ìàíàé íýãýí õîøóó îëîí òàéæ àðä îäîî Áóóð çýðýã ¿ëýìæõýí óóäàì íóòãèéã ã¿í Õàéñàíä õýâýýð îëãóóëàõàä õ¿ðâýýñ õàðüÿàò õîøóó óðüäààð õ¿ëýýõ òºäèéã¿é, îëîí ÿäóó äîðäîñ áèä õýðõýâ÷ ºã÷ ÷àäàõã¿é õýìýýí õ¿í á¿ð öóðõèðàëäàí ìýä¿¿ëñýýð á¿õèé íü ¿íýí ãýõ çýðãýýð áè÷æýý. Ìºí öààø íü: Ýíýõ¿¿ Áóóð çýðýã 6 õàðóóëûí íóòàã óãààñ ìàíàé õîøóóíààñ òàñëàí àâñàí. Îäîî ã¿í Õàéñàíä øàãíàí îëãóóëñàí íü õàðüÿàò õîøóó îëíû àìü çóóëãàä õàðøòàé õýìýýñíèéã õÿíàâààñ ýäãýýð õàðóóëä òóñãàéëàí íóòàã îëãîæ, çàíãè çàõèðàí ñóóëãàñíààñ èíàãø õýäýí çóóí îí áîëæýý. Ýíý çàâñàð äàõü íèéëýõ õîøóóä îãò õàìààð÷ àøèã øèì õýðýã çàðãàä îðîëöîæ ÿâñàíã¿é. Ãàãöõ¿¿ õàðóóëûí õ¿ì¿¿ñ ýçëýí ñóóæ ãàâüÿà, ÿë, àøèã øèìèéã àäèë ýäýëñýýð èðýâ. Ýä¿ãýý ìàíàé Ìîíãîë óëñ òóëãóóð òºð áàéãóóëàí õàðóóëûí ºðõèéã õàñ÷ öººòãºñºí íü íóòãèéã ñóëòãàæ îéðõè õîøóóäûã çàâøóóëàõûí ó÷èð áóñ, õîéò ç¿ãèéí àéë /Õààíò Îðîñ. Æ.Á/ èõ óëñ ëóãàà èõ ë íàéðòàéí ó÷èð çàõûã õàðæ ñýðãèéëýõ áàé áîëñíû äýýð 337

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

6 õàðóóëûí íóòàã ºðãºí óóäàì ÿçãóóðààñ òýð ãàçàð àëáà õààí ñóóæ, îëîí îí èäýýøñýí õ¿ì¿¿íèéã àëáàäàí íó¿ëãýõã¿é áîëãîæ õýâýýð íóòàãëóóëàí ñóóëãàñàí ç¿éë áóé áà áàñ õàðóóë á¿ð õîøîîä ºðõèéã ¿ëäýýí ñóóëãàæ, çàõ õÿçãààðûã öàãäàí áàéöààëãàæ á¿õèé íü îãò ñóë áîëñîí õýìýýí ¿çýæ áîëîõã¿é” (25, 76) õýìýýí äóðäæýý. Çàðëèãèéã óëàìæëàí òóøààõ áè÷èãò íóòãèéí õ¿ì¿¿ñèéã õººæ øàõàæ, ãà÷èãäóóëæ áîëîõã¿éã ã¿í Õàéñàíä óõóóëàí òóøààãààä, Ã¿í Õàéñàí Îðîñ óëñàä òàðèàíû ãàçàð, õàäëàí, ºâñ õóäàëäàâ õýìýýí çààëäñàíûã õÿíàâààñ: Îðîñ óëñûí õàðüÿàò íàð õàðóóë çàõûí îéð ýíý ìýò àæèë õýðãèéã ¿¿ñãýõ íü ãàãöõ¿¿ ýíý óäàà áóñ çà. Ìàíàé õî¸ð óëñûí òîãòîîñîí ãýðýý, áè÷ãèéí äîòîð çàõ õèëèéí ãàçàð á¿õèé Îðîñ óëñûí õ¿ì¿¿í íàð Ìîíãîë óëñûí çàõ äîòîð îéð ãàçàð ºâñ õàäàõ áà ãºðºº÷ëºõ, çàãàñ àãíàõ òîãòñîí çàíøëûã ¿¿íýýñ õîéø º÷¿¿õýí ÷ õàë æ¿ë áîëìóé õýìýýñýí ç¿éë áóé òóë äàí ãàíö ã¿í Õàéñàí òºäèé íýãýí õ¿í çºð÷èæ ÿàõèí áîëîõ áèëýý. Ìàíàé Äîòîîä ÿàì õàðóóëûí íóòãèéã õîøóóíä îëãóóëàõ õýðãèéã õýðõýâ÷ ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é. Ã¿í Õàéñàí áîëáààñ ìàíàé Äîòîîä ßàìàíä äýñ ò¿øìýëèéí àëáà õààæ áóé áèëýý. Óã õýðãèéã ººð ßàìíàà øèëæ¿¿ëýí ÿâóóëæ, ¿íýíèéã áàðüæ òàñëàí øèéòã¿¿ëáýýñ ø¿¿ìæëýõã¿é” (26) Äîòîîä ÿàìíààñ çàðëèãèéã óëàìæëàí òóøààõ áè÷èãò Ìîíãîë õÿçãààðûí äîòîðõ ãàçàð, ò¿¿íèé áàÿëàã óëñûí ºì÷ ãýñýí çàð÷ìûã áàðèìòëàí ã¿í Õàéñàí áóðóóòàé áàéíà ãýæ òýìäýãëýýä, íýãýíò ìàíàé ÿàìíû Óäèðäàõ ãîë õ¿í òóë Á¿ãä Åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìàíä óã çàðãûã øèëæ¿¿ëýõ íü çîõèñòîé ãýæ ¿çæýý. Õàðèí Õàéñàí ã¿íä ñî¸ðõñîí íóòãèéã Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíä ýðã¿¿ëýí øèëæ¿¿ëýõèéã Äîòîîä ÿàì ¿ë çºâøººðñºí áàéíà. Çàðãàëäàã÷ òàëóóä áèå áèåíýý àëü áîëîõîîð õàòóó øèð¿¿í ¿ãýýð äàéð÷ áàéâ. Íàìñðàé âàíãèéíõíààñ ºðãºñºí áè÷èãò: “Ã¿í Õàéñàíä íóòàã îëãîñîí 338

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

çàðëèãèéí áè÷èãò îðîñ, õÿòàä õ¿ì¿¿ñèéã õºëñºëæ òàðèà òàðèóëàõ, ºâñ õàäóóëàõ ç¿éë ¿ã¿é àòàë ñàíààíû äóðààð îðîñ, õÿòàäûã óðèí àâ÷èð÷, ýðòíýýñ íààø õàðüÿàò îëîí ò¿øìýë àðäûí òàõèí ø¿òñýí ýðõýì ñ¿ëäýò ãàçðûí ºâñ, øîðîî, ìîäûã õîõèðóóëàí ñ¿éòãýñýí íü ìàø õàðøòàé ç¿éë áîëîâ. Áàñ îð÷èí òîéðíû îí óäòàë àæ òºðºí ñóóñàí àðäûí ìàëûí áýë÷ýýð, àøèã àìüæèðãààã íü ýçýðõýí ¿ëäýí õººæ õàëäàí çîâîîæ áóé. Áàñ Îðîñ èðãýä ë¿ãýý ýâñýæ áàéøèí ãýð áàðèóëàí, ºâñ, òàðèàíû çýðýã àæ àõóéí àøèãò øóíàí, áàéí áàéñààð îâîã õîëèöîëäîí ñóóæ õîé÷ ºäºð õîâõîëæ çàéëóóëàõàä áýðõ, õîæèì óëñ òºðä çîâëîí õîöðîõ ó÷ðûã áîëãîîìæëîõîîñ ººð ¿ã¿é” ãýæ òýìäýãëýýä,” Ãàãöõ¿¿ ã¿í Õàéñàí ýíý õàðãèñ ìóó ñàíàë, õàðøëàëòàé õýðýã áóäëèàíûã óðüäààñ àéí áîëãîîìæèëæ òèéíõ¿¿ óäàà äàðàà ìýä¿¿ëñýí õýðýã á¿ëãýý” (27, 76) õýìýýí ó÷èðëàæýý. Íàìñðàé âàíãèéí õîøóóíû çàðãà, ó÷èðëàëä íóòàã óñ, áàéãàëü îð÷íû, óäìûí ñàíãàà õàìãààëàõ ÷óõàë ñàíàà áàéãààã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì. Ìºí ýëýíö õóëàíöûí ¿åýñ õàéðëàæ õàìãààëæ èðñýí òºðºëõ ýõ íóòãàà ãýñýí ÷èí ñàíàà áàñ õàâàí íýâò øèíãýæýý. Æ¿í âàí Íàìñðàé àéëòãàëäàà: Ã¿í Õàéñàí âàí Íàìñðàé íàä ëóãàà çààëäàõäàà òýíãýðò õî¸ð íàðã¿é, óëñàä õî¸ð ýçýíã¿é õýìýýñíèéã îãòõîí ÷ óõàõã¿é. Ãàãöõ¿¿ âàí ìèíèé áèå óãààñ ã¿í Õàéñàí ëóãàà º÷¿¿õýí òºäèé ºñ ºøººã¿é. Õàðèí ò¿¿íèé ºëñºæ óíäààñàí, îðîõ îðîíã¿é áàéõ öàãò õººðõèéëºí ñàíàæ òóñàëñàíä òýð ýíãèéí òàíèëöñàí áà íýãýí óëñûí ñàéä ò¿øìýäèéí æóðàì áóé. Ýíýõ¿¿ Áóóð çýðýã õàðóóëûí íóòàã áîëáîîñ âàí ìèíèé ºâºã, äýýäñèéí ¿åýñ óëàìæëàí ýçýëñýýð èðñýí ¿íäñýí íóòàã áºãººä ýä¿ãýý õýäèé ººð àéìãèéí ã¿í Õàéñàí ýçëýí áóé áîëîâ÷ öºì ýçíèé çàðëèã ýëáýðýëýýð îëãîñîí” (28, 76) ç¿éë þì õýìýýæýý. Õàéñàí ã¿í ÷ ìº÷ººãºº ºãñºíã¿é 1913 îíû 8 äóãààð ñàðûí 29-íä Ýðäýíý æ¿í âàí Íàìñðàéòàé çààëäàæ áè÷èõäýý: “...º÷¿¿õýí Õàéñàí ìèíèé áèå îðøèõ îðîí, èäýõ áóäààã¿éí ó÷èð ãàäàãø õýñýýã¿é. ×óõàì øàðûí øàøèí, ìîíãîë àéìãèéí ¿¿ðä áàòàòãàõûí ç¿ã õè÷ýýí ç¿òãýæ 10-ààä æèë ýíä òýíä çîâîí ç¿äýð÷ ÿâñíûã äîòîîä, ãàäààäûí ýì, õ¿¿õýä õ¿ðòýë ìýäýõ õýðýã. ª÷¿¿õýí ìèíèé áèå àíõ ò¿ð¿¿íä Õ¿ðýýíýý èðæ, Ìîíãîë òóñãààð óëñ áîëîõ íü õýðãèéã íóóö ãàðãàæ, Áîãä ýçýíä ¿¿ñãýí ýõëýõ òóõàé ñýäýæ áàéõàä Ýðäýíý æ¿í âàí ¿õøèðòýë óíòàæ, ç¿¿äëýý÷ã¿é áàéñíûã õýíýýð ÷ öºì ìýäíý” (29, 4) ãýæýý. Ýäíèé çààëäñàí áè÷èãò àëü àëèíä íü ¿íýíèéã ºã¿¿ëýõèéí çýðýãöýý Íàìñðàé âàí Õàéñàíä “ºëñºæ óíäààñàí, îðîõ îðîíã¿é áàéõ öàãò õººðõèéëºí òóñàëñàí”, Õàéñàí ã¿í íàìàéã ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õýðãèéã ñýäýæ áàéõàä Íàìñðàé “¿õøèðòýë óíòàæ, ç¿¿äëýý÷ã¿é áàéñàí” ãýæ áèå áèå ð¿¿ãýý õîðîí ¿ãýýð äàéð÷ýý. 339

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Á¿ãä Åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàì, Äîòîîä ÿàì ÷óõàì þó áîëñíûã îðîí íóòãèéí ýðõ áàðèã÷äààð äàõèí øàëãóóëñàí àæ. Ñàéä Ýðäýíý âàíãèéí õîøóóíû òàìãûã õàìààðñàí òóñëàã÷ Áàäàìñýä íàðààñ Äîòîîä ßàìíàà ìýä¿¿ëñýí áè÷èãò: Ã¿í Õàéñàí Öàãààí óñ, Áóóð, Õÿðààí, ×àãòàé, Õ¿äýð, Óÿëãà çýðýã õàðóóëûí ãàçàð îðîñ øàð Ìèõëàé çýðýã òàâàí õ¿íýýð õàð áóäàà çýðýã òàðèà òàðèóëàâ õýìýýñíèéã õÿíàõàä: Ã¿í Õàéñàíãààñ º÷¿¿õýí ìèíèé óðàã ñàäàí, òºðºë óãñàà õàìààòàí á¿õíèéã í¿¿ëãýí èð¿¿ëýõèéí òóëä óðüä àìüäðàí ñóóõ àðâàé áóäàà òàðèõ, õàäàõ, àäóó ìàë áýë÷ýýðëýõ íóòàã ãàçàð ãóéí ìýä¿¿ëñýí çàðëèãààð Áóóð çýðýã 6 õàðóóëûí ãàçðûã íóòàã áîëãîí øàãíàí îëãóóëñíûã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ, Îðîñ, Áóðèàäûã õºëñëºí çàðæ áîëîõ õóó÷èí ä¿ðìèéã ìºðäºæ, îðîñ Ìèõëàé íàðûã õºëñºëæ, Õÿðààí çýðýã 4 õàðóóëûí ãàçàð áàãà ñàãà õàð áóäàà çýðýã òàðèà òàðèóëñíààñ áóñ, îðîñóóäàä ãàçàð õóäàëäàí ºã÷ íóòàãëóóëàí ñóóëãàñàí ç¿éë îãò ¿ã¿é. Õàðèí õ¿íä Áàÿðò, Ýðèí÷èí, Æèãìýä íàðûã öàãäàà, õàðóóëààð òàâüñàí íü ¿íýí” ãýýä õàäëàí ºâñèéã “õóäàëäàí àæ òºðºí àìüäðàõ íü öºì íóòãèéí ýçíèé ººðèéí äóðààð áîëîõ ìýò” õýìýýæýý. Ýöýñò íü Á¿ãä Åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíààñ: Ã¿í Õàéñàíãèéí òàðèà òàðüñàí, ºâñ õàäñàí ç¿éëèéí äîòîð ãàäààäûí õ¿ì¿¿í ëóãàà õîðøîîëñîí õºëñºëñºí ç¿éë áóé áîëîâ÷ ýíý ¿å ìàíàé óëñ öàãèéã äàãàæ, Îðîñ óëñ ëóãàà íàéðàìäàí íºõºðëºæ áóé íü åð ýíý çýðýã ÿâäëûã ìàíæ õóóëü ¸ñîîð öààçàëñàí ãàçàðã¿éí äýýð ýä¿ãýý àâààñ ÷èí ç¿òãýëò Õàéñàí çàðëèãèéã äàãàæ öýðýã äàé÷ëàí çàõèð÷, áàðóóí õÿçãààðò îäñîí áºãººä ò¿¿íèé áèåèéí ýçã¿é ÷ºëººòýéã ¿çýæ àøèã àëäóóëàí õîõèðóóëáààñ õèëñ ìóíãóóãààð ýçýðõýí õàðãèñëàñàí òºäèéã¿é Áîãä ýçíèé íèã¿¿ëñëýëò òóéëûí òààëàëä íèéöýõã¿éí òóëä ¿¿íèéã Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàíû äàðãà, æàíæèí íàðò òóøààë ÿâóóëæ, óäàà äàðààãèéí áóóëãàñàí çàðëèãèéã õàðüÿàò ãàçðóóäàä ñýíõýðòýë óõóóëàí òóøààæ, äýìèé õàðãèñëàí ýíýõýí òýðõýí õýìýýõ ýçýðõýí çàðãà òýìöýë ºä¿¿ëæ, óëñûí àëäàð ñ¿ðèéã ãóòààõ ÿâäëûã øóóä çîãñîîí, íàì ã¿ì íàéðòàéãààð ¸ñ æóðìûã äàãàæ ÿâóóëúÿ. Äàõèí ºã¿¿ëýë ãàðãàæ òýìöýëäýí èðâýýñ ñààðã¿é õ¿íäòýé øèéòãýí öýýðë¿¿ëýõ ÿâäëûã óðüäààð óõóóëàí òóøààñóãàé. ×èí ç¿òãýëò ã¿í Õàéñàíãèéí áèå àëáàà äóóñãàæ ýðãýæ èðìýãö áóñàä õ¿ì¿¿íä óëñûí íóòãààñ äóð ìýäýí ºã÷ ýðõë¿¿ëýõ çýðýã áóäëèàí ãàðãàâààñ ¿ë áîëîõ çýðãèéã ìàíàé ÿàìíàà óõóóëàí òóøààõ ÿâäëûã õàìòàä ìýäò¿ãýé õýìýýí òóøààñóãàé” (30, 76) ãýæýý. Ýíý áè÷ãèéí àãóóëãààñ õàðàõàä, ýöñèéí ýöýñò Õàéñàí ã¿íã áóðóóòãàñàí áàéíà. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 5 äóãààð îíû /1915/ 8 äóãààð ñàðä Õàéñàí ã¿íãèéí õ¿¿ óëñàä òóñëàã÷ ã¿í Áóÿíõèøèãýýñ ºðãºñºí áè÷èãò: “ª÷¿¿õýí ã¿í ìèíèé õóâüä Áîãä ýçíèé çàðëèãààð îëãîñîí Óÿëãà õàðóóëûí íóòàã ãàçðûí àøèã øèìèéã îëæ, 340

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

àæ òºðºí àìüäðàõàä íýìýð òóñ áîëîõûã áîäîæ, õàðüÿàò íóòãààñ ºâñ õàäñààð èðñýí õóó÷èí õàäëàí ãàçðûã òàéëàí ãàðãààä /¿ëäýýãýýä Æ.Á/ áóñàä òàðèàëàí ãàçðóóäûã 15 æèëýýð õóãàöàæ, æèë á¿ð òàðèàëàíãèéí õîíæâîðîîñ õàãàñ õóâèéã º÷¿¿õýí ìàíàé ã¿íãèéí ñàíä òóñëàõààð õýëýëöýí òîãòîîä îðîñ Äèìèòðèé Ìîíåëüíèêîâò áè÷èãëýí ºã÷ õóâèàðààð òàðèóëñóãàé. Ýíýõ¿¿ òàðèàã òàðèõàä ã¿í ìèíèé ººðèéí õàìààòàí íàðàà àâ÷ íóòàãøèí ñóóõ õèéãýýä òóñ õàðóóëûí ñóì áà õî¸ð öàãäàà íàðûí õàäëàí ºâñ ìàë áýë÷ýýðëýõýä õàðøèëäàæ ¿ë áîëíî. Õýðýâ ýëäýâ áóäëèàí ãàðâààñ ìàíàé ñàíä ýã¿¿ëýí õóðààí àâíà õýìýýí òîãòîîæ, óã áàòàëãàà áè÷ãèéã îðîñ Äèìèòðèé Ìîíåëüíèêîâò îëãîâ” (31, 1) ãýæýý. Äîòîîä ÿàì ã¿í Áóÿíõèøèãèéí ºðãºñºí áè÷ãèéã àâ÷ ¿çýýä, “Ò¿¿íèé ìýä¿¿ëñýí ¸ñîîð ÿâóóëæ, õýðõýâ÷ ¿ë áîëîõûã õýëýëöýí òîãòîâ. Óÿëãà õàðóóëûí òàðèàëàíãèéí ãàçðûã îðîñ Äèìèòðèé õýìýýõ Ìîíåëüíèêîâò 15 æèëèéí õóãàöààãààð ºãºõ õýìýýñíèéã ºãºõ ýñýõ, Óÿëãà õàðóóëûí íóòàã íü ã¿í Õàéñàíãèéí ãàçàð ìºí ýñýõèéã õýëýëöýýä ã¿í Õàéñàí ìºíººõºí Áîãä õààíû ñî¸ëä äàãààð îðîîä ò¿¿íèé áèå ººðèéí ºðõ àì, õàðüÿàò àðäûí õàìò íóòàãëàí àæ òºðºõ íóòàã ãàçàð îëãîõûã ãóéñàí òóõàéä Óÿëãà õàðóóëûí íóòãèéã çààí îëãîñîí ç¿éë áóé áîëîâ÷ äàí ãàíö ººðºº íóòàãëàí àæ òºðºõ ýðõ áóé. Ò¿¿íýýñ òàðèàëàí õàäëàí áà óóë äýëõèéí àøãèéã àâàõ çýðýã õýðãèéã ººðºº ýçýðõýí øèíýòãýõ ýðõ îãò ¿ã¿é. Öºì îëîí çàñàã õîøóó ëóãàà íýã àäèë ìàíàé ãîë çàñãèéí ãàçðààñ ýðõëýí øèéòãýâýýñ çîõèíî. Òèéí àòàë ã¿í Áóÿíõèøèãèéí èéíõ¿¿ ººðèéí äóðààð òàðèàíû ãàçðûã Îðîñ óëñûí õàðüÿàò Äèìèòðèé Ìîíëüíèêîâò õóãàöààãààð ºãºõ õýìýýñýí íü õóóëü ä¿ðýìä ¿ë íèéëýëöýõ òóë Îðîñ óëñûí Åðºíõèé êîíñóë, Á¿ãä Åðºíõèéëºí çàõèðàõ äºðâºí ÿàì, ã¿í Áóÿíõèøèã, îðîñ Äèìèòðèé íàðò íàéðòàéãààð ó÷ðûã óõóóëàí ìýäýãäýõýýð òîãòæýý.” (32, 1) Ìºí 1915 îíû 8 äóãààð ñàðä ãàðãàñàí Äîòîîä ÿàìíû íýãýí áè÷èãò ã¿í Áóÿíõèøèã, Îðîñ Äèìèòðèé íàðûí òàðèàíû ãàçàð ò¿ðýýñëýõ áè÷ãèéã áàòëàõ áîëîìæã¿é ãýäãèéã Îðîñûí Åðºíõèé êîíñóëä ó÷èðëàí ìýäýãäýýä, “Ýíý õýðãèéí ã¿í Áóÿíõèøèãèéã äàðóé õ¿íäýä öýýðëýë ¿ç¿¿ëýí øèéòãýâýýñ çîõèõ áîëîâ÷ óãààñ ãàâüÿà ç¿òãýë á¿õèé ó÷èð ýíý íýãýí óäàà ã¿í íÿãòëàõûã ò¿äãýëçýæ, ÷àíãàëàí óõóóëàí äîíãîäîæ öýýðëýë ¿ç¿¿ëýí, òýðõ¿¿ ãàçðûã îðîñ Äèìèòðèéä îëãîõûã øóóä çîãñîîõîîñ ãàäíà ýíý ìýò õàðüÿàò íóòàã ãàçðûã äóðààð ãàäààäûí õ¿ì¿¿íä ºã÷ ¿ë áîëîõ ó÷ðûã îëîí ãàçàð çàðëàí” (33,2) òóøààñàí áàéíà. Ìºí Áóÿíõèøèã ã¿í áóñäûã õºëñºëæ õàäàæ àâñàí ºâñºº îðîñóóäàä õóäàëäàæ, 6000 ãàðóé îðîñ òºãðºã îëñíûã Ñàíãèéí ÿàìíààñ õóðààõààð øèéäâýðëýñýí áàéíà. Ãýòýë Õàéñàí ã¿í 1913 îíû 8 äóãààð ñàðûí 3-íä Á¿ãä Åðºíõèéëºí øèéòãýõ 341

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ÿàìàíä ºðãºäºë áè÷èæ, òýðõ¿¿ õóäàëäñàí ºâñíèé ¿íèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ òóñëàõûã ãóéñàí áàðèìò áóé. (34) Õàðèí ýíý ºðãºäëèéã õýðõýí øèéäâýðëýñýí íü òîäîðõîéã¿é. Ýíý á¿õíýýñ áîëæ, õàìò àëáà õààæ ÿâñàí Ã.Íàâààííàìæèë: “Ýíýõ¿¿ Õàéñàí áîë õÿòàä, ìàíæèéí íóòàãò îéðõîí, ìºí õýðýãò îðîëöîæ ÿâñàí ìàíæ ìàÿãèéí õ¿í ó÷èð àøèã îëçîíä õîâäîã øóíàõàé áîëíî” (22, 189) ãýæ òîäîðõîéëæýý. Áàñ òóõàéí öàãèéí ¿çýë ñóðòëûí íºëºº ÷ îðîî áóé çàà. 1913-1915 îíû õîîðîíä Á.Õàéñàí ã¿í, ò¿¿íèé õ¿¿ ã¿í Áóÿíõèøèã íàðûí õèéñýí àæèë ¿éëäëýýñ ãàçàð íóòãèéã ãàäààäûí õ¿íä äóð ìýäýí ò¿ðýýñë¿¿ëñýí íü òóõàéí ¿åäýý õóóëü çºð÷ñºí ¿éëäýë áàéñàí íü òîäîðõîé áàéíà. Õàðèí áóäàà òàðèà òàðèõ, õàäëàí ºâñ õàäàõ çýðýãò ãàäíà, äîòíûí õ¿í õºëñëºí àæèëëóóëæ èë¿¿ ãàðñàí òàðèà íîãîî, ºâñºº õóäàëäàæ áàéñàí íü Ìîíãîëä õºðºíãºëºã ýòãýýä òºðæ ýõëýí, íèéãìèéí øèíý õàðèëöàà õààëãà òîãøèæ áàéñíû èëýðõèéëýë ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. Óãààñ øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñàä èéì ÷èãëýëýýð øèíèéã ñýäýæ àæèëëàí, õºðºíãº ìºíãèéã óëñûí ñàí, àðä èðãýäýä òºâëºð¿¿ëýõ ÿâäàë ¿íýõýýð äóòàæ áàéëàà. Á.Õàéñàí ã¿íã òºâ, îðîí íóòãèéí ýðõ áàðèã÷èä õàâ÷èí õÿõàõ òºäèéã¿é, Ãàäààä Ìîíãîëûã ãîëîìò íóòãàà ãýæ íýãýí àäèë çîðüæ èðñýí ºâºðëºã÷ íî¸äûã õàçàæ, õàéð÷ ýõýëæýý. ªìíº äóðäñàí Áàé Þéêóíü Àð Ìîíãîëä Äóíäàä Èðãýí Óëñûí Õýðýã øèéòãýõ ñàéä áàéñàí ×ýíü Ë¿-ãèéí ºäðèéí òýìäýãëýëýýñ ¿íäýñëýí, Õàéñàíãèéí òóõàé áè÷èõäýý: Õîâäûã ÷ºëººëºõ äàéíä îðîëöñîí Öýðãèéí ÿàìíû äýñ ò¿øìýë Òîãòîõ Æýâç¿íäàìáà õóòàãòàä Õàéñàí Õîâäîä äàéëààð ÿâàõäàà ýíãèéí õ¿ì¿¿ñèéã õÿäñàí, Äóíäàä Èðãýí Óëñòàé õóâèàðàà õàðèëöñàí ãýæ õîâëîõîä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò èõýä õèëýãíýæ, “Õàéñàíãèéí ãýðèéã íýãæ! Õè÷íýýí àëäàð ãàâüÿà áàéëàà ÷ ãýñýí õàìãààëæ ÷àäàõã¿é” ãýñýí. Òýð ¸ñîîð íýãæëýã õèéõýä, Õàéñàí áàéäëûã óðüäààñ ìýäýæ áàéñàí ó÷ðààñ áè÷èã áàðèìòàà íóóæ àìæñàí áàéñàí ó÷ðààñ áè÷èã áàðèìò îëäîîã¿é ãýñýí áàéíà. Òèéì ÿâäàë òîõèîëäñîí áàéõûã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. Õàðèí Ìîíãîë óëñûí ¯íäýñíèé àðõèâò ººð áàðèìò áàéäàã. Òóõàéí ¿åä Ìîíãîë óëñûí Ãàäààä õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí øèéòãýõ ÿàìíû äýä ñàéä áàéñàí ªâºð Ìîíãîëûí Æèðýìèéí ÷óóëãàíû õîð÷èí æ¿í âàí Ðààøìèíæ¿¿ðýýñ 1913 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 14-íä Ø¿¿õ ÿàìàíä ºðãºñºí áè÷èãò ãóéæ ìýä¿¿ëýõ ó÷èð Ýíý ºíãºðñºí íàéìäóãààð ñàðä áèëýý. ªäðèéã ñàíàõã¿é áàéíà. Âàí Ðààøìèíæ¿¿ð íàìàéã ã¿í Õàéñàíû ºâ÷íèéã ¿ç¿¿ëíý õýìýýí õýëýõýýð èëãýýñýíä ýíãèéí ºäºð õýäýí óóò ýì çàðàõ òóë áóÿíûã áîäîæ î÷îîä ñàíàìñàðã¿é ñóóí àòàë ã¿í Õàéñàíãèéí õýëñýí ¿ã: Áèíò âàí ÷èíü ¿õýâ. Áýéë Íàñàíðàâæèõ óðàãø ìîðäñîí. Îäîî Çàñàãò âàí, Åðººëò âàí òà õî¸óë þó õèéíý. 342

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ýðòõýí íóòàãòàà áóöàõûã áîäâîîñ òóñòàé áèø ¿¿ õýìýýõýä Âàí Ðààøìèíæ¿¿ð ìèíèé òóðøèí àñóóñàí íü: Õàðèí ÷óõàì õýðõýí áóöàõ àðãûã îëîõã¿é áàéíà. Ã¿í àõ ºðøººâººñ ñýíõð¿¿ëýí óõóóëàõûã õ¿ñíý õýìýýñýíä Õàéñàíãèéí õýëñýí íü: Ýíý Õ¿ðýýíèé Ìîíãîë óëñ áàéãóóëñàí òóñã¿éí äýýð ãàäààä îëîí óëñ ìàø çºâøººðºõã¿é ¿çòýë õÿòàä öýðãèéã äàéëæ áàéõ àãøèí çóóðûí äýìèé õýðýã ýöýñòýý Îðîñ óëñûí õàðüÿàò áîëíî. Ðààøìèíæ¿¿ð áè õîæìûí ºäºð ýíýõ¿¿ ó÷ðûã òýðã¿¿í ñàéä íàðò á¿ðíýý ñîíñãîí ìýä¿¿ëýýä áàñ î÷èæ ò¿¿íä õýëñýí íü õÿòàä óëñàä î÷ñîí õ¿ì¿¿ñèéã ìàø ñàéøààæ ãýíý. ¯¿íýýñ ¿çâýë óðüä ã¿í àõûí óõóóëñàí ¿íýí ñýòãýë áºãººä ìóíõàã ä¿¿ã òóéëààð äîòíîëîí ñàíàñíûã ñàÿ ìýäýâ. Òèéìèéí òóë ìèíèé áèå õ¿í ÿâóóëæ ò¿¿ãýýð Áýýæèíä õýëýëö¿¿ëýõ áóþó õýðõýõèéã çºâëºº ãýõýä Õàéñàí áàÿðëàí õýëýõ íü: Ýä¿ãýý Íàñàíðàâæèõ âàí áîëñîí. Âàí ä¿¿ ýíäýýñ äàðóé Ìàéìààíû èðãýäýýð ìºíõ¿¿ Íàñàíðàâæèõàä çàõèäàë ÿâóóëæ, Áýýæèíä õýëýëö¿¿ëýí òîãòîîæ áóöñóãàé. Áèòãèé àëãóóðëà. Ò¿ðãýëýõ õýðýãòýé” ãýæ ÿòãààä “Áàñõ¿¿ ã¿í Õàéñàí ãàäààä óëñûí Ëàðñîí õýìýýã÷ ëóãàà ñ¿ëáýëäýí äîòîîä èðãýí óëñàä äàãàõ çýðýã ýëäýâ ó÷èð ãàðãàñíûã Êîíñóë ñàéäààñ òîäîðõîéëîí ãàðãàñàí” (38, 131-133) ãýæýý. ¯¿íèé äàãóó Ø¿¿õ ÿàì Á.Õàéñàíã óëñ òºðèéí õýðýãò òàòàí øàëãàí íÿãòëàõûí òóëä 1913 îíû 10 äóãààð ñàðûí 14-íä Áîãä ýçýí õààíä óëàìæëàí àéëòãàñàíä óã ãóéñàí ¸ñîîð çàðëèã áóóëãàæ, Á.Õàéñàíã øàëãàí òîäðóóëàõûã çºâøººð÷ýý. ¯¿íèé äàðàà Á.Õàéñàíã äóóäàí àâ÷èð÷ “Á¿ãä Åðºíõèéëºí çàõèðàõ çýðýã òàâàí ÿàìíû äýä ñàéäóóäûí õàìò íèéëæ íÿãòëàí áàéöààâààñ, ò¿¿íèé º÷èõ íü: Ýíý ºíãºðñºí òàâäóãààð ñàðä ÷óõàì ºäðèéã ìàðòàâ. Íýãýí ºäºð õàðüÿàò ÿàìàíä áàðààëõàæ, ñàéä ëàì òàíàà àð, ºâºð ýòãýýäèéã ÿàõèí íýãýí áîëãîí íèéë¿¿ëýõ çýðãèéã ýíãèéí çºâëºëäºõèéí óëàì Õàéñàí ìèíèé õýëñýí ¿ã: Ýä¿ãýý äàãààð îðñîí äýä ñàéä Çàñàãò âàí, âàí Ðààøìèíæ¿¿ð íàð óóë õîøóóäààñ Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ãàçàð èðæ òóñ òóñ àëáà õààæ á¿õèé íü õàðüÿàò õîøóóäûã Áèíò âàíãèéí àäèë àðãà ýðæ, òýäíèé àõàí ä¿¿ñýýð çàõèðóóëáààñ àëèí á¿ðò íèéëýìæòýé áîëîõ áîëîâ õýìýýí õýëýõýä òýð õî¸ð âàíãèéí ñàíàà ÷óõàì ÿìàð áàéõûã ìýäýõã¿é õýìýýñíèé äàðàà ã¿í ëàì íýãýí ºäºð Õàéñàí ìèíèé ãýðò èðñýíä ìºí ýíý ó÷ðûã Çàñàãò âàíä ñîíñãîâîîñ ÿìàð õýìýýõýä ìàíàé âàí áîëáîîñ òºðñºí ä¿¿òýé õ¿í, òèéíõ¿¿ øèéòãýõýä ¿ë áîëîõ ÿâäàëã¿é ãýâ÷ áè óëàìæëàí õýëæ ÷àäàõã¿é õýìýýñýí ç¿éë áóé. Ýíý íàéìäóãààð ñàðä ÷óõàì ºäðèéã ìàðòàâ. Âàí Ðààøìèíæ¿¿ð Õàéñàí ìèíèé ãýðò áèåèéã àñóóõààð èðñýí òóõàéä, áàñ óðüä ñàéä ëàì òàíàà õýëñýí ¿ã ç¿éòýé òóë Áýýæèíä õ¿í çàðñóãàé. Òýíä î÷îîä ÿìàð õ¿íòýé óóëçàæ õýëýëöýâ÷ áîëîõûã ñàéí àðãà ãàðãàæ õóóäàñíû õàìòààð õîéø áóöààñàíä ìàðãààøèéí 13íä âàí Ðààøìèíæ¿¿ðò áèåýð õ¿ð÷ èðýýä º÷èãäðèéí õóóäàñíû ó÷ðûã äàõèí 343

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õýëñýíä ìèíèé õýëñýí ¿ã, ýíý õýðãèéã õýðõýí áîëãîõûã òà ººðºº ìýäò¿ãýé õýìýýõ ÷ áàéòóãàé ç¿é íü îëîí ñàéäóóä áîëîí Áîãä ýçýí òàíàà ìýä¿¿ëýí àéëòãàâààñ çîõèíî õýìýýí õýëýýä äàðàà ìºí ýíýõ¿¿ ó÷ðûã Øàí Þíä õýëñýí áèëýý. ¯¿íýýñ ººð ãýì ó÷èð îãò ¿ã¿é “ õýìýýí º÷èã ºãñºí áàéíà. (36) Òàâàí ÿàìíû äýä ñàéäóóäàä Õàéñàíãèéí ºãñºí ìýä¿¿ëãýýñ ¿çýõýä, Ðààøìèíæ¿¿ðèéí ¿éë àæèëëàãàà óðüäààñ òºëºâëºæ, íàðèéí áýëòãýñýí ºäºº õàòãàëãà áîëîõ íü òîäîðõîé áàéíà. Íýãýíò Ðààøìèíæ¿¿ð, Õàéñàí õî¸ðûí ìýä¿¿ëýã èéì çºðæ áàéñàí ó÷èð õýðõýõèéã Ø¿¿õ ÿàìíààñ ºðãºí ìýä¿¿ëæýý. Ýë áè÷èãò: Õàéñàí óëñ òºðèéí õ¿íä ÷óõàë õýðýãò õîëáîãäñîí áîëîâ÷ º÷èã ìýä¿¿ëãýý ¿íýíýýð èëòãýí ãàðãàõã¿é áàéãàà ó÷èð ò¿¿íèéã áàðèâ÷èëæ áàéöààõ íü ç¿éä íèéöýõ þì. Õýðâýý òýðáýýð ºâ÷òýé áàéãàà áîëîâ÷ ò¿¿íèé áèåèéã øîðîíä õîðèõûí ñàöóó ýì÷ëýí ñóâèëæ áàéöààâàë áîëîõ ýñýõèéã óëàìæèëñíûã Áîãä õààí 1913 îíû 10 äóãààð ñàðûí 19-íä óã õ¿ñýëòèéã ¸ñîîð áîëãîõ çàðëèã áóóëãàæýý. Ýíý ¿ºä Á.Õàéñàí ã¿í ìîðèíîîñ óíàæ õºëºº áýðòýýñýí áàéæýý. Ýíý òóõàé Ã.Íàâààííàìæèë äóðòãàëäàà ºã¿¿ëýõäýý “ßàæ ÿâààä áýðòýâ ãýâýë Ñýöýí õàí Íàâààííýðýí ãýã÷ ìîðü óíàæ ÿâàõäàà äîâòëîí äàâõèäàã çàíòàé áºãººä íýã ºäºð ã¿í Õàéñàí ìîðü óíàæ, Äîòîîä ÿàì äýýð î÷èõîîð ÿâàõ çàì äýýð Ñýöýí õàí äàâõèæ ºíãºðºõºä ò¿¿íèéã õ¿íäýòãýí ìîðèíîîñîî ñàíäðàí áóóñíû óëìààñ ºðººñºí õºë õ¿íä áýðòñýí” (5) ãýæýý. Õàéñàí ã¿íã õýðõýí áàðèâ÷èëñàí òóõàé äýýð èøëýñýí Ã.Íàâààííàìæèëûí äóðòãàëä ºã¿¿ëýõäýý: “Íýãýí îðîé Ø¿¿õ ÿàì á¿ðýí çýâñýãòýé öýðã¿¿äèéã òîìèëîí ãàðãàæ, ò¿¿íèéã øóóä áàðèâ÷ëàí àâ÷èð÷, ìºí Ø¿¿õ ÿàìàí äýýð òýð øºíº äàõèí áàéöààí ø¿¿õýä ã¿í Õàéñàíãèéí ºðººñºí õºë áýðòýæ òàòàíõàé áàéæýý. Ò¿¿íèé áèåèéã áàíçäàõäàà òýðõ¿¿ òàòàíõàé õºëèéã õ¿÷ ìýäýí ñóíãàæ, íºãºº ýð¿¿ë õºëòýé çýðýãö¿¿ëæ áàëáàæ ãàð÷ýý. Ã¿í Õàéñàíòàé çààëäñàí òóõàéí õýðã¿¿ä öºì ºøºº õîíçîíãîîð õóäàë ã¿òãýãäñýí òóë íýã ÷ º÷èã ãàðñàíã¿é. Óëìààð ãÿíäàíä õîðüæ, ìàðãààøèéí ºäºð òàâàí ÿàìíààñ òóñãàé ò¿øìýë î÷èæ, ã¿í Õàéñàíãèéí ýä õºðºíãèéã äàíñëàí áèò¿¿ìæèëæ èõýýõýí çîâîîí äàðëàñàí áºãººä óã õýðýã íü ñ¿¿ëäýý Äîòîîä ÿàìààð îðæ óäàëã¿é ñóëëàãäàí ÿìàð ÷ ÿë øèéòãýâýðã¿é ºíãºð÷ áàéõûã ¿çñýí. Ýíý ìýò õýðã¿¿ä íü ã¿í Õàéñàíã èõýýõýí ãîìäîîæ ¿íýí çîðèëãûã íü ìîõîîæ áàéâ” (5) õýìýýæýý. ªìíº äóðäñàí ßïîíû èðãýí Êîäàìà òàéëàíäàà Ìîíãîëä î÷ñîíîîñ áàðàã õî¸ð ñàðûí äàðàà 1913 îí 11 ä¿ãýýð ñàðûí 4-íèé ºäºð íýã ëàìòàé óóëçàõàä Õàéñàíãèéí òóõàé òóí òààã¿é ìýäýý äóóëãàñàíä ñýòãýë çîâíèæ áàéñíàà òýìäýãëýæýý. Òýðáýýð áè÷èõäýý: “Àé÷èí ñ¿ìèéí íýã ëàì Õàéñàí ã¿íã Ìîíãîëûí çàñãèéí 344

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ãàçðààñ áàðèâ÷èëñàí ìýäýýã ñàÿõàí àâñàí ãýæ íàäàä äóóëãàñàí þì. Ìèíèé áèå Õàéñàí ã¿íã ìàøèä ºðºâäºæ ýíý ÿâäàë ëàâ Ìèëëåðèéí õàðäëàãà, ñýðäëýãèéí óëìààñ ãàðñàí áóé çà õýìýýí áîäîæ, áàéãààãàà õýëæ áèëýý” (23, 60) ãýæýý. Òýãýõëýýð Õàéñàíã õýðýã ò¿âýãò îðîîöîëäóóëàõàä Õààíò Îðîñûí êîíñóëûí ãàçàð ÷ îðîëöñîí áàéæ ìàãàäã¿é þì. ¯íýõýýð ÷ Á.Õàéñàíã øîðîíä õîðüæ, ìºðäºí áàéöààõ çºâøººðºë îëñíûõîî äàðàà ìºíººõ òàâàí ÿàìíû ñàéäóóä ò¿¿íèéã øîðîíä õîðèí, ìàø íîöòîé õýðýãò ñýæèãëýãäñýí õ¿í õýìýýí ¿çýæ ò¿¿íèé ñóóæ áàéãàà øîðîíã æèðèéí õóÿãààð áóñ õ¿÷èí íýìýãä¿¿ëñýí õàðóóë áóþó òóñãàé öýðãýýð ñàõèóëàí õàðãàëçóóëñíû ñàöóó ò¿¿íèé àð ãýðò áàéñàí ýä õºðºíãèéí èõýíõèéã õóðààí àâñàí áóþó áèò¿¿ìæèëñýí áàéíà. Òýãýýä ã¿í Á.Õàéñàíã îëîí õîíîãèéí òóðø òàìëàí çîâîîæ ýð¿¿äýí áàéöààæýý. Ãýâ÷ òýðáýýð îãòõîí ÷ àéí áýðãýñýí øèíæã¿é, çîðèã ÷àíãà áàéæ ÿìàð ÷ ãýìò õýðýã ºä¿¿ëýýã¿é, ñýäýýã¿é, ¿éëäýýã¿é ãýäãýý äàõèí äàâòàí º÷èæ ìýä¿¿ëñýýð áàéæýý. Ãýñýí õýäèé ÷ ò¿¿íèéã áàéöààæ áàéñàí òàâàí ÿàìíû ñàéä íàð Á.Õàéñàíä õýðýã õ¿ëýýëãýõýýð óäòàë ìóéõàðëàí áàéöààñíû óðøãààð ò¿¿íèé ýð¿¿ë ìýíä ÷ ýðñ äîðîéòîæ, àð ãýðèéíõíèéõ íü ÷ àìü çóóëãà àæ áàéäàë õýö¿¿äýæ òóéëäñàí áàéíà. Èéì Ó÷ðààñ 1913 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íä Á.Õàéñàí Ìîíãîë óëñûí ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíàà äýëãýðýíã¿é ºðãºäºë áè÷èæ, ººðèéí àðãàã¿é áàéäëàà òîî÷èí ìýä¿¿ëæýý. Óóë ºðãºäºëä äóðäàõäàà: “Íýãýí ãýðèéí îëîí õ¿íèé äààðàí õºëäºæ ºëñºí ºëáºð÷ ¿õýõ çîâëîíãîîñ ýíýðýí òýíõð¿¿ëýõ ºðøººëèéã ãóéõûí ó÷èð: Ìºíººõºí Ãàäààä ÿàìíû äýä ñàéä æ¿í âàí Ðààøìèíæ¿¿ð ó÷èð çîõèîí º÷¿¿õýí Õàéñàí íàìàéã ã¿òãýí çààëäàæ ÷àíãà ø¿¿ëãýí øîðîíä õîðèóëæ, ºâ÷èí øàðõ õ¿íä ¿õýõýä õ¿ðñíèéã èõ ñàéä òàíàà íèã¿¿ëñýí ºðøººæ ¿íýõýýðèéí ñ¿ñëýí ø¿òýæ áàðàõã¿é ç¿éä äóâ äóóã¿é áàéöààâààñ çîõèõ áèëýý. ßìàð àéìøèãã¿é èë¿¿ö ìýä¿¿ëæ áîëíî. Ãàãöõ¿¿ º÷¿¿õýí Õàéñàí ìèíèé ãýðèéí á¿õíèé íýõèé õºâºíòýé äýýë õóâöàñ, õàäãàëæ áàéñàí àâäàð ãýð á¿õíèéã íü àëáàíààñ ÷ öºì áèò¿¿ìæëýýä ìºíãº öààñûã áàñ öºì àëáàíàà õóðààìæëàâ. Áàãà ñàãà ìºíãº öààñ ¿ëäýýí ºãñºí áîëîâ÷ ýä¿ãýý àæ òºðæ àìüäðàõ ýë ç¿éëä öºì çàðæ äóóñ÷ýý. Îäîî öàãèéí òýñãèì õ¿éòýíä íýãýí ãýðèéí ç¿ã ýð ýì èõ áàãà õ¿ì¿¿ñ öºì äààðàí õºëäºæ ºëñºí ºëáºð÷ òóí òýñýõã¿é àìü áèå áóñíèõàä õ¿ð÷ òóéëûí ãà÷èãäàë çîâëîíã àìñàæ àìîé. ¯¿íèéã îëäâîîñ Èõ ñàéä òàíàà õýòýðõèé ýíýðýí ºðøººæ áèò¿¿ìæèëñýí àâäàð ãýðèéã íýýëãýí õóðààìæèëñàí ìºíãº öààñûã ýðã¿¿ëýí îëãóóëæ, íýãýí ãýðèéí îëíû àìü áèåèéã àâðàí òýíõð¿¿ëýõ 345

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

àæààìóé õýìýýí áè÷ýýä ººðèéíõºº øàðõûã ýì÷ëýí èëààðü áîëãîõûã õè÷ýýíã¿éëýí ãóéæýý. Ýíýõ¿¿ ºðãºäëèéã çîõèõ àëáàíû ñàéä ò¿øìýä ñàéòàð íÿãòàëæ ¿çýýä ò¿¿íèéã ÿìàð íýãýí õýðýã ºä¿¿ëýýã¿é ãýäýãò ÷ èòãýñýí áîëîëòîé. Ìºí ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë óëñûí Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä ×èí ñ¿æèãò ÷èí âàí äà ëàì Ã.Öýðýí÷èìýä óëñ òºðèéí ¿çýë áîäîë, ¿éë àæèëëàãàà íýãò æóðìûí íºõºð, äîòíî çºâëºã÷ºº õèëñ ã¿æèð õýðãýýñ ÷ºëººëºõèéí òóëä ñàéòàð õººöºëäºæ ÷èí ñàíàà òàâüñíû ¿ðýýð VIII Æýâç¿íäàìáà õóòàãò õààí 1914 îíû 2 äóãààð ñàðûí 18-íä çàðëèã áóóëãàæ, ã¿í Õàéñàíòàé çààëäñàí õýðãèéã äàõèí íÿãòëàõûã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ, ò¿¿íèéã õàðãàëçàæ áóé öýðãèéã òàòàí áóóëãàæ, ò¿¿íèé õýðãýì òóøààëûã õýâýýð ýäë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé õýìýýí ñî¸ðõæýý. Óã çàðëèãò Õàéñàíã “Äýñ ò¿øìýë, ÷èí ç¿òãýëò ò¿øýý ã¿íãèéí çýðýã, óëñàä òóñëàã÷ ã¿í” (37) ãýñýí áàéäàã. Õàéñàíã õýäèéãýýð öàãààòãàñàí áîëîâ÷, õîõèðëûã áàðàãäóóëàõ, ã¿òãýñýí áóðóóòàé ýòãýýäýä àðãà õýìæýý àâààã¿é áàéíà. Õàðèí Õàéñàí ã¿íãèéí ãýðãèé Ò¿ìýíáàÿð, ìºí õ¿¿ Áóÿíõèøèãèéí íü ãýðãèé Àëòàíöýöýã íàðò ºðãºìæëºë îëãîñîí íü õýðýã ÿâäëûã áàãà ÷ ãýñýí öàéðóóëàõ, ñýòãýë ñàíààã çàñàõ ãýñýí îðîëäëîãî áàéñàí áóé çà. 1914 îíû 5 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäºð Äîòîîä ÿàìíû óëàìæëàí ºðãºñíèé äàãóó Áîãä õààí çàðëèã áóóëãàæ, äýñ ò¿øìýë Õàéñàíãèéí àâààëü ãýðãèé Óðèàíõàé îâîãò Ò¿ìýíáàÿðò Äîòîîä ÿàìíû òàìãà äàðñàí óõóóëàõ ºðãºìæëºëä: “ªðãºìæëºë òàìãà äàðñàí áè÷èã îëãîæ õàäãàëóóëñíû ó÷èð Îëíîî ºðãºãäñºíèé äºðºâä¿ãýýð îí õàâðûí ñ¿¿ë ñàðûí õîðèíä äýýä çàðëèã áóóëãàñàí íü: Øàøèí òºðèéã õîñëîí áàðèã÷ íàðàí ãýðýëò ò¿ìýí íàñò Áîãä õààíû çàðëèã, Çîñòûí ÷óóëãàíû Ò¿øýý ã¿íãèéí çýðýã ×èí ç¿òãýëò óëñàä òóñëàã÷ ã¿í Õàéñàíãèéí àâààëü ãýðãèé Óðèàíõàé îâîãò Ò¿ìýíáàÿð áîëáîîñ ñóðâàëæèò ãýðò òºðººä àíõ õàäàìëàñíààñ íààø ýåâýðã¿¿ãýýð ¿éë÷ëýí äîòíîëæ, ãýðãèéí ¸ñûã áîëãîîìæëîí, öýâýð è÷èìòãèéãýýð õýëõýý æóðìûã ñàõèæ ÿâñíû òóëä ÷àìä ºðãºìæëºë îëãóóëàâ. Öýâýð õèøãèéã ñ¿ñëýí áîëãîîìæèëæ ÿâàãòóí. Á¿¿ îìãîðõîí áàðäàìëàæ æóðàì õýëõýý àëäàãäóóëàõàä õ¿ðã¿¿ëò¿ãýé õýìýýí óõóóëàõ ºðãºìæëºë îëãóóëòóãàé õýìýýí çàðëèã áóóëãàñíûã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ, ìàíàé Äîòîîä ÿàìíààñ òàìãà äàðñàí ºðãºìæëºë áè÷èã øèéòãýí ãàðãàæ ×èí ç¿òãýëò óëñàä òóñëàã÷ ã¿í Õàéñàíãèéí àâààëü ãýðãèé Ò¿ìýíáàÿðò õàäãàëóóëàâ” (38, 146-148) ãýæýý. Ýíý íü áàñ ìîíãîë÷óóä á¿ñã¿é÷¿¿äèéã òºðèéí õýðýãò øóóä îðîëöóóëàí, òºðèéí æîëîîã àòãóóëæ áàéãààã¿é ÷ “íàìàð áóãûí àìèéã ñîãîî àâ÷ ÿâäàã” ãýäãèéã ÿìàãò óõààð÷ òºðººñ õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëæ áàéñíû íîòîëãîî áóþó. 346

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

5. Èõ õýðãýýñ íÿöààã¿é ÷, ñýòãýë ýðãýñýí íü Óäàà äàðàà çàðãà çààëüõàéä ºðòºæ, áàéãóóëñàí òºðèéíõºº õàð ãýðèéí õààëãûã òàòàí, ýð¿¿ ø¿¿ëòýíä ºðòºí áèå òýíõýý íü äîðîéòñîí Á.Õàéñàí Áîãä õààíû Çàñãèéí ãàçàðò èòãýõ èòãýë íü àëäàðñààð áàéâ. Ò¿¿íèéã Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýëýýð àæèëëàõ ÿâöàä ýëäýâ äàâõàð ¿¿ðýã, äààëãàâàð èðñýýð áàéñàí. Òóõàéëáàë, Áîãä õààíû çàðëèãààð “Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-èéã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöóóëàõ øèéä ãàð÷ áàéñàí þì. Á¿ãä Åðºíõèéëºí øèéòãýõ ÿàìíààñ 1915 îíû 8 äóãààð ñàðä ãàðãàñàí íýãýí áè÷èãò: “Ò¿øýý ã¿íãèéí çýðýã Õàéñàíä òóøààâ. Òóøààõ ó÷èð: Ñàÿ áèäíèé ÿàìíààñ ñàéä ò¿øìýäèéã òóñãàéëàí ãàðãàæ, õóó÷èí õóóëèéã õÿíàæ çàëðóóëàõ îðóóëàõûã õÿíàí øàëãàæ, øèíý÷ëýí õóóëü çîõèîëãîñóãàé õýìýýí àéëòãààä çàðëèã ¸ñîîð áîëãîñíûã ã¿éöýòãýí øèéòã¿¿ëýõýýð çîõèõ ãàçàð ÿâóóëñàí á¿ëãýý. ªäãºº Ø¿¿õ òàñëàõ ÿàìíààñ ýë õýðýãò íýð çààí òîìèëîãäñîí Õàéñàí óãààñ ýðäýì ÷àäàëã¿é ýíý õýð ýðýìäýã áèåòýé íàñàí ºòºëæ, óõààí ìóíõàðñíû òóëä º÷íººí èõ õýðýãò ãàð áèå ã¿éöýæ àëáà õààæ ÷àäàõã¿é òóë ÷ºëºº îëãîìóé õýìýýñíèéã óëàìæëàí õ¿ðãýæ èðñýí. Õÿíàâààñ: ã¿í Õàéñàí õýäèé áèº ýðýìäýã, íàñàí ºòºëñºí õýìýýâ÷ ýíý ìýò ºíº óäòàë õîöðîõ ÷óõàë õýðýãò ýðõã¿é õýðýãëýâýýñ çîõèõ õýðýã ºíãºð¿¿ëñýí õóó÷èí ýðäýìòýé ò¿øìýë ýëäýâëýæ ìºí áºãººä ýíý áîëáîîñ áèåýð õ¿÷ëýõ ÿâäàë ¿ëýìæã¿éí äýýð íýãýíò íýð çààí àéëòãààä çàðëèãààð ÿâóóëñàí íü ýëäâèéã ¿çýæ ìýäñýýð èéíõ¿¿ ÷ºëºº ãóéñàí òºäèé øóóä îðóóëàõ áà óëàìæëàí àéëòãàõ íü îãò çîõèëäîõã¿éí òóëä ¿¿íèéã ã¿í Õàéñàíä äàõèí òóøààãààä õ¿ðñýýð áàéöààí ¿çýæ óã àéëòãàñàí õýðýã, áóóëãàñàí çàðëèãèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ ýçíèé õèøãèéã ñ¿ñëýí óëñûí ¸ñûã õ¿íäýòãýæ, áèå íàñíû áàéäàëä íèéë¿¿ëæ íààø öààø ÿâàõ çîð÷èõ òóõàé á¿ð ãàçðûí îéð ãýõ áà ÿâäàë òºâøèí õýìýýõèéã ¿ë áîäîí, òýðýã õýðýãëýí ÷óõëûã ã¿éöýòãýí äàãàæ ÿâñóãàé. Èéíõ¿¿ òóøààñàí ÿâäëûã Ø¿¿õ òàñëàõ ÿàìíàà íýãýí àäèë ÿâóóëààä áàéöààí ¿ç¿¿ëñ¿ãýé. ¯¿íèé òóë èëãýýâ” (39, 99-100) ãýæýý. Á.Õàéñàí ã¿í òóí àìàð õºäºëñºíã¿é. Èéìä äýýðõ áè÷ãýýñ íàéì õîíîãèéí äàðàà Á¿ãä Åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíààñ ìºíººõ Õàéñàíä äàõèí áè÷èã èëãýýæ, óóë òîìèëñîí àæèëäàà äàðóé îðîëöîõûã ìýäýãäýí òóøààæýý. Óóë áè÷ãèéí çàðèì õýñãýýñ èø òàòàí ºã¿¿ëáýë: “Ìºíººõ õóó÷èí õóóëèéí çàëðóóëàí çîõèîí ã¿éöýòã¿¿ëýõ õýðýãò òîìèëîãäñîí Ò¿øýý ã¿íãèéí çýðýã Õàéñàíãààñ áèåä ºâ÷èí á¿õèé õýìýýõ çýðãýýð ÷ºëºº îëãóóëàõûã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ õýòýðõèé òóøààñàí çýðãèéã äàíñíàà òýìäýãëýæýý. ªäãºº Ò¿øýý ã¿íãèéí çýðýã Õàéñàíãààñ äàõèí ó÷ðûã ãàðãàæ íîãäñîí àëáàíààñ ÷ºëºº îëãóóëàõûã ýðæ 347

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ºðãºæýý. ¯¿í äýýð õÿíàâààñ ã¿í Õàéñàí áèåä õóó÷ ýìãýã ºâ÷èíòýé áîëñîí õýìýýõ çýðãýýð íîãäñîí àëáàíààñ ÷ºëºº îëãóóëàõûã ýðæ äàõèí ìýä¿¿ëýõýýð èðñýí íü íèéëýëöýõã¿é. Ýíý áîëáîîñ íýãýíòýý íýð çààí ñîíãîæ òîìèëæ àéëòãààä çàðëèãààð ÿâóóëñàí õ¿íä ÷óõàë õýðýã ç¿éë ìºíèé òóëä îäîî ç¿é íü õàðüÿàò ã¿íä ýë àëáàíààñ ÷ºëºº îëãóóëàõûã øóóä õýðýãñýõã¿é áîëãîæ ýðã¿¿ëýí òóøààæ ã¿éöýòãýí äàãàæ øèéòã¿¿ëáýýñ çîõèõ. ¯¿íèéã Ò¿øýý ã¿íãèéí çýðýã Õàéñàíä õýòýðõèé òóøààãààä õ¿ðñýýð õÿíàí ¿çýæ, óðüä ýä¿ãýýãèéí òóøààñàí õýðãèéí ¸ñîîð ã¿éöýòãýí äàãàæ ÿâáààñ çîõèíî” (40, 99-100) ãýæýý. Èéíõ¿¿ 1915 îíû 8 äóãààð ñàðûí 12,20-íèé ºäð¿¿äýä Á.Õàéñàíä Äîòîîä ÿàì, Á¿ãä Åðºíõèéëºí çàõèðàõ ÿàìíààñ õî¸ð ÷ óäàà òºðèéí õóóëü, òîãòîîìæ áîëîâñðóóëàõ àæèëä áèå÷ëýí îðîëöîõûã òóøààõàä çºâøººðººã¿é íü, íýãä: îðîí øîðîíä ñóóæ, ýð¿¿ ø¿¿ëò ¿çýí, áèå ñàéí èëààðü áîëæ ÷àäààã¿éòýé, õî¸ðò: òóõàéí çàñàãò ãîìäîæ, ñýòãýë àëäàðñàíòàé, ãóðàâò: öààøèä Ãàäààä Ìîíãîëä àìüäàð÷, õîîë õîðîîõ áîëîìæã¿é áîëñîí ãýæ áàòòàé øèéäñýíòýé õîëáîîòîé þì. Äîòîîä ÿàì, Á¿ãä Åðºíõèéëºí øèéòãýõ ÿàìíû ýðõ áàðèã÷èä Á.Õàéñàíã íýãýíò íààø ýðãýõýý ºíãºðñíèéã îéëãîæ, áàñ ò¿¿íèé ºìíº áóðóóòàéãàà ìýäýæ áàéñàí ó÷ðààñ Áîãä õààíä áàéäëûã àéëòãàæ, 1915 îíû 8 äóãààð ñàðûí 29-íä “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã” áîëîâñðóóëàõ àæëààñ ÷ºëººëºõ çàðëèã áóóëãóóëæýý. Òýðýýð Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýëèéí àëáàà õààæ áàéñàí áîëîâ÷, ìîíãîë òºðèéí òºëºº ãýñýí óðüäûí áàäðàíãóé ÷èí ç¿òãýë íü ýðñ áóóðñàí þì. Ýíý íü õýä õýäýí ¿íäñýí øàëòãààíòàé áàéëàà. ¯¿íä: 1) Øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí òºðèéí ÷óõàë àëáàíä òîìèëîãäñîíîîñîî ýõëýí õî¸ðã¿é ñýòãýëýýð õ¿÷èí ç¿òãýæ, øèíèéã ñýäýõ ãýñýí îðîëäëîãî, ÷àðìàéëò á¿ð íü ìîíãîë íî¸äûí ýñýðã¿¿öýëòýé òóëãàð÷, ñ¿¿ëäýý ãÿíäàíä ñóóæ, ýð¿¿ ø¿¿ëò ¿çñýí íü ¿íýõýýð ñýòãýë àëäðàõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëñîí. 2) 1913 îíû Õÿòàä, Îðîñûí òóíõàã, 1914 îíä äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéí ßïîíä î÷èõ îðîëäëîãî, Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéí ÿâö çýðýã íü Õàéñàí ã¿íèé ñýòãýëèéã èõýä çîâîîæ, àíõëàí çîðüñîí õýðýã ÿâäàï ìààíü ñàíààíä òóëòàë á¿òýõã¿é íü ãýäãèéã ò¿¿íä ëàâòàéÿà îéëãóóëæýý. Ã.Íàâààííàìæèë àáóãàé äóðòãàëäàà: “1914 îíä Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð óëñûí õàðèëöàí ñîëèëöñîí áè÷ãýýñ ¿íäýñëýí, Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë ãóðâàí ýòãýýäýýð Õèàãò õîòîä íèéëæ, ãýðýý òîãòîîõîîð øèéäâýðëýí áàéõûí óðüä ã¿í Õàéñàí íàäòàé ýíãèéí íýãýí ó÷ðààä õýëñýí íü: Íàâààííàìæèë ÷è áîäîæ ÿâààðàé. Òýðõ¿¿ ãóðâàí ýòãýýäèéí 348

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ãýðýý áè÷èãò óëñ õýìýýõ ¿ñýã îðîõã¿é áîë áîëüñîí õýðýã ø¿¿. Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð óëñòàé ãýðýý áàéãóóëàí ýëäýâ ýðõýý áóëààëäàí íýãýí õýñýã ãàçàð áîëîõ áîëíî ø¿¿. Ñ¿¿ëäýý Õÿòàä íü á¿ðýí çàõèð÷ àâàõ õýðýã òîõèîëäîæ ìýäýøã¿éä õ¿ðíý ãýõ çýðãýýð ø¿¿ðñ àëäàæ áàéñíûã ñîíññîí þì. Ò¿¿íèé äàðààãààð ã¿í Õàéñàí ãýâ ãýíýò ¿çýãäýõýý áàéñàí. Ã¿í Õàéñàíãèéí äýýðõ õýëæ áàéñàí ¿ãñ õîæèì öºì òîõèîëäîæ ìýäýãäñýíýýð ò¿¿íèé óëñ òºðèéí ä¿í øèíæèëãýýã òàíüæ áîëíî” (5) ãýæ òýìäýãëýæýý. 3) Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé ¿éë õýðãèéã àíõ õàìò ¿¿ñãýñýí, ºìºã ò¿øèã, ñàíàà íýãò íºõºð Ã.Öýðýí÷èìýä íü ãýíýòèéí “õà÷èí” òîìèëîëòîîð Áàðóóí õÿçãààðò ÿâààä áóöàæ èðýýã¿é 1914 îíû íàìàð ñýæèãòýéãýýð íàñ íºõöñºí, ò¿¿íýýñ õýäõýí ñàðûí äàðàà 1915 îíû ýõýýð Ãàäààä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ì.Õàíääîðæ áóñäàä õîðëîãäîí õàí õîðâîîãîîñ õàëüñàí, ìºí îíä Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ã.×àãäàðæàâ öàã áóñààð ãýíýò íàñàí ýöýñ áîëñîí çýðýã íü Á.Õàéñàíã óëñ òºðèéí ÷óõàã õýðýãò ãàíöààðäóóëñàí òºäèéã¿é, òèéì ýýëæ íàä ðóó îéðòîæ áóé ãýñýí áèò¿¿ ò¿ãø¿¿ð àéäàñ òºð¿¿ëýõýä õ¿ðãýñýí áàéíà. 4) Èéì ¿åä Á.Õàéñàíãèéí áàéäàë íü “Òóðàã ºòëºõººð óóëàà, õ¿í ºòëºõººð íóòãàà” ãýäýã ë áîëîâ. ¯¿íèé çýðýãöýý ýõíýð, õ¿¿õýä íü “öàãàà÷” ãýæ õýëýãäýí ãàäóóðõàãäàæ, ýëäýâ øàõàëò õàâ÷èëòàíä àâòñàíäàà “Íóòàã, óñàà áàðààäàÿ” ãýæ ¿ãëýæ, äóóëàõ áîëæýý. Íóòàã áàðààäàõ òààòàé íºõöºë ÷ á¿ðýëäæýý. Òýð ¿åä Äóíäàä Èðãýí Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëààð Àð Ìîíãîëä î÷ñîí íºëºº á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã áóöààæ àâàõ àðãà ÿâóóëãûã èë, äàëä ÿíç á¿ðèéí õýëáýðýýð ÿâóóëæ áàéëàà. Ýíý íü ìîíãîë òóóðãàòíóóä íýãäýõ ýðìýëçëýëèéã àëãóóð ààæìààð íàìæààõ ãýñýí ý÷íýý õîëûí áîäëîãî áàéâ. Äóíäàä Èðãýí Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ Þàíü Øèêàé Ìîíãîë, Ò¿âäèéí õýðýã ýðõëýõ òîâ÷îîíû äàðãà, âàí Ã¿íñýííîðîâîîð äàìæóóëæ, Ãàäààä, äîòîîä Ìîíãîëûã ººðòºº òàòàõ îëîí ÿíçûí àðãà õýðýãëýæ áàéâ. Íýãýí îëîí ¿íäýñòíèé Á¿ãä Íàéðàìäàõ Óëñàä íýãäýæ, íýãýí ãýð óëñ áîëîõûã óðèàëàõûí õàìò íºëºº á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã ýðã¿¿ëæ àâàõûí òóë ìºíãº, õºðºíãº, øàí õàðàìæ õàÿæ áàéëàà. Ýíý õ¿ðýýíä ÄÈÕ-ûí Åðºíõèéëºã÷ Þàíü Øèêàé Õàð÷èí áàðóóí õîøóóíû íýã õóäàëäàà÷èíä äààëãàâàð ºã÷, Õàéñàíòàé óóëçóóëàí, ò¿¿íèéã íóòàãòàà áóöàæ èðýõèéã óðüæýý. Ãýõäýý Õàéñàí õàøèð õ¿íèé õóâüä òèéì àìàð õºäºëñºíã¿é. Õàëõàä ãýð îðíîî í¿¿ëãýí, ÷èðýãäýë áîëæ èð÷èõýýä ýöýñò íü þóíä õ¿ðñíýý ÷ ìàðòñàíã¿é. Àõ ä¿¿ íàðòàéãàà çºâëºëäºâ. Òýãýýä òýð õóäàëäàà÷èíòàé 349

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õàìò íýã àõûãàà Áýýæèí ð¿¿ èëãýýæ, Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçàð õýðõýí õ¿ëýýæ àâàõ, î÷èõîä îðîí áàéð, àõóé õàíãàìæ ÿìàð áàéõûã òàíäóóëæýý. Åðºíõèéëºã÷ Þàíü Øèêàé Ãàäààä Ìîíãîëä ýçýëæ áàéñàí áàéð ñóóðü, õàíãàìæèéã õýâýýð ýäë¿¿ëýõ àì ºãñºí àæ. 1915 îíû Õèàãòûí Ìîíãîë, Îðîñ, Õÿòàäûí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðýýð ÷ ìîíãîëûí öààøäûí õýðýã ÿâäàë òîäîð÷ýý. Èíãýýä íóòàã áóöàõ áàéäàë òîõèðîî á¿ðýëäñýí ó÷èð Á.Õàéñàí ãýð á¿ëýý àâàí, 1915, 1916 îíû çààãààð Õàðáèíààð äàìæèí íóòàã áóöñàí áîëîëòîé. Õàéñàí ã¿í òèéíõ¿¿ áóöàõûíõàà ºìíº Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí Äóíäàä Èðãýí Óëñûí õýðýã øèéòãýõ ñàéä ×ýíü Ë¿òýé 1915 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 2-íä èðæ óóëçàõäàà: “ººðèéãºº äîòîð ãàçàðò õàëóóí ñýòãýëòýé. Óã íü ò¿ð¿¿ èðæ óóëçàõ ãýñýí áîëîâ÷, ãàäààä ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ õàðäàõààñ áîëãîîìæëîâ. Áàñ Ãàäààä Ìîíãîë ºðãºìæëºë /ÄÈÓ-ààñ Áîãä ãýãýýíä îëãîõ Æ.Á/ áîëîí òàìãûã õ¿ëýýæ àâàõã¿éãýýð øèéäýâ. Ò¿¿íä îðîñ õ¿í îðîëöîæ áàéíà.... Õèàãòûí õýëýëöýýð áàéãóóëñíû äàðàà óëñûí áà õààíû öîëûã óñòãàñàíä ãàäààä ìîíãîë÷óóä óóðëàæ, îðîñ õ¿íä èòãýë àëäàâ. Îðîñûí êîíñóë /À.ß. Ìèëëåð. Æ. Á/ òýäýíä Äóíäàä óëñûí áàéäàë ã¿éöýä òîãòâîðæîîã¿é áàéãàà áîëîõîîð õîæèì çàâøààí ãàðíà. Îäîî Äóíäàä óëñ ýçýí õààíò áàéãóóëëûã òîãòîîõîîð áýëòãýæ áàéíà. Öàãèéí áàéäàë áîëîâñðîõîä Ãàäààä Ìîíãîë äàõèí òóñãààð òîãòíîæ áîëíî. Òýãýýä Äóíäàä óëñûí ýçýí ýðõýýñ ñàëñíàà òóíõàãëàíà. Òýð ¿åä Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð çààâàë òóñàëíà. Óðüäààñ áýëòãýëýý áàçààâàë ñàíäàð÷ áà÷èìäàõã¿é. Çîðèëãîî õàòóó áàðèìòàëæ, Äóíäàä óëñûí ýçýí õààíò áàéãóóëëûã ýñýðã¿¿öýõ õýðýãòýé ãýñíèéã ÿðèâ /?/ ãýæ ×åíü Ë¿ ºäðèéí òýìäýãëýëäýý áè÷æýý. Ýíý òýìäýãëýëýýñ ¿çýõýä, Õàéñàí Äóíäàä Èðãýí Óëñàä î÷èõ çàìàà çàñàõûí õàìò Îðîñûí êîíñóë Ìèëëåðèéí ¿ãýýð äàìæóóëæ ººðèéí öààä áîäëîî èëýðõèéëñýí ìýò. ªºðººð õýëáýë, Õàéñàí ã¿í ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí èõ õýðãýýñ á¿ðìºñºí íÿöààã¿é ÷, öàãèéí àÿñûã äàãàæ ñýòãýë ýðãýñýí áîëîëòîé. Ó÷èð òýðýýð ¿éë íü îñîë ìýò áîëîõ ºòºë íàñ ðóóãàà îéðòñîí áàéâ. Á.Õàéñàíãèéí àìüäðàëä òîõèîëäñîí ýë íýí ýýäðýýòýé ¿åèéã òýð öàãò íü àìüäàð÷ áàéñàí çàðèì õ¿ì¿¿ñ, õîæìûí ñóäëàà÷èä õÿòàäûí òàëûã áàðèìòëàã÷ ãýæ õýëýõ, ä¿ãíýõýä õ¿ðãýæýý. Òóõàéí öàãèéí Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí êîíñóë À.ß.Ìèëëåð: Õàéñàíã “Þàíü Øèêàéí Çàñãèéí ãàçàðòàé íÿãò õàðèëöààòàé (23, 5), õàìò àëáà õàøèæ áàéñàí Ã.Íàâààí-Íàìæèë: “õÿòàäûí ìàíæèéí íóòàãò îéðõîí,... ìàíæ ìàÿãèéí õ¿í (22, 189), 350

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Àìåðèêèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ð.Ðóïåí “Õÿòàäûí òàëûã áàðèìòëàã÷” (41, 83) õýìýýí ÿðüæ, áè÷æýý. Õàðèí õÿòàäûí îð÷èí ¿åèéí çàðèì ò¿¿õ÷èä á¿ð ýñðýãýýð “Óäàé, Õàéñàí, Òîãòîõ íàð áîë ýõ îðíîî / Õÿòàä ýõ îðíîî Æ.Á / õàãàëàí áóòàðãàã÷èä, ¿íäýñíèé öººíõ” (42, 24) ãýæ áè÷èæ áàéíà. ¯íýíäýý ÷èí ç¿òãýëò Á.Õàéñàí ã¿í ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí ¿éë õýðýãò 10 øàõàì æèë ç¿òãýýä, ýöñèéã íü ¿çýæ ÷àäàëã¿é, Áýýæèí ð¿¿ áóöàæ, òýíäýý öàãèéí ýðõýýð àìüäðàëûí ìºð õººæýý. Ýíý òóõàé “Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èã” ìýäýýëýõäýý: “Õàð÷èíû ã¿í Õàéñàíã Áýýæèíä î÷èõîä Ìîíãîë, Ò¿âäèéí õýðãèéã øèéòãýõ õîðîîíîîñ ò¿¿íèéã Þàíü Øè Êàéòàé óóëçóóëñàíä òýðáýýð Õàéñàíã èõýä ñàéøààæ, óðüä óäààãèéí áè÷èã õýðýã ÿâäëûã öºì õýëýëöýõã¿é áîëãîæ õýëòð¿¿ëýí, ã¿íãèéí çýðýã øàãíàæ çàìûí çàðäàë 5000 òºãðºã îëãîæýý” (43) ãýæ ìýäýýëñýí áàéíà. Óã ìýäýýíä áàéãàà øàãíàë áîë Õàéñàíã õºõ¿¿ëñýí øàí áºãººä öààøèä óëàì óëàì óðàìøóóëàí, àëáàí òóøààë, õýðãýì, çýðýã, öàëèí ï¿íë¿¿ íýìæýý. ªºð íýã õýâëýëä: Óäàé âàí ã¿í Õàéñàí íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñèéã Þàíü Øèêàé òóí ýåëäýãýýð õ¿ëýýí àâ÷ øàãíàæ óðàìøóóëàâ... Õàéñàíã óëñûí ò¿øýý ã¿í áîëãîæ, òàâàí ìÿíãàí äîëëàðààð øàãíàæýý. (43) ãýñýí áàéíà. Ãýòýë ºìíº èø òàòñàí Áàé Þéê¿íèé ºã¿¿ëýëä: Þàíü Øèêàé Õàéñàíä áýéñèéí çýðýã îëãîæ, Ìîíãîë-Ò¿âäèéí õýðãèéã øèéòãýõ õîðîîíû åðºíõèé õÿíàã÷ /öç¿íöàé/ áîëãîîä, ò¿¿íèé ä¿¿ íàðò ã¿íãèéí çýðýã øàãíàæ, öýðãèéí äýýä òóøààëûí íî¸ä áîëãîñîí ãýæ áè÷ñýí íü àðàé õîæóó ¿åèéí ¿éë ÿâäàë áîëîëòîé. ßìàð ÷ áàéñàí Õàéñàí Þàíü Øèêàéä èòãýë îëæ, áàéäàë íºõöºë íü äýýðäñýýð áàéñàí áàéíà. Á.Õàéñàí àëáà õààõûí çýðýãöýý áè÷èã, íîìûí àæèëä øàìäàí, îð÷óóëãà õèéæ íèéòë¿¿ëæ áàéæýý. Òóõàéëáàë, òýðýýð Õàëõàä áàéõäàà õÿòàäûí “Òàâàí ç¿ãèéí àõóó àÿëãóó” ãýäýã áè÷ãèéã îð÷óóëæ ýõýëñíýý 1917 îíû õàâàð Áýýæèíä “Ìîíãîë, õÿòàä áè÷ãýýð õàâñàðñàí òàâàí ç¿ãèéí àõóó àÿëãóó áè÷èã” õýìýýõ òîëü áè÷èã áîëãîí õýâë¿¿ëæýý. Ýë òîëüäîî “Õàð÷èí áàðóóí õîøóóíû áýéñ Õàéñàí îð÷óóëàâ” ãýæ öîõîí òýìäýãëýñíýýñ ¿çýõýä õýäèéíýý áýéñèéí õýðãýì õ¿ðòñýí íü òîäîðõîé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí 1909 îíä Ìîíãîëä àÿëàí æóóë÷èëñàí Ôèíëÿíäûí ýðäýìòýí Ðàìñòåäò Õàéñàí ã¿íòíèé çóðãèéã òàòàæ ¿ëäýýãýýä, 1912 îíä ººðèéí áè÷ñýí èëòãýëäýý Õàéñàí ã¿í áîë áèëã¿¿í ã¿¿ø, õÿíàí ìàãàäëàã÷, õóóëü÷, íóóö àëáàíû ýë÷, òàë á¿ðèéí áîëîâñðîëòîéí äýýð Ìîíãîëä öààñàí ìºíãº áóé áîëãîæ, ýðãýëòýä îðóóëàõ, ñóðãóóëü íýýí àæèëëóóëàõàä ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí õ¿í õýìýýí áè÷æýý. Ýíý òóõàé Ñàêàðè Ïýëñèéí 1982 îíä õýâë¿¿ëñýí á¿òýýëä áèé. (44) Èéíõ¿¿ Á.Õàéñàí òºðèéí æèðèéí íýã ò¿øìýë áàéñàíã¿é, òàë á¿ðèéí àâúÿàñòàé, ÷èí ç¿òãýëòýé, áè÷èã ýðäýìä ãèéñýí íýãýí 351

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áàéëàà. Ýöýñò íü ä¿ãíýõýä: Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí íýðò ç¿òãýëòýí, ÷èí ç¿òãýëò ã¿í Õàéñàíãèéí àìüäðàë, óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààã äàðààõ ¿íäñýí ¿å¿äýä õóâààæ áîëîõ þì. ¯¿íä: 1. Áàãà, çàëóó íàñ, òºðèéí àëáà õàøèæ ýõýëñýí íü. /1857-1907/. Äóðäàí áóé ¿åä Õàéñàí ªâºð Ìîíãîëûí Çîñòûí ÷óóëãàíû íýãýí õÿçãààðò òºðæ ºñ÷, òºðèéí àëáàíàà öýë çàëóó íàñíààñàà ç¿òãýæ ýõýëñýí þì. Ò¿¿íèé ýöýã Áàÿíòºìºð ãýðèéí áàãø àâ÷, 14 æèëèéí òóðø õ¿¿ Õàéñàíäàà íîì, ýðäýì çààëãàæ, ÷àìã¿é ñàéí áîëîâñðîë îëãîæýý. Ýðäýì óõààí, õè÷ýýë ç¿òãýëòýéí à÷ààð áàãà çàëóóãààñàà îðîí íóòãèéí óäèðäëàãàä äýâøèí àæèëëàæýý. Ãýâ÷ ªâºð Ìîíãîëûí ìàë÷äûí îðøèí àìüäðàõ íóòàã, áèë÷ýýðò õÿòàäóóäûã í¿¿ëãýí øèëæ¿¿ëæ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí òàëáàé áîëãîñíîîñ ìàíæ, õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä, íóòãèéí óäèðäëàãàòàé òààðàõã¿é áîëæ, 1902 îíîîñ àõ ä¿¿ ãóðâóóë ãýð á¿ëýýðýý ä¿ðâýæ, Õàðáèí õîòíîî î÷èæ ñóóðüøæýý. Òýíä Õàéñàí îðîñ õýë ñóð÷, Õàðáèí äàõü Îðîñûí êîíñóëûí ãàçðûí îð÷óóëàã÷ààð äºðâºí æèë àæèëëàñàí áàéíà. Ýíý ÿâöàä ò¿¿íä óëñ ¿íäñýý ãýñýí ¿çýë òºëºâøèæ, õàðèéí ýðõøýýëýýñ ãàðàõ àðãà çàì õàéæ ýõýëæýý. 2. Õàëõ÷óóäòàé íèéëæ, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä ýðñëýí áîññîí íü. /1907-1911îí/ Á.Õàéñàí 1907 îíä ò¿øìýë Àëìàñ-Î÷èðûí õàìò Èõ Õ¿ðýýíä èðæ, ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðòàé òàíèëöàí, ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä ñýðãýí áîñ÷, íèéò ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãòãýõ çàìä îðæýý. Òýä ¿éë àæèëëàãààãàà çºâõºí Õàëõààð õÿçãààðëààã¿é Õîâä, Óðèàíõàéí õÿçãààð, Áàðãà, ªâºð Ìîíãîëä ºðí¿¿ëæýý. Á.Õàéñàí ò¿ð Õàðáèíä áóöàæ î÷èõäîî “Ìîíãîëûí ñîíèí áè÷èã”-èéí õÿíàí íàéðóóëàã÷ààð àæèëëàæ, ýë ñîíèíã íèéò ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãòãýõ òýìöýëä àøèãëàæ ýõýëñýí. 1911 îíä Á.Õàéñàí Èõ Õ¿ðýýíä äàõèí èðæ, öàã íü áîëñîí ãýæ ¿çýæ, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí ¿éë ¿éë õýðýãò øóóðõàéëàí îðñîí áàéíà. 1911 îíû II õàãàñò ÷èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðòàé õàìò Õààíò Îðîñ óëñààñ òóñëàìæ ãóéõ õýðýãò èòãýìæëýí çàðàãäàæ, çàðèì íýã äýìæëýãèéã îëæýý. Õàðèí Ìàíæèéí àìáàí Ñàíü-äîã Èõ Õ¿ðýýíýýñ õººí çàéëóóëæ, ìîíãîë÷óóä çàñãèéí ýðõèéã àâàõ òýð ìº÷èä Õàéñàí Èõ Õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæ ÷àäààã¿é þì. Õàðèí òýðýýð òóñãààð òîãòíîëûí õýðãýýð Îðîñûí çàðèì ò¿øìýëòýé õàðèëöàí, Ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëä ãàäààä îð÷íû íºëººã ñóäëàõ àæëàà ¿ðãýëæë¿¿ëæ áàéâ. 352

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

3. Øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí òºëºº ç¿òòýæ, Õàëõ, ªâºðëºã÷ íî¸äòîé çºð÷èëäñºí íü. /1912-1916/. Ìîíãîë óëñûã òóíõàãëàæ, Áîãä ãýãýýí õààí ñýíòèéä çàëàðñíû äàðàà 1912 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 21 -íä õààí õèøèã òàðààõ çàðëèã áóóëãàæ, Ìîíãîë òóñãààð òîãòíîëûã äàõèí ñýðãýõýä õ¿÷èí ç¿òãýñýí õ¿ì¿¿ñèéã õºõ¿¿ëýí øàãíàõäàà Õàíääîðæ, Öýðýí÷èìýä õî¸ðûí óäàà “Õàð÷èí âàí Ã¿íñýííîðîâûí õîøóóíû äýä çýðýã ò¿øìýë Õàéñàíä ¿å óëèðàí ÷èí ç¿òãýëò öîë, óëñàä òóñëàã÷ ã¿í, îòãî, õ¿ðýí æîëîî, æè÷ Õàëõûí äîòîð óëàà øàãíàæ, Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýëèéí îðîíä òîõîéí òàëáèãò¿í” ãýæýý. Óëìààð ãýð á¿ëèéã íü í¿¿ëãýí àâ÷èð÷, Ñýëýíãèéí Áóóð çýðýã õàðóóëûí íóòàãò ãàçàð îëãîí àõóé àìüäðàëûã íü õàðæ ¿çæýý. Á.Õàéñàí çºâõºí Äîòîîä ÿàìíû äýñ ò¿øìýëèéí àëáààð àæèë õýðãýý õÿçãààðëààã¿é, óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàëä øèíý òºðæ áóé õºðºíãºëºã ýëåìåíòèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ, Ìîíãîë óëñûã îëîí óëñûí õýìæýýãýýð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ, Ìîíãîëä ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàõ àðãà çàì ñ¿âýã÷ëýõ çýðãýýð öàðòàé àæèëëàæ áàéëàà. Òýðýýð Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä äà ëàì Ã.Öýðýí÷èìýäèéí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí “òýðã¿¿í çºâëºõ, òóñëàã÷” (13, 55) íü áîëæ áàéâ. Òýðýýð áàðóóí õÿçãààðûã ÷ºëººëºõ òýìöýëä çºâëºí òóñëàõ ñàéäààð òîìèëîãäîí î÷èæ ãàâüÿà áàéãóóëñàí ó÷èð Áîãä õààíû çàðëèãààð Ò¿øýý ã¿íãèéí çýðãýýð øàãíàãäñàí áàéíà. 1913 îíû ýõýýð Äóíäàä èðãýí óëñûí ò¿ðýìãèéëëèéã ýñýðã¿¿öýæ, ªâºð Ìîíãîëûã ÷ºëººëºõººð òàâàí çàìûí öýðýã õºäºëãºõºä Á.Õàéñàí øóäàðãà áààòàð Áàâóóæàâòàé õàìò Äàðüãàíãûí ÷èãëýëä öýðýã çàõèðàí õàëøðàëã¿é òóëàëäàæ, ÿëàëò áàéãóóëæ áàéëàà. Ãýâ÷ ò¿¿íèé àð òàëä àòàà æºòºº, õîð õóð èñýëäýæ áàéâ. Õàéñàí Áîãä ýçíèé çàðëèãààð îëãîñîí íóòàãò àæ òºðºõäºº îðîñ, õÿòàä èðãýäèéã õºëñëºí òàðèà òàðèóëàõ, ºâñ õàäóóëàõ ò¿¿íèéãýý õóäàëäàæ àøèã îëîõ çýðãýýð îâñãîé ãàðãàí àæèëëàñàí íü óóë íóòãèéã óðüä çàõèð÷ áàéñàí ñàéä æ¿í âàí Íàìñðàé íàðûí äóðã¿éöëèèã òºð¿¿ëæýý. Èéìýýñ 1913-1915 îí õ¿ðòýë òýäíèé õîîðîíä óðò õóãàöààíû çàðãà ¿¿ñ÷ýý. Ýöñèéí ýöýñò Õàéñàí ã¿í, ò¿¿íèé ã¿í Áóÿíõèøèã íàðûã ãîë áóðóóòàí áîëãîí, Îðîñ õ¿ì¿¿ñò ãàçàð ò¿ðýýñëýõèéã áîëèóëæ, òýäíèé îëñîí àøãèéã óëñûí ñàíä õóðààæ àâ÷ýý. Èíãýæ ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñò ãàçàð ò¿ðýýñëýõ íü òóõàéí ¿åèéí õóóëü ä¿ðìèéã çºð÷èæ áàéñàí áîëîâ÷ õàäëàí ºâñ àâ÷, îðîñ áóðèàäóóäàä çàðæ àøèã îëæ áàéñíûã áóðóóòãàñàí íü Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷èä, óëñ èðãýíèéõýý àæ àìüæèðãàà, îëç àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü áîëîìæ àðãà çàìûã õóó÷èíñàã ñýòãýëãýýãýýð õàíäàí 353

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õààæ áîîæ áàéñàí õýðýã þì. Á.Õàéñàíòàé Õàëõûí íî¸ä æºòººðõºõèéí çýðýãöýý íóòàã óñíû ºâºðëºã÷ íî¸ä, òóõàéëáàë, Ãàäààä ÿàìíû äýä ñàéä Ðààøìèíæ¿¿ð ò¿¿íèéã Ø¿¿õ ÿàìàíä ã¿òãýí ìýä¿¿ëæýý. ×èíãýýä Ø¿¿õ ÿàì íÿãòëàí øàëãàëã¿é ã¿í Õàéñàí “óëñ òºðººñ... óðâàæ áàñ õ¿¿ áà÷ëàí õàòãàæ á¿õèé” õýðãýýð Áîãä õààíä àéëòãàí ìýä¿¿ëæ áàðèâ÷èëñàí áàéíà. Ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàí õ¿÷ëýí áàéöààñàí áîëîâ÷, õýðãýý õ¿ëýýñýíã¿é, õàðèí áèå íü ìóóäæýý. Ò¿¿íèé ñýòãýë íýãò æóðìûí íºõºð Ã.Öýðýí÷èìýä çýðýã õ¿ì¿¿ñ ñàíàà òàâèí õººöºëäñºíèé ¿ðýýð 1914 îíû 2 äóãààð ñàðûí 18-íä çàðëèã áóóëãàæ, Õàéñàíòàé çààëäñàí õýðãèéã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ, õóó÷èí õýðãýì òóøààëûã õýâýýð ýäë¿¿ëýõýýð áîëñîí áàéíà. Ãýâ÷ Á.Õàéñàí ìîíãîëûí òºðä ç¿òãýõ õýðýãò ñýòãýë àëäàð÷, 1915-1916 îíû çààãààð ãýð á¿ë, àõ ä¿¿ãèéí õàìòààð Áýýæèí ð¿¿ ÿâæ àìüäðàëûí ìºð õººæýý. Õÿòàäûí òàë ÷ óðüäûí ¿éëäñýí õýðýã ÿâäëûã ñºõºëã¿é îðõèæ, õàðèí òàëàðõàí óðàìøóóëæ õ¿ëýýæ àâ÷ýý. Ýíý íü ãîë íºëºº á¿õèé õîøóó÷ëàã÷äûã íü òàëäàà òàòàæ, Ìîíãîë òóóðãàòíóóäûã íýãäýí íèéëýõ òýìöëèéã ìîõîîõ õîëûí ý÷íýý áîäëîãûí èëðýë áàéëàà. ßïîí ýðäýìòýí Íàêàìè Òàöóî “Õàéñàí áîëîí Óäàéí õóâü çàÿàã òîäðóóëàõóéä” õýìýýõ ºã¿¿ëýëäýý: “Óäàé âàíòàé õàðüöóóëàõ þì áîë Õàéñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà çºð÷èëòýé ñýòãýãäýë òºð¿¿ëäýã. Òýðáýýð Áîãä õààíû çàñãèéí ýõíèé ¿åä õýëáýðýëòã¿é ¿íäýñíèé ¿çýëòýí áàéñàí òîäîðõîé. Ãýâ÷ äàðààãààð íü òýðáýýð ¿çýë ýñðýãýýð ººð÷èëñºí áàéíà. Õàéñàíãèéí äîòîîä ñýòãýëèéã îéëãîõûã òóëä ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû õî¸ð òàëûã áîäîëöîõ õýðýãòýé. Áîãä õààíû çàñãèéí îëîíõè áîëîõ Àð Ìîíãîëûí âàí ã¿í íýð, ÿëàíãóÿà Öýðýí÷èìýäèéí ýðõ ìýäýë áóóðñíààñ õîéø äàí Àð Ìîíãîëîî áîäîõ áîëñîí íºõöºëä Õàéñàí ªâºð Ìîíãîûí öàààøäûí ñòàòóñûí òàëààð òóí ñàíàà çîâíèõ áîëæýý. Ìºí Õàéñàíãèéí áàéð ñóóðü ººð÷ëºãäñºíèéã ò¿¿íèé õóâèéí çàí òºðõòýé õîëáîæ ¿çýõ õýðýãòýé. Õàéñàíã èõ áîëîâñðîëòîé òºäèéã¿é áàñ îâæèí ñýðãýëýí áîëîõûã èõýíõ çîõèîã÷èä òýìäýãëýñýí áàéäàã. Èõ ã¿ðí¿¿äèéí äóíä áàãà áóóðàé íü òèéì áàéõààñ ººð àðãàã¿é. Õàðèí Óäàé áîë èðýýä¿éã èõ øèíæèí ¿çäýãã¿é, íýã ë áîäîëòîé õ¿í áàéæýý. Èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä äàâàìãàéëæ áàéñàí òýð åðòºíöºä ìîíãîë÷óóä öººíõ áàéñàí þì. Ò¿¿íòýé íýãýí çýðýã Áîãä õààíû çàñàãò õ¿÷èí ç¿òãýæ áàéñàí ºâºð ìîíãîë÷óóä Àð Ìîíãîëä öººíõ áîëæ áàéâ. ¯¿íýýñ ¿íäýñëýí “Èõ Ìîíãîë Óëñûã” áàéãóóëàõ çîðèëãîòîé Àð Ìîíãîëä èðñýí ºâºð ìîíãîë÷óóäûí íàéäâàð òàëààð áîëîõîä òýäíèé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû õî¸ð òóéë íü Õàéñàí áîëîí Óäàéí æèøýýí äýýð õàðàãäàæ áàéíà ãýæ õýëæ áîëíî” (8, 31) 354

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ýøëýë, ç¿¿ëò 1. 2. 3. 4.

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28.

Ëþ Öçèí Ñî. Ìîíãîë ¿íäýñíèé íýâòýðõèé òîëü (äîîä) Õºõ õîò. 1995 îí. Íîâîå âðåìå. 17/4. IV.1994 Ëþ Öçèí Ñî. Ìîíãîëä ¿íäýñòíèé îð÷èí ¿åèéí öóóò õ¿ì¿¿ñ. ªâºð Ìîíãîë. 1990 Áàé Þéêóíü, Ó.Öçûþíü íàð Õàéñàíãèéí òóõàé íýæãýýä òîâ÷ íàìòðûí ÷àíàðòàé ºã¿¿ëýë áè÷èý, “ªâºð Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ìàòåðèàë” ãýäýã õÿòàä õýëýýð 1984 îíä õºõ õîòîä ãàðãàñàí 14 ä¿ãýýð ýìõòãýëèéí 157-163 òàëä íèéòë¿¿ëæýý. ¯¿íèéã äîêòîð, ïðîôåññîð Ë.Æàìñðàíãèéí îð÷óóëãààð èø òàòàâ. Ã.Íàâààííàìæèë. “Ã¿í Õàéñàíãèéí òóõàé” ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàí õºìðºã. ÓÁ. 1945. ÕÍ-65 Í. Ìàãñàðæàâ. Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ. ÓÁ. 1994. 6 äàõü òàë Å.À.Áåëîâ. Ðîññèÿ è Ìîíãîëèÿ (1911-1919 îí) Ì. 1999 Íàêàìè Òàöóî. Õàéñàí áîëîí Óäàéí õóâü çàÿàã òîäðóóëàõàä. “ßïîí÷óóä Ìîíãîë÷óóäûí òóõàé. Òóñãààð òîãòíîëûí ìºðººäºë” ÓÁ. 1991 Ë.Æàìñðàí. Ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ýõýí. ÓÁ. 1992 À.Â.Áóðóäêîâ. Â ñòàðîé è íîâîé Ìîíãîëèé. Ì. 1969 “Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã” ÓÁ. 1972. The Cottespondemce of G.Morrison (1912-1920) 8 edited by lo Hui-Min, vol.II, Cambridge. 1978 Å.À.Áåëîâ. Ðîññèÿ è Ìîíãîëèÿ. (1911-1919) Ì, 1999. ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-1, ÕÍ-1, Íóã3 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-1, ÕÍ-1, Íóã 1. Õ. 262 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-47. Ä-1. õí-7 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-37. Ä-2. õí-7. Íóã.3 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1.õí-7 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-47. Ä-1. õí-15 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-47. Ä-1. õí-19 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-7 Ã.Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ææ÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ. 1956. 189 äýõ òàë Ö.Áàòáàÿð. Êîäàìà, ìèöóé ï¿¿ñ, Õ¿ðýýä áàéñàí ÿïîí÷óóä. ÓÁ. 1993. ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-1 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-7 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-1 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-1 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-1 355

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.

ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-197 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-1 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-274 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-274 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-274. õ.2 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-197. Íóã.7 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-7. õ.131-133 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-7. Ä-1. õí-190. Íóã.2 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-93. Íóã.36 ÌÓ¯ÒÀ. À-3. Ä-1. õí-97. 42-ð áè÷èã. õ.146-148 ÌÓ¯ÒÀ. ÎÐÀ-2. Ä-1. õí-26 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2. Ä-1. õí-26 Ð.Ðóïåí. ÕÕ çóóíû Ìîíãîë÷óóä. ÓÁ. 200. 83 äàõü òàë Ãàäààä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí íóóö ó÷èõ. Áýýæèí. 1993 Ìîíãîë ñîíèí áè÷èã. 1916.I.30.177 Memoria saecularis Palsi. Helsink.1982 Å.À.Áåëîâ. Ðîññèÿ è Ìîíãîëèÿ. Ì. 1999.

356

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

VI Á¯ËÝÃ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ÕÓÂÜÑÃÀËÛÍ ÁÓÑÀÄ Ç¯ÒÃÝËÒÍ¯¯Ä 1.Òºãñ-Î÷èðûí Íàìíàíñ¿ðýí Ñàéí íî¸í íü áóñàä íî¸äîîñîî ººðèéí óõààëàã ÷àíàð, ¸ñ ñóðòàõóóíààðàà ÿëãàðäàã áºãººä ¿¿ãýýðýý àðä îëíû áîëîí Õóòàãòûí õ¿íäëýëèéã õ¿ëýýñýí õ¿í. Òóõàéí öàãò Õààíò Îðîñ óëñààñ Ìîíãîëä ñóóæ áàéñàí êîíñóë Â.Ëàâäîâñêèé Ò¿¿õýýñ ¿çýõ¿éä, ×èíãèñ õààíû àëòàí óðàã óäìûí èõýñ äýýäñèéí èðýýä¿éãýý õîëîîñ òàíèõ ìýðãýí óõààí, ÷èí ç¿òãýëýýð óëñ Ìîíãîëûíõîî ãàë ãîëîìòûã ñàõèæ, ò¿øèæ, áàäðààæ èðñýí áèëýý. Íàìíàíñ¿ðýí XV æàðíû øàð áàðñ æèë áóþó 1878 îíä àëòàí óðãèéí ñóðâàëæèò Ñàéí íî¸í Òºãñ-Î÷èðûí õî¸ð äàõü õºâ¿¿í áîëîí ìýíäýëñýí áàéíà. Òºãñ-Î÷èð íî¸íòîí õ¿¿ Íàìíàíñ¿ðýíãýý áàãûí öîâîî öîëãèóí, îþóí òºãñ ÷àíàðûã íü òààøààæ, Ìàíæèéí õààíä õîøóó çàñàã çàëãàõ, ãîëîìò ñàõèõ õºâã¿¿í áîëîõûã ºðãºí ìýä¿¿ëæýý. Òýð öàãààñ ìîíãîëûí òàëûí óäàìò ÿçãóóðòíû óëàìæëàë ¸ñîîð Íàìíàíñ¿ðýí õºâã¿¿íä òóñãàé áàãø ãàðãàí, íîìîîð òºðèéã çàñàõ, òºðèéí õýðãèéã ¸ñ÷ëîí ã¿éöýòãýõ, àðä îëíîî à÷ëàõ, áààëàõ ýðäýì óõààíä ñóðãàæ ýõýëñýí áàéíà. Òýðýýð ìîíãîë áè÷èãò íýâòýð÷, ìàíæ, õÿòàä õýë ñóð÷ýý. Ò¿¿õ øàøòèð ñóäëàí, óëñ òºðèéí áîäëîãûí ýýäðýý íóãà÷ààã ýðãýö¿¿ëýõ áîëîâ. Ò¿¿íèé áàãø ×èìèääîðæäîíîé õýìýýõ ò¿øìýë ìîíãîë õàð óõààíòàé, õàøèð íýãýí áàéñàí òóë àðä äîîäñûí àìüäðàë, ìîíãîë àõóéã ìýäð¿¿ëæ óõààðóóëàõûã õîéø òàâüñàíã¿é. ¯¿íèé à÷ààð Íàìíàíñ¿ðýíä ýãýë àãààä õ¿ì¿¿íëýã, àðäûã à÷ëàõ óõàìñàð òºëºâøñºí þì. Òýðýýð 1896 îíä ýöýã Òºãñ-Î÷èðûã íàñàí ýëñýíèé äàðàà õîøóó çàñàã çàëãàìæëàâ. Ìºí Ñàéí íî¸í öîë, ×èí âàíãèéí õýðãýìèéã óëàìæëàí àâ÷ýý. Òýð ¿åä Íàìíàíñ¿ðýí ýð òººëºõ íàñàíä õ¿ð÷ áàéñàí áîëîâ÷, óãèéí óõààí òàëáèó, ýðäýì òºãºëäºðèéí à÷ààð òºðèéã àëáûã ò¿ãäðýëã¿é çàëãóóëæ ýõýëæýý. Ò¿¿íèé íîòîëãîî íü óäàëã¿é àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãààð òîìèëîãäñîí ÿâäàë þì. Òýðýýð õàðèéí ýðõøýýëä ñàíàñíàà õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿éã óëàì á¿ð ìýäðýõ áîëîâ. Ãàë, óñíû ãàøóóí çîâëîíä àâòñàí çîí îëíîî õàðààä öºñ äîðãèí, ç¿ðõ øèìøèð÷ áàéëàà. Ñàéí íî¸í Íàìíàíñ¿ðýí Ìàíæèéí “Øèíý çàñãèéí áîäëîãî” ãýã÷èéã á¿ð 357

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ýõíýýñ íü ýñýðã¿¿öýæ, ×èí âàí Õàíääîðæ íàðûí òóñãààð òîãòíîõ ¿éë õýðãèéã áîëîìæòîé á¿õ àðãààð äýìæèæ áàéâ. Òóõàéëáàë, Õ¿ðýýí äýõ Îðîñûí êîíñóë Ëàâäîâñêèéí 1911 îíû VI ñàðûí 18-íä áè÷ñýíýýð íî¸äûí ÷óóëãàí õèéæ, Ìàíæààñ òóóðãà òóñãààðëàõ àñóóäëûã õýëýëöýõ ñàíàëûã Ñàéí íî¸í Áîãä ãýãýýíä àíõ ºðãºí ìýä¿¿ëñýí áàéíà (1,26) ãýæýý.

358

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

1911 îíû VII ñàðä Áîãä ãýãýýíä áàò îðøèë ºðãºõººð èðñýí íî¸ä èõýñ, òîì ëàì íàðûí íóóö õóðàëäààí ×èí âàí Õàíääîðæ, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí çîõèîí áàéãóóëñíààð áîëîõîä Ñàéí íî¸í èäýâõòýé îðîëöîæ, Ìîíãîë òóñãààð óëñ áîëîõ ¿éë õýðãèéã á¿ðýí äýìæèæ áàéëàà. Èéì ó÷ðààñ Õàíääîðæ íàð Õààíò Îðîñîîñ òóñëàìæ ýðýõýýð çîðèõäîî àâ÷ ÿâñàí Áîãä ãýãýýí, Õàëõûí 4 õàí íàðûí áè÷èãò Ò.Íàìíàíñ¿ðýí ñàíàë íýãäýí ãàðûí ¿ñýã çóðñàí þì. 1911 îíä ¿íäýñíèé õóâüñãàë ÿëàí ìàíäàâ. Ýë ¿éë õýðýãò îðóóëñàí Ò.Íàìíàíñ¿ðýíãèéí ãàâüÿà ç¿òãýëèéã ¿íýëæ, Áîãä õààí íýãýí çàðëèãòàà: “Ñàéí íî¸í Íàìíàíñ¿ðýíä ¿å óëèðàí õàí, íîãîîí æóóç, øàð õ¿ðýì, óëáàð øàð æîëîî, èòãýìæèò ýåòýé, ýðõ äàé÷èí öîë îëãîæ, øàäàð ñàéä áîëãîãòóí” (2.125) ãýæýý. 1912 îíû äóíäóóð Á¿ãä åðºíõèéëºí øèéòãýõ ÿàìûã áàéãóóëñíààð õýðýã äýýðýý Åðºíõèé ñàéäûí òóøààëûã áèé áîëãîñîí áàéíà. Ýíý òóøààëä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíã òîìèëæýý. Ò.Íàìíàíñ¿ðýí òóí õàðèóöëàãàòàé àëáàíä òîõîîí òîìèëîãäñîíäîî ñýòãýë çîâèíãóéðàâ÷, óëñ Ìîíãîëûíõîî òºëºº á¿õíýý çîðèóëàõààð çîðèã øóëóóäàí, óõààí áîäëîî ÷ýâ÷ð¿¿ëýí ç¿òãýæ ýõýëæýý. Ýí òýðã¿¿íä òóëãàìäñàí çîðèëò áîë òóñãààð òîãòíîëîî õî¸ð èõ õºðø, öààøèëáàë îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ ÿâäàë áàéâ. Èéìýýñ õîéä èõ õºðøòýéãýý íàéðñàã õàðèëöàà õºãæ¿¿ëýõ ÷èã áàðèìòàëæ, 1912 îíû XI ñàðûí 2-íä Ìîíãîë, Îðîñ õî¸ð óëñûí íàéðàìäëûí ãýðýý, 1913 îíû II ñàðûí 3-íä Ìîíãîë, Îðîñ õî¸ð óëñûí õýëýëöýýð áàéãóóëæ, ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. 1912-1913 îíû çààãààð Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ì.Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã Õààíä Îðîñ óëñàä èëãýýæ, äýëõèéí îëîí óëñ ãóðýíä íîò ÿâóóëñàí áîëîâ÷, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã çºâøººðºõ àñóóäëààð íààøòàé õàðèó ñîíññîíã¿é. 1913 îíû X ñàðä Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí ººðºº òºëººëºã÷ òýðã¿¿ëýí Õààíò Îðîñûã çîðèâ. Òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä Çàñàãò âàí Óäàé, Ãàäààä ÿàìíû äýä ñàéä, õè÷ýýíã¿é ã¿í Öýðýíäîðæ, Öýðãèéí ÿàìíû äýä ñàéä, áýéñ ×èìèääîðæ, Äà ëàì Ïóíöàãäîðæ, ýðäýìòýí Æàìñðàíãèéí Öýâýýí çýðýã 28 õ¿í îðñîí áàéíà.

359

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Åðºíõèé ñàéä Ñàéí íî¸í õàí Ò.Íàìíàíñ¿ðýí òýðã¿¿òýé Áîãä õààíò çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä Îðîñûí ýçýíò õààíò çàñãèéí ãàçàðòàé õýëýëöýý õèéõýýð Ïåòåðáóðãò õ¿ðýëöýí î÷èâ. Ò.Íàìíàíñ¿ðýí, Óäàé, ×èìýäöýðýí, Öýðýíäîðæ, Æ.Öýâýýí íàð. 1913 îíû 12-ð ñàð Òºëººëºã÷äèéí óëñ òºðèéí ãîë çîðèëò áîë Áàðãà, ªâºð Ìîíãîë, Õºõ íóóðûí çýðýã ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãòãýñýí Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàõûã Õààíò Îðîñîîð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ, äýìæ¿¿ëýõ ÿâäàë áàéëàà. Ýíý íü àìàðã¿é õýðýã áàéâ. Ó÷èð íü 1913 îíä Îðîñ, Õÿòàäûí Áýýæèíãèéí òóíõàãëàë ãàð÷, Ìîíãîëûã Õÿòàäûí ýçýí õàðüÿàíû àâòîíîìèò óëñ ãýæ Ìîíãîëûí îðîëöîîã¿é øèéäñýí áàéñàí þì. Ìºí òºëººëºã÷äèéí àæèë õýðýãò Õààíò Îðîñ óëñààñ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâàõ, Îðîñûí íèéñëýëä Ìîíãîë óëñûí ýë÷èí êîíñóëûí ãàçàð áàéãóóëàõ çýðýã äàãàëäàõ àñóóäëóóä îðæýý. Õààíò Îðîñ óëñ Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèé ñàéäûã íàéð òàâèí, ¸ñëîë òºãºëäºð óãòàí àâñàí þì. Ñàéí íî¸í õàí Ò.Íàìíàíñ¿ðýí Õààíò Îðîñò 3 ñàð øàõàì áàéõ õóãàöààíäàà Õààíò Îðîñûí Ñàéä íàðûí Çºâëºëèéí äàðãà, Ãàäààä ÿàìíû ñàéä íàðòàé óäàà äàðààëàí óóëçñàíû äýýð II Íèêîëàé õààí ò¿¿íèéã õî¸ð ÷ óäàà õ¿ëýýí àâ÷ ÿðèëöñàí íü Ìîíãîëûí àñóóäàëä çîõèõ à÷ õîëáîãäîë ºã÷, àíõààðàëòàé õàíäàæ áàéñíû èëðýë þì. Òýð ¿åýð í¿¿ð ó÷èðñàí Îðîñûí õàòàí õààí Ñàéí íî¸í õàíû õ¿í òºðõ, ààëü àâèðò áèøðýí “Òàíàé Ìîíãîëä òàíü øèã ñàéõàí õ¿í îëîí áàéäàã óó?” õýìýýí àñóóæ áàéñàí ãýäýã. 360

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Øèíý òóëãàð Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèé ñàéä ÷ Îðîñûí Èõ ýçýí õààíä äýýä çýðãèéí õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëæ, õºëä íü ñóóõ áîäëîãî áàðèìòàëñàí þì. Òýðýýð II Íèêîëàé õààí áîëîí Îðîñûí áóñàä ýðõ áàðèã÷äàä óëñûíõàà òºðèéí äýýä øàãíàë-«Ýðäýíèéí Î÷èð» îäîíã ãàðäóóëæ, õàäàãíû äýýäèéã äàøëóóëàí áàðüæ, ¿íäýñíèé ºâºðìºö õèéöòýé ¿íýò áýëýã ñýëò ºðãºí áàðüñàí á¿ëãýý. ¯¿íèé ÿëäàð Ñàéí íî¸í õàí Õààíò Îðîñûí òàëä õàíäàæ, “Ýðõýì óëñ ìàíàé Ìîíãîë óëñ áàéãóóëàãäñàíûã Õÿòàäàä õ¿ëýýëãýí, ãóðâàí ýòãýýäýýð õàìò íèéëýí õýëýëö¿¿ëñ¿ãýé. Ãàãöõ¿¿ ñîëèëöñîí áè÷èãò ìàíàé ÿçãóóðûí íóòàã ãàçðûã Õÿòàäûí õýìýýñýí áà íýã ¿íäýñíèé ªâºð Ìîíãîë áà ýä¿ãýý äàãààð îðñîí îëîí ìîíãîë÷óóäûã õàìààã¿é áîëãîñîí ýë õî¸ð ç¿éëèéã õýðõýâ÷ õ¿ëýýæ ÷àäàõã¿é” (3) ãýæ çîðèã òºãºëäºð ìýäýãäæýý. Ýíý íü 1913 îíû Îðîñ, Õÿòàäûí òóíõàãèéí ¿çýë ñàíààã õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é ãýäãýý àëáàí ¸ñîîð èëýðõèéëñýí õýðýã áàéëàà. Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èä ýë àñóóäàëä íààøòàé õàðèó ºãºõã¿é öààðãàëæ, áóëçààðóóëñààð áàéñàí þì. Èéì íºõöºëä Ò.Íàìíàíñ¿ðýí ººð àðãà ñ¿âýã÷ëýí Ïåòåðáóðãò ñóóæ áàéñàí Àíãëè, Àìåðèê, ßïîí, Øâåéöàðü, Ôðàíö, Ãåðìàí, Èòàëè, Òóðê, Ãîëëàíä, Äàíè, Àâñòðè, Õÿòàä çýðýã àðâàí óëñûí ýë÷èí ñàéäàä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëààð íîò ÿâóóëàâ. Õÿòàäààñ áóñàä íü íîòûã õ¿ëýýí àâñàí þì. Ãýõäýý Õààíò Îðîñûí Ãàäààä ÿàìíû ÿâóóëãûí óëìààñ óã íîòîä õàðèó àâàõ àñóóäàë óíòàð÷ýý. Óëñ òºðèéí òîõèðîëöîîíä õ¿ð÷ ÷àäààã¿éãýýñ áîëîîä ýäèéí çàñàã, äèïëîìàòûí õýðýã ÷ ÿâöã¿é áîëæ áàéâ. Ïåòåðáóðãò Ìîíãîëûí ýë÷èí êîíñóëûí ãàçàð íýýæ, õè÷ýýíã¿é ã¿í Á.Öýðýíäîðæèéã ¿ëäýýõ àñóóäàë øèéäýãäñýíã¿é. Ìîíãîë îðîíä øèíýòãýë õèéõèéí òóëä Õààíò Îðîñîîñ õ¿ññýí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ÷ óëñ òºðèéí àñóóäëààñ áîëæ ýöýñëýí øèéäýãäýõã¿é áàéâ. Åðºíõèé ñàéä Ò.Íàìíàíñ¿ðýí Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èäòàé óóëçàõ á¿ðòýý: “...Ìàíàé óëñ òóëãàð òºðèéã ñàÿ íýýñýí áºãººä ñàíõ¿¿ãèéí ç¿éë àðâèòãàãäààã¿é, àëèâàà äóòàãäàõ ç¿éë ¿ëýìæ òóë óðüäûí çýýëýõ õýìýýñýí ìºíãº áà óëñûí áàíêíû ÿâäëûã ò¿ðãýëýí ã¿éöýòãýõ àæààìóó” (4.114) õýìýýí õ¿ññýýð áàéëàà. Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èä áààõàí öààðãàëñíû ýöýñò “Ìîíãîë äàõü ìàíàé íèéò áàéð ñóóðèéí ¿¿äíýýñ ¿çâýë, Ñàéí íî¸íûã ãàð õîîñîí áóöààëã¿é äýìæèõ ÿâäàë òóí ÷óõàë áàéíà” ãýæ ¿çæýý. ×èíãýýä Õààíò Îðîñ óëñ Ìîíãîëä 3 ñàÿ ðóáëèéã 30 æèëèéí õóãàöààãààð çýýëä¿¿ëýõ áîëîâ. Ýíý íü áàñ Ñàéí íî¸í õàí óã àñóóäàëä óõààí ñèéëæ, óëòàé õàíäñàíû ¿ð ä¿í áàéëàà. Ãýâ÷ Õààíò Îðîñûí Çàñãèéí ãàçàð óã çýýëëýãèéí çàðöóóëàëòàä õÿíàëò òàâèõ òºëººíèé ò¿øìýëèéã Èõ õ¿ðýýíä ñóóëãàõ áîëçîë òàâüæýý. Ýë ñàíàëûã Íàìíàíñ¿ðýí õ¿ëýýæ àâàëã¿é òàòãàëçæýý. Åðºíõèé ñàéä óã 361

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ñàíàë Ìîíãîë óëñûí äîòîîä õýðýãò îðîëöîæ áàéãàà õýðýã ãýæ ¿çýõèéí õàìò Äà ëàì Öýðýí÷èìýä çýðýã ñàéäóóä Õààíò Îðîñîîñ çºâëºõ ºã÷ ìàãàäã¿é, òèéì òîõèîëäîëä ò¿¿íèéã îãò õ¿ëýýæ àâ÷ áîëîõã¿é ãýæ õýëñíèéã äîòðîî ýðãýö¿¿ëýí ñàíàñíûõ áàéæýý. Ãýâ÷ Îðîñûí òàë Íàìíàíñ¿ðýíã Ìîíãîëûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷ ãýæ ¿ë èòãýõ, òýð ÷ áàéòóãàé çýýë ºãºõºº öóöëàõ õ¿ðòýë àëõàì õèéõ ÿíçòàé áàéñàí òóë àðãà áóþó 1913 îíû XII ñàðûí 25-íä «Ìîíãîë óëñûí Áîãä ýçýí õààíû Çàñãèéí õýðýã øèéòãýõ ãàçðààñ Îðîñ óëñûí õàðüÿàò Ñåðãåé Àíäðååâè÷ Êîçèíòîé õýëýëöýí òîãòîîñîí ãýðýý áè÷ãèéí ç¿éë» ãýã÷èä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéíà. Ýë áè÷èãò: “...Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí àëèâàà õýðãèéã çîõèîí áàéãóóëàõ áà óëñûí õºðºíãèéã çàõèðàõ õýðýãò çºâëºõ ò¿øìýë áîëãîõîîñ ãàäíà áàñ óëñûí çàñãèéí õýðãèéã øèíýòãýí çàñàõ ä¿ðýì õýìæýýã çîõèîëãîíî” (5) ãýæ çºâëºõ ò¿øìýëèéí ¿íäñýí ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëîõäîî “Çàñãèéí õýðãèéã øèíýòãýí çàñàõ” ¿¿ðãèéã îíöëîí òýìäýãëýæýý. Ìºí áàãà ñàãà áóó, çýâñãèéí òóñëàìæ ºãºõ áîëñîí áàéíà. II Íèêîëàé õààí Ò.Íàìíàíñ¿ðýíã õ¿ëýýæ àâ÷ óóëçàõäàà: “Áè òàíàé Ìîíãîëä òóñàë ãýæ Çàñãèéí ãàçàðòàà çààâàë õýëíý. Õàðèí òà íàð èõ óëñ áîëîõ ãýæ áèòãèé ÿàð. Ãóðâàí óëñûí õýëýëöýýðèéí ¿åä ÷ Îðîñûí òºëººëºã÷èä òàíàéä àøèãòàé áîäëîãî áàðèìòëàíà” ãýñýí àìëàëò ºã÷ýý. Ò.Íàìíàíñ¿ðýí Ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãòãýñýí óëñ áàéãóóëàõ õýðãèéã Õààíò Îðîñîîð çºâøººð¿¿ëýõ ãýæ õè÷ýýíã¿éëýí ç¿òãýñýí áîëîâ÷ òàëààð ºíãºðñºíä òóí ÷ äóðàìæõàí áàéëàà. Òýðýýð: “Ãàãöõ¿¿ áèäíèé Ìîíãîë àíõàí öàãààñ Îðîñûí õàìãààëàëä ò¿øñýí ó÷èð º÷íººí ãóðâàí æèë áîëñîí ÷ áóñàä óëñàä ãîðèëîí îäñîíã¿é, äýìèé ë èòãýæ ÿâñààð ñàíàìñàðã¿é Õÿòàä ëóãàà õóéâàëäàí ýçýðõýæ ãýðýý áàéãóóëæýý. ×îíûí àìíààñ äóòààæ, áàðñûí àìàíä îðæ õî¸ð óëñàä õýìõ ìýò õóâààãäàõ íü èëýðõèé” ãýæ õýëñýí áàéíà. Ç¿ñýãäñýí ìàõ ýäãýðýí àíüæ, õóãàðñàí ÿñ áîðîîëäîã æàìòàé. Õàðèí îëîí æèæèã õóâààãäñàí õýìõ ýðãýæ ýâëýõýä áýðõ àæýý. Ìîíãîë÷óóä äýëõèé äàõèíä ýä¿ãýý áóòàðñàí õýìõ ìýò ýíä òýíä òàðõæýý. Ãýõäýý Ò.Íàìíàíñ¿ðýí ìýòèéí óõààëàã ç¿òãýëòí¿¿äèéí õè÷ýýë ç¿òãýëèéí à÷ààð òýð öàãò Õîâäûí õÿçãààðûã ººðòºº íýãòãýõ ÿâäëûã Õààíò Îðîñîîð çºâøººð¿¿ëñýí íü ìàðãàøã¿é òîì àìæèëò áàéëàà. Ò.Íàìíàíñ¿ðýí Õààíò Îðîñò áàéõ õóãàöààíäàà óëñ îðíîî øèíýòãýí ººð÷ëºõºä ¿ëãýð äóóðèàë áîëîõ á¿õíèéã ñîðãîãîîð àæèãëàæ, öºëõ óõààíäàà ýðãýö¿¿ëýí áîäîæ áàéëàà. Òýðáýýð Ïåòåðáóðãò áàéõäàà ìàë ýìíýëãèéí ñóðãóóëü, ¿éëäâýð, õàëóóí öàãò ìàõ õàäãàëàõ çîîðü, ¿õýð áóóíû öýðãèéí ñóðãóóëü, îðä õàðø çýðãèéã ¿çñýí íü ò¿¿íèé óëñ îðíîî øèíýòãýõ ¿çýë áîäîëä çóë íýìñýí õýðýã áîëîâ. Ñàéí íî¸í õàí áàñ õîòûí äàðãà, õóäàëäàà ¿éëäâýðèéí àæèë õýðýã÷ 362

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàí, Îðîñûí õóäàëäààíààñ ãààëü àâàõ áîäëîãîòîé áàéãààãàà ìýäýãäýí, ýíý àðãà õýìæýýã äýìæèõèéã òýäýíä óðèàëæýý. Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí áóöàõäàà çàìäàà Ýðõ¿¿ãýýð äàéð÷, òýíä ñóð÷ áàéñàí ìîíãîë ñóðàã÷äûí ñóðëàãà, àæ áàéäàëòàé òàíèëöàí, õ¿¿õýä á¿ðèéí 15 ðóáëèýð øàãíàæ óðàìøóóëñàí íü Ìîíãîë óëñ ººäëºí äýãæèõýä áîëîâñðîë ÷óõàë õýðýãòýéã ¿íýëæ, ºñâºð çàëóó ¿åèéíõíèé òºëºº îíöãîé àíõààðàë òàâüæ áàéñíû íîòîëãîî þì. Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã îëîí óëñàä çºâøººð¿¿ëýõ òàëààð Õààíò Îðîñîîñ äýìæëýã àâàõ õýðýã á¿òýëã¿é òèéøýý õàíäàõ áîëñíû óëìààñ Ò.Íàìíàíñ¿ðýí ººð ÿìàð íýã õ¿÷èðõýã óëñûí äýìæëýã àâàõ àðãà çàì ñ¿âýã÷èëæ, àæèë õýðýã áîëãîõ ãýæ õººöºëäºæ áàéñàí þì. Òýðýýð Íèéñëýë Õ¿ðýýíä èðñýí Êîäàìà ãýã÷ ÿïîí õ¿íòýé 1913 îíû IX ñàðûí 20-íä óóëçàõäàà Õèàãòûí 3 óëñûí õýëýëöýýð áîëîõ ãýæ áàéãàà òóõàé äóðäààä, ßïîí óëñ äºðºâ äýõ îðîí áîëæ ãýðýý õýëýëöýýðò îðîëöîõ áîëîìæ áèé ýñýõ òóõàé ëàâëàæ áàéâ. Ìºí ßïîí óëñûí ýçýí õààíä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí àñóóäëààð õî¸ð ÷ óäàà õàíäàæ áàéñàí, Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã 1914 îíä ßïîíä èëãýýõ îðîëäëîãî õèéñýí çýðýã íü Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýíãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé øóóä õîëáîîòîé áàéñàí þì. ßïîíû ýðäýìòýí Òàöóî Íàêàìè «Òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë áà èìïåðèàëèñò ã¿ðí¿¿ä» õýìýýõ ºã¿¿ëýëäýý: “Íàìíàíñ¿ðýí Áîãä õààíû áè÷ãèéã ßïîíû ýçýí õààíä ÿâóóëæ ºãºº÷ ãýæ ãóéñàí áàéíà. Òýðõ¿¿ áè÷èãò ßïîíû ýçýí õààíààñ äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîî¸, á¿õ ìîíãîë÷óóäàà íýãòãýå, òóñëàà÷ ãýæ õ¿ñýëò òàâüñàí áàéíà. Îðîñ óëñ òèéø íü èëãýýñýí áè÷èãòýý Ìîíãîë, ßïîíîîñ õàìààðàëòàé áàéõ äóðã¿é, ßïîí áîë 1912 îíû íóóö õýëýëöýýðèéíõýý ¿çýë ñàíààã äýìæäýã ãýæ áè÷ñýí ó÷ðààñ ßïîíû òàë òýðõ¿¿ áè÷ãèéã çàäàëæ óíøèëã¿é Ìîíãîë ðóó áóöààñàí” (6.2) ãýæýý. Ýíý äàøðàìä òýìäýãëýõýä, Ìîíãîë íî¸ä ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí õýðýãò Îðîñûã ò¿øèõ ¿¿, ýñâýë ßïîíûã ò¿øèõ ¿¿? ãýäýã àñóóäëààð óëñ òºðèéí õî¸ð á¿ëýãëýë áîëîí õóâààãäàæ áàéñàí ìýòýýð áè÷èõ ÿâäàë ìýð ñýð áàéñààð áàéíà. ¯íýíäýý èéì çºðºëäººí áàéãààã¿é áºãººä ýõíýýñýý ë Õààíò Îðîñûã ò¿øèæ, Ìàíæ ÷èí óëñààñ òóóðãà òóñãààðëàõ ÷èí ñàíààòàé áàéñàí áºãººä áîëîõîîñîî áîëîõã¿éã íü õ¿ðòýë ç¿òãýýä ýñ á¿òýõýýð ßïîíä õàíäàõ îðîëäëîãî õèéñýí áèëýý. Äà ëàì Ã.Öýðýí÷èìýä íàðûã 1914 îíä ßïîíä èëãýýõ îðîëäëîãî íü Åðºíõèé ñàéä Ò.Íàìíàíñ¿ðýí, Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä Ì.Õàíääîðæ íàðûí õàìòûí øèéäâýð áàéñàí þì. Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéã îðîñóóä áóðóóòãàí ºº ñýâ ýðýõýä ýðèéí æóäàã ñàõèí ÿìàãò ºìãººëæ áàéñàí áèëýý. Òýðáýýð È.ß.Êîðîñòîâåöòýé óóëçàæ, Öýðýí÷èìýä áîë “þóíû ºìíº, ãàäíûí õàëäëàãààñ Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõ ãýñýí 363

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ýõ îðîí÷ õ¿í, öîðûí ãàíö “ãýì” íü ýõ îðíûõîî òóñûí òóëä õýò ìàõðàí ç¿òãýñýí ÿâäàë áàéõ” (7,) ãýñýí æèíòýé ¿ã õýëæ áàéæýý. 1915 îíû Ìîíãîë, Îðîñ, Õÿòàä ãóðâàí ýòãýýäèéí Õèàãòûí õýëýëöýýðò Ò.Íàìíàíñ¿ðýí øóóä îðîëöîîã¿é áîëîâ÷, Åðºíõèé ñàéäûí õóâüä õýëýëöýýðèéí ÿâöòàé áàéíãà òàíèëöàæ, óäèðäàìæ, ÷èãëýë ºã÷ áàéëàà. Àâòîíîìèò óëñ áîëñíû äàðàà Åðºíõèé ñàéä Ò.Íàìíàíñ¿ðýíãèéí ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýý áàãàñ÷, ãîë íü ãàäààä óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà áàðàã çîãññîí õýäèé ÷ Äóíäàä Èðãýí Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí ýðõ õýìæýý, áàéð ñóóðèéã óëàì õóìèõ ãýñýí àëèâàà àëõàìä ñààä õîðèã òàâèõûã ÷àäàõûí õèðýýð îðîëäîæ áàéâ. Òóõàéëáàë, Õÿòàäûí Åðºíõèéëºã÷ººñ Áîãä õààíä àëòàí íàâ÷èò ºðãºìæëºë îëãîæ, Ìîíãîëûí àâòîíîìèòèéã óëàì áàòàëãààæóóëàõ ãýñíèéã ÿíç á¿ðèéí àðãà ñààì õèéæ, 1916 îíûã áàðàã äóóñòàë õîéøëóóëæ áàéâ. Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíãèéí òýðã¿¿ëñýí Çàñãèéí ãàçàð óëñ îðíû äîòîîä àìüäðàëûã ººä òàòàõ òàëààð ÷àìã¿é ç¿éë ñàíàæ ñýäýæ áàéñàí þì. Îëîí óëñûí ïàðëàìåíòàðèçìûí æèøãèéã õàðãàëçàí ýçýí õààíä çºâëºõ ýðõ á¿õèé Óëñûí äýýä, äîîä õóðëûã 1914 îíä áàéãóóëæýý. Òºðèéí ¸ñ, ¸ñëîëûã ¿íäýñíèé õýëáýðòýé áîëãîæ öýãöëýí, òºð, çàñãèéí áàéãóóëëàãûí á¿õ òàìãà, òýìäýã, òºðèéí ñ¿ëä, òóãèéã òóñãààð òîãòíîëûí áýëãýäýë áîëãîñîí àëòàí ñî¸ìáî á¿õèé çîõèîí áóé áîëãîæ, òºðèéí äýýä øàãíàë, äýä, ãóòãààð çýðýãëýëòýé «Ýðäýíèéí î÷èð» îäîíã òóñ òóñ øèíýýð áóé áîëãîæýý. Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíãèéí äààëãàâðààð ýðäýìòýí Æàìñðàíãèéí Öýâýýí ¯íäñýí õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëæ áàéâ. Ìºí óëñûí õóóëü çîõèîõ êîìèññûã òîìèëîí àæèëëóóëæ, 1915-1918 îíû õîîðîíä 65 äýâòýð á¿õèé «Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã» õýìýýõ õóóëèéã áîëîâñðóóëæýý. Òýðýýð áàéíãûí öýðýã áèé áîëãîõ, áàòëàí õàìãààëàõ õ¿÷ ÷àäëûã áýõæ¿¿ëýõ õýðýãò òîìîîõîí õóâü íýìýð îðóóëæ áàéâ. Ò¿¿íèé çýâñýãò õ¿÷èí áàéãóóëàõàä îðóóëñàí íýã òîìîîõîí õóâü íýìýð áîë 1913 îíû II ñàðûí 3-íä Îðîñ óëñûí Çàñãèéí ãàçàðòàé ìîíãîë öýðãèéã áýëòãýí ñóðãàõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëæ, ãàðûí ¿ñýã çóðñàí ÿâäàë þì. Ò.Íàìíàíñ¿ðýí Õààíò Îðîñò àéë÷ëàõäàà íýëýýä øàðãóó õººöºëäñºíèé ¿ðýýð èõ áóó 6, ïóëåì¸ò 4, âèíòîâ 2 ò¿ìèéã õóäàëäàí àâ÷ áàéâ. Ìºí Åðºíõèé ñàéäûí øóóä îðîëöîî, ÷àðìàéëòààð 1913 îíä Ãåðìàíààñ 1000 áóó, èõ áóó, ïóëåì¸ò òóñ á¿ð òàâûã àâñàí ìýäýý áóé. ¯¿íèéã áàòëàõ íýã ìýäýý îëäîæ áóé áºãººä Õÿòàä äàõü Àíãëè, Àìåðèêèéí òàìõèíû ï¿¿ñèéí òºëººëºã÷ Ò.À.Ðóñòàä «Òàéìñ» ñîíèíû ñóðâàëæëàã÷ Ìîððèñîíä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: 364

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

“Ìàíæóóðààñ çýâñãèéí íàéìàà÷èí íýã ãåðìàí õ¿í èðæ 10000 áóó çàðñàí” (8.50) ãýæ ìýäýýëæýý. Òýðýýð 1915 îíû IX ñàðààñ Öýðãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäààð õàâñðàí àæèëëàæ áàéæýý. Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýí Õààíò Îðîñîîñ áóöàæ èðìýãö óëñ îðîíäîî øèíýòãýë õèéõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòàëñàí þì. Ò¿¿íèé òýðã¿¿ëñýí Çàñãèéí ãàçàð óëñ îðíûõîî áàéãàëèéí áàÿëàã, íººö áîëîëöîî, õ¿í àìûíõàà ÷àäàâõèéã íàðèéí òîîöîæ ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí øèíýòãýë õèéõ íü ÷óõàë þì ãýæ ¿çñýí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ Åðºíõèé ñàéäûí äààëãàâðààð Êîçèí, Âèòòå, Ëèñîâêèé íàðòàé õàìò ìîíãîë ò¿øìýä¿¿ä òóñ óëñûí ãåîëîãè, õºðñ, óðãàìàë, óñ, çóðàãëàë, òîî á¿ðòãýë, ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëàõ ýêñïåäèöèéí õºòºëáºð áîëîâñðóóëæýý. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ 1915 îíû I ñàðä «Ìîíãîëä õàéãóóë øèíæèëãýý ÿâóóëàõ ä¿ðýì»-èéã çºâøººðºí ñàéøààæ, Ìîíãîëûí øèíæëýõ õýðãèéã ýðõëýõ õîðîî áàéãóóëñàí þì. 1914-1946 îíä øèíýòãýëèéí õîðîî, õàìãààëàëòûí àëáà, õÿíàëòûí õîðîî áàéãóóëàõ, óëñûí îðëîãî, çàðëàãûí äàíñ, ìºíãºí õàäãàëàìæ, àëáàí òàòâàð îíîîõ, ãààëü õóðààõ òóõàé ä¿ðýì áîëîâñðóóëàõ, öàé õóäàëäààëàõ, ìºíãºíèé õàíø òîãòîîõ, ìºíãº õ¿¿ëëèéí ýñðýã òýìöýõ çýðýã òºñë¿¿äèéã áîëîâñðóóëæ, òýäãýýðèéã Óëñûí äýýä, äîîä õóðàëä îðóóëàí õýëýëö¿¿ëæýý. Ýë õýðýãò Çàñãèéí ãàçàð áîëîí Óëñûí äýýä õóðëûã òýðã¿¿ëæ áàéñàí Ò.Íàìíàíñ¿ðýí áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí øèíýòãýë ÿâóóëàõ ýõ ñóóðèéã òàâüñàí ãýæ õýëæ áîëîõ þì. Ò¿¿íèé òýðã¿¿ëñýí Çàñãèéí ãàçàð óëñûí òºñºâ, ãààëü, òàòâàðûã öýãöëýí öººí õýðýãëýã÷ á¿õèé òåëåôîí óòàñ, áàãà îâðûí öàõèëãààí ñòàíö çýðýã æèæèã ¿éëäâýðèéã áàéãóóëæ, ¿íäýñíèé áàíê, àâòî ºðòºº áèé áîëãîõ, òºìºð çàì òàâèõ àæëûã õººöºëäºæ áàéâ. Åðºíõèé ñàéä Ò.Íàìíàíñ¿ðýí “Ãàçàð áîë óëñûí ¿íäýñ” ãýæ ¿çýæ èðñýí Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëûã ÷àíä áàðèìòàëæ èðñýí áèëýý. Ò¿¿íèé äààëãàâðààð Æàìñðàíãèéí Öýâýýíèé áîëîâñðóóëñàí «Óëñûí ýðõ» õýìýýõ ¯íäñýí õóóëèéí òºñëèéí øèíæòýé áàðèìò áè÷èãò: “Óëñ õýìýýã÷ îëîí õ¿í íàð íèéëæ íýãýí ãàçàð îðøèí ººðºº çàõèðàãäàæ, áóñäûí ýðõèéã ¿ë äàãàõ, äîòîîä, ãàäààä èõ, áàãà õýðãèéã öºì ººðòºº ýçýðõýæ òóñãààð òîãòíîñîíû íýð. Ãàçàð îðîíã¿é áºãººñ óëñ ¿ã¿é. Óëñ ìºõâººñ óëñûí ãàçàð îðîí õýìýýõ ¿ã¿é áîëíî. Óëñûí ãàçàð îðîí õýìýýã÷ ººðòºº ýçýðõýæ ººðòºº òîãòíîñîí óëñûí ìàãàä íýãýí áýëãý òýìäýã íü ìºí” (9.51) ãýæ áè÷èæ áàéëàà. Èðãýíèé ñóðãóóëèóä áàéãóóëàõ, Ìîíãîë óëñûí àëáàí ò¿¿õ áè÷èõ, «Øèíý òîëü», «Íèéñëýë Õ¿ðýýíèé ñîíèí áè÷èã» ìýò òîãòìîë õýâëýëòýé áîëîõ çýðãýýð 365

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ñî¸ëûí øèíýòãýë õèéæ ýõýëñýí íü ÷ Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýíãèéí àëñûí õàðààòàé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé áàéñàí þì. Èéìýýñ 1911 îíû VI ñàðä Èõ õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí Îðîñûí êîíñóë Ëàâäîâñêèé: ”Ñàéí íî¸í íü áóñàä íî¸äîîñîî ººðèéí óõààëàã ÷àíàð, ¸ñ ñóðòàõóóíààðàà ÿëãàðäàã áºãººä ¿¿ãýýðýý àðä îëíû áîëîí Õóòàãòûí õ¿íäëýëèéã õ¿ëýýñýí õ¿í” (1,26) õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Ãýâ÷ Ìîíãîë óëñûí àíõíû Åðºíõèé ñàéä, ò¿¿íèé õàìòðàí ç¿òãýã÷äèéí øèíýòãýëèéí ¿çýë áîäðîëóóä Ìîíãîëûí íèéãìèéí àìüäðàëä õàãàñ äóòóó áèåëñýí áóþó ãàäààä, äîòîîä îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéí óëìààñ òàñàëäñàí á¿ëãýý. ßëàíãóÿà 1915 îíû Õèàãòûí ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéí äàðàà Åðºíõèé ñàéä Íàìíàíñ¿ðýíãèéí ¿éë àæèëëàãààíä èõýýõýí ñààä áýðõøýýë ó÷èð÷, Õÿòàäûí òºëººíèé ñàéä ×åí È ãýã÷ îëîí ç¿éëèéã øàõàæ øààðäàí, òóëãàæ áàéæýý. Ò¿¿íèé çýðýãöýý Ìîíãîëûí õàð, øàð íî¸äûí á¿ëýãëýëèéí õîîðîíäûí çºð÷èë õóðöäàæ, òýäíèé çàðèì íü óëñ ¿íäýñíèéõýý ýðõ àøãèéã óìàðòàí, äóðààð àâèðëàõ áîëîâ. Äýýðõ øàëòãààíóóä áîëîí çàðèìäàà ýñýðã¿¿öëýý èëýðõèéëýõ õýëáýðýýð Ò.Íàìíàíñ¿ðýí óëñ òºðèéí àìüäðàëààñ ¿å ¿å õºíäèéð÷, íóòàã îðíîî áàðààäàõ áîëæýý. Èéíõ¿¿ íýã óäàà íóòàãòàà î÷ñîí áàéõàä íü 1919 îíû õàâðûí ýõýí ñàðûí ¿åýð Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ äóóäëàãà èðæ ÿàðàí áóöñàí áàéíà. Ñàéõü ç¿òãýëòýí òºðæ, ºññºí íóòãèéíõàà àðèóí õºðñºí äýýð ñ¿¿ë÷èéí óäàà ãèøãýæ áàéãààã õýí òºñººëºõ áèëýý. Òýðýýð Íèéñëýë õ¿ðýýíä áóöàæ èðñíèéõýý äàðààõàí Áîãäûí îðäîíä áîëñîí õ¿ëýýí àâàëòûí ¿åýð õîðòîé àðõè óóñíû óëìààñ ýð òàâèðñàí, èä èäýð íàñ 41 -íèé ñ¿¿äýð çîîãëîîä, õîðâîîã îðõèæýý. Öºõðºâ÷ áàðøã¿é. Ìîíãîëûí ñîð áîëñîí ìîíãîëûí õºâã¿¿äýä ÿàõèí ýíýõ¿¿ çîëã¿é õóâü óäàà äàðàà òîõèîâ. Ò¿¿õèéí íóóö, óëñ òºðèéí àëëàãà... Ýöýñò íü áàçàæ õýëýõýä, Ñàéí íî¸í õàí Òºãñ-Î÷èðûí Íàìíàíñ¿ðýí áîë: - ×èíãèñ õààíû óäìûí àëòàí óðãèéí ñóðâàëæèò õàíà ñàéò òºðèéí ò¿øýý, òºð çàñàõ, àðäûã à÷ëàõ ýðäýì óõààíä áîëîâñîðñîí, íîìîíä ãèéñýí òºðèéí ãàðàìãàé ç¿òãýëòýí, Ìîíãîë Óëñûí àíõíû Åðºíõèé ñàéä, - Òóõàéí öàãèéíõàà ºíãº òºðõèéã ñàéòàð òàíèí ìýäýæ, óõààíû äààö, òºâ ýðõýìñýã ÷àíàðààðàà ÿëãàðàí òîäîð÷, óëñ ¿íäýñòíèéõýý ÿçãóóð ýðõ àøèã, òºð, ò¿ìíèéõýý ¿éëñèéí òºëºº àìü áèå îãîîðîí ç¿òãýñýí ýðýëõýã ýõ îðîí÷, - Õ¿íèé õóâüä ýåâýðã¿¿ çººëºí, ÷èí øóäàðãóó, òºâ ò¿âøèí, áèå öýãö, ñàíàà íÿãò, öàðàé ç¿ñ ãàéõàì ºíãºëºã, ýðèéí æóäàã, èä õàâàà áàäðààñàí æèíõýíý ìîíãîë ýð õ¿í áàéæýý. Ìîíãîë Óëñûí àíõíû Åðºíõèé ñàéä Ò.Íàìíàíñ¿ðýíãèéí äóðñãàëûã ìºíõæ¿¿ëýõ àæëûã 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí 100 æèëèéí îéí àæëûí õ¿ðýýíä ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé õèéõ çîðèëò áèäíèé ºìíº òóëãàð÷ áàéíà. 366

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

2. ÖÝÄÝÍÑÎÄÍÎÌÛÍ ÄÀÌÄÈÍÁÀÇÀÐ Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð áîë Ìîíãîëîî ìàíæ, õÿòàäûí ýçýðõèéëýëýýñ àíãèæðóóëàõ ¿éë õýðãèéã àíõ ñýäýâëýí áýëòãýõýä îðîëöîæ, óëìààð 1911-1912 îíû ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí óäèðäàã÷äûí çèíäààíä õ¿ðñýí òºð, øàøíû òîì ç¿òãýëòýí àðãàã¿é ìºí. Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, äîêòîð Ã.Î÷èðáàò 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ò¿¿õýíä ã¿í óë ìºðºº ¿ëäýýñýí íýãýí áîë Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð áîëîé. Òýðáýýð XV æàðíû “õºõ” õýìýýõ ìîäîí ýð íîõîé æèëèéí çóíû ñàð áóþó 1874 îíä Çàñàãò õàí àéìãèéí õîòãîéä ã¿í Çàãäñàìáàðûí õîøóóíû ãàçðàà Îéãîí íóóðûí îéðîëöîîõ “Áóãûí ÷óëóó” õýìýýõ ãàçðàà ýöýã Öýäýíñîäíîì, ýõ Ñîäíîì õî¸ðûí íàñàí çàëóóä íýãýí õºâã¿¿í õ¿é òàñàð÷, õ¿ì¿¿í çàÿà çàëãàæýý. Òýð íýãýí öàãò ýãýë æèðèéí òýð àéëä ýðäýíèéí ñîëîíãî òàòàæ, åð áóñûí ñîíèí õà÷èíä òîîöîãäîí, àìüòàí õ¿íèé ÿðèà õýëèéã õóæèðëàæ áàéñàí ãýíýì. Ýë õ¿ì¿¿í áîë Æàëõàíç õóòàãòûí íàéì äàõü ä¿ð, óëìààð Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèé ñàéäûí ñýíòèéä õî¸ð ÷ óäàà çàëàðñàí Äàìäèíáàçàð áàéëàà. Òýðáýýð òàâàí íàñàíäàà Æàëõàíç õóòàãòûí ä¿ðä òîäîð÷, Èõ Õ¿ðýýíèé àãðàìáà Æèãæèä, Áèøðýëò âàíãèéí õ¿ðýýíèé Àãâààíæàìáàëöàí õèéãýýä áàñ àãðàìáà Ïóíöàãëõ¿íäýâ, “Íî¸í ëàìûí ¸íçîí” õýìýýõ Ìèíæ¿¿ðäîðæ òýðã¿¿òýí áàãø íàðûíõàà íîìûí íººëºã, ººðèéí áèëýã îþóí òîä, õè÷ýýë ç¿òãýëèéí à÷ààð èõ, áàãà òàâàí óõààíä íýâòðýõèéí ¿¿ä áîëñîí òºâäèéí ñàâ, øàð ¿ñýã, ìîíãîë áè÷ãèéã óíøèõ, áè÷èõýä õè÷ýýíã¿éëýí ñóðàëöæýý. Äàìäèíáàçàð áóðõíû øàøèí, áóääèéí ã¿í óõààíû íîìîíä òºãñ áîëîâñðîõûí ¿¿äèéã íýýñýí áàéíà. Òýðýýð 17 íàñ ø¿¿ðýõýä ýðäìèéí ãýãýý, áè÷ãèéí ¿éëä õýòèéäñýí àâúÿàñòàí ãýäãýý á¿ðíýý õàðóóëæ, áè÷ãèéí ìýðãýíèé íýí äàðóó ¸ñ ÿìáûã ÷ õîë îéðûíõîíä ìýäð¿¿ëýõ áîëîâ. “Æàëõàíç” ãýäýã íü óãòàà “ÿëãóóëñíû áàéøèíãèéí îðîé ¿ç¿¿ð” ãýñýí òºâä ¿ã áºãººä ¿ðãýëæèä ÿëãóóëñíû äàâõàðëàã õàðøèéí ¿ç¿¿ð îðîéä ñóóæ, íîìûã áîëãîñîí áÿñàëãàäàã àñàí,, òýðõ¿¿ íîì á¿òýýëèéí àëæààë ÷èë¿¿ðã¿é õè÷ýýëýýð íü Òºâäèéí Ãàëäàí õèéäèéí XXV øèðýýò Áàëæèðæàìöûã òèéíõ¿¿ “Æàëõàíç” õýìýýí íýðèéäæýý. Õîæìîî òýð èõ ýðäýìòýí ëàìûí õîéä ä¿ð áîëãîæ õóòàãòóóäûí Ìîíãîë ãàçðàà çàëàõ áîëñíû íàéì äàõü íü ýíýõ¿¿ Äàìäèíáàçàð áîëîé. 367

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

19 íàñòàé Æàëõàíç õóòàãò 1892 îíä Èõ Õ¿ðýýíä èðæ Ãóíãàà÷îéëîí äàöàíä ñóóæ, äîðíî äàõèíû ã¿í óõààíûã øèìòýí ñóäàëæýý. Òýðýýð “áàãøèä íàñàä ø¿òâýë ýðäýì àÿíäàà ãàðíà” õýìýýí çàð÷ìûã õàòóó áàðèìòàëæ áàéâ. Èéì ÷ ó÷ðààñ Æàëõàíç õóòàãò “Áàãøèéã ø¿òýõ ¸ñîí” õýìýýí ñóäàðòàà: “Áàãø òàíû íýð òºäèéõºí ÷èõíèé òîñãóóðò óíàñàí òºäèéãººð... ñýòãýë÷èëýíãèéí ÷àíäìàíü ýðäýíèéã ãàð äîð ºãºí çîõèîìîé. Òàíû íèãóóðûí ãýãýýíèéã ¿çýæ, òàíû àéëäâàðûã ýãøãèéã ñîíñîæ, òàíû ñýòãýëèéí àãààðòàà äóðäàí ñàíàñíààð ýíý õèéãýýä õîéòûí õýðýã øàìäàí ¿ã¿éåý ººñººí á¿òýýõèéí òóëä òàíûã á¿õ áóðõàíààñ èë¿¿ õýìýýí ìýäâýé” õýìýýæýý. Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûí Èõ Õ¿ðýýíä èðýýä óäààã¿é áàéòàë VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õóòàãò äýðãýäýý äóóäàæ èð¿¿ëýýä, èõ ë íàðèéí õýðãèéã çºâëºí èéí ºã¿¿ëæýý. “Ýä¿ãýý öàãèéí îëîíõè õ¿íèé ñàíààã ìýäýõýä òóí õýö¿¿ áàéíà. Îðîí àõóé èéì ¿åñò òà øàøèí, òºðèéí ¿éëèéí õ¿íä ¿¿ðãèéã õ¿ëýýí àâ÷, ìàøèä õè÷ýýí õÿíàõ öàã áîëñîí áàéíà ø¿¿. Èéìä ìèíèé äýðãýäýõ “ã¿æèð õàìáà”-ûí ¿éëèéã áèåýð èðæ ýðõëýõ õýðýãòýé áàéíà. Ò¿¿ãýýð ÷ áàðàõã¿é áèäíèé óëñûí ç¿ã ÷èã ÷óõàì õààøàà áîëîõûã ÷ áè ìýäýõýý áîëèëîî. Èéì áîëîõîîð ìèíèé ñàíàñàí õýðãèéã òà ë á¿òýýõ õýðýãòýé áàéíà” ãýæýý. Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûí íàìòàð: “Ñàéí ÷óóëãàíû õààëãûã íýýã÷” òºâä ñóäàðò: Æàëõàíç õóòàãò íýãä, áàãøèéí çàðëèãèéã á¿òýýõýýñ èë¿¿ à÷ëàë ãýæ ¿ã¿é, õî¸ðò øàøèí àìüòíû òóñûã õèéõýýñ áóÿí ãýæ ¿ã¿é õýìýýí Áîãä ãýãýýíèé àéëòãàëûã ìýõýñõèéí ¸ñîëæ, ã¿í õ¿íäýòãýë, áèøðýë ¿ç¿¿ëýí õ¿ëýýí àâ÷ýý. Òýðýýð Áîãä ãýãýýíèé øàäàð çºâëºõèéí õóâüä íèéãìèéí áóðàíãóé ÿâäàëä õóòãàëäñàí õýíèéã ÷ áîëîâ õàéð íàéðã¿é ø¿¿ìæëýí, Áîãä õààíä àéëòãàí 368

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ìýä¿¿ëæ áàéæýý. Òóõàéëáàë Æàëõàíç õóòàãò “Òàíû øàäàð õ¿ì¿¿ñèéí çàðèì íü õóâèà õýòýðõèé áîäîæ, ýä þìàíä øóíàæ, áàÿð öýíãýëä òàøóóð÷, áóðóó ÿâäàëä îðæ áàéíà” ãýæ Áîãäîä àíõààðóóëæ áàéñàí áàéíà. Äàìäèíáàçàð íèéãýì äýõ øóäàðãà áóñ ÿâäëûã íîìîîð çàñàõûã ýðõýìëýæ áàéëàà. Òýðýýð “Îäîîãèéí äýýä èõ ÿçãóóðò õýìýýãñýä íü ñàéí ìóó, çºâ áóðóó þó õèéâ÷, äîîä àëáàò íàð íü í¿¿ð òàëûã áîäîæ áóðóóã íü õýëýõã¿é, õàðèí ÷ áÿëäóó÷ çàí ¿ç¿¿ëäýã òóë òýä á¿ð ÷ îìîãøèí ñóë òàâüñàí çààí ìýò áîëîõ íü áóé” õýìýýñýí íü ýä¿ãýý ÷ íýí ñóðãàìæòàé. Ò¿¿õèéí õ¿ðä ýðãýñýýð ÕÕ çóóíû í¿¿ðèéã ¿çýâ. Ìîíãîë÷óóä ¿íäñýý ÷ºëººëºõ òýìöýëä ñýðãýí áîñîâ. Ò¿¿íèéã îðîéëîí ìàíëàéëàã÷äûí íýã íü Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð áàéñàí þì. 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàë ÿëæ, Áîãä õààí ò¿¿íèéã Áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ ñàéäààð òîìèëæýý. Òýðáýýð õÿçãààð õîøóóäûí ýðõ áàðèã÷èäòàé õîëáîî òîãòîîæ, Òàãíà, Óðèàíõàé çàðèì õîøóóäûã Ìîíãîë óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íä îðóóëàõ, áàðóóí õÿçãààðûí àðä îëíîîñ öýðýã äàé÷ëàí, Õîâä õîòûã ÷ºëººëºõ àìàðã¿é ¿¿ðýã äààëãàâðûã àâñàí áàéíà. Æàëõàíç õóòàãòààñ Õîâäûí ìàíæ ñàéäûí ãàçàðò òóëãàí øààðäàõ áè÷èã ºãñºí áîëîâ÷, õàðèí ºìíººñ íü áàñàí äîðîìæèëñîí õàðèó ºãñºí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ Áàðóóí õÿçãààðûã ò¿âøèòãýí òîõèíóóëàõ ñýðãèéëýí áàòëàõ æàíæèí ñàéäóóäûí óäèðäñàí öýðýã á¿ñëýëòýý õóìèñààð Õîâäûí Ñàíãèéí õîòîä ò¿ëæ èðñýí áàéíà. Èéì ¿åä Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð öýðãèéí ëàìûí ¿¿ðãèéã õ¿ëýýæ, öýðã¿¿äèéíõýý ñýòãýëèéã àðèóñãàõ, àéäàñ íèã¿¿ðèéã çàñàõ, ñýòãýë ñàíààã çîðèãæóóëàõ àæëûã ÷àäìàã õýðýãæ¿¿ëæ áàéæýý. Òýðáýýð Õîâäûí îéðîëöîîõ ºíäºð óóëûí îðãèëä ãàð÷ “òýðñ¿¿ä äàéñíû ñàíààã íîìõîòãîæ, îëîí àìüòíûã àìàð æàðãóóëàõûí õóòãèéã ãóéæ, Äýýä ãóðâàí ýðäýíýä äààòãàí çàëáèð÷ýý” Ýíý á¿õýí öýðã¿¿äèéí ýõ îðíîî ãýñýí ñýòãýëèéã áàäðààæ, ÿëàëòàíä çîðèãæóóëæ ºã÷ýý. Èéíõ¿¿ Ñàíãèéí õîòûã äàéëàõ äàðãà öýðã¿¿äèéã áèå áîëîí ñýòãýë ç¿éí õóâüä áýëòãýñíèé äàðàà Äàìäèíñ¿ðýí, Ìàãñàðæàâ íàð öýðýã çýâñãýý æàãñààí ìîðäîæ, õîòûã õ¿ðýýëýí òîéð÷ á¿ñëýí Ðàøààíò óóëíàà øºíº äóíä àñààñàí ãàëûí äîõèîãîîð çºâëºëäºí òîãòñîí ¿õýð öàãòàà áàãòàí äàâøèí îðæýý. Ìàíæ õÿòàä öýðã¿¿ä äàéðàëòûã òýñâýðëýæ ÷àäàëã¿é áóóæ ºã÷ýý. (14,79) Õîâäûã ÷ºëººëñºí 1912 îíû VIII ñàðûí 7-íû ºäºð áîë õýäýí çóóí äàìæèí ¿ðãýëæèëñýí Ìàíæèéí ýðõøýýëèéã äàâàí òóóëñàí ò¿¿õò ºäºð áîëîé. Áàðóóí õÿçãààðûí öýðýã áàéëäààíû òàëûã ýðõýëñýí æàíæèí Äàìäèíñ¿ðýí, Ìàãñàðæàâ íàðààñ Áîãä ýçýí õààíä 1912 îíû VII ñàðûí 15-íä ºðãºñºí áè÷èãò: “Øàâü áîîë÷óóä õÿíàâààñ õîéä õÿçãààðûí îëîí õîøóóã èõ òºëºâ íü òóëãàð òºðèéí õýðãèéã òºäèéëºí èòãýæ äàãààð îðîõîä äóðòàéÿà äóðëàñàíã¿é, õàðèí 369

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

÷ ìàíæ, õÿòàäûã àðãàäàí ýëñýæ, ¿íýõýýðèéí ñàíàà áóðóó áàéñàíä ãàãöõ¿¿ íîìóí õàí Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð áèåýð õ¿ð÷ èðæ, ñî¸í çàñàæ óõóóëàí ñóðãàñàíä ýë áàðóóí õîéä õÿçãààðûí õ¿í òóòàì õàðüÿàò ëàìûã õýäèéíýý èòãýæ ø¿òñýí íü ã¿í áºãººä àâðàëò áàãø ëàìûí ¿çñýí äàðóé òýäíèé óëñûí ýðãýëçýí òàòãàëçñàí ñýòãýë øóëóóäàæ áóðóóãààñ çàéëæ, çºâ äîð õàíäàõûã èëýðõèéëæ äºðâºä óðèàíõàé, ººëä íèéëñýí 20 èë¿¿ õîøóó ¿ëãýðëýâýýñ òýæýýñýí øóâóó ¿¿ðýíäýý èðýõ ìýò äàãààð îðñîí ó÷èð áàñõ¿¿ îðñîí óëñààñ õ¿÷èí ÷èéðýã ìîðü ñàéí çýâñýã á¿ðýí öýðýã íýã ìÿíãà èë¿¿ã ò¿ðãýëýí òîìèëæ, õ¿÷èí òóñëóóëñàí áà äàãàëäààãààð õàðüÿàò õóòàãò ëàì, ìºí ýëäýâ õýðýãò õàâñðàí ç¿òãýõèéã õè÷ýýæ, îãò àéìøèãã¿é Õîâäûí ãàçðàà áèåýð õ¿ð÷ èðæ, îëîí ëàì íàðûã äàãàëäóóëæ, òýðñ¿¿ä äàéñíûã íîìõîòãîõûí òóëä çàëáèð÷ íîì óíøèæ ñóóñàí íü óëñ òºðä õóòàãòûí ãàúÿà íýí áóñäààñ îíö ¿ëýìæ, õýòýðõèé ñàéøààí õºõ¿¿ëáýýñ ñàÿ íèéëíý (12,4-5) õýìýýí Æàëõàíç õóòàãòûí ãàâüÿàã ¿íýëñýí áàéíà. Ýë àéëòãàëûí äàãóó Äàìäèíáàçàðûã Áîãä õààí “Ñàìàäè áàãø” öîë õ¿ðòýýæýý. Õîâäûã ÷ºëººëñíèé äàðàà ÷ áàðóóí õÿçãààðûã èëáýí òîõèíóóëàõ õýðýãò Æàëõàíç õóòàãò òîìîîõîí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí á¿ëãýý. Óëèàñòàéí õýðãèéã õàìààðàí øèéòãýõ ñàéä Ñýöýí áýéñ Æàëöàíãîìáîöýäýí “Áàéöààí ¿çâýýñ Ñàìèäàé áàãø áîëâîîñ ýðòíèé ¿åýñ èíàãø îëîí ãàçàð õóâèëãàí ãàð÷ áóðõíû øàøíûã õºãæ¿¿ëýí, íîìûí ¸ñûã áàðüæ îëîí àìüòíûã íîìõîòãîí æîëîîäîæ, ã¿í íîìûí à÷ òóñãàëûã õ¿ðòýýñýí èõýìñýã õóòàãò, òýð ÷ áàéòóãàé òóñãàéëàí áàðóóí õÿçãààðûí ìîíãîë àéìãèéã ñî¸ëä äàãóóëæ, çàðëèãààð çàðñàí ñàéäàä õàâñàð÷, õýðýã øèéòãýæ ç¿éë ç¿éëýýð òóëãàð òºðä ãàâüÿà áàéãóóëñàí íü ÿëãàâàðòàé ã¿í õýìýýâýýñ áîëìîé” (13) õýìýýí ¿íýëñýí áàéäàã. 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí õýðýãò Æàëõàíç õóòàãòûí ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã ò¿¿õèéí óõààíû äîêòîð (Ph.D) Ë.Íÿìñ¿ðýí: “Æàëõàíç õóòàãòûí Õîâäûí õÿçãààð äàõü ¿éë àæèëëàãààã óëñ òºðèéí õîøóó÷ëàëûí îíîëûí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çâýë òýðýýð ýýäðýí õÿìàð÷, ýðãýëçýí òýýíýãýëçýæ áàéñàí ëàì, íî¸ä, ò¿øìýä, àðä îëíûã ñýòãýë îþóíûã çàñàí òàòàæ, Ìîíãîëûí øèíý òóëãàð òºðä äàãààð îðóóëàí íýãòãýõýä íýã òàëààñ “¿çýë ñóðòàëò õîøóó÷ëàã÷” áóþó îþóí ñàíààíû óäèðäàã÷èéí áàéð ñóóðèíààñ îðîëöñîí áàéíà” (14,168) ãýæ ¿íýëñýí áîë ôèëîñîôèéí óõààíû äîêòîð (Ph.D) Ã.Î÷èðáàò: “...Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð áîë Ìîíãîëîî ìàíæ, õÿòàäûí ýçýðõèéëýëýýñ àíãèæðóóëàõ ¿éë õýðãèéã àíõ ñýäýâëýí áýëòãýõýä îðîëöîæ, óëìààð 1911-1912 îíû ìîíãîëûí ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí óäèðäàã÷äûí çèíäààíä õ¿ðñýí òºð, øàøíû òîì ç¿òãýëòýí àðãàã¿é ìºí” (15,57) õýìýýí ä¿ãíýæýý. 370

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Õÿòàäààñ Õ¿ðýýíä ñóóæ áàéñàí òºëººíèé ñàéä ×åí-È Ìîíãîëûí ººðòºº çàñàõ ýðõèéã óñòãàõààð Øàíçàâ Áàäàìäîðæòîé ñýì ¿ãñýæ áàéõ ¿åä Áîãä õààí ÿäàæ àâòîíîìèòûã õýâýýð ¿ëäýýõèéã ó÷èðëàí, Õÿòàäûí åðºíõèéëºã÷èä çàõèäàë áè÷èæ Äàé÷èí æîíîí âàíãèéí õîøóóíû ã¿í Ãîìáûã èòãýìæëýí çàðæýý. Ãýâ÷ õýðãèéã íýâòð¿¿ëæ ýñ ÷àäààä “ººð èõýýõýí ëàì, íî¸äîîñ íýãèéã èð¿¿ëò¿ãýé” õýìýýí öàõèëãààíààð ìýäýýëñíèé äàãóó Æàëõàíç õóòàãòûã òîõîîí òîìèëæ, ÿàðàâ÷ëàí ìîðäóóëæýý. Õóòàãòûí áèå õ¿í èõ Æóíòàíä áàðààëõàæ, õýðãèéí áàéäëûã èëòãýõ ó÷èð çºâøëèéã õèéãýýä Äà Æóíòàíààñ “Õóòàãòûí òààëàëààð àâòîíîìèò çàñãèéí ýðõèéã õýâýýð õàäãàëæ áîëìîé” õýìýýõ ¿ãèéã ñîíñîîä ãýäðýã áóöàõûã çàâäàí áàéòàë Èõ Õ¿ðýýíýýñ “Ãàäààä Ìîíãîë ººðºº ãóéí ºðãºæ, àâòîíîìèò çàñãèéã óñòãàí, Äóíäàä èðãýí óëñàä íýãòãýí çàõèðóóëàâ” ãýñýí öàõèëãààí ìýäýý Áýýæèíãèéí Çàñãèéí ãàçàðò èðñíèéã òîäîðõîé ìýäýýä, Æàëõàíç õóòàãò èõýä ãóòàðñàí ãýäýã. (16,118) Ìîíãîë îðîíä õàðèéí öýðãèéí ýðõòíèé õàðãèñ äýãëýì òîãòîæ, çîðèí òýìöñýí õýðýã íü òàëààð áîëñîíä Æàëõàíç õóòàãò èõýä ñàíàà çîâæ, òºðèéíõýý òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýõèéí òóëä ñýòãýë îþóíàà ÷èëýýæ, ÷àäàõ á¿õíýý õèéæ áàéëàà. Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûã óñòãàñàíòàé õîëáîãäóóëàí, Äóíäàä èðãýí óëñûí Åðºíõèéëºã÷èä áàÿð õ¿ðãýõ òºëººëºã÷äèéã òýðã¿¿ëýí, Áýýæèíä äàõèí àìàðã¿é õóâü Äàìäèíáàçàðò òîõèîæýý. ªºðòºº ýçýðõýõ áàéäëàà õýäèéíýý àëäñàí ÷ ãýñýí òýðýýð Äóíäàä èðãýí óëñûí Åðºíõèéëºã÷èä õàíäàí “Ñþé Ø¿÷æýíèé ÿâäëààñ îëîí ìîíãîë÷óóä èõ õàøðàâ. Äàõèí òýð ìýòèéí ò¿ðýìãèé òýðñëýõã¿é õ¿íèéã Ìîíãîë ãàçàð î÷óóëàõã¿é èõýä õ¿ñíý” õýìýýí àðä ò¿ìíýý ºìãººëºí õàìãààëæýý. Èíãýæ õàíäñàí íü ò¿¿íèé ãýðýýñ áè÷èãòýý òýìäýãëýñýí: “Õîðëîõ ñýòãýëèéí òóñààð õàðèóëàõ, èðýõ äàéñíûã àðãààð ºíãºð¿¿ëýõ, õèëýíöòýíèéã íîìîîð íîìõîòãîõ” àìüäðàëûí çàð÷èìòàé ä¿éöýí íàéäàæ áàéëàà. 1920 îíû ñ¿¿ë÷ýýð Îðîñ îðîíä áîëñîí ¿éìýýí, àéìààíààð îðîãíîõ ãàçàðã¿é áîëñîí Áàðîí Óíãåðí Ìîíãîë íóòãèéí ç¿¿í õÿçãààðààð îðæ èðæ, Èõ Õ¿ðýý ð¿¿ õýä õýäýí óäàà äîâòîëñíû ýöýñò õÿòàäûí ãýìèí öýðãèéã óìàð ç¿ã øàõàæ çàéëóóëæ, Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûã ñýðãýýí, Áîãä ãýãýýíèéã õààí øèðýýíä äàõèí çàëñíàà çàðëàæýý. Áîãä õààí Çàñãèéí ãàçðàà áàéãóóëæ, Åðºíõèéëºí øèéòãýõ ñàéä áºãººä Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûã òîõîîí òîìèëæýý. Ãýâ÷ ò¿¿õýí íºõöºë áàéäàë Áàðîí Óíãåðíèé ç¿ã ñàíààã ìýäñýí Äàìäèíáàçàð Åðºíõèé ñàéäàä òàìãà õýðãèéã Ìàíçóøèð õóòàãò Öýðýíäîðæèä õàìààðóóëæ îðõèîä, Áàðóóí õÿçãààðûã èëáýí òîõèíóóëàõààð ìîðäæýý. Ýíý ¿åä æàíæèí Ñ¿õáààòàðààñ Æàëõàíç õóòàãòàä 371

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ÿâóóëñàí íýãýí çàõèäàëäàà: “Íîìûí à÷èò áàãø Òàíû ýðäýíýò ëàãøèí ò¿ìýí àìãàëàíã àëñ õîë ºíäºð óóë, ºðãºí óñíû äàëäààñ ìýõèéí õè÷ýýíã¿éëýí íàìèí÷ëàí àéëòãàõààñ ãàäíà çàõèäàë ºðãºí ñîíñãîõ ó÷èð õàðüÿàò àðäûí öýðãèéã äàé÷ëàí ìîðäîæ, õóëãàé Óíãåðíèéã îðîí íóòãààñ ¿ëäýæ ãàðãàæ øàøèí, òºðèéã áàò õàìãààëàí, ò¿ìýí àðäûã àìàðæóóëàõ õýðýãò” (17,131) ãóéæýý. ¯¿íèéã õ¿ëýýæ àâààä Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð Ìîíãîëä òóñëàõààð ÿâæ áóé Óëààí Îðîñûí öýðãèéí àíãèéí äàðãà íàðò 1921 îíû VII ñàðûí 30-íä èëãýýñýí çàõèäàëäàà: “Çºâëºëòèéí öýðýã äàðãà íàðûã áàÿðòàé õ¿ëýýí àâàõ áà öàãààíòíû ýñðýã Ìîíãîë-Çºâëºëòèéí öýðýã õàìòðàí òýìöýæ áàéãààã äýìæèæ áàéãàà áîëîí ººðèéí ç¿ãýýñ áîëîìæòîé á¿õ òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõýä áýëýí áàéãààãàà” ìýäýãäæýý. Óëìààð Æàëõàíç õóòàãòûí õ¿ñýëò ¸ñîîð Çºâëºëòèéí öýðýã Æàëõàíç õóòàãòûí õ¿ðýýíä õ¿ðýëöýí èðæýý. Æàëõàíç õóòàãò õîæèì Áîðèñ Ùóìÿöêèéä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Çºâëºëò Çàñãèéí èëãýýñýí öýðãèéã øàâü íóòãèéí îëîí àðä àñàð èõ õ¿íäýòãýí óãòëàà. Õàìòûí õ¿÷ýýð öàãààíòíû õóëãàéã á¿ðýí óñòãàæ, ¸ñ æóðàì, àìãàëàí áàéäàë òîãòîîõîä öýðýã äàé÷ëàí çýâñýã îëãîñíûã ñàéøààæ áàéíà. Õîéøèä Ìîíãîë îðîíä èéìýðõ¿¿ ãàìøèã çîâëîí òîõèîëäîõ àâààñ áèä Çºâëºëò Îðîñûí òóñëàìæ õàìãààëàëòàä ø¿òýõ áîëíî” ãýæýý. Äîãñîìûí Áîäîîã Åðºíõèé ñàéäûí àëáàíààñ îãöðóóëñíû äàðàà æàíæèí Ñ¿õáààòàðûí ñàíàëààð Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûã Àðäûí Çàñãèéí ãàçðûí Åðºíõèé ñàéäààð òîìèëîõîîð Çàñãèéí ãàçàð, Íàìûí Òºâ Õîðîî øèéäâýðëýæýý. Æàëõàíç õóòàãò 1911, 1921 îíû õóâüñãàëûí õýðýãò îíö õ¿÷èí ç¿òãýñýí, áàñ òîäîðõîé íýãýí çóðâàñ ¿åä Çàñãèéí ãàçàð òýðã¿¿ëæ áàéñàí òºðèéã òýòãýæ, óëñûã ñàõèõ òóðøëàãàòàé ç¿òãýëòýí, òºð çàñãèéã íîìîîð çàñàõ áè÷ãèéí õ¿ì¿¿í òóë ëàì, õàð îëíû ñýòãýëä èõýä íèéöæýý. Õýìæýýò ýðõò õààí VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà ò¿¿õèéã èõýä òààëàí ñî¸ðõñîí þì. Èíãýýä Íàìûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ñ.Äàíçàí ººðèéí áèåýð î÷èæ áàðààëõàí, Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûã àëáàí ¸ñîîð óðüæ àâ÷èð÷ýý. Èéíõ¿¿ òýðýýð 1922 îíû III ñàðûí 3-íààñ 1923 îíû VI ñàðûí 23-íûã õ¿ðòýë Àðäûí Çàñãèéí Åðºíõèé ñàéäààð àæèëëàæýý. 1922 îíû äóíäóóð Ãåðìàí óëñààñ Áýýæèíä ñóóãàà Ãåðìàíû ýë÷èíãèéí ãàçðûí äýä êîíñóë Í.Ãèïïåðèø Ìîíãîëä èðýýä, Åðºíõèé ñàéä Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðò áàðààëõñàí òóõàéãàà: “Åðºíõèé ñàéä Æàëõàíç ãýãýýíòýí áîë øàøíû ÿçãóóðòàí õ¿í áºãººä ªðãººíä Áîãä õààíû äàðààõü áàéðàíä îðäîã. Òýðýýð áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýã÷ áîëîâ÷ (ýíý õ¿í Äàìäèíáàçàðûí áè÷èã ¿ñýãã¿é ãýæ áóðóó îéëãîñîí áîëîëòîé-Æ.Á) èõ íýð õ¿íäòýé, ýðõýìñýã õ¿í øèã ñàíàãäàíà. Îëîí øàâüòàé, ìàëààð áàÿí ýíý õóòàãòûí õ¿ðýý íü Çàñàãò õàí àéìàãò îðøäîã áàéíà. Ýíý áóóðàë 372

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õºãøèí áîë óóäàì áýë÷ýýðòýé òºðºëõ íóòãèéíõàà ýíõ àìãàëàí àæ àìüäðàëûã ªðãºº õîòûí óëñ òºðèéí äàëäóóð õºíººëä íýðâýãäñýí Åðºíõèé ñàéäûí ýðãýëçýýòýé èéì àëáàí òóøààëààð ñîëüñîíäîî õàðàìñàæ áàéãàà þì øèã ñàíàãäàæ áàéíà” (18) õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèé ñàéä Ñ.Äàìäèíáàçàð, Çºâëºëò Îðîñ Óëñààñ Ìîíãîë óëñàä ñóóñàí àíõíû ýë÷èí ñàéä Îõòèí. 1922 îí Ö.Äàìäèíáàçàð Åðºíõèé ñàéäûí àëáà õàøèõäàà òºð çàñãèéí õýðãèéã íîìûí ¸ñîîð çàñàõ, Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàë, øèíý÷ëýëèéã õîñëóóëàõ, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààã àðä÷èëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ¯íäñýí õóóëèéí àíõíû ýõ áîëîâñðóóëàõ, òºðèéí øèíý òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõýä øèëæèõ ¿éë ÿâöûã èäýâõæ¿¿ëýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Òýðáýýð 1923 îíä äºíãºæ òàâèí íàñ ø¿¿ðìýãö æàí÷ õàëæýý. Æàëõàíç õóòàãò, Ñàìàäè áàãø Äàìäèíáàçàð áîë “Òóëãàð òºðèéã áàéãóóëæ, ò¿âøíýýð èðãýíèéã çàñàæ, øàøèí, òºðèéã áàòàòãàæ, ¿íýí æóðìûã áàðèìòàëíà” õýìýýñýí ººðèéí ¿çýë ñàíàà, àìüäðàë ¿éë àæèëëàãààíûõàà õºòºëáºðòºº ÷èí ¿íýí÷ áàéæ, óëèðàí ºíãºð÷ áàéãàà ÕÕ çóóíû ýõýíä òîõèîñîí ¿ðãýëæèëñýí õî¸ð èõ õóâüñãàëûí ¿éëñýä õî¸ðã¿é ñýòãýëýýð ç¿òãýñýí Ìîíãîë òºðèéí òóëõòàé 373

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ç¿òãýëòýí þì. Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûí ¿éë àæèëëàãààã õóðààíãóéëáàë: -Øàøèí, òºðèéí õýðãèéã íýâòýðõèé áîäîëõèéëäýã áèëã¿¿í íîì÷ èõ õóòàãò; -Òºðèéí àëòàí àðãàìæèéã òýãøèòãýí çàëæ, ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõûí òºëºº óð óõààí, áèå ñýòãýëýý õàðàìã¿é çîðèóëñàí íýðò äèïëîìàò÷; -Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿íä õî¸ð óäàà çàëàãäñàí òºðèéí ñýöýí áèëýãò ç¿òãýëòýí áàéæýý. ªíººãèéí óëñ òºð÷èä “... ýâ íèéëáýýñ á¿òýýí ¿ë ÷àäàõ ¿éëñ íýãýýõýí ÷ ¿ã¿é, ýñ ýâëýâýýñ ¿ë ýâäðýõ ¿éëñ ìºí íýãýýõýí ÷ ¿ã¿é” õýìýýõ Èõ õóòàãòûí çàõèàñûã ñýòãýëäýýí áîëãîîâîë ç¿ãýýðñýí. Ò¿¿íèé äóðñãàëûã ìºíõæ¿¿ëýõ òàëààð Ìîíãîëûí òºð, áóðõíû øàøíû áàéãóóëëàãóóä èõèéã áîäîõ öàã íýãýíò áîëæýý.

3. ÃÀÄÈÍÁÀËÛÍ ×ÀÃÄÀÐÆÀÂ ×àãäàðæàâ áîë äýâøèëòýò ¿çýëòýé, ýð¿¿ë áîäîëòîé, çºâ õ¿í þì. Îðîñûí íýðò ýðäýìòýí Å.Ì.Äàðåâñêàÿ VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà Öàñò Æàãàðûí îðíîî õ¿ì¿¿í çàÿà çàëãààä, õî¸ð æèëèéí í¿¿ð ¿çýæ áàéõ ¿å-1871 îíä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí õîøóó Çàñàã íî¸í Ãàäèíáàëûíä íýãýí õºâã¿¿í ìýíäýëñýí íü ×àãäàðæàâ áàéëàà. Òýðáýýð ×èíãèñ õààíû 31 äýõ ¿å Áàòìºíõ äàÿí õààíû îòãîí õºâã¿¿í Ãýðñýíç Æàëàéð õóíòàéæèéí çàëãàìæèð, Íîðîâ ýðõ àõàéí õºâã¿¿í Ëèäýðèéí äîëîî äàõü ¿å Ãàäèíáàëûí õºâã¿¿í áîëîé. Ýöýã íü ×àãäàðæàâûã áàãààñ íü ººðèéãºº çàëãàìæëóóëàõààð áýëòãýæ, áè÷èã íîì ýðäýìä ñóðãàí øàìäóóëñàí áàéíà. Òºðºëõèéí õóðö ñýðãýëýí õ¿¿ ýöãèéíõýý èòãýëèéã äààæ, òºð áàðèõ, àðäûã à÷ëàõ ýðäýìä öàãààøèð÷ýý. ×àãäàðæàâ õîðü ãàðìàãö ýöãèéãýý òºðèéí àëáà çàëãóóëàõàä òóñ íýìýð ºãºõ áîëîâ. Çàñàã íî¸äûã õºâã¿¿ä íü çàëãàìæëàí ¿å óëèðàí ñóóäàã ¸ñîîð Ãàäèíáàë íî¸í õ¿¿ ×àãäàðæàâûãàà òýìäýãë¿¿ëýõýýð Ìàíæèéí õààíä ºðãºñíèé õàðèóä Áàäàðãóóëò òºðèéí 20 äóãààð îí (1894)-û ãóðâàí ñàðä “Çàñàã Óëñûí ò¿øýý ã¿í Ãàäèíáàëûí àõìàä õºâã¿¿í ×àãäàðæàâûã òýìäýãëýæ, õîé÷ õýðãýì çàëãàìæëóóëàõàä áîëîâñðîíãóé õýìýýí ìýä¿¿ëñýí íü õóóëüä íèéëýëöñýíèé òóëä õóóëü ¸ñîîð äýä çýðýã îëãîæýý”(19) 374

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ã.×àãäàðæàâ òýð öàãààñ óëàì óëàì øàìäàõ áîëæ, ò¿¿õ øàøòèð ñóäëàí áîëîâñîð÷, òºðèéí áîäëîãûí íààä öààäûã óõààðàõòàéãàà áîëñîí áàéíà. Òèéí áàéòàë Áàäàðãóóëò òºðèéí 21 ä¿ãýýð îíä ýöýã Ãàäèíáàë íü òààëàë òºãñ÷ýý. Õîøóóíû á¿õ àæèë çàëóó ×àãäàðæàâûí íóðóóíä òîõîîãäîõ áîëîâ. Ìàíæ ÷èí óëñûí ýçýí õààíû çàðëèãààð Ã.×àãäàðæàâûã 1897 îíä ýöãèéí íü õýðãýìèéã çàëãàìæëóóëæ, õîøóó çàñàã áîëãîñîí áàéíà. Òýðõ¿¿ çàðëèãèéí áè÷èãò, “×àãäàðæàâ ýíý æèë 27 íàñòàé, áèå áîëîâñîðñíû òóë Íèéñëýë õîòîä (Áýýæèí) îäîæ, áèåèéã ¿ç¿¿ëýýä çàñàã óëñûí ò¿øýý ã¿í õýðãýìæèéã ºðãºìæëºëèéí õàìòààð ºðãºí õ¿ðã¿¿ëæ, øèéòã¿¿ëñ¿ãýé õýìýýí ºðãºí ìýä¿¿ëæýý. Ò¿øýý ã¿í Ãàäèíáàëûí õýðãýìèéã ò¿¿íèé òýìäýãëýñýí àõìàä õºâã¿¿í äýä çýðýã òàéæ ×àãäàðæàâò çàëãàìæëóóëñóãàé õýìýýí èðñýí íü õóóëüä íèéëýëöñýíèé òóëä äàãàæ øèéòãýñ¿ãýé. Áàäàðãóóëò òºðèéí 22 äóãààð (1896) îíû ºâëèéí äóíä ñàðûí 15”(20,52-53) ãýæýý. Ã.×àãäàðæàâ ýöãèéí õýðãýì, òóøààëûã çàëãàìæëàõûí òóëä Áýýæèí õîòíîî î÷èæ, Ìàíæèéí ýçýí õààíä áàðààëõñàí áàéíà. Àðõèâûí áàðèìòàä: “Áàäàðãóóëò òºðèéí 22 äóãààð (1896) îí. X ñàðûí øèíèéí 7-íû ºäðººñ ýõëýí áè÷èæ òýìäýãëýëýý õºòºëæýý. XII ñàðûí 13-íä Áýýæèíä î÷èæ, ìºí ñàðûí 25-íä Áîãä ýçýíä áàðààëõàæ, Çàñàã, óëñûí Ò¿øýý ã¿íãèéí õýðãýì çàëãàìæèëæ, 29-íä áóöàõûí àìãàëàíã àéëòãàñàíä áóöàãòóí! õýìýýâ”(21) ãýæýý. Õîøóó íóòãàà õýäýí æèë çàõèðàõ ÿâöàä çàëóó íî¸íû óõààí õýðñ¿¿æèæ, òºð, ò¿ìíèé èòãýëèéã äààõ áîëîâ. Èéì ó÷ðààñ Ã.×àãäàðæàâûã 1900 îíä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äýä äàðãààð, óëìààð 1909 îíä Õàëõûí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãààð òîìèëæýý. Ýíý ¿åä ×èí âàí Õàíääîðæ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí æàíæíààð òîìèëîãäîí àæèëëàñíààð ýíý õî¸ð ñóðâàëæèò òîì íî¸äûí íºõºðëºë, íýãýí ñàíàà, õàìòûí ÷èí ç¿òãýë ýõýëñýí áàéíà. Ìàãñàð õóðö 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé õóâüñãàëûí òóõàéä “òýð ¿åèéí æóðìûã ¿¿ñãýñýí æàíæèí, ×èí âàí Õàíääîðæ, Ò¿øýýò âàí ×àãäàðæàâ”(22,123-131) õýìýýí òýìäýãëýæýý. Ã.×àãäàðæàâ Í¿õòûí àìàíä ÿâöóó õ¿ðýýíä õèéñýí çºâëºëãººíä íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð îðîëöîæ, Õààíò Îðîñò Ì.Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé òºëººëºã÷äèéã ÿâóóëàõ ñàíàëûã èäýâõòýé äýìææýý. Òºëººëºã÷äèéã õèë äàâàí Ñàíêò-Ïåòåðáóðãèéã çîðüñîí ¿åä ñàÿ ìýäñýí Ñàíüäî àìáàí Ò¿øýýò âàí ×àãäàðæàâ, Äàëàé âàí Ãîìáîñ¿ðýí íàðûã áàéöààõàä òýä èëýðõèéãýýð ìýëçýí, õàðèí ÷ õàðèóä “òàíàé Ìàíæ óëñûí äîòîîä ìóæèä ñàìóóí íàìûí õóâüñãàë ãàð÷, óëñ òºð ÷èíü òóéëûí ò¿ãø¿¿ðòýé áîëñîí òóë ìàíàéõ íýëýýä öýðýã áýëòãýëýý, ñàéä òà áèäýíä öýðýã, çýâñýã ç¿éëèéã ãàðãàæ 375

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ºãíº ¿¿” ãýõ çýðãýýð ñ¿ðä¿¿ëýõ àÿñààð ýñýðã¿¿öëýý èëýðõèéëæýý. (24,7-11)

Òýðáýýð Õààíò Îðîñûí òºëººëºã÷ ÿâñàí õîéãóóð ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëººíèé òýìöýëä áýëòãýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð ÷èí ç¿òãýë ãàðãàæýý. Òóõàéëáàë, 1911 îíû XI ñàðûí 30-íä áàéãóóëàãäñàí Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿õ õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí çàõèðàí øèéòãýõ ãàçðûí àíõíû äàðãààð íºõäèéíõºº èòãýëèéã õ¿ëýýí àæèëëàæýý. ¯íäñýý ÷ºëººëºõ òýìöëèéí óòãà ó÷ðûã îëîí ò¿ìýíä îéëãóóëàõ, Õàëõûí äºðâºí àéìãààñ öýðýã òàòàõ, Áîãäûí ë¿íäýíã Ìîíãîë òóóðãàòàíä õ¿ðãýõ çýðýãò ò¿¿íèé íýð íºëºº áàãàã¿é à÷ õîëáîãäîëòîé áàéñíûã òýìäýãëýõ íü ç¿éí õýðýã þì. Çîðüñîí õýðýãò ñýòãýë÷ëýí á¿òýæ, Ìîíãîë Óëñ òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýâ. Îëíîî ºðãºãäñºíèé òýðã¿¿í îíû ºâëèéí äóíä ñàðûí øèíèéí 9-íèé ºäºð Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûã òóíõàãëàí çàðëàæ, Áîãä õààí õèøèã òàðõààí áóóëãàñàí çàðëèãòàà ¯íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýõ õýðýãò 376

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

“¿íýí ñàíààãààð ÷àðìàéí ç¿òãýñýí Ò¿øýýò õàí àéìãèéí çàñàã óëñûí ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâò ¿å óëèðàí Ò¿øýýò öîë, çàñàã òºðèéí æ¿í âàíãèéí õýðãýì, øàäàð ñàéä, Ñàíãèéí õàìàã õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäààð” òîõîîí òîìèëæ, “äºðâºí ¿ç¿¿ðò ÷àíäìàíü áàðèóë á¿õèé äºðâºí ï¿¿, ãóðâàí ÿìõ ìºíãºí òàìãà” áàðèóëàí øàãíàæýý.(25,4) Ã.×àãäàðæàâ òóñãààð òîãòíîëîî äºíãºæ ñýðãýýñýí øèíý òóëãàð Ìîíãîë Óëñûã ýäèéí çàñãèéí õóâüä õºë äýýð íü áîñãîõ àìàðã¿é ¿¿ðýã õ¿ëýýæýý. Òýð ¿åèéí Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí ñàëáàð íü ìàë àæ àõóé áàéñàí áºãººä îð÷èí ¿åèéí àæ ¿éëäâýð, òýýâýð õºãæººã¿é, ¿íäýñíèé ñàíõ¿¿, çýýë, õóäàëäààíû òîãòîëöîî òºëºâøººã¿é, õ¿íèé íººö, ìýðãýæèëòýí òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéâ. Èéì íºõöºëä ×àãäàðæàâ þóíû ºìíº, óëñûí ñàí õºìðºãèéã àðâèæóóëàõ áîäëîãî ÿâóóëñàí þì. Þóíû ò¿ð¿¿íä, Õÿòàäûí ìºíãº õ¿¿ëýã÷ õóäàëäàà÷äûí äóðààð àâèðëàõûã õÿçãààðëàæ ýõýëæýý. Ò¿¿íèé òîëãîéëñîí Ñàíãèéí ÿàì äîòîîä õ¿¿, ãàäààä õ¿¿, ãààëèéí õýìýýõ ãóðâàí õýëòýñòýé, 64 îðîí òîîòîé àæëàà ÿâóóëæ áàéâ. Ñàíãèéí ÿàì òºñâèéí á¿ðä¿¿ëýëòýä ãîë àíõààðàõ òàâüæ, õýä õýäýí ä¿ðýì, æóðàì áîëîâñðóóëàí Áîãä õààíä àéëòãàí áàòëóóëæ õýðýãæ¿¿ëñýí áàéíà. Òýð ¿åä àâ÷ áàéñàí òàòâàðûã òºðºëæ¿¿ëæ ¿çâýë: ìàëûí õºëèéí òàòâàð, äîòîîäûí ãààëü áóþó Ìîíãîë óëñûí õàðüÿàò íàð õóäàëäàà ¿éëäâýðëýë, ¿éë÷èëãýý (æèí òýýâýð) ýðõýëñýí òîõèîëäîëä õóðààõ òàòâàð, ãàäààäûí ãààëü áóþó ýêñïîðò èìïîðòûí á¿õ òºðëèéí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í, ò¿¿õèé ýä, íîîñ, àíãèéí ¿ñ, àëò, ýðäýíèéí ÷óëóó, ýìèéí óðãàìàë (ìººã, õóí÷èð, ÿíç á¿ðèéí öýöýãò óðãàìàë), áºõºí, áóãûí ýâýð, ÷èâ, õ¿äðèéí çààð, ìàëä íîîãäóóëàõ õóðààõ òàòâàð, ãàçðûí òàòâàð áóþó õóðààìæ, àãíóóðûí òàòâàð, óóë óóðõàéí òàòâàð áîëîé. (23,33-34) Ã.×àãäàðæàâ 1912 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 2-íû ºäºð òîãòîîñîí Ìîíãîë, Îðîñ õî¸ð óëñûí íàéðàìäàë áà õàâñðàí òîãòîîñîí ãýðýý, õàðèëöàí ñîëèëöñîí áè÷ã¿¿äèéã áîëîâñðóóëæ ãàðãàõàä îðîëöæýý. Ýë ãýðýýãýýð: 1. Îðîñ óëñààñ Ìîíãîë óëñ ººðºº ýçýðõýí òóñãààð òîãòíîõ ¸ñ æóðìûã òîãòîîí, ººðèéí ãàçàð íóòãààñ õÿòàäûí öýðãèéã ¿ëäýí ãàðãàæ, í¿¿äëèéí èðãýäèéã ìîíãîë íóòàãò îðóóëæ áàéõàä òóñëàõ. 2. Îðîñ óëñûí õóäàëäààíä îíö ýðõ îëãîõîîð õàâñàðãàí òîãòîîæýý. (26) Ìºí 1914 îíû òàâäóãààð ñàðûí 29-íû ºäºð òîãòîîñîí Îðîñ óëñààñ öýðãèéí ìýðãýæèëòýí ñóðãàã÷ óðèí èð¿¿ëæ, öýðýãò öýðãèéí ýðäýì çààí ñóðãàõ åñºí ç¿éëòýé ãýðýýíä Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Äàëàé âàí Ãîìáîñ¿ðýí, Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä Ò¿øýýò ÷èí âàí ×àãäàðæàâ íàð ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. (27) 377

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ã.×àãäàðæàâ íàðûí èäýâõ îðîëöîîòîéãîîð ãàçðûí õýâëèéí áàÿëàã, íýí ÿëàíãóÿà àëòûã ãàäààäûí èðãýäýä òóñãàé ãýðýýã áàéãóóëàí àøèãëóóëæ, ìºíãº, öýâýð àëò çîõèõ õýìæýýãýýð òàòâàðëàæ áàéæýý. Ìºí àëò îëáîðëîõ ä¿ðýì áîëîâñðóóëæ, ãàäààäûíõíû îëáîðëîæ áóé àëò, ìºíãºíººñ 16 îð÷èì õóâèéí òàòâàð òºë¿¿ëæ áàéâ. Ìºí Ã.×àãäàðæàâ Õààíò Îðîñ Óëñààñ óäàà äàðàà àâñàí çýýëèéí ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëàõ, çàðöóóëàõàä Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäûí õóâüä ãîëëîí îðîëöîæ áàéëàà. Òýð öàãèéí Ìîíãîë Óëñûí ñàéä íàð, ò¿¿íèé äîòîð Ã.×àãäàðæàâ çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä òàòàãäàí îðæ áàéñíû íýã æèøýý áîë Õ¿ðýýíä îðîñûí õóäàëäàà÷äûí ñàíàà÷ëàãààð áàéãóóëñàí “Îðîñ, Ìîíãîëûí íºõºðëºë”-ä õóâü íèéë¿¿ëýí îðæ áàéñàí ÿâäàë þì.(28,35-36) Ã.×àãäàðæàâ Ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãýí äýýâýð äîð íýãòãýõ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã áàòàòãàí õàìãààëàõ òàëààð èõèéã õèéñýí òºðèéí ç¿òãýëòýí áàéâ. Òýðáýýð Õÿòàäûí õàð öýðýãòýé í¿¿ð òóëãàðàí áàéëäñàí òàâàí çàìûí öýðãèéí íýã çàìûã çàõèðàí ñàéäààð ÿâñíûã àðõèâûí áàðèìò ãýð÷èëæ áàéíà. Ã.×àãäàðæàâ Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéäûí õóâüä òàâàí çàìûí öýðãèéí íýã ÷èãëýë çàõèð÷, õàìàã ãîë à÷ààã ¿¿ð÷ îðîëöîõ áîëñîí øàëòãààíûã äîêòîð Ñ.×óëóóí äàðààõ áàéäëààð àâ÷ ¿çæýý. ¯¿íä: 1) Òýðýýð èõ öýðãèéã äàí ãàíö ºðòººëºí ÿâóóëàõàä ºðòººíèé õ¿÷ õ¿ðýëöýõã¿é òóë òóñãàé óíàëãà, à÷ëàãà, ãýð ìàéõàí, öàëèí õýðýãëýëèéí ç¿éëèéã Ñàíãèéí ÿàìíààñ áýëòã¿¿ëýí íèéë¿¿ëýõ, î÷ñîí ãàçðóóäûí âàí, ã¿í, çàñàã, õºðºíãº áàÿëàã ëàì íàð, ò¿øìýä, àðäóóäàä ó÷ðûã äóðäàí óõóóëæ, óíàõ àãò ìîðüäûã ãàðãóóëæ áàéõààð øèéäâýðëýæ áàéõ, 2) 1912 îíä Õààíò Îðîñîîñ àâñàí çýýëèéí ãîë çàðöóóëàëò íü ýíý äàéíä çîðèóëàãäàæ áàéñàí òóë ñàíãèéí ñàéäûí õóâüä åðºíõèéëºí çàõèðàã÷ áàéõ ¸ñòîé, 3) Ò¿¿íèé óóãóóë õîøóóíû óðä çàõ õÿçãààð íü ªâºð Ìîíãîëûí õîøóóäòàé õèëëýõ áºãººä öýðýã òàòàõ, öýðãèéí õ¿íñ õýðýãëýë á¿ðä¿¿ëýõ, àðä îëíû äýìæëýã àâàõ çýðýã õýä õýäýí àñóóäàëä òóëãóóðëàæ, ò¿¿íèéã ýíý áàéëäààíä òýðã¿¿ëýí îðîëöóóëñàí áîëîëòîé. Õýäèéãýýð ýíý áàéëäààí Îðîñ-Õÿòàäûí íóóö õóéâàëäààíààñ øàëòãààëàí àìæèëòã¿é áîëñîí àâ÷ óã ¿éë àæèëëàãààíä Ã.×àãäàðæàâ èäýâõ ç¿òãýëòýé îðîëöñîíûã ìîíãîëûí òºðººñ ¿íýëæ “...áàðóóí ºìíº õÿçãààðûí öýðãèéí õýðãèéã á¿ãä çàõèð÷, îëîí ìîíãîë÷óóäûã èëáýí òîõèíóóëàõ ñàéäûí òóøààëä ÿâàõóéä ýëäýâ õýðýã ç¿éëèéã ç¿é ¸ñîîð øèéòãýí ÿâñàí ó÷èð çàðëèãààð ÷èí âàíãèéí 378

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

çýðýã øàãíàí õ¿ðòýýæýý” õýìýýí Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí øàñòèðò òýìäýãëýí ¿ëäýýñýí áàéíà. Ýíý á¿ãä íü òýðýýð 1913 îíû òàâàí çàìûí áàéëäààíä òýðã¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé îðîëöñîí òºäèéã¿é 1911 îíû òàâàí ÿàìíû ñàéä íàðààñ ãàíöààðàà ýíý òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõ, ýëýã íýãò ìîíãîë÷óóäàà ÷ºëººëºõ ¿éë ÿâäàëä øóóä îðîëöñîí ãýäãèéã íîòëîæ áàéíà. Ýíý òóõàé ñóäàëãààíä öààøèä óëàì ã¿íçãèéð¿¿ëýí ¿çýõ øààðäëàãàòàé þì.(23,44) Õèàãòàä ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýð èä ýõýëæ, ìàðãàëäàæ áàéñàí ¿å-1914 îíû IX ñàðûí 12-íä Ìîíãîë Óëñûí çàðëèãààð á¿ðýí ýðõ áàðèõ ñàéä, Äîòîîä ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä ã¿í, ëàì Äàøæàâ, Ìîíãîë Óëñûí çàðëèãààð á¿ðýí ýðõ áàðèõ ñàéä, Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, Ò¿øýýò çàñàã, òºðèéí Æ¿í âàí ×àãäàðæàâ íàð Îðîñûí åðºíõèé êîíñóëä áè÷èã èëãýýæ, ìîíãîë÷óóä íýãäýæ, íýãäñýí Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàõûã Õààíò Îðîñûí òàëààñ äýìæèõèéã õ¿ññýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ áè÷èãò: “Èõ Îðîñ óëñààñ çàðëèãààð çàðñàí á¿ðýí ýðõ áàðèõ ýë÷èí ñàéä áºãººä ãåíåðàëüíûé êîíñóë ñàéä òàíàà èëãýýâ. Ìýäò¿ãýé õýìýýí ÿâóóëàõûí ó÷èð: Ñàÿõàí ç¿¿í õÿçãààðûí ìîíãîë÷óóäûã òºâøèòãºí òîõèíóóëàõ ñàéä øóäðàãà áààòàð ã¿í Áàâóóæàâ, æè÷ ºâºð ×óóëãàí, öàõàð ã¿í, ò¿øìýë öýðã¿¿ä, àð Èëèéí öàõàðûí ã¿í Ñóìúÿà íàðààñ áèäíèé äàãààð îðñîí ºâºð ÷óóëãàí áà öàõàð çýðãèéí îëîí ìîíãîë÷óóäûã õýðõýâ÷ ñàëãàí õóâààãäóóëàõã¿é ãàçàð îðíû õàìòààð íýãòãýí àâàõûã ãóéæ õýðýâ ñàëæ õóâààãäàõàä õ¿ðâýýñ ìàíàé îëíîîð õÿòàä óëñòàé ýðýã÷èí ýìýã÷èíýý ÿëãàæ ¿çýõýýð áàéëäàæ, ìàíäàõ ìºõºõèéã ¿çýëöýíý õýìýýí çýðýã òóéëûí ãàøóóíûã òîî÷èí ãàðãàæ ìýä¿¿ëñýí áè÷ã¿¿äèéã òóñ òóñ ¸ñîîð ñèéð¿¿ëæ, ãàäààä ÿàì áà ìàíàé á¿ðýí ýðõ áàðèõ ñàéäóóäûí ãàçðààñ ãóðâàí ýòãýýäýýð íèéëæ íèéëæ õýëýëöýõ õèðä (¿åä) ýäãýýð ã¿í ò¿øìýë öýðã¿¿äèéí ãóéñàí õýðýãò ýðõáèø ¿ëýìæ òóñëàí õýëýëöýõ àæààìóó õýìýýõèéã ýðõýì á¿ðýí ýðõ áàðèõ ýë÷èí ãåíåðàëüíûé êîíñóë ñàéä òàíàà ÿâóóëààä íýãýíòýéã¿¿ð ãóðâàí ýòãýýäýýð ãýðýý õýëýëöýí òîãòîîõûí èíàð áàéëäààí ¿¿ñãýæ ¿ë áîëîõ ÿâäëûã õàðüÿàò ñàéä ã¿í ò¿øìýäýä óõóóëàí òóøààñàí á¿ëãýý. Ýä¿ãýý ýðõýì á¿ðýí ýðõ áàðèõ ýë÷èí ãåíåðàëüíûé êîíñóë ñàéäààñ õàëõûí äºðâºí àéìàã, Óëèàñòàé, Õîâäûí çýðýã ãàçðóóäûí õÿçãààðààñ ãàäíà Äîòîîä ºâºð ìîíãîëûí ÿâäàë õàìààðàõã¿é õýìýýõ çýðãýýð óã ÿâóóëñàí õî¸ð ç¿éë òàìãàòàé áè÷ãèéã õýâýýð õîéø èëãýýæýý. ¯¿íä õÿíàâààñ: ãóðâàí ýòãýýäýýð õàìò íèéëýí õýëýëöýõ öàãò ìàíàé óëñ òºðä äóðòàéÿà äàãààð îðñîí îëîí ìîíãîë÷óóä áà ãàçàð îðíûã á¿ðýí á¿òíýýð íýãòãýí àâàõ ÿâäëûã ýðõýì ýë÷èí ñàéäàä óäàà äàðàà ÿâóóëñàí ç¿éë áóéí òºäèéã¿é íîäíèí æèë ºâºë öàã ìàíàé á¿ðýí ýðõ 379

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áàðèõ ýë÷èí ñàéä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýí íàðààñ ìºí ýðõýì óëñûí Çàñãèéí õýðýã øèéòãýõ ãàçàðò íýãýí àäèë ÿâóóëñàí ç¿éë áóé òóë, îäîî ìàíàé ñàéäóóä ýíý óäàà ãóðâàí ýòãýýäýýð íèéëýí õýëýëöýõ öàãò äàãààð îðñîí îëîí ìîíãîë ÷óóëãàíû õîøóóäûã ýðõã¿é íýãòãýí àâàõ ÿâäëûã õÿòàäûí ýë÷èíòýé õ¿÷ëýí õýëýëöýõ ÿâäëûã, îëäâîîñ ýðõýì á¿ðýí ýðõ áàðèõ ýë÷èí ãåíåðàëüíûé êîíñóë ñàéä òàíä íàéðòàé ñàéíû ¸ñîîð ìýäò¿ãýé õýìýýí ÿâóóëààä áàéöààí ¿çýæ, õÿòàäûí (ÿâóóëæ áóé) òóéëûí ãàøóóí çîâëîíã ýäýëæ á¿õèé ìàíàé íýãýí óãñààíû îëîí ìîíãîë÷óóäûí ÿâäàëä ýíý óäàà ýðõã¿é õóâü èë¿¿ãýýð ÷àðìàéæ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõèéã ã¿íýý ýðìýëçýíý. ¯¿íèé òóë íàéðòàé ñàéíû ¸ñîîð ìýäò¿ãýé õýìýýí èëãýýâ” (29) ãýæýý. Ñàíãèéí ÿàìíû ñàéä Ã.×àãäàðæàâ 1915 îíû çóíû ýõýí ñàð õ¿ðòýë Õèàãò õîòíîî áîëñîí îðîñ, õÿòàä, ìîíãîë ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðò Ìîíãîë Óëñûí á¿ðýí ýðõò òºëººëºã÷äèéí äýä òýðã¿¿íýýð îðîëöîæ, òóñãààð óëñûíõàà áàéð ñóóðèéã òóóøòàé õàìãààëæ áàéñàí íü òóñ õýëýëöýýðèéí áàðèìò áè÷ã¿¿äýýñ òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà. Ã.×àãäàðæàâ ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéí 40 ãàðóé óäààãèéí õóðàëäààíä àæèë õýðýã÷ýýð îðîëöîæ, Ìîíãîë Óëñûíõàà ýðõ àøãèéã õàìãààëàí ìàðãàæ, ìýòãýëöýæ áàéñíû çýðýãöýý õóðàëäààíû ÿâö, áàéäëûí òàëààð Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Åðºíõèé ñàéä Ò.Íàìíàíñ¿ðýíòýé ºäºð á¿ð öàõèì óòàñ, öàõèëãààíààð õàðèëöàæ áàéæýý. 1914 îíû XI ñàð õ¿ðòýë Çàñãèéí ãàçàð èð¿¿ëñýí öàõèëãààíä Äàøæàâ (Òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿í), ×àãäàðæàâ ãýæ ãàðûí ¿ñýã çóðæ áàéãààä 1914 îíû XI ñàðààñ Äàøæàâ ºâ÷íèé ó÷èð ÷ºëºº ãóéæ, ò¿¿íèé îðîíä Æîíîí âàí Øèðíýíäàìäèí òîìèëîãäîí òàìãà õýðãèéã õ¿ëýýí àâ÷ õ¿÷èí ç¿òãýñýí òóë õóðëûí ÿâöûí òóõàé óòàñ, öàõèëãààíä Øèðíýíäàìäèí, ×àãäàðæàâ ãýæ õýëýëöýýðèéã äóóñòàë ãàðûí ¿ñýã çóðæ ìýäýýëæ áàéæýý. Ã.×àãäàðæàâ îðîñ, õÿòàäûí òºëººëºã÷èäòýé 270 îð÷èì õîíîã õóðàëäààíû ýöýñò Ìîíãîë Óëñûã àâòîíîìèò ýðõòýé àâ÷ ¿ëäæýý. Ýíý õóãàöààíä ò¿¿íèé ñýòãýë ºâäºæ áèå ìýäðýë àëæààæ áàéñàí õýäèé áîëîâ÷ óëñ Ìîíãîëîîí õýìýýí àëæààëûã óìàðòàí, ø¿ä çóóí ç¿òãýñýýð õýëýëöýýðèéã äóóñãàæ, Ýðäýíý æîíîí âàí Øèðíýíäàìäèíãèéí õàìò õýëýëöýýðò ãàðûí ¿ñýã çóðñàí þì. Ã.×àãäàðæàâ áîë ÿçãóóð ãàðàëòàé òîì íî¸í áîëîâ÷, èõýýð çàí, ÿâ÷óóð ààøã¿é ýãýë íýãýí áàéæýý. È.ß.Êîðîñòîâåö àëáàíû õàðèëöààòàé òºäèéã¿é ãýðýýð íü îðæ ãàð÷ ÿâñíû õóâüä “Ñàíãèéí ñàéä Ò¿øýýò âàí áîë á¿ð ñýòãýë òàòàì, ºíäºð íóðóóòàé, í¿¿ðýíäýý ñîðâèòîé, òèéì ÷ ãî¸ áèø ìîíãîë” ãýýä “Ò¿øýýò âàí áóñäààñàà òààðóóõàí àìüäðàëòàé, ìîíãîë ìàÿãààð çàññàí òîì áèø ãýðò àæ òºðäºã... Ò¿øýýò âàí áîë ìàø ¿íýí÷, òóéëáàðòàé õýìýýí ÿðüæ 380

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

áàéíà. Òèéìýýñ ÷ ò¿¿íä Õóòàãò õºðºíãº çîîðèî çàõèðàõûã äààëãàñàí áèç. Ò¿¿íä ãààëèéí ãàçàð õàðüÿàëàãäàæ áàéíà” (23,25) õýìýýí áè÷ñýíèéã ò¿¿õ÷ Î.Áàòñàéõàí ýø òàòàí òýìäýãëýñýí áàéíà. Ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðèéã äóóñãàæ èðýýä ñàðûí äàðàà Ã.×àãäàðæàâ ºâ÷èëæ, áèåý çàñóóëàõûí òóëä 1915 îíû VIII ñàðûí 6-íä ò¿ð ÷ºëºº àéëòãàæýý. Äýä ñàéä Ëóâñàíáàëäàíãèéí àéëòãàñàí íü: “Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä ×àãäàðæàâûí áèåèéí ºâ÷íèéã çàñóóëàõ ÷ºëºº ãóéñàí ÿâäëûã õè÷ýýíã¿éëýí íóãàëáàð áè÷èæ àéëòãàí Áîãä ýçýí ãýãýýíä òîëèëóóëàõûã ãóéõûí ó÷èð õàðüÿàò ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ò¿øýýò ÷èí âàí ×àãäàðæàâààñ ºðãºñºí íü: øàâü áîîë ×àãäàðæàâ ìèíèé áèåä ýíý çóíû ñ¿¿ë ñàðààñ ýõëýí äýýø õººð÷ àìüñãàë äàâõöàõ áà õ¿÷òýé õàíèàëãàõ çýðýã ºâ÷èí òîõèîëäñîíûã ýëäâýýð øàâäàí çàñóóëñààð áîëîâ÷ îãò èëààðøèõ òºëºâã¿é. Óëìààð òýíõýý òàìèð íýí äîðîéòîí õ¿íäýð÷ ìàø çîâèóðòàé õýâòýæ áóé íü õàðèí áàéí áàéñààð ÿìàð íýãýí ò¿ðãýí ÷óõàë õýðãèéã õèéä¿¿ëýõ áîëçîøã¿é õýìýýí àéí áîëãîîìæëîõ òóë ýë ¿íýí ó÷ðûã ãàðãàæ óëàìæëàí àéëòãàæ, áèåèéí ºâ÷íèéã çàñóóëàõ ÷ºëºº øàãíàí îëãóóëàõûã ãóéñóãàé. Õýðýâ ãóéñàí ¸ñîîð ÷ºëºº øàãíàí ºðøººâººñ òýðã¿¿í ñàéäûí òàìãûã õàðüÿàò ÿàìíû äýä ñàéä Ñýöýí æ¿í âàí Æàä (Æàëöàíãîìáîöýäýí) õàìààðãàâààñ áîëîõ ¿ë áîëîõûã õàìòààð ãàðãàñóãàé õýìýýí ºðãºæýý. Îëíîî ºðãºãäñºíèé 5 äóãààð îí íàìðûã òýðã¿¿í ñàðûí 8-íä çàðëèãààð ñàéä ×àãäàðæàâò õî¸ð ñàðûí ÷ºëºº îëãîæ òàìãûã äýä ñàéä øàäàð ëàì Ëóâñàíáàëäàíä õàìààðóóëñíûã Ëóâñàíáàëäàí áè ìºí ºäºð õ¿ëýýí àâàâ” ãýæýý. Ãýâ÷ îëíîî ºðãºãäñºíèé 5 äóãààð îí äîëäóãààð ñàðûí 18-íû ºäºð Ñàíãèéí ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä Ò¿øýýò çàñàã õîøîé ÷èí âàí ×àãäàðæàâ ºâ÷íººð áèå áàðæýý. Ñàíãèéí ÿàìíààñ “...òýðã¿¿í ñàéä Ò¿øýýò çàñàã, õîøîé ÷èí âàí ×àãäàðæàâ áîëáîîñ áèäíèé óëñ òóëãóóð òºð áàéãóóëñàí öàãààñ óëñ òºðèéí õýðýãò ¿íýí÷ýýð ç¿òãýñýí ãàâüÿà á¿õèé ñàéä áºãººä èéíõ¿¿ íàñíàà íºõöñºí íü ¿íýõýýð õàéðàí. ¯¿íä ºðøººë õèøèã ãàãöõ¿¿ Áîãä ýçíýýñ ãàðãàõûí òóëä õè÷ýýíã¿éëýí íóãàëáàð áè÷èæ, àéëòãàí ãóéæýý. Áîãä ýçýí ãýãýýíèé óëààí áèéðýýð öîõñîí çàðëèãò: “×àãäàðæàâ ºâäºæ áèå áàðñàí íü ¿íýõýýð õººðõèé, õóó÷èí óäààãààð óëñûí ñàíãààñ ìºíãº øàãíàæ áà ò¿¿íèé äýðãýä óëñûí ñàíãààñ õîíîã ã¿íðýã õóðóóëæ, ìèíèé ãàâüÿàò ñàéäûã ºðøººõ òààëëûã ¿ç¿¿ëýãò¿í õýìýýñíèéã õè÷ýýíã¿éëýí äàãàæ, óëñûí ñàíãààñ ã¿éöýòãýõ ç¿éëèéã ã¿éöýòãýñíèé òóëä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà, æàíæèí íàðò ×èí âàí ×àãäàðæàâ àãñíû õýðãýìèéã ò¿¿ãýýð çîõèõ ãàçàð 381

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ìýä¿¿ëæ çàëãàìæëóóëâààñ çîõèíî” (30,40-41) õýìýýí îëîí ãàçàð ìýäýãäæýý. 1915 îíû äîëäóãààð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí Áîãä õààíû çàðëèãò: “ìàíàé Ñàíãèéí ÿàì áîëáîîñ óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ç¿éëä õîëáîãäñîí ýë èõ õýðãèéã ýðõëýõ ÿàì áºãººä òýðã¿¿í ñàéäûí òóøààëûã óäòàë õèéä¿¿ëæ ¿ë áîëîõûí òóëä çàðëèãààð ëàì Ëóâñàíáàëäàíä óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí çýðýã øàãíàæ, õàðüÿàò ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä òîõîîí òàâèãò¿í” õýìýýãýýä íèéòýä òàðààæýý. Ëóâñàíáàëäàí 1915 îíû VIII ñàðûí 1-íä Ñàíãèéí ÿàìíû òàìãà õýðãèéã õ¿ëýýí àâ÷, ãàâüÿàò ñàéäûí ¿éë õýðãèéã ¿ðãýëæë¿¿ëñýí áàéíà. (31,7-11) Ìàíàé áîëîí ãàäààäûí ñóäëàà÷èä Ã.×àãäàðæàâ ñàéäûí òàëààð ãîë òºëºâ ýåðýã ¿íýëãýý ºã÷ýý. ªâãºí áè÷ýý÷ Ã.Íàâààííàìæèë: “...ìîíãîë áè÷èãòýé, õàøèð òîìîî á¿õèé áºãººä àðä îëîíä õºíãºí çººëºí çàíòàé áîëîâ÷, õ¿íèé õîéíî îðæ ñóðñàí, ýëäýâ õýðýãò ýðñ øèéäâýðã¿é, õýí þó ë ãýâýë çà ãýæ ÿâäàã õ¿í áîëîõûí äýýð, óëñ òºðèéí áîäëîãîîð áàãà, õóâèà ñàõèíà” (32,187), äîêòîð (Sc.D) Î.Áàòñàéõàí: “...òºðèéí õýðýãò óë ñóóðüòàé õàíäàæ, Ìîíãîëûíõîî òóñãààð òîãòíîë, ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº òýìöýëä íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëýýð õ¿÷èí ç¿òãýæ, ººðèéí á¿õèé ë óõàìñàðò àìüäðàëàà Ìîíãîë ¿íäýñ óãñààãàà õîé÷ ¿åäýý ºâë¿¿ëýõ ¿éë õýðýãò òýð ÷èãýýð íü çîðèóëñàí íýãýí...” (23,31), äîêòîð Ñ.×óëóóí: “...Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº àíõëàí ñàíàà ñýäýæ, õàìãèéí òóëãóóð ãîë ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõèéëýí îðîëöîæ, Ìîíãîë Óëñûí ñàíõ¿¿, ìºíãº, ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààã òîãòâîðòîé áîëãîõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ, óëñûí ñàíõ¿¿ã íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã ¿éë õýðýãò íýãýí áèåèéí çîðèóëñàí” (23,45), Îðîñûí íýðò ýðäýìòýí Å.Ì.Äàðåâñêàÿ “äýâøèëòýò ¿çýëòýé, ýð¿¿ë áîäîëòîé, çºâ” (33,57) õ¿í õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà. Ãàäèíáàëûí ×àãäàðæàâ áîë: - ×èíãèñèéí óãñààíû ñóðâàëæèò íî¸í, èõ õààíû ãàë ãîëîìò-Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà; - 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí õýðýãò ìàíëàéëàí îðîëöñîí, Õàëõûí õ¿ðýýíèé á¿õ õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí çàõèðàí øèéòãýõ ãàçàð áóþó Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí àíõíû äàðãà; - Òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñýí øèíý òóëãàð óëñûí Ñàíãèéí ÿàìíû àíõíû ñàéä; - Øèíý òóëãàð óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ, ñàí õºìðºãèéã àðâèæóóëàõûí òºëºº ñýòãýë îþóí, áèåèéí àëæààëûã óìàðòàí ç¿òãýñýí òºðèéí ò¿øýý, - 1915 îíû ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýðò ýõíýýñ íü äóóñòàë óëñ Ìîíãîëîîí ãýñýí ÷èã÷ òóóøòàé îðîëöîæ, àðãà óõààí ñèéëñýí íýðò äèïëîìàò÷ áàéâ. 382

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

4. ÃÀËÑÀÍÖÝÃÌÈÄÈÉÍ ÃÎÌÁÎÑ¯ÐÝÍ Ãîìáîñ¿ðýí íü Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí, áýõæ¿¿ëýõýä òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëñàí ò¿¿õýí ç¿òãýëòýí ìºí. Äîêòîð Ñ.×óëóóí Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã äàõèí ñýðãýýõ ¿éëñýä õ¿÷èí ç¿òãýæ, øèíý òóòàì Ìîíãîë Óëñûí Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäààð àíõëàí àæèëëàñàí õ¿í áîë Ãàëñàíöýãìèäèéí Ãîìáîñ¿ðýí áîëîé. Òýðáýýð 1880-ààä îíû ýõýýð Ñýöýí õàí àéìãèéí Ýðäýíý çàñàã õîøóó (ýä¿ãýýãèéí Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ìºíõõààí, Ýðäýíýöàãààí ñóìûí íóòàã)-ò áýéñ Âààí÷èãèéí õî¸ðäóãààð õºâã¿¿í áîëîí õàí õîðâîîä íýã àì íýìýãäñýíýý çàðëàæýý. ªºðèéí íü îéð òºðëèéí òàéæ Ãàëñàíöýãìèä ¿ð õ¿¿õýäã¿éí óëìààñ õ¿¿ãýý ¿ð÷ë¿¿ëýõèéã ãóéæ ãóâøñàí ó÷èð àðãà áóþó òýäíèéä ¿ð÷ë¿¿ëñýí áàéíà. Ãàëñàíöýãìèä ÷ óãñààò ÿçãóóðòíû ¸ñîîð ºðãºìºë õ¿¿ãèéíõýý óõààíûã çàëæ, íîì ýðäýì ñóðãàæ, õ¿ì¿¿í òºðõèéã ýåðýã çºâ òºëºâø¿¿ëæýý. Òèéí áàéòàë õîøóó çàñàã çàëãàìæèëæ áàéñàí òºðñºí àõ Äýæèäáàëæèð íü õàí õîðâîîãîîñ õàëüæ, Áàäàðãóóëò òºðèéí 25 äóãààð îíä (1900 îíä) Ìàíæèéí õààí Ãîìáîñ¿ðýíä õîøóó çàõèðàõ òàìãà îëãîñîí áàéíà. ×èíãýñíýýð òýðáýýð òºð, óëñûí õýðýãò øàìäàí ç¿òãýõ áîëîâ. Ç¿òãýë òàëààð ºíãºðñºíã¿é. Ò¿¿íèéã 1910 îíä Ñýöýí õàí àéìãèéí òóñëàã÷ æàíæèí, õýáýéãýýð òîìèëæýý. Ã.Ãîìáîñ¿ðýí èíãýæ öýðãèéí õýðýãò õ¿÷èí ç¿òãýõ áîëñîí íü ò¿¿íèé ýð¿¿ë ÷èéðýã, ýð ÷àäàë, ýðäýì óõààí, õàòàìæëàí çàõèðàõ ÷àäâàðûã Ìàíæèéí òºð ¿íýëýõ áîëñîíòîé õîëáîîòîé þì. Òýðáýýð òºðèéí àëáûã çàëãóóëàõûí ÿëäàìä Ìàíæèéí ýðõøýýëýýñ ãàð÷, áèå äààñàí òºð óëñàà ñýðãýýõèéã ýðìýëçýõ áîëæýý. Èéì ÷ ó÷ðààñ 1911 îíû äîëäóãààð ñàðä Èõ õ¿ðýýíä ×èí âàí Õàíääîðæ, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí çîõèîí áàéãóóëñàí õóðàëäààíä èäýâõòýé îðîëöîæ, óëìààð Í¿õòèéí àìàíä áîëñîí çºâëºëãººíèéã çîõèîí áàéãóóëàëöæýý. Ãîìáîñ¿ðýí íàð Õààíò Îðîñ Óëñàä îäîõ òºëººëºã÷äèéã ¿äýæ ìîðäóóëààä, Ã.Ãîìáîñ¿ðýí, Ò¿øýý ã¿í Ã.×àãäàðæàâûí õàìòààð “ãýíýòèéí øóóðõàé õýðýã òîõèîëäâîîñ ã¿éöýòãýí ýðõëýõ” (24,7) àðûí àëáàíû àæëûã õàðèóöàí ¿ëäæýý. Òºëººëºã÷èä Õààíò Îðîñ Óëñàä îäñîí ¿åä òýä ç¿ãýýð ñóóñàíã¿é ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº õî¸ðã¿é ñýòãýëýýð áàòòàé ç¿òãýõ íºõäºº îëæ ºðãºæ¿¿ëýõ, õóâüñãàëûí ÿëàëòûã õàíãàõûí òºëºº ÷óõàì þó õèéõýý íàðèéâ÷èëæ òîâëîí òºëºâëºæ áàéâ. Þóíû ò¿ð¿¿íä, òýä 1911 îíû àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 30-íä Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿õ õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàð (ÕÕÁÕÒÅØÃ)-ûã áàéãóóëæýý. Óëñûí ò¿øýý ã¿í Ã.×àãäàðæàâààð 383

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òîëãîéëóóëñàí õýðýã äýýðýý Ò¿ð Çàñãèéí ãàçðûí øèíæòýé ýíý áàéãóóëëàãàä Ã.Ãîìáîñ¿ðýí õàìààðñàí äà áóþó çàõèðàí øèéòãýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí áàéíà. Áóñàä íü çºâëºí øèéòãýõ ýðõ á¿õèé áàéâ. ÕÕÁÕÃÅØÃ íü ýõëýýä çóðãààí õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéâ. ×èí âàí Õàíääîðæ Õààíò Îðîñîîñ áóöàæ èðýýä äîëîî äàõü õ¿í áîëæýý. ÕÕÁÕÃÅØÃ áàéãóóëñàí òóõàé çàðëàí áè÷èãò ºã¿¿ëýõäýý: “...Áîãä ãýãýýíòíèé òóøààñíûã áèäíèé çóðãààí õ¿í õ¿ëýýí àâ÷ ýðõëýí øèéòãýñýí ÿâäëûã ç¿é íü äºðâºí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãà, òóñëàã÷ æàíæèí íàð, Õ¿ðýýíèé Õàìáà íîìóí õàí, Ýðäýíý øàíçóäáà íàðò íýãýí àäèë ìýäýãäýí ÿâóóëúÿ...” (34) ãýæýý. Ã.Ãîìáîñ¿ðýí ýíý ¿åýñ ¿íäýñíèé õóâüñãàëä áýëòãýõ àæëûí ñóäñûã ãîëëîí áàðèëöàæ áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. 1911 îíû XII ñàðûí 29-íä Ìîíãîë Óëñ òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñíèé àëáàí ¸ñîîð çàðëàâ. Áîãä õààí õèøèã òàðààõäàà Ã.Ãîìáîñ¿ðýíä ¿å óëèðàí Ýðäýíý äàëàé öîë, òºðèéí æ¿í âàí, óëáàð øàð æîëîî øàãíàí õ¿ðòýýæ, øàäàð ñàéä, Á¿ãä çàõèðàõ ñàéä, Öýðãèéí õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, Ñýöýí õàí àéìãèéí öýðãèéã çàõèðàã÷ æàíæíààð òîìèëæýý. (35,70-72) Ìºí ºäºð “õîé÷ ºäºð Ýðäýíý äàëàé öîë, Çàñàã òºðèéí æ¿í âàíãèéí õýðãýìèéã ¿å óëèðàí çàëãàìæëóóëàãòóí” (36) õýìýýõ çàðëèã áóóëãàñàí áàéíà. Èíãýæ Ã.Ãîìáîñ¿ðýíä øèíý òóòàì òóñãààð òîãòíîñîí Ìîíãîë Óëñ öýðýã, óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ Ã.Ãîìáîñ¿ðýí õýðãèéã èòãýìæëýí äààòãàæ, äºðâºí ¿ç¿¿ð ÷àíäìàíü áàðèóëòàé, äºðâºí ï¿¿ ãóðâàí ÿìõ òàìãûã àòãóóëæýý. Ã.Ãîìáîñ¿ðýí Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäûí õóâüä áàðóóí õÿçãààðûã Ìàíæèéí ýðõøýýëýýñ ÷ºëººëºõ, ªâºð Ìîíãîëä îðæ èðñýí õÿòàäûí õàð öýðýãò öîõèëò ºãºõ çýðýãò øóóä îðîëöîîã¿é ÷ á¿õýëä íü óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ áàéâ. 384

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Òýðáýýð áàéíãûí öýðýã áàéãóóëàõ, òýð ¿éëñýä Õààíò Îðîñîîñ òóñëàìæ àâàõ, ¿íäýñíèé öýðãèéí äàðãà íàðûã áýëòãýõ õýðýãò õýð ÷àäëààðàà õàòàìæëàí ç¿òãýæ áàéñàí þì. Ã.Ãîìáîñ¿ðýíãèéí òîëãîéëñîí Öýðãèéí ÿàì áàéãóóëàãäìàãö áàéíãûí öýðýã áàéãóóëàõ àæèëä èäýâõèéëýí îðñîí þì. Òóñ ÿàìíû øèéäâýðýýð Ò¿øýýò õàí àéìãèéí öýðã¿¿äýýñ á¿ðäñýí òýðã¿¿í õîðîîã Õóæèðáóëàíä, õî¸ð, ãóðàâäóãààð õîðîîã Ñîíãèíîõàéðõàí óóëûí áóëàíä, Ñýöýí õàí àéìãèéí á¿õ öýðãèéã ãóðâàí õîðîî áîëãîí ìºí Õóæèðáóëàíä òóñ òóñ áàéðëóóëæýý. Ýäãýýð öýðã¿¿äýýñ øèëýí ñîíãîæ, Áîãä õààíû øàäàð öýðãèéã áàéãóóëñàí àæ. Õîæèì ò¿¿íèéã õààíû òîðãîí öýðýã õýìýýí íýðëýõ áîëîâ. Èéíõ¿¿ 1912 îíîîñ ¿íäýñíèé öýðãèéí àíõíû àíãè, õîðîîäûã çîõèîí áàéãóóëæýý. Ã.Ãîìáîñ¿ðýí Ìîíãîë öýðãèéí õîëáîãäîõ õóóëü, ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëàí äàðóé áàòëàí ìºðäºõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæýý. Ìîíãîë öýðãèéí äàãàæ ÿâàõ ò¿ð ä¿ðýì õýìæýý ãýñýí 23 ç¿éëèéã áîëîâñðóóëàí 1912 îíû XII ñàðä Áîãä õààíä àéëòãàí áàòëóóëñàí áàéíà. Ýë ä¿ðýì íü Ìîíãîë Óëñûí öýðãèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿íäñýí çàð÷èì, áàéëäàõ àðãà áàðèë, ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîäîðõîéëñîí íýí ÷óõàë áàðèìò áè÷èã þì. Ýíý ä¿ðýìä òóñãàãäñàí àñóóäëóóäûã “Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-ò ã¿íçãèéð¿¿ëñýí áºãººä ýë õóóëèéí 37, 38, 39 ä¿ãýýð äýâòýð öýðãèéí õýðýãò çîðèóëàãäæýý. Ìîíãîë Óëñ 6 àéìãèéí 150 ýð òóòìààñ 50-èéã íü öýðýãò äàé÷èëæ, áóñäûã íü áýëòãýë öýðýã áîëãîõ æóðìààð çýâñýãò õ¿÷íýý á¿ðä¿¿ëæ áàéâ. Öýðãýý òºâ áà îðîí íóòãèéí ãýæ õóâààíà. Îðîí íóòãèéí öýðãèéã àéìãèéí æàíæèí çàõèðíà. Àéìãèéí æàíæíû ãàçàð áà òºâèéí öýðãèéã, öýðãèéã õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàì óäèðäàíà. Öýðãèéí ¿íäñýí íýãæ íü 10 õ¿íòýé àðàâò, 50 õ¿íòýé àíãè, 200 õ¿íòýé õîðîî áàéâ. Ýäãýýð àðâàí, àíãè, õîðîî íü òóñ á¿ð íýæãýýä äàðãàòàé áàéõààñ ãàäíà õîðîî á¿ð æàãñààëûí ò¿øìýëòýé. Àðàâòûí äàðãûã àíãèéí äàðãà òîìèëæ, àíãèéí äàðãûã öýðãèéã á¿ãä çàõèðàã÷ äàðãûí ãàçðààñ ñîíãîí òàâüæ, öýðãèéí ÿàìàíä ìýä¿¿ëæ áàòëóóëàõ æóðìûã òîãòîîñîí áàéíà. Õîðîî íü ñî¸ìáî á¿õèé òóãòàé, àéìãèéí æàíæíóóä ººð ººðñäèéí îíöëîãèéã òóñãàñàí òóãòàé áàéæýý. Ã.Ãîìáîñ¿ðýí öýðãèéí òàëààð Õààíò Îðîñ Óëñòàé õýä õýäýí ãýðýý áàéãóóëàõàä ãîëëîõ ¿¿ðýãòýé îðîëöñîí þì. Ò¿¿íèé îðîëöîæ áàéãóóëñàí 1912 îíû Ìîíãîë, Îðîñûí ãýðýý ¸ñîîð Ìîíãîë Óëñ ºðèéí óëñûí öýðãèéã áàéãóóëàõ ýðõèéã àëäàãäàõã¿é ñàõèõàä òóñëàíà” ãýñýí õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéíõýý äàãóó Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàð ìîíãîëûí ¿íäýñíèé öýðýã áàéãóóëàõàä çîðèóëàí 1912 îíû IV ñàðä 100000 ðóáëèéí çýýëëýãèéã 10 æèëèéí õóãàöààòàé îëãîæýý. Ìºí öýðãèéí ñóðãàã÷ 385

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

íàðûã èð¿¿ëñýí áàéíà. Òèéì àíõíû ñóðãàã÷ áîë ªâºð Áàéãàëèéí õàñàã öýðãèéí îôèöåð Âàñèëüåâ áàéâ. Ìîíãîë Óëñ 1913 îíû II ñàðä Õààíò Îðîñûí çàñãèéí ãàçàðòàé òóñãàé õýëýëöýýð áàéãóóëæ îð÷èí öàãèéí çýâñýãò õ¿÷èí á¿ðýëä¿¿ëýõ õýðýãò Îðîñ óëñààñ äàõèí äýìæëýã àâàõ áîëæýý. Òóõàéëáàë, õààíò îðîñ èõ áóó, ïóëåì¸ò áóóíû ñàëàà á¿õèé õî¸ð ìîðèí õîðîîòîé 1900 õ¿íòýé Ìîíãîë öýðãèéí áðèãàä áàéãóóëàõàä òóñëàõ, çàðèì çýâñýã îëãîõîîð àìëàí, óëìààð ýíý õýðýãò çîðèóëàí õî¸ð ñàÿ ðóáëèéí çýýë îëãîõûã çºâøººð÷ýý. Ò¿¿í÷ëýí öýðãèéí ñóðãóóëèéã áýõæ¿¿ëýõ, öýðã¿¿äèéã ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ õýðýãò òóñëàõ, îôèöåð, áàãà äàðãà íàð íèéëñýí 49 õ¿íèéã Ìîíãîëä òîìèëîí èð¿¿ëñýí áàéíà. 1912 îíû ýõýýð Õóæèðáóëàíä öýðãèéí ñóðãóóëèéã íýýæýý. Ýíý ñóðãóóëü ìîíãîë÷óóäûã öýðãèéí ýðäýìä ñóðãàæ, çýð çýâñýã ýçýìø¿¿ëýõ, îð÷èí öàãèéí öýðãèéí ¿íäýñ ñóóðèéã òàâèõàä áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áèëýý. Ã.Ãîìáîñ¿ðýí 1913 îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 3-íä Åðºíõèé ñàéä Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíãèéí õàìòààð Îðîñûí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷ È.Êîðîñòîâåö íàðòàé “Ìîíãîë öýðãèéã áýëòãýí ñóðãàõ òóõàé” ãýðýý áàéãóóëæ, óã ãýðýý ¸ñîîð ìîíãîë öýðãèéã ñóðãàí áîëîâñðóóëàõ, öýðãèéí íî¸ä 2, ò¿øìýë 15, áàãà äàðãà 42ûã îðîñîîñ èð¿¿ëýõýýð òîõèðîëöîí, òýäíèé çàðäëûã ìîíãîëûí òàë äààõ áîëæ, öýðãèéí áðèãàä áàéãóóëàõàä øààðäëàãàòàé 35 ò¿ìýí öºëêººâ öààñûã Îðîñ óëñûí êîíñóëûí ãàçðààñ çýýëýýð àâàõ 2 ñàÿ öºëêººâíººñ ñóóòãàí øèëæ¿¿ëæýý. (37,3.4) Äàëàé âàí Ãîìáîñ¿ðýí 1913 îíä Îðîñ óëñòàé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé ¿íäñýí äýýð 1914 îíö õàâàð Õàíääîðæ, ×àãäàðæàâ íàðûí õàìò Íèéñëýë Õ¿ðýýí äýõ åðºíõèé êîíñóë Ìèëëåðòýé “Ìîíãîë öýðã¿¿äèéã áýëòãýõ òóõàé” äàõèí ãýðýý áàéãóóëæýý. Òóñ ãýðýýíä “...Ìîíãîëûí 300 ìîðüò öýðýã, 4 ¿õýð áóó, ïóëåì¸ò, 100 öýðýã, á¿ãä 400 öýðãèéã ñóðãàí áîëîâñðóóëàõààð îðîñ öýðãèéí 6 íî¸í, 16 öýðãèéã áàãø áîëãîí íýã æèëèéí õóãàöààãààð óðèõààð òîõèð÷ýý.(38,46) Ýíý á¿õýí íü Ìîíãîë Óëñàä áàéíãûí öýðýã áàéãóóëæ, öýðýã äàðãà íàðûã áýëòãýõ, îð÷èí öàãèéí çýð çýâñãýýð õàíãàõàä òîìîîõîí ò¿ëõýö ¿ç¿¿ëñýí þì. Ã.Ãîìáîñ¿ðýí çºâõºí ýðõýëñýí àæëûí ÷èãëýëýýð òºäèéã¿é óëñ Ìîíãîëîî ãàäààä åðòºíöòýé õîëáîõ òàëààð ÿìàãò ñàíàà òàâüæ áàéâ. Ýíä íýã æèøýý äóðäàõàä, 1913 îíû åñä¿ãýýð ñàðä Íèéñëýë õ¿ðýýíä õóäàëäààíû õýðãýýð èðñýí ßïîí óëñûí èðãýí Êîäàìàòàé óóëçàæ, ßïîíòîé õàðèëöàà òîãòîîõ áîëîìæèéã ñîíèðõîæ áàéæýý. (39,14) È.ß.Êîðîñòîâåö “×èíãèñ õààíààñ Çºâëºëò Á¿ãä Íàéðàìäàõ óëñ õ¿ðòýë” õýìýýõ íîìîíäîî: “...Ìîíãîë÷óóä øèíý æèëèéí áàÿðûã åðäºº ë õàëóóí àì á¿ëäýý òýìäýãëýäýã, ãýòýë ÿàãààä öýðãèéí ñàéä Äàëàé âàí íàìàéã îíöãîéëîí õîîëîíä 386

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

óðüñàí þì áîë. Ýíý áîë íàéðñàã ÿâäàë ó÷èð áè óðèëãûã õ¿ëýýí àâàëã¿é ÿàõàâ. Íî¸í õàòàíòàéãàà áèäíèéã, òóõàéëáàë ìèíèé ýõíýð áîëîí Ýëüòåêîâàã õàøààíûõàà ¿¿äýíä ãàð÷ óãòàí àâàâ. Õàòàí íü óëààí ºíãèéí ãî¸ìñîã õîðãîé òýðëýãòýé, ìàíàé òàéæ íàðûí õàòàãòàé íàðòàé ýí çýðýãöýõ¿éö øàð òîðãîí á¿ñ îðîîñîí ãîîëèã, ¿çýñãýëýíòýé á¿ñã¿é áàéëàà. Æèæèã ñóâäàí öàöàãòàé, òîì îðîéòîé ìàëãàé ºìññºí íü äýãæèí, èõ çîõèæýý. Äàëàé âàíãèéí ýõíýð õàöàðòàà õÿòàä á¿ñã¿é÷¿¿äèéí àäèë æèæèã òîëáî á¿õèé ýíãýñýã òàâüæýý. Ýçäèéíõýý õàæóóä çàðö øèâýã÷èíã¿¿ä íü çîãñîæ áàéãààä áèäýíòýé õàìò ãýðò îðîâ. Ñ¿¿ë÷èéí îðñîí àéëààñ ÿëãàãäàõ ýíãèéí áàéäàë íü øàëàí äýýð õºëººðºº öîìöîéí ñóóæ äàñààã¿é õ¿ì¿¿ñò çîðèóëàí, õàíûí äàãóó íàìõàí âàíäàí òàâüñàí íü òààòàé áàéâ. Öàé, àéðàã óóíãàà òýíãýð ìóóõàé áàéñíûã (ñ¿¿ëèéí ºäð¿¿äýä äîãøèí øóóðãàòàé áàéñàí) àì ºðñºí ÿðüæ, ÷àíàñàí ìàõ, öàé ìýòèéí ýëáýã äýëáýã õîîë èäýâ. Õîîëíû ¿åýð Äàëàé âàí õÿòàäààñ àâäàã ìºíãºí òóñëàìæèéã çîãñîîõ, ìàëûí òîî òîëãîé õîðîãäîæ áàéãààãààñ ººðèéí íü õîøóó ÿäóóð÷ õîîñîð÷ áàéãàà òóõàé ÿðèëàà. Áè èéì ÿðèàíä õýäèéíýý äàñ÷ýý. Ýíý äàëèìä òýðáýýð øèíýòãýëèéí òóõàé ÿðèõäàà ñ¿ì õèéäèéí äàëä ÿâóóëãàòàé òóëãàð÷ áàéãààã òýìäýãëýâ. Äàëàé âàí ÿðèàíäàà ýðõ áàðèã÷äûí ñî¸ëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõèéí ÷óõàëûã òýìäýãëýýä ¿¿íèé òóëä ñóðãóóëü áàéãóóëàõ, âàí, ã¿íã¿¿äèéí õ¿¿õä¿¿äýä áîëîâñðîë îëãîõûí òóëä Îðîñò ñóðãàõ õýðýãòýé ãýâ. Ò¿¿í÷ëýí òýðáýýð ëàì íàðò äóðã¿éöýæ áàéãàà áîëîëòîé, óëñûí òºñºâò ñ¿ì õèéäèéí îðëîãûã îðóóëæ áàéõ ñàíàë òàâèâ. Äàëàé âàí, ýõíýðòýéãýý õî¸óë çàëóó, ýð¿¿ë ÷èéðýã, ãýõäýý õ¿¿õýäã¿é. Åð íü âàí ã¿íã¿¿äèéí äèéëýíõ íü õ¿¿õýäã¿é” (40,285) ãýæ áè÷æýý. Ã.Ãîìáîñ¿ðýí ñàéäûí àæèë ¿éëñ òýð á¿ð äàðäàí áàéñàíã¿é, ò¿¿íèéã ãàäààä, äîòîîäûí õ¿ì¿¿ñ ÿíç á¿ðýýð ãîî÷èëæ áàéæýý. Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéñàí Îðîñûí öýðãèéí ñóðãàã÷ Âàñèëüåâààñ “Ñàéä äàëàé âàí Ãîìáîñ¿ðýí öýðãèéí õýðãèéã îãò õàéõàðäàãã¿é(41,98) õýìýýãýýä “Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð íü öýðãèéí çàðäëûã ÷óõàë õýðýãòýéä ¿ë òîîíî, öàëèí íü áèå áà ãýðòýý ¿ë õ¿ðíý, îðîí ñóóö íü òóéëûí ìóó” (42) ãýæ ìýäýãäñýí áîë Åðºíõèé ñàéäûí îðëîã÷ Áèíò ×èí âàí Ãîí÷èãñ¿ðýíãýýñ Ãîìáîñ¿ðýíãèéí ¿éë àæèëëàãàà ñóë äîðîé õýìýýí 6 ç¿éëýýð äýýø çààëäñàí ÷ Ãîìáîñ¿ðýíãýýñ õàðèó áàðüñàí áè÷èãòýý ò¿¿íèéã òîäîðõîé áàðèìòààð íÿöààñàí íü àðõèâò õàäãàëàãäàæ áàéíà.(43,10) Ã.Ãîìáîñ¿ðýí öýðãèéí ñóðãàëò, àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààòàé áàéíãà òàíèëöàæ, çºâëºæ, Çàñãèéí ãàçàðò ºðãºí ìýä¿¿ëæ, áîäèò áèåëýë áîëãîõ àæëûã õººöºëäºæ áàéñíûã áàðèìò ãýð÷èëæ áàéíà. Òýðáýýð 1914 îíû ýõýýð Îðîñ ñóðãàã÷ íàðûí àæèëòàé ñàéòàð òàíèëöàæ, “...õ¿íä õýö¿¿ íºõöºëä èõýýõýí ýð÷òýé àæèëëàæ áàéñàí Íàäåæíûé áîëîí áóñàä îôèöåðóóäàä áàÿð õ¿ðãýæ” áàéæýý. 387

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ã.Ãîìáîñ¿ðýíã Öýðãèéí ÿàìûã óäèðäàæ áàéñàí çóðâàñ ¿åä òóõàéí öàãèéí øààðäëàãûã õàíãàñàí àðìè áèé áîëæ ÷àäààã¿é ÷ áàéíãûí öýðãèéí ýõ ñóóðü òàâèãäàæ, öººí áîëîâ÷ ¿íäýñíèé öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷èíòýé áîëæ ÷àäñàí þì. Ã.Íàâààííàìæèë àáóãàé 1956 îíä õýâë¿¿ëñýí “ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë”-äýý “Äàëàé âàí Ãîìáîñ¿ðýí íü íàñ çàëóó, ýðäýì áè÷èãò ìóó, ãàãöõ¿¿ Ìîíãîëûã Ìàíæ óëñààñ òóñãààðëàõ õýðýãò àéìãèéí òóøààëòíû õóâèàð îðîëöñîíû ãàâüÿàãààð Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä áîëæýý” (32, 187) õýìýýñýí òóõàé öàãèéí ºíãº àÿñò òààðóóëñàí òîäîðõîéëîëò ºã÷ýý. Ã.Ãîìáîñ¿ðýí öýë çàëóó 30 ãàðóé íàñàíäàà åðòºíöèéí ìºíõ áóñûã ¿ç¿¿ëæýý. Àðõèâûí áàðèìòàä ò¿¿íèéã “ºâ÷íèé ó÷èð òààëàë òºãññºí” (44,1) ãýæýý. VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààíààñ ñàéäûí òóøààëûã íü “Ñ¿æèãò âàí Äîðæïàëàì”(45,85)-ä õàðèí çàñàã õîøóóíû çàõèðàã÷èéí àëáûã íü “ò¿¿íä òºðñºí áà ¿ð÷èëñýí õºâã¿¿í ¿ã¿é, ìºí ä¿¿ ¿ã¿é òóë”(46) “ò¿¿íèé òºðºë, óëñàä òóñëàã÷ ã¿í Íàìñðàéæàâò Ýðäýíý äàëàé çàñàã òºðèéí æ¿í âàíãèéí õýðãýìèéã ¿åèéí ¿å çàëãàæ ìèíèé ãàâüÿàòíûã ñàéøààí õºõ¿¿ëýõ òóéëûí ñàíààã èëýðõèéëýãò¿í”(47) õýìýýí òóñ òóñ øèëæ¿¿ëñýí çàðëèã áóóëãàæýý. Äîêòîð (Ph.D) Ñ.×óëóóí: “1.Ãîìáîñ¿ðýí íü Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûã ñýðãýýí, áýõæ¿¿ëýõýä òîäîðõîé õóâü íýìýð îðóóëñàí ò¿¿õýí ç¿òãýëòýí ìºí. 2.Òýðáýýð Ìîíãîë Óëñûí Öýðãèéí ÿàìíû àíõíû ñàéäààð òîìèëîãäîí àõàð áîãèíîõîí õóãàöààíä àæèëëàõäàà óëñ îðíîî á¿ðýí ÷ºëººëæ òóñãààð òîãòíîëîî áàòàòãàí õàìãààëàõ, Ìîíãîë Óëñàä áàéíãûí öýðýã áàéãóóëàõ, ò¿¿íèéã îð÷èí ¿åèéí çýâñýã òåõíèêýýð õàíãàõ, öýðãèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõýä áîäèòîé õóâü íýìýð îðóóëñàí íýãýí áàéæýý. ªºðèéí õ¿÷, áîëîìæèéã àøèãëàí îëîí óäààãèéí ãýðýý, õýëýëöýýðò îðîëöîâ. Ãýâ÷ òýðýýð “íàñ çàëóó, ýðäýì áè÷èãò áàãàõàí áîëîâñîðñîí íýãýí òóë” òºðèéí òîìîîõîí ÿàìûã òîëãîéëîí öýðýã äàéíû àñóóäëûã óäèðäàí ÿâóóëàõàä äàäëàãà õîìñ ó÷èð çàðèì íýãýí àëäàà ýíäýãäëýýñ àíãèä áàéãààã¿é áèç ýý”(48,103) ãýæ ¿íýëæýý. Äýýð äóðäñàíûã õóðààíãóéëàí ä¿ãíýâýë Ãàëñàíöýãìèäèéí Ãîìáîñ¿ðýí íü: 1) Áàãà çàëóóãààñàà õîøóó Çàñàã çàëãàìæèëæ, òºð, öýðãèéí ýðäýìä çîõèõ ¸ñîîð áîëîâñîð÷, óëñ ¿íäñýý õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ ÷ºëººëºõ òýìöýëä îðîéëîí îðîëöñîí ç¿òãýëòíèé íýã; 2) Øèíý òóòàì òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñýí Ìîíãîë óëñûí öýðãèéí ÿàìíû óóãàí ñàéä; 3) XX çóóíä Ìîíãîë Óëñûí áàéíãûí öýðãèéã ¿íäýñëýæ, ò¿¿íèéã áýõæ¿¿ëýõèéí òºëºº òóóøòàé àæèëëàñàí öýðãèéí çàëóó ç¿òãýëòýí áàéâ.

388

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

5.ÌÈÆÈÄÄÎÐÆÈÉÍ ÍÀÌÑÐÀÉ Ìàíæààñ àíõ ò¿ð¿¿í çàñãèéí ýðõ àâñàí çóðãààí õ¿íèé íýã. Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ýðäýíý çàñàã íî¸í Ìèæèääîðæèéí àõìàä õºâã¿¿í Íàìñðàé. Ø¿¿õ òàñëàõ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäààð àæèëëàæ áàéâ. Äîêòîð (Sc.D) Î.Áàòñàéõàí Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿õ õýðãèéã Ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçðûí á¿ðýëäýõ¿¿í àíõëàí îðñîí õ¿ì¿¿ñèéí íýã íü Ìèæèääîðæèéí Íàìñðàé þì. Ñàéõü íî¸íòîí Òàéçó õààíû ¿ð Ãýðñýíç Æàëàéð õóíòàéæèéí çàëãàìæèð Áîðæèãîä îâîã. Õèàä ÿñ. Òýðáýýð 1876 îíû óëààí õóëãàíà æèë ýöýã, ýõèéí íàñàí çàëóóä òàéæ Ìèæèääîðæèéí óóãàí õ¿¿ áîëæ ìýíäýëæýý. Íàìñðàé ñóðâàëæèò ÿçãóóðòíû ¸ñîîð ãýðèéí ñóðãóóëèàð çîõèõ áîëîâñðîë ýçýìø÷ýý. Óëìààð 1892 îíîîñ òýðã¿¿í çýðýã òàéæ çàëãàìæèëæ, 1894 îíä ýðèéí öýýíä õ¿ðñýí òóë õîøóó Çàñãèéí òàìãûã õ¿ëýýí àâ÷, õîøóó îëíîî çàõèðàõ áîëîâ. 1895 îíû ãóðàâäóãààð ñàðààñ Ò¿øýýò õàí àéìãèéí ÷óóëãàí äàðãûí ãàçðààñ Ì.Íàìñðàéä òóñ àéìãèéí Îðîñûí ç¿ãèéí õàðóóëûã ò¿ð çàõèðóóëæýý. Ìºí îíäîî Õ¿ðýýíèé ñàéäûí ãàçðààñ òýðõ¿¿ õàðóóëûã åðºíõèéëºí çàõèðóóëñàí áàéíà. Ì.Íàìñðàé Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí ò¿ëýãäñýí ñ¿ìèéã øèíýòãýí çàñàõàä òóñàëñàí, Áàò òýìäýãò áè÷ãèéí ç¿éëä ìºíãº òóñàëñàí çýðýãò õýä õýäýí íýìñýí áîëîí òýìäýãëýñýí çýðýã îëãîñîí áàéíà. Òýðýýð õîéò æèë õÿçãààðûã ñàõèí õàìãààëàõ ¿éëñýä ¿íýí÷ýýð õ¿÷èí ç¿òãýñýíèé ó÷èð Áàäàðãóóëò òºðèéí 29 ä¿ãýýð îíä (1904) Óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí çýðýã õ¿ðòñýí áàéíà. Ã¿í Íàìñðàé öààøèä íýí õè÷ýýíã¿éëýí ç¿òãýæ, “...õàðóóëûã ýíäýãäýëã¿é çàõèðñàí ó÷èð” (49,33) óäàà äàðàà õî¸ð íýìñýí, õî¸ð òýìäýãëýñýí çýðýã îëãóóëæýý. Áàäàðãóóëò òºðèéí 32 äóãààð îíä (1907) ò¿¿íä Æýâç¿íäàìáà õóòàãòûí ñàíã çàõèðóóëñàí áàéíà. Ìºí Õýâò ¸ñíû õî¸ðäóãààð îíä (1910) Ìàíæèéí õààí óðüä öýðãèéí õýðýãëýëä ìºíãº òóñàëñàí ó÷èð õàðàâòàð óëààí æîëîî øàãíàí îëãóóëæýý.(49,33) Òýðáýýð õèë õÿçãààðûã õàìãààëàí ç¿òãýõ ÿâöäàà òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýæ, ººðèéí óëñûí äàðõàí õèëèéã õàìãààëàõ þìñàí ãýñýí çîðèã ýðìýëçëýë îðãèëæ áàéâ. 389

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Áîãä ãýãýýíä øàäàðëàõ áîëñîí ¿åýñ ò¿¿íèé óëñ ¿íäñýý ãýõ ¿çýë ñàíàà óëàì ã¿íçãèéðñýí þì. Èéì ó÷ðààñ 1911 îíû äîëäóãààð ñàðä Áîãä ãýãýýíä Áàò îðøèë ºðãºõ ¿åýð áîëñîí çºâëºëãººíä îðîëöîæ, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äýýñ óëñ ¿íäñýý ÷ºëººëºõ òàëä áàòòàé çîãñîæ, ýë õýðýãò çîðèã øóëóóäàí îðñîí áàéíà. Òýðáýýð 1911 îíû àðâàííýãä¿ãýýð ñàðûí 30-íä áàéãóóëàãäñàí Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿õ õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí øèéòãýõ ãàçàðò çºâëºí øèéòãýõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýñýí áàéíà. Ìîíãîë Óëñ òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýæ, VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáûã õààí øèðýýíä çàëæýý. Áîãä Æýâç¿íäàìáà Ìîíãîë Óëñûí õààíààð ºðãºìæëºãäººä áóóëãàñàí çàðëèãò: “Ò¿øýýò õàí àéìãèéí óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí çýðýã çàñàã òýðã¿¿í çýðãèéí òàéæ Íàìñðàéä ¿å óëèðàí Ýðäýíý öîë, òºðèéí æ¿í âàí óëáàð øàð æîëîî øàãíàæ, øàäàð ñàéä, á¿ãä çàõèðàõ ñàéä, Ø¿¿í òàñëàõ õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýõ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäûí òóøààëä òîõîîí òàëáèãò¿í” (2,125) ãýæýý. Ì.Íàìñðàé Ì.Íàìñðàéí òîëãîéëñîí Ø¿¿õ ÿàì òóñ óëñûí ø¿¿õèéí äýýä áàéãóóëëàãà áîëæ áàéâ. Ýíý íü “Çàðëèãààð òîãòîîñîí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-ò ø¿¿õ ò¿øìýë æèíõýíý áè÷ýý÷ íàð: “...àëèâàà õ¿íèé àìü, õóëãàé õóäàë, ÿâàëäàõ, æàí÷èëäàõ çýðýã çàðãà çààëüõàéí õýðãèéã ýðõëýí ø¿¿æ, ¿íýí º÷èã ó÷ðûã öºì 390

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

íèéëýëöñýíèé õîéíî º÷ãèéã áè÷¿¿ëýí àâ÷ àðèóòãàõ õýëòýñò øèëæ¿¿ëýí ºã÷ ÿë õýëýëö¿¿ëíý. Òýð àðèóòãàõ õýëòýñ... îëîí õàðüÿàò ãàçðààñ ºðãºí çààëäñàí áè÷ãèéí õýðãèéã ýðõýëæ øèéòãýõ áºãººä ø¿¿í òîãòîîñîí ýëäýâ õýðãèéí º÷èã ó÷ðûã ìàãàäëàí õÿíàæ ºðøººëòýé ñýæèãëýëòýéã ÿëãàí ñàëãàæ õýëòð¿¿ëýõ, îíîîõ ÿëûí íýðèéã òîãòîîæ, òàñëàõ áà àéëòãàæ ÿâóóëàõ, áè÷ãèéí ýõ çîõèîæ ã¿éöýòãýí øèéòã¿¿ëíý” (50,15) ãýæ çààñíààð òîäîðõîé áàéíà. Ì.Íàìñðàéí óäèðäñàí Ø¿¿õ ÿàì óëñ îðîíäîî ýðõ ç¿éí øèíýòãýë ýõëýýä çîãñîîã¿é, ø¿¿õ áîëîí áàéöààí øèéòãýõ àæèëëàãààíä çàðèì ººð÷ëºëò õèéæ ýõýëæýý. Ø¿¿õèéí òîãòîëöîîíä õèéñýí ãîë øèíýòãýëèéã “Õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”èéí “ßë ø¿¿õ íü äîîä” õýìýýõ 47 äóãààð äýâòýðò ãîëëîí òóñãàæýý.(50,182184) Ýíýõ¿¿ õóóëü ¸ñîîð Ò¿øýýò õàí, Ñýöýí õàí, Èõ øàâü ãóðâàí ìîíãîë áîëîí ãàäààäûí èðãýäòýé õàðèëöàí õîëáîãäñîí õ¿íèé àìü, õóëãàé õóäëûí çýðýã àëèâàà õýðãèéã Ãàäààä ÿàìàíä ºðãºí ìýä¿¿ëæ, Ø¿¿õ ÿàìòàé õàìò íèéëæ øèéòãýõ, áóñàä õóëãàéí õýðãèéã õàðüÿàò çàñàã ººðºº ýðõëýí ø¿¿æ, äºíãº äºíãºëºõººñ äîîø ÿëààð øèéòãýõ áîëîâ. Öºëºõººñ äýýø ÿëòàé õýðãèéã õàðüÿàò çàñàã, ÷óóëãàíû äàðãà Ýðäýíý øàíçóäáûí ÿàìàíä òîäîðõîéëîí ÿë îíîîæ, Ø¿¿õ ÿàìààð õÿíóóëæ äóóñãàõ, õýðýâ õ¿íä íîöòîé õ¿í àìèíû çýðýã õýðãèéã ÷óóëãàí äàðãà, Ýðäýíý øàíçóäáà ø¿¿í øèéòãýæ ÷àäàõã¿é áîë ÿëò àðäûã Ø¿¿õ ÿàìàíä çàðëàí àâàà÷èæ, áèåýð ø¿¿æ ÿë îíîîõ æóðàì òîãòîîñîí áàéíà. Çàñàãò õàí, Ñàéí íî¸í õàí õî¸ð àéìãèéí õýðãèéã îéðûã ¿çýæ Óëèàñòàéä ñóóæ õýðýã øèéòãýõ ñàéäàä ìýä¿¿ëæ, ìºí ñàéäûí ãàçðààñ ÿëãàí ñàëãàæ øèéäâýðëýõ, äºðâºäèéí Áàò åðººëò äàëàé õàí, ¯íýí çîðèãò õàí ýíý õî¸ð àéìãèéí õýðãèéã Õîâäîä ñóóæ õýðýã øèéòãýõ ñàéäûí ãàçðààñ Óëèàñòàéí ñàéä ëóãàà øèéäâýðëýæ áàéõààð áîëñîí áàéíà. Èíãýæ ãàçàð íóòãèéí îéðîëöîî áàéäàë, ÿàìäûí ýðõëýõ àæèë, ÷èãëýëòýé óÿëäóóëàí õýðãèéí õàðüÿàëàë òîãòîîñîí íü ø¿¿õèéí øèíýòãýëèéí íýã ãîë õýñýã áàéâ. Àëàõ ÿëûã Áîãä õààíû çàðëèãààð ã¿éöýòãýõ áîëîâ. Ýíý òóõàé “Õóóëü ç¿éí áè÷èã”-ò: “Àëèâàà àëàõ ÿë îíîîâîîñ çîõèõ ÿëò õ¿íèéã îëîí çàñãóóäûí ãàçðààñ ø¿¿æ ÿëûí ó÷ðûã ãàðãàí áè÷èæ, ÷óóëãàíû äàðãàä ìýä¿¿ëæ, ÷óóëãàíû äàðãûí ãàçðààñ õÿíàæ óëàìæëàí Ø¿¿õ ÿàìàíä ìýä¿¿ëæ, Ø¿¿õ ÿàìíààñ òîãòîîí øèéòãýýä çàðëèãèéã ãóéæ àéëòãàãòóí” ãýæýý. Àëàõ ÿëûã Íèéñëýë õ¿ðýýíèé ç¿¿í ä¿¿ðýãò îðøèõ Øàðõàä õýìýýõ ãàçàð ã¿éöýòãýæ áàéæýý. Èéíõ¿¿ Õààíò Ìîíãîë Óëñûí ¿åä õîøóó çàñàã, ÷óóëãàí äàðãà, Õîâä, Óëèàñòàé, Õèàãòàä ñóóõ õýðýã øèéòãýõ ñàéä, òºðèéí çàðèì õîëáîãäîõ ÿàì, Ø¿¿õ ÿàì ãýñýí ø¿¿õèéí îëîí øàòòàé òîãòîëöîî á¿ðýëäýí 391

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

áóé áîëæýý. Àðä èðãýäýä øóäàðãà ¿íýíèé òºëºº øàò àõèí çàðãàëäàí òýìöýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëñíýýðýý ø¿¿õèéí ýë òîãòîëöîî äýâøèëòòýé áàéâ. Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä Ì.Íàìñðàéí ºðãºí ìýä¿¿ëñíèéã Áîãä õààí íÿãòëàí ¿çýýä, ¿íäýñíèé îíöëîãèéã õèð òóñãàñàí õóóëèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàòàë “Ãàäààä Ìîíãîëûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã”-èéí çàðèì ç¿éë, çààëòûã ò¿ð õýðýãëýõ çºâøººðëèéã 1911 îíû ýöñýýð ºã÷ áàéæýý. Òóñ óëñûí øèíý õóóëü áîëîâñðóóëàõ õ¿ðòýë àìüäðàëààð äýâøèãäñýí îëîí àñóóäëûã Çàñãèéí ãàçàð, ÿàìä Áîãä õààíä àéëòãàë ºðãºí, çàðëèã ãàðãóóëæ õóóëü÷èëñàí àêò áîëãîí ìºðä¿¿ëæ áàéñàí áèëýý. Òóõàéëáàë, 1915 îíû II ñàðûí 15-íä öààçàëñíûã çºð÷ñºí õºãøèä, íàñàíä õ¿ðýýã¿é áîëîí ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñò õýðýãëýõ òóéâàí, ÷àâ÷èðãà, öºëºõ, àëàõ ÿëûã çîëèî àâàõ ÿëààð ñîëüæ, çîëèîíä àâàõ ìºíãºíèé òîîã òîãòîîæýý. Ò¿¿í÷ëýí ìºí îíû IV ñàðûí 21-íä Ìàíæèéí ¿åèéí õóóëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ, ýä ìàë õóëãàéëæ öºëºãäºõ, àëàõ ÿë õàëäñàí õ¿ì¿¿ñèéã 1-21 ìàë õóëãàéëáàë óäèðäñàí õ¿íèéã 1 ñàð äºíãº äºíãºëæ 100 òàøóóð çàí÷èõ, õàìòàðñàí õ¿íèéã 100 òàøóóð çàí÷èõ, õóëãàéí ç¿éëýýñ õóâààëöñàí õ¿íèéã 90 òàøóóð çàí÷èõ, 3-5 ìàë õóëãàéëáàë, óäèðäñàí õ¿íèéã öºëºõ ÿëûí îðîíä õàãàñ æèë äºíãºëºõ, 6-9 ìàë õóëãàéëáàë 1 æèë äºíãºëºõ, 20-èîñ äýýø ìàë õóëãàéëñíûã õºâ÷äºí àëàõ, àëãóóðëàí àëàõ õóó÷èí ÿëûí îðîíä ãÿíäàíä 1 æèë õîðüæ 2 æèë äºíãºëºõ, 30-ààñ äýýø ìàë õóëãàéëñàí áîë óäèðäñàí, îðîëöñíûã ÿëãàëã¿é õºâ÷ëºí àëàõ ÿëûí îðîíä 2 æèë õîðüæ, 2 æèë äºíãº äºíãºëºõ ÿë øèéòãýõýýð ººð÷èëæýý. Ýëäýâ òºðëèéí àëàõ ÿëûã õýðýãñýõã¿é áîëãîæ, ººð òºðëèéí õºíãºí ÿëààð ñîëüñíîîðîî Õààíò Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîõ áîäëîãî Ìàíæ ÷èí óëñûí ¿åèéíõýýñ ýðñ ÿëãààòàé áàéëàà. Ìàãñàð õóðö “Ìîíãîë óëñûí øèíý ò¿¿õ”-äýý: “Ø¿¿õ òàñëàõ õýðãèéã á¿ãä çàõèðàí øèéòãýã÷ ÿàìíû ýðõëýí øèéòãýñýí õýðýã áîëáîîñ èõ òºëºâ óðüäàõ ×èí óëñûí öààçûí áè÷ãèéã àâàí èø òàòàæ æóðàìëàí õýðýãëýõäýý àëèâàà õºâ÷äºí àëàõ, öàâ÷èí àëàõ ÿëûã ãàãöõ¿¿ áóóäàí àëàõ õýãýí çýðýã áîëãîñîí àâ÷ õîæèì Ìîíãîë Óëñûí õóóëü öààçûí áè÷èã ÿâóóëàõóé äîð õ¿íä õºíãºí ÿëãàãäàõ ¿ã¿é áîëáîîñ ¿ë áîëîõ òóë äàðóé àëàõ, àëãóóðëàí àëàõ õî¸ð çýðýã áîëãîæ õýðãèéí ó÷èð àâðàëòàé ñýæèãëýõòýéã ÿëãàí ñàëãàæ ÿíäàæ àëàõûã òºâäºõ ¿ã¿é ó÷èð àâðàëòàéã íü àëãóóðëàí àëàõ ÿë îíîîæ ãÿíäàí äîð áàòëàí õîðüæ æèë á¿ð íàìàð öàã àëãóóðëàí àëàõóé äîð áîëãîñîí îëîí ÿëòíû íýðèéã öýñ áè÷èæ àéëòãààä ýðõýëñýí ñàéä íýãýí õ¿íèé ýçíèé äýðãýä áèéð áàðüæ ÿëòíû íýðèéí öýñèéã õ¿ðýýëýí òàòàæ õ¿ðýýëñíèéã íü öààçààð àâàà÷èõ ¿ë õ¿ðýýëñíèéã íü ãÿíäàí äîð õîðüæ àëãóóðëàñààð õýëòð¿¿ëýõ çàðëèã äîð ó÷èðàëäâààñ 392

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

çýðãý õºíãºòãºæ öºëºõººð òîãòîîæ áè÷ñýí íýãýí ç¿éë á¿õèéã ñîíèðõîí òýìäýãëýâ”(51,87) ãýæýý. Õààíò Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð 1915 îíû V ñàðûí 5-íä óëñûí õóóëü çîõèîõ êîìèññûã òºðèéí ýðäýìò ò¿øìýä, øàøíû ç¿òãýëòí¿¿ä îðîëöñîí 16 õ¿íòýé áàéãóóëæ àæèëä íü îðóóëñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí ìºí îíû VII ñàðûí 14íä óã êîìèññûí àæèëä òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð õóóëü áîëîâñðóóëàõàä àøèãëàæ áîëîõ õóó÷èí õóóëü, ººð÷ëºõ ç¿éë, õóóëüä îðóóëàõ ñàíàë èð¿¿ëýõèéã øààðäñàí áè÷ãèéã á¿õ ÿàì, äºðâºí àéìàã, øàâü òàâä ÿâóóëæ áàéæýý. Óëñûí õóóëü çîõèîõ êîìèññò Ì.Íàìñðàé îðîîã¿é áîëîâ÷, óã àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ àæëûã ãàðäàí õèéæ áàéâ. Èéíõ¿¿ õóóëü áîëîâñðóóëæ áàéñàí íü øèíý òóëãàð óëñûí ýðõ áàðèã÷èä, ÿëàíãóÿà Ø¿¿õ ÿàì ýðõ ç¿éí øèíý÷ëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèã ýðìýëçëýë ä¿¿ðýí áàéñíûã íîòëîí õàðóóëæ áàéíà. Óëñûí õóóëü çîõèîõ êîìèññ çîõèõ ¸ñîîð àæèëëàñíû ¿ð ä¿íä 65 äýâòýð á¿õèé “Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã” õýìýýõ õóóëèéã çîõèîí áîëîâñðóóëæ, óëñûí äýýä, äîîä õóðëààð õýëýëö¿¿ëñíèé äàðàà çîõèõ çàñâàð íýìýëò ¿éëäýæ, óëñûí ýçýí õààíààð áàòëóóëñàí þì. Ýë õóóëèéã áîëîâñðóóëæ áýëòãýõäýý ìîíãîëûí õóóëü öààçíû óëàìæëàëä òóëãóóðëàõûí çýðýãöýý ãàäààä îðíû õóóëü öààçíû æèøãèéã õàðüöóóëàí ñóäàëæ àøèãëàñàí àæýý. Óã õóóëèéã 1915-1918 îíóóäàä áîëîâñðóóëàí óâàí öóâàí áàéäëààð ãàðãàæ, ýöýñò íü ýìõýòãýñýí áàéíà. Æ¿í âàí Ì.Íàìñðàéí Ìîíãîë Óëñàä ø¿¿õèéí òîãòîëöîîã òºëºâø¿¿ëýõ, õóóëü öààç, ä¿ðýì áîëîâñðóóëàõ òàëààð àæèëëàñàí õ¿÷èí ç¿òãýëèéã Áîãä õààí ç¿é ¸ñîîð ¿íýëæ áàéæýý. Ò¿¿íèéã 1913 îíä ìºíãº õàðèóëàí ºðãºñºí ó÷èð àéëòãààä ãóðàâ íýìñýí, õî¸ð òýìäýãëýñýí çýðýã, øàãíàæ 1914 îíä õààíû çàðëèãààð òýðã¿¿í ñàéäûí òóøààëä íîãîîí æóóç øàãíàí õ¿ðòýýñýí áàéíà. 1915 îíîîñ Æ¿í âàí Íàìñðàé áèå ÷èëýýðõñýí ó÷èð Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéäûí òóøààëààñ ÷ºëººëºõèéã õ¿ññýíèéã Áîãä õààí ãóéñàí ¸ñîîð áîëãîæ, õàðèí Øàäàð ñàéä õýâýýð ¿ëäýýñýí áàéíà. Ìºí îíä ò¿¿íèéã Ø¿¿õ òàñëàõ ÿàìíû àëáàí õýðýãò ñàéíààð ç¿òãýñýí ó÷èð àéëòãààä çàðëèãààð ÷èí âàíãèéí çýðýã øàãíàí õ¿ðòýýæýý. Ò¿¿í÷ëýí 1918 îíä òýðáýýð óëñûí ñàíä ìºíãº õàðèóëàí ºðãºñºí ó÷èð óðüä õîæèäûã àéëòãààä íýã ¿å øàð õ¿ðýì, ¿å óëèðàí ÷èí âàíãèéí çýðýã øàãíàæýý. Áîãä õààí 1919 îíä òóñãàéëàí çàðëèã áóóëãàæ Ì.Íàìñðàéä ¿å óëèðàí ÷èí âàíãèéí õýðãýì øàãíàí õ¿ðòýýñýí áàéíà. (2,125) È.ß.Êîðîñòîâåö Õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí ýðõ áàðèã÷äûã õ¿ëýýæ àâààä, äàðàà íü Íàìñðàé âàíãèéíä õàðèó çî÷èëñîí òóõàéãàà áè÷èõäýý: “äà ëàìûí äàðàà Ø¿¿õ ÿàìíû ñàéä Íàìñðàé âàíãèéíä çî÷ëîâ. Òýð áèäíèéã õ¿íäýòãýëòýé, áàÿð 393

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

õººðòýé, ñ¿ð áàðààòàé õ¿ëýýí àâàâ. Ìîíãîëûí ø¿¿õèéí òýðã¿¿í-äº÷èí íàñòàé, íýðä ãàðñàí õ¿í. Òýðáýýð áàñ Îðîñûí òàëûíõ, Áîãäòîé õî¸óëàà áîð äàðñàíä àäèëõàí äóðòàéí óëìààñ òýð òàëààðàà äîòíî áîëñíîî ìàíü õ¿í àøèãëàñàí ãýæ ÿðèãääàã. Áèä äóãóé áóëàíòàé öàé óóõã¿é ãýñýí ó÷èð ººð ç¿éëñ, áàñ îðãèëóóí äàðñààð õ¿íäýòãýí äàéëàâ” (40,213) ãýæýý. Ã.Íàâààííàìæèë àáóãàé “ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë”-äýý: “Ýðäýíý âàí Íàìñðàé áîë ýðäýì áè÷èãã¿é, óðüä ×èí óëñûí ¿åä Æýâç¿íäàìáà ñàíãèéí õýðýã õýðýãëýõ ã¿íãýýð òîìèëîãäîæ, Õ¿ðýýíä ñóóæ, Øàâü ÿàìíû õýðýãò îðîëöîæ áàéõäàà Áîãäîä øàäàðëàæ í¿¿ð òàëòàé áîëñíû äýýð ìºí Ìàíæ óëñààñ òóñãààðëàõ õýðýãò îðîëöñîíû ó÷èð èéíõ¿¿ Ø¿¿õ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéäàä ñîíãîãäæýý”(32,188) òóõàéí öàãèéí ºíãº àÿñò òààðóóëñàí òîäîðõîéëîëò ºã÷ýý. Ìèæèääîðæèéí Íàìñðàé íü: 1) ×èíãèñèéí óäàìò ÿçãóóðòàí, 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûã îðîéëîí ìàíëàéëàã÷äûí íýã; 2) XX çóóíû Ìîíãîë Óëñûí Ø¿¿õ ÿàìíû óóãàí ñàéä; 3) XX çóóíû Ìîíãîë Óëñàä ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí ýõ ¿íäñèéã òàâèã÷äûí íýã áàéâ.

6. ÑÀÍÄÀÃÄÎÐÆÈÉÍ ÌÀÃÑÀÐÆÀÂ Ìàãñàðæàâûí ýðýëõýã çîðèãòîé áà ýõ îðîíäîî ìºíõèéí ãàâüÿàã áàéãóóëñàí íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé ò¿¿õèéí õóóäñàíä àëòàí ¿ñãýýð áè÷èãäâýýñ çîõèíî. Ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí XIX çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò Ìàíæ ÷èí óëñûí ýðõ áàðèã÷èä Ìîíãîëä íî¸ðõëîî áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä á¿õ ÷èãëýëýýð èäýâõòýé àæèëëàñàí ¿å þì. Ìàíæ, õÿòàäóóäûã Ìîíãîëä íýã æèëèéí õóãàöààãààð áàéõ çºâøººðºë îëãîæ, ìîíãîë ýìýãòýé÷¿¿äòýé ãýð á¿ë áîëîõûã õîðèãëîæ áàéñàí íü àëäàð÷ýý. Ìîíãîëûí òîìîîõîí õîòóóäàä õÿòàäûí õîðîîëîë áóé áîëæ, Äààøèíõ¿¿, Òÿíü Þäý çýðýã òîìîîõîí ï¿¿ñíèé ñàëáàð, äýëã¿¿ð¿¿äýä Ìîíãîë íóòãèéã òîðëîí, õÿòàäóóä ìîíãîë ýìýãòýé÷¿¿äòýé ãýðëýí, òàðèà íîãîî, õóäàëäàà ýðõëýí ýðõ äóðààðàà àìüäðàõ áîëñîí áàéíà. Èéì ò¿¿õýí íºõöºëä 1878 îíû VI ñàðûí 10-íä Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Ò¿øýý ã¿íèé õîøóóíû íóòàã-Íàìíàí óóëûí ªâºð Öàãààí áóðãàñ õýìýýõ ãàçàð ýöýã, ýõèéí íàñàí èäýðò ìýíäýëæýý. Ò¿¿íèé ýöýã Ñàíäàãäîðæ íü Áàòìºíõ äàÿí õààíû îòãîí õ¿¿ Ãýðñýíç Æàëàéð õóí òàéæèéí çàëãàìæèð, Áîðæèãîí îâãèéí õèàä ÿñíû òàéæ áîëîé. 394

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Èéíõ¿¿ Ñàíäàãäîðæ óäìûí ÿçãóóðòàí òóë õîøóó Çàñàã Ãààíæóóðæàâòàé îéð äîòíî øàäàðëàæ áàéñàí ó÷èð õ¿¿ Ìàãñàðæàâûíõàà èðýýä¿é õîé÷èéã áîäîæ, ò¿¿íä øàâü îðóóëæýý. Òýð ¿åä Ìàãñàðæàâ õ¿¿ 11 íàñ ñóð÷ áàéâ. Óãèéí ñýðãýëýí öîâîî õ¿¿ ýðäýìä àìëàæ, ìîíãîë áè÷èãò òàéëàãäàí 13 íàñíààñàà õîøóóíû Òàìãûí ãàçðûí àëáàíàà òàë áè÷ýý÷èéí çèíäààíä õ¿÷èí ç¿òãýæ ýõýëæýý. Òýðáýýð áàãà íàñíààñ ýëäâèéã ñîíèðõîí, òàë á¿ðèéí àâúÿàñ áèëýã íü óíäàð÷ áàéæýý. Ýâëýãõýí õîîëîéãîîð äóóëíà, õóóð, ëèìáý ýãøèãë¿¿ëíý. Áàðèëäàíà. Ãóðòûí îâîî òàõèõ íààäàìä àð ãºðºº÷íèé Íàìäàã àðñëàíã îðõèæ, äºðºâò ¿ëäýæ áàéæýý. Èéíõ¿¿ çàëóó Ìàãñàðæàâò ìîíãîë ýð õ¿íèé èä õàâ, õýâ øèíæ öîãöëîí á¿ðäýæ ýõýëæýý. Ñ.Ìàãñàðæàâûí óõààí òºâõíºæ ÿäàæ áàéñàí õîðèí õî¸ðõîí íàñàíä íü ýöýã íü åðòºíöèéí ìºíõ áóñûã ¿çýæ, ýëýã ýìòðýí ç¿äæýý. Òýðáýýð ýöãèéíõýý óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí çýðãèéã çàëãàìæèëæ, õýçýýíýýñ áààòàðëàã ýöýã, ºâãºäèéíõºº øèéðèéã õàòààõûí òºëºº ñàíàà øóëóóäàí ç¿òãýñýí áàéíà. Ñ.Ìàãñàðæàâ ýöãèéí ñ¿¿ë÷èéí çàìä íü ¿äýýä, ýýæ, õýäýí ºí÷èí ä¿¿ íàðàà àñðàí, àìü àìüæèðãààãàà çàëãóóëæ, ìàë ìàëëàõ, òàðèà òàðèõ, æèí òýýõ çýðãýýð õîøóóíû àëáàíààñ õºíäèéð÷ýý. Òýäíèéõ äóíä Õàéëàíòàä íóòàãëàíà. ¯íýõýýð ºãººìºð ñàéõàí íóòàã, à÷ áóÿíàà õàéðëàæ, Ìàãñàðæàâûíõàí òîâõèéòýë àìüäðàõ áîëîâ. 1905 îíä ò¿¿íèéã õîøóó òàìãûí ãàçðààñ äóóäæýý. Ýçýí íî¸íûõîî çàðààëààð Õîâäûí Õàëõûí æàñààíä àëáà õààõ áîëîâ. “Æàñàà” ãýäýã íü ìàíæààð ýýëæ ãýñýí ¿ã. Ìàíæèéí ýðõøýýëèéí ¿åä “Àéìãèéí äà, æàíæíû æàñàà”, “Õ¿ðýýí äýõ ñóóðèí áà õýðìýëèéí æàñàà”, “Óëèàñòàéí 4 àéìãèéí æàñàà”, “Õîâäûí Õàëõûí æàñàà” õýìýýõ õýä õýäýí ãàçàð áàéãóóëàãäñàí þì. Æàñààíä î÷ñîí äºðâºí àéìãèéí Çàñàã, ò¿øìýë íàð íü 3-6 ñàðûí õóãàöààãààð ýýëæëýí ñóóäàã áàéâ. Çàëóó Ìàãñàðæàâ ýë æàñààíä çóðãààí ñàð àëáà õàø÷ýý. Òýð öàãààñ Ñ.Ìàãñàðæàâ òºðèéí àëáàíä òóóøòàé ç¿òãýæ, èõýñ äýýäñèéí òààøààëûã õ¿ëýýæ, 1911 îíä Õîâäûí Õàëõûí æàñààíä õî¸ð äàõü óäààãàà àëáà õààñàí áàéíà. Ýíý óäààä òýðáýýð íàñ 30 ãàð÷, óëñ ¿íäñýý ãýõ ñýòãýë áàäàð÷, ìàíæèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéã ýõ íóòãààñàà õººí çàéëóóëàõ þìñàí õýìýýí ñàíààøèð÷, áîäîë îþóíàà õºâ÷ëºõ áîëñîí áàéíà. Òºðèéí ò¿øìýë ¸ñûã ìýäýð÷, çýðýã çèíäàà èõñýæ, íýð íºëºº íü äýýøèëæýý. Òèéí áàéòàë Íèéñëýë õ¿ðýýíýýñ Ìàíæèéí àìáàí Ñàíüäîã õººí çàéëóóëæ, Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã òóíõàãëàñàí íýí áàÿðò ìýäýý õ¿ëýýí àâ÷ýý. Ìàãíàé õàãàðòàë áàÿðëàñàí Ìàãñàðæàâ “õàðüÿàò õîòûí ìîíãîë÷óóäûã áàðèìòëàí ÷àíäëàí çàõèð÷, òóñ æàñààíû àëáàí õýðãèéã 395

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

óðüäààñ èäýâõèéëýí...” (52,8) ÿâóóëæ, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí íýðèéí ºìíººñ Õîâäûí àìáàíä Ìîíãîë òóóðãà òóñãààðëàñíûã àëáàí ¸ñîîð ìýäýãäýæ, ìîíãîë õÿçãààðààñ íýí äàðóé ãàð÷ ÿâàõûã øààðäñàí áàéíà.

Ñ.Ìàãñàðæàâ Õîâäûã ÷ºëººëºõ òýìöýëä Ñ.Ìàãñàðæàâûí öýðãèéí æàíæíû àâúÿàñ òîäîð÷ýý. Òýðáýýð öýðãýý çîðèãæóóëàõ òºðºë á¿ðèéí àðãà óõààíûã ñ¿âýã÷èëæ áàéæýý. Õîâä õîòûã á¿ñëýýä õýñýã áàéñíû äàðàà íýðò òóóëü÷ Ïàð÷èíãààð (18551926) “Áóì-Ýðäýíý” õýìýýõ àëäàðò òóóëèéã õàéëóóëæ áàéñíûã Îðîñûí íýðò ýðäýìòýí Á.ß.Âëàäèìèðöîâ áè÷èæ ¿ëäýýñýí áàéíà. Ò¿¿íèé òýìäýãëýñíýýð Ïàð÷èí “ººðèéí óðëàãèéã ¿ç¿¿ëýýä çîãñîîã¿é, ñîíñîã÷äûã çîðèãæóóëæýý. 396

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Òýíä õóàðàíä áàéñàí Îéðàäûí á¿õ öýðýã... îäîî äàðóéõàí õýðìèéã äàéðàí àâàõ, õÿòàäóóäûí ¿¿ðèéã áóò íèðãýõýä áýëõýí áîëñîí ãýíý”(53,40-41). Èíãýæ öýðýã äàé÷äûíõàà áàéëäààíû áîëîí ñýòãýë ç¿éí áýëòãýëèéã õàíãààä Ñ.Ìàãñàðæàâ 1912 îíû VIII ñàðûí 20-íä öýðã¿¿ääýý òóøààë ºã÷, òàë á¿ðýýñ íü äàéðàí, ìàíæ, õÿòàä öýðã¿¿äèéã áóóëãàí àâ÷ýý. Ýë ÿëàëòààð áàðóóí õÿçãààðûã Ìàíæèéí ýçýãíýëýýñ ÷ºëººëæýý. Ýíý áàéëäààíä öýðãèéí àâúÿàñëàã æàíæèí áîëîõîî õàðóóëñàí Ñ.Ìàãñàðæàâûã VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààíû çàðëèãààð Õàòàíáààòàð öîë, ¿å óëèðàí áýéñèéí õýðãýì, õî¸ð í¿äíèé òîãîñûí îòãî øàãíàæýý. Õîâäûã ÷ºëººëñíèé äàðàà Ñ.Ìàãñàðæàâ áàðóóí õÿçãààðûã èëáýí òîõèíóóëàõ õî¸ð æèë õèðòýé èäýâõèéëýí ç¿òãýæýý. Ýíý õóãàöààíä õèéñýí á¿òýýñíèéã ¿íýëæ, Áîãä õààí 1914 îíû öàãààí ñàðààð ¿å óëèðàí áýéëèéí õýðãýì øàãíàæýý. Äîêòîð (PhD) Ã.Ìÿãìàðñàìáóó: Ñ.Ìàãñàðæàâûí “Áàðóóí õÿçãààðò àæèëëàñàí ýíý ¿å áîë ò¿¿íèé óõààí áîäëîãî òýãøèð÷, àðãà òóðøëàãà õóðèìòëàãäàæ, àâúÿàñ áèëýã íü òîäîð÷, òºð, ò¿ìíèé èòãýëèéã îëæ, íýã ¸ñîíäîî óëñ òºð, öýðãèéí ç¿òãýëòýí áîëîí òºëºâøèõºä õ¿ðãýñýí ÷óõàë öàã ¿å áàéñàí þì”(54,15) ãýæ îíîâ÷òîé ä¿ãíýæýý. 1916 îíû íàìðààñ òóñ óëñûí áàðóóí ºìíº õÿçãààðò ò¿ãø¿¿ðòýé áîëîâ. Ýíý ÷èãëýëýýð îðæ èðæ ò¿éâýýæ áàéñàí õÿòàäûí çýâñýãò äýýðýì÷äèéã ºìíº õÿçãààðûí áàòëàí òîõèíóóëàõ ñàéäààð òîìèëîãäñîí Ñ.Ìàãñàðæàâ íàðûí öýðýã áóò öîõèæýý. Óëñààð ªâºð Ìîíãîëûã ºìãººëºí Ìóóìÿíãàíû ºìíº çàõ õÿçãààðò õÿòàä öýðýãòýé áàéëäàæ, õººí çàéëóóëæýý. Ñ.Ìàãñàðæàâûí ýíýõ¿¿ ãàâüÿàã ¿íýëæ, Áîãä õààí ò¿¿íä Äàðõàí öîë õ¿ðòýýæýý. 1916 îíä õàð÷èí ã¿í, øóäàðãà áààòàð Áàâóóæàâûã áààòàðëàãààð òýìöýæ ÿâààä íàñ áàðñíû äàðàà äýýðýì òîíóóë õèéõ áîëæýý. Ýíý ¿åä Ñ.Ìàãñàðæàâ Ç¿¿í õÿçãààðûã çàõèðàõ ñàéäààð òîìèëîãäîæ, òýäíèéã íîìõîòãîí äàðæýý. ¯¿íèé ó÷èð Ìàãñàðæàâò Áîãä õààí ò¿¿íä æ¿í âàíãèéí õýðãýì ñî¸ðõæýý. Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ 1917 îíä ªìíºä õÿçãààðûã òºâøèòãºõ ñàéäààð òîõîîí òîìèëîãäîõäîî Äèëîâ õóòàãòûã ò¿øñýí íü áàñ àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Äèëîâ õóòàãò Æàìñðàíæàâ ººðèéíõºº äóðäàòãàëä: “17 îíû ºâºë õÿòàä äýýðýì÷ Ëþ ×ýíõóé õýìýýõ òýðã¿¿òýé äîëîîí çóó ãàðóé õóëãàé íàð Îðäîñ áà Óðàä íóòãèéí çàâñàðò ¿¿ðëýí öóãëàð÷, ìîíãîë õîøóóäûí íóòãààð ÿâæ ò¿éâýýõýä Õàëõûí ºìíº çàõûí îëîí õîøóóä öî÷èí ä¿ðâýæ ¿éìñýíä çàðëèãààð Õàòàíáààòàðûã ºìíº õÿçãààðûã òºâøèòãýõ ñàéä, áýéñ Äàìäèíäîðæèéã äýä ñàéä, Äèëîâ õóòàãòûã öýðãèéã õàìãààëàõ íîì óíøèí òóñàëæ ÿâ õýìýýñíèéã äàãàæ õóòàãò íàð äºðâºí õîðîî 1200 öýðýãòýé” (55,16) ìîðäñîí õýìýýí 397

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òýìäýãëýñýí áàéíà. Áààòàð âàí èéíõ¿¿ èõ õóòàãòóóäòàé îéð äºò õàìòðàí àæèëëàñàí íü òýäíèé íýð íºëºº, íîìûí èä, øèä ñýòãýë ñàíààã àðèóñãàõ õ¿÷ ÷àäëûã öýðã¿¿äýý çîðèãæóóëàõ, àðä îëíûã ººðòºº òàòàõ àðãà áîëãîí àøèãëàæ áàéñàí õýðýã þì. Òýä ºìíºä õÿçãààðò óäàà äàðàà äàéñíû áàãàõàí õ¿÷òýé òóëãàð÷, áàéëäàí õººí çàéëóóëñàí áàéíà. Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ óäàà äàðàà òóøààëûí õýðýãò îíö ÷àðìàéí ç¿òãýæ, Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîëûã áýõæ¿¿ëýõ, õèë õÿçãààðûã áàòëàí ñàõèæ, íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäëûã õàìãààëàõàä îðóóëñàí õóâü íýìðèéã íü Áîãä õààí ºíäºð ¿íýëæ 1918 îíû VII äóãààð ñàðûí øèíèéí 10(àðãûí VIII ñàðûí 17)-íä òóñãàéëàí õîøóó øàãíàæ, òàìãà îëãîõîîð øèéäâýðëýæýý. Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ Áîãäîä åñºí áýëýã áàðüæ òýíãýðèéí õèøèãò ìºðãºí òàìãà öóòãóóëàí 1918 îíû VII äóãààð ñàðûí (àðãûí IX ñàðûí1)íû ºäºð õîøóó çàõèðàõ òàìãûã õ¿ëýýí àâ÷ íýýí õýðýãëýñýí áàéíà.(54,16) Õàòàíáààòàð òóëàëäààíä ìîðäîõ á¿ðèéäýý òºðñºí íóòãààñàà 30 øàäàð áóþó òîðãîí öýðýã øèëæ àâäàã áàéæýý. ªãëººíèé íàð ìàíäàõ ¿åä òýðáýýð øàäàð öýðã¿¿äýý äàãóóëàí Äóíä Õàéëàíòàéí íýãýí çóðààí äýýð ãàð÷, ýõ îðíûõîî òºëºº öóñààðàà àíäãàé òàíãàðàã ºðãºõ ¸ñëîë ¿éëääýã çàíøèëòàé áàéñàí àæ. Áààòàð âàí ìîäíû ¿íäñèéã óõàæ óðëàñàí áîð òàãøèíä ýðõèé õóðóóíûõàà ºíäãèéã õàçàæ, öóñàà õàíàí äóñààõàä öýðã¿¿ä íü ò¿¿íèéã äàãàëäàíà. Èõ æàíæèí çîðèãò äàé÷èí íºõäèéíõºº óëààí áººìñ íàéðñàí òàãøòàéãààñàà àìñàí, áóñàääàà ¸ñ òºðòýé äàìæóóëààä: Ãóð÷èí áýýðèéí òýðòýýãýýñ çóðàéí õàðàãäàõ Ãó÷èí ãóðò, Ãóðâàí Õàéëàíòàé ìèíü ñîíñ Óíàñàí ãàçàð, óãààñàí óñ Òàíûõàà òºëºº Óëààí ãîë, õàëóóí àìèà îãîîðîí ç¿òãýå... ãýõ ìýòýýð àíäãàéëàõàä øàäàð öýðã¿¿ä íü “Óëààí ãîë, õàëóóí àìèà îãîîðîí ç¿òãýå” õýìýýí äàâòàí ò¿ðäýã áàéæýý. ªíº ýðòíèé ýíý ¸ñîí õ¿äýð ÷èéðýã ýðñèéí ç¿ðõ çîðèãèéã õàòàìæèëæ, ýõ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàí ýðñëýí áîñîõ ñýòãýëèéí õºãèéã óëàì óëàì õºâ÷ð¿¿ëæ áàéñàí íü äàìæèãã¿é. Èõ æàíæíû öýðãýý çîðèãæóóëæ, ñýòãýëèéí îìîã òºð¿¿ëæ áàéñàí ¿éëäëýãèéí íýã ãîë õýëáýð íü ×îéæèí áóóæ áàéñàí ÿâäàë þì. Äàéí áàéëäààíä ÿâàõäàà Ìàãñàðæàâ çààâàë ×îéæèí õ¿íèéã àâ÷ ÿâäàã, çàðèì îíöãîé òîõèîëäîëä ººðºº ×îéæèí áóóäàã áàéæýý. Áààòàð âàí Óëèàñòàé, Õîâäîä Äýðýí ×îéæèíã, ºìíºä õÿçãààðò Æàìúÿí ×îéæèíã äàãóóëæ ÿâñàí àæ. Ïàðòèçàí Ï.Ãîìáîñ¿ðýí “... 398

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Äýðýí ×îéæèí Öîãòîé âàíãèéí íóòãààð äàéðàí Óëèàñòàéä èðýâ. Õàòàíáààòàð, Äýðýí ×îéæèí íàð ñàõèóñàà çàëæ, áóóæ áàéñàí” ãýæ áè÷ñýí áàéíà. Õàòàíáààòàð áîëîí ò¿¿íèé ×îéæèíãóóä ñàõèóñàà çàëæ áóóõ ¿åäýý õóÿã äóóëãàà ºìñºæ, áóó ñýëìýý àãñàæ, èä øèäèéã ¿ç¿¿ëýõ áºãººä òýäíèé áóóæ áàéõàä ñýëýì íü ñóãà ñóãà ¿ñðýí, àìààð íü öàãààí õººñ ñàõàð÷, óëìààð óõààí òàâüäàã áàéæ. Ýíý àãøèíä õ¿íèé îþóí óõààí áóðõíû óõààíààð ñîëèãäîí, àëèâàà àò çýòãýðèéã õººí àðèëãàæ, ò¿¿íèéã äàãàí áèøðýãñýä äàéñíàà ÿëàí äèéëýõ îìîã òºãºëäºð ñýòãýëèéã îëäîã áàéñàí ãýíý. ×îéæèíã áàñ ã¿ðòýìáà ãýæ íýðëýõ áºãººä ×îéæèí áóóõûã ã¿ðòýì áóóõ ÷ ãýæ õýëýõ ¸ñîí áóé. Õàòàíáààòàð óëààí ñàõèóñò Æàìñðàí áóðõíû ºìíººñ ×îéæèí áóóæ áàéñàí òóõàé Äîðíîãîâü àéìãèéí Õàòàíáóëàã ñóìûí õàðüÿàò, ïàðòèçàí Ö.Äîâäîé “Íàìàéã Ñóëèíõýýðò Õàòàíáààòàð âàíãèéí öýðýãò ÿâæ áàéõàä öýðã¿¿äèéã òàãíóóëä ÿâóóëäàã áàéñàí. Òýãýõýýð íü Áààòàð âàí ×îéæèí áóóæ, òýäýíä ñýòãýëèéí îìîã òºð¿¿ëäýã áàéñàí. ×îéæèí áóóæ áàéõäàà öýðã¿¿äýý ãºðìºë ñóðàí òàøóóðààð òàøóóðääàã áàéñàí. Òýãæ òàøóóðäàõàä õàíèàä õ¿ðñýí öýðýã ÷ äîðîî ýäãýäýã” õýìýýí äóðñàí ÿðüæ áàéæýý. ×îéæèí áóóñíû äàðàà Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ “Óðüä øºíº ýçýí Áîãä ×èíãèñ õààí òýíãýðýýñ áóóæ èðæ íàäòàé óóëçëàà. Áèäíèéã ÿëæ äèéëíý ãýæ õýëëýý” õýìýýí óõóóëàõ þì óó, ýñâýë áàéëäààí áîëîõîîñ 2-3 õîíîãèéí ºìíººñ óóë òîëãîä äýýð áàéí áàéí ãàð÷ ò¿ìïýí òàâüæ ÷àãíàäàã, ìºí òóëàëäààíä îðæ èðýýä, öýðãèéí æàãñààëûí ºìíº á¿ñýý òàéëààä, ºâðººñºº ñóìíû ¿ðýë øàæèãíàòàë óíàãàäàã áàéñàí çýðýã íü èõ æàíæíû öýðã¿¿äýý áèøð¿¿ëýí òàòàõ öýâýð ñýòãýë ç¿éí øèíæòýé àðãà áàéñàí ãýëòýé. Õàòàíáààòàð çîðèãæóóëàõäàà àðäûí áèëýã ç¿éã ÷àäìàã àøèãëàæ áàéæýý. Áààòàð âàí áîë õ¿íèé õóâüä òàâëàã, òºâ èäýðõýã áîëîâ÷, öàãèéã íü îëæ õ¿íèé ñýòãýëä õ¿ð÷ õèëýãíýæ, îí÷èéã íü îëæ ñàéøààæ ÷àääàã óõààëàã æàíæèí áàéæýý. Ïàðòèçàí Ö.Äîðæïàëàì: “Áèäíèéã óäèðäàæ ÿâñàí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí áàéäëûã òîâ÷ õýëýõýä, äàéíä îðîîã¿é öàãòàà òºëºâ äàðóó çàíòàé, áèä íàðòàé òîãëîæ, íààäàæ áàéäàã áàéñàí. Äàéíä îðîõûí ºìíº øèð¿¿í äîãøèí áîëæ ìàø õàòóó õàðèëöäàã áàéëàà”(56,289-290) ãýæ òýìäýãëýñýí áàéõàä ïàðòèçàí Á.Ìÿòàâñ¿ðýí “Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ áîë ýíãèéí ¿åä ýåëäýã ñàéõàí çàíòàé, äàéíä îðîõîä èõ óóðòàé äîãøèí øèð¿¿í õ¿í áàéâ. Ìîíãîëûí ¸ñîîð ä¿éö ºäºð 15, 8, 22 ãýõ çýðýã ºäð¿¿äýä, ÿëàíãóÿà 15-íû ºäºðò áàéëäàõ èõ äóðòàé, öýðýãòýý áîë èõ ñàéí, òýäíèéã ºìãººëäºã, øèíý öýðã¿¿äèéã ¿ðãýëæ àíõààð÷ ¿çäýã õ¿í áàéñàí þì” ãýæ áè÷æýý. Áàñ Ìàãñàðæàâûí ìºðäºí õººæ ÿâñàí öàãààíòàí Êàçàíöåâûí îòðÿä Çàâõàí ãîëûã ãàòàëìàãö ãîë ¿åðëýæ áîîñîí 399

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ó÷èð òýðáýýð “Òºðä íàä øèã õàðõ¿¿ õýðýã àëãà. Äýëõèéä ÷àì øèã øàëáààã õýðýã àëãà ãýæ Çàâõàí ãîëûã òàøóóðäàæ, ñýëýìäýæ áàéñàí”(57,72) ãýæ ïàðòèçàí Ö.Áàòäýëãýð äóðñàí ¿ëäýýæýý. Ýíý íü ó÷èð óòãàã¿é õîîñîí äºâ÷èãíºë áóñ, ýõ îðîíäîî õàëäààð èðñýí äàéñàíä äàëàéõ áàëò, õÿðãàõ òîíãîðîã áîëæ, îìîã òºãºëäºð áàéõûí ¿ëãýð äóóðàéëëûã ¿ç¿¿ëæ, öýðã¿¿äèéíõýý ç¿ðõ ñýòãýëä ò¿¿íèéãýý õ¿ðãýæ áàéñàí õýðýã þì. Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ áàéëäààíä ãàðàìãàé îðîëöñîí, îíöãîé äààëãàâàð áèåë¿¿ëñýí õ¿ì¿¿ñèéã Áîãä õààíä àéëòãàí ºðãºæ, áààòàð öîë, çýðýã, æèíñýýð øàãíóóëàõûí çýðýãöýý ººðèéí ãàðûí áýëýã äóðäàí, áóó çýðãýýð õºõ¿¿ëýí, öýðýãòýý ÿâñàí á¿õ õ¿íä ººðèéí ãàðàà áè÷ñýí ¿íýìëýõ îëãîæ áàéñíààñ ¿çýõ¿éä òýðáýýð ýð çîðèãèéã æèíõýíý ¸ñîîð ¿íýëæ ÷àääàã, õîë÷, ãîë÷ òºðèéí ç¿òãýëòýí áàéñíûã ãýð÷èëíý. Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ ýðòíèé öóñàí ºøºº àâàõ ¸ñíû ¿ëäýö îëçëîãäñîí äàéñàí ýòãýýäèéí ç¿ðõèéã ñóãàëàí òóã òàõèæ, öýðã¿¿ääýý ñýòãýëèéí îìîã òºð¿¿ëýõ àðãûã õýðýãëýæ áàéæýý.(58) “Ýíý òóõàé Õ.×îéáàëñàí “Àðäûí Õàòàíáààòàð” íîìîíäîî îëçëîãäñîí õÿòàä öýðãèéí “òîëãîéã îãòîëæ, ãýäñèéã õàãàëæ, ç¿ðõèéã ñóãàëàí àâ÷, öýðãèéí æàíæèí òóãèéã òàõèæ, ìîíãîëûí ñ¿ð õ¿÷èéã áàäðóóëàõäàà á¿õ öýðãèéã æàãñààæ, òýðõ¿¿ öààçààð àâàà÷ñàí õ¿ì¿¿ñèéí ç¿ðõíèé öóñûã Ìàãñàðæàâ íàð ººðºº àìñàæ, áóñàä öýðã¿¿äýä àìñóóëàõ, äîëîîëãîõ çýðãýýð áààòàð ñ¿ðèéã ¿ç¿¿ëæýý”(59) ãýæ áè÷ñýí áàéäàã. 1919 îíä Íèéñëýë Õ¿ðýýíä áàéãóóëàãäñàí Õ¿ðýýíèé áîëîí Êîíñóëûí õî¸ð á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààã Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ á¿ð ýõíýýñ íü òàëàðõàí óãòæýý. ¯¿íèé óëìààñ òýðáýýð ãàìèíãèéí øîðîíä çóðãààí ñàð õîðèãäæýý. 1921 îíû II ñàðä Áàðîí Óíãåðí õÿòàä öýðã¿¿äèéã Íèéñëýë Õ¿ðýýíýýñ øàõàí çàéëóóëæ Ìîíãîëûí àâòîíîìèòûã äàõèí ñýðãýýæ, Áîãäûã ýðäýíèéí ñóóðèíä çàëëàà ãýæ çàðëàõàä Ñ.Ìàãñàðæàâûã Áîãäûí Çàñãèéí ãàçðûí Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäààð òîìèëîãäñîí áàéíà. Õ.×îéáàëñàí: “...Áàðîí Óíãåðíààñ Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí áèåèéã äóóäàí àâàà÷èæ ìàø ýåëäãýýð óãòàí àâ÷,...ýëäâèéã ÿðèëöàæ áàéãààä ãýíýò Áàðîí Óíãåðíààñ Õàòàíáààòàð òà Ñ¿õáààòàðûã òàíèõ óó? Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâààñ ñàéí òàíèìîé. Òýð íü ìàíàé ñàéí íºõºð ø¿¿ õýìýýõýä Áàðîí...óóðñàí áîñ÷, êàðìàíä áàéñàí áàãà áóóãàà àâ÷ ºìíºõ øèðýýí äýýð õèðäõèéòýë òàâèõàä Ìàãñàðæàâààñ àéæ áóöñàíã¿é áè áîëáîîñ Ìîíãîëûí óëñ òºðä àðä ò¿ìíèé òóñûã áîäîã÷äûã ñàéí íºõºð õýìýýí ¿çìîé. Ìîíãîëûí òºðä áóðóó ñàíàã÷äûã äàéñàí áîëãîí ¿çìîé. Ñ¿õáààòàð íàð ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õýðýãò çîðüæ ÿâàà ìàíàé ñàéí íºõºð...”(59,33) õýìýýí ýðñëýí õàðèóëæ áàéñàí 400

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ãýæ áè÷æýý. Èéì ó÷ðààñ Áàðîí Óíãåðí Õàòàíáààòàðûã áàòã¿é ýòãýýä ãýæ ¿çýæ, áàðóóí õÿçãààðûã òîõèíóóëàõ íýðèéäëýýð ººðººñºº õîëäóóëñàí áàéíà. Ñ.Ìàãñàðæàâ Ñ¿õáààòàð íàðûí ¿éë õýðãèéã ýõíýýñýý äýìæèæ áàéñàí áºãººä Àðäûí æóðàìò öýðýã Íèéñëýë Õ¿ðýýã ÷ºëººëñºí ìýäýý àâìàãö Ìàãñàðæàâ 1921 îíû VII ñàðûí 21-23-íä öàãààíòíû ýñðýã çýâñýãò áîñëîãî ãàðãàæ, Óíãåðíèé ãàð õºë áîëæ áàéñàí Øòåéí, Âàíäàíîâ íàðûí íèéò 150 õ¿íèéã óñòãàí, àðäûí õóâüñãàëûí òàëä îðæýý.(60,16) Ìîíãîë ýð÷¿¿äèéí áàõàðõàë, ¿ëãýð äóóðàéëàë áîëæ áàéñàí ñàéõü íýðò æàíæèí àðäûí õóâüñãàëûí òàëä îðñîí íü îëîí çóóí ýðñèéí ýðãýëçýõ, òýýíýãëýçýõ áîäëûã àð÷èí õàÿæ, àðäûí çàñàãò èòãýõ èòãýëèéã íýìýãä¿¿ëñýí áàéíà. Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ 1922 îíû I ñàðä ãåíåðàë Áàêè÷èéã îéð øàäàð îôèöåðóóä, à÷àà õºñºã, ýä àãóóðñûí íü õàìò îëçëîí àâ÷ýý. Èéíõ¿¿ òýðáýýð áàðóóí õÿçãààðûã öàãààíòíààñ öýâýðëýõ òýìöýëä ãàðàìãàé ãàâüÿà áàéãóóëñàí þì. Ìºí Ìàãñàðæàâ Óðèàíõàéí õÿçãààðûã òîõèíóóëæ, çºâëºëòèéí öýðýãò õ¿÷ õàâñðàí òóñëàëöàæ áàéâ. Íèéòèéí äàéñàí öàãààíòàíòàé õèéñýí òýìöýëä ãàâüÿà áàéãóóëñàí ó÷èð Ñ.Ìàãñàðæàâûã Ä.Ñ¿õáààòàð, Õ.×îéáàëñàí íàðûí õàìò Çºâëºëòèéí áàéëäààíû ãàâüÿàíû óëààí òóãèéí îäîíãîîð øàãíàñàí áàéíà. Ñ.Ìàãñàðæàâ 1921 îíä Öýðãèéí ÿàìíû äýä ñàéäààð, 1922 îíîîñ òóñ ÿàìíû ñàéäààð òîìèëîãäîí àæèëëàæ, àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéã áàéãóóëàõ, áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñýä á¿õèé ìýäëýã, ÷àäâàð, òóðøëàãàà õàðàìã¿é çîðèóëæ áàéâ. Ò¿¿íèé ýíý ¿åèéí ¿éë àæèëëàãààã ò¿¿õ÷ Ñ.Ãàíáîëä ¿íýëæ: “Ñ.Ìàãñàðæàâûí Öýðãèéí ÿàìíû ñàéäààð àæèëëàñàí îí æèë¿¿ä íü Ìîíãîë Óëñûí çýâñýãò õ¿÷íèé ò¿¿õýíä îëîí ç¿éëèéã öîî øèíýýð áèé áîëãîñîí õºãæëèéíõ íü ýõíèé ¿å øàò áàéñàí þì. Ýíý ¿åèéí öýðãèéí ò¿¿õýíä Ñ.Ìàãñàðæàâûí ã¿éöýòãýñýí ãîë ¿¿ðýã, ãàâüÿà ãýâýë òýðýýð Ìîíãîë Óëñûí áàéíãûí öýðãèéã áàéãóóëæ õºãæ¿¿ëñýí ÿâäàë þì. Ìºí Ñ.Ìàãñàðæàâ óëñ îðíûã áàòëàí õàìãààëàõ òîãòîëöîîã øèíýýð áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ àæëûã ñàíàà÷ëàí õýðýãæ¿¿ëñýí þì. Ñ.Ìàãñàðæàâ Ìîíãîë Óëñûí Çýâñýãò õ¿÷íèé áàéãóóëàëòàä ºíººã õ¿ðòýë õýðýãæèæ áóé îëîí àñóóäëûã ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëñàí àíõäàã÷ íü, ãàð áèå îðîëöîí õýðýãæ¿¿ëýã÷ íü áàéâ”(61,9) õýìýýí áè÷æýý. Ñàíäàãäîðæèéí Ìàãñàðæàâûí ÷èí ç¿òãýë, áàéãóóëñàí ãàâüÿàã ¿íýëæ, Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1924 îíä íýã ìÿíãàí ëàí ìºíãº øàãíàí, “Õàòàíáààòàð” öîëûã íü “Àðäûí Õàòàíáààòàð” ãýæ õýðýãë¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýñíýýñ ãàäíà 1926 îíä Öýðãèéí ãàâüÿàíû íýãä¿ãýýð çýðãèéí îäîíãîîð øàãíàæýý. 401

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Äýýð õýëñíýýñ, Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâ áîë äàéíû íºõöºëä äîòîîä áÿñàëãàë ñàéòàé, ãàäààä èëðýë õàòóóòàé, öýðã¿¿äýý õàòàìæëàí, çàõèðàõ áîëîí ýðäýì óõààíû õ¿÷ýýð õèéìîðü ëóíäààã õóðàéëàí äóóäàõ ¿ëýìæ ÷àäâàðòàé öýðãèéí ãàéõàìøèãò ñýòãýë ç¿é÷, ¿íýíõ¿¿ àâúÿàñëàã æàíæèí áàéæýý. Áààòàð âàíã öýðã¿¿ä íü æàíæèí òºäèéã¿é, áàãø õýìýýí ñ¿ñëýí áèøèð÷ áàéñàí áàéíà. Ò¿¿íèé õàìòðàí ç¿òãýã÷, ìàðøàë Õ.×îéáàëñàí, “Ìàãñàðæàâ áîëáîîñ àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ÿâäàëä á¿õèéëýí ñàíàà õ¿÷ýýí çîðèóëàí ºã÷ áàéñàí ººðèéí àðä ò¿ìíèé ¿íýí÷ õ¿¿ áºãººä àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéí àíõíû çîõèîí áàéãóóëàã÷äûí íýã áàéñàí áà æèøýýëýõýä Õàòàíáààòàð íü àðäûí öýðãèéí äàðãà íàðûí õóðàë äýýð ºâ÷òýé äîðîé áàéñàí áîëîâ÷ äàõ ºìñºí ñóóæ, öýðãèéí ãýãýýðýë áîëîâñðîë áà óðàãø äàâøèõ àñóóäëûã ìàø øèìòýëòýéãýýð õýëýëöýæ áàéñíûã... áè í¿äýýð ¿çñýí áîëîé. Èéìä Ìàãñàðæàâûí ýðýëõýã çîðèãòîé áà ýõ îðîíäîî ìºíõèéí ãàâüÿàã áàéãóóëñàí íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé ò¿¿õèéí õóóäñàíä àëòàí ¿ñãýýð áè÷èãäâýýñ çîõèíî”(59,34) ãýæ ¿íýëñýí áàéíà. Àðäûí Õàòàíáààòàð Òàíû ýð çîðèã, ýðäýì óõààíä õîé÷ ¿å áèøðýí ñºãäì¿é. Òýðáýýð õ¿íä ºâ÷èíä çîîëóóëæ, 1927 îíû IX ñàðûí 3-íä òºðñºí íóòàãòàà î÷èæ áàéæ áàéãààä õàí õîðâîîãîîñ õàëèí îäæýý. Èõ æàíæíû øàðèëûã òºðºëõ Ãó÷èí ãóðò, Ãóðâàí õàéëàíòàä íü áóíõëàí îðøóóëæýý. Ýä¿ãýý ò¿¿íèé øàðèëûã çººæ àâ÷ðàí, Áóëãàí õîòûí ºìíºõ òîëãîé äýýð áààòàðûí äóóëãà õýëáýðòýé áóíõàíä îðøóóëæýý. Ñàíäàãäîðæèéí Ìàãñàðæàâ íü: 1) Áàãà çàëóóãààñàà òºðèéí õýðýãò èòãýìæëýãäýí çàðàãäñàí õàíà ñàéò òºðèéí ò¿øýý, 2) Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë, á¿ðýí ýðõò áàéäëûí òºëºº àìü áèå îãîîðîí ç¿òãýñýí õàëóóí ýõ îðîí÷ 3) Ìîðèí öýðãèéí ãàðàìãàé æàíæèí íàðûí ñ¿¿ë÷èéí ¿ëãýð æèøýý, 4) Ìîíãîë àðäûí õóâüñãàëò öýðãèéã áàéíãûí àðìè áîëãîí àíõëàí çîõèîí áàéãóóëàã÷äûí íýã, 5) Õàòàí çîðèã, ÿëæ äèéëýõ, öýðãýý çîðèãæóóëàõ àðãà óõààí îõüëîí òóíàñàí åð áóñûí àâúÿàñëàã öýðãèéí ç¿òãýëòýí áàéæýý. 402

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

7. ÆÀÌÑÐÀÍÃÈÉÍ ÄÀÌÄÈÍÑ¯ÐÝÍ Íóãàðøã¿é ÷èí çîðèãò, áààòàðëàã ýõ îðîí÷ Ìàíëàéáààòàð 1921 îíû ýõýýð õÿòàäûí ãýìèíãèéí ýð¿¿ ø¿¿ëò õàðãèñëàëä òýðã¿¿íýý ãóäàéëãàõã¿é áîñîîãîîðîî íàñ áàðñàí íü ýõ îðîí÷ õýí á¿õýíä çîðèãæóóëàã÷ æèøýý áîëæ áàéëàã áèëýý. Ïðîôåññîð Ë.Æàìñðàí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ò¿¿õýíä ç¿é ¸ñîîð õîëáîãäîõ òºð, öýðãèéí íýðò ç¿òãýëòýí áîë Áàðãûí Æàìñðàíãèéí Äàìäèíñ¿ðýí áîëîé. Òýðáýýð 1871 îíä òýð ¿åèéí Ìàíæ ÷èí óëñûí Õàð ìºðºí ìóæèéí õàðüÿà Õºëºíáóéðûí øèíý áàðãà Ã¿í (øóëóóí) öàãààíû õîøóóíû “Öàãààí õîøóó” õýìýýõ ãàçàð ýöýã, ýõèéíõýý èäýð çàëóóä õ¿é òàñàð÷, õ¿ì¿¿í çàÿà çàëãàæýý. Ò¿¿íä ýöýã Æàìñðàí õîøóó íóòàãòàà “Ýìãýí çàíãè” õýìýýí àëäàðøñàí ò¿ìýí îëîíäîî íýð õ¿íäòýé, ÷èíýýëýã ºíºð ºòãºí íýãýí áàéâ. Òýðáýýð ýõýýñ åñ¿¿ë. Òàâàí õ¿¿, äºðâºí îõèí. Ýõ Óäâàë íü öàéòàé, öàðàéòàé, àâèð ÿëäàì ìîíãîë á¿ñã¿é. Ýöýã íü õ¿¿ Äàìäèíñ¿ðýíãýý äîëîîí íàñòàé áàéõàä íü íóòãèéí íîì÷ Ëó áè÷ýý÷èä øàâü îðóóëæ, áè÷èã ýðäýìä àìëóóëñàí áàéíà. Ìîíãîë òºäèéã¿é ìàíæ, õÿòàä õýë áè÷èã ¿çñíýýð áÿöõàí õ¿¿ãèéí îþóíû àì íýýãäýæ, ò¿¿õ, óðàí çîõèîë, ã¿í óõààíû çîõèîëóóäûã øèìòýí ñóäàëæ, åðòºíöèéí àìüäðàëûí ÷óõàã, ìóíõàãèéã ÿëãàæ ýõýëæýý. ×èíãýñýýð “ýð òººëºõ” íàñàíä õ¿ð÷ “õóÿãò öýðýã”-ò á¿ðòãýãäæýý. Òýðáýýð “õóÿãò öýðýã”-èéí ñóðãóóëü õèéõ ÿâöàä áèå áÿëäàð, ýð çîðèã, ýðäýì óõààíààðàà ÿëãàðàí òîäîð÷ áàéâ. Èéìýýñ áè÷ýý÷, ñóìûí çàíãè çýðýã îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû àëáà òóøààëä äýâøèí àæèëëàõ áîëæýý. Æ.Äàìäèíñ¿ðýí 1908 îíä Ìàíæèéí õààíä áàðààëõàõààð î÷èõäîî íýã ¿å íàñíû ×èí âàí Õàíääîðæòîé òàíèëöàæ, Ìàíæèéí ýðõ áàðèã÷äûí äóðààðàà àâèðëàæ, ìîíãîë÷óóäûã õýðõýí ýëýã áàðüæ áàéãààã ø¿¿ìæëýí ÿðèëöàæ, íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýë áàðüñàí õ¿ì¿¿ñ áîëîõîî îéëãîëöæýý. Çàëóó ò¿¿õ÷ Ø.Íàöàãäîðæ (õîæìûí àêàäåìè÷) òýä “Ìàíæèéí òºðèéí ÿëçàð÷ áóé áàéäëûã ø¿¿ìæëýí èéì ¿åýñ áèäíèé Ìîíãîë÷óóä îëîí øèðõýãèéã íèéë¿¿ëæ, ò¿ìýí æèíãèéí õ¿íäèéã ºðãºõ ë¿ãýý àäèë á¿õ õ¿÷ ÷àäëàà íýãòãýí íýãýí çýðýã õºäëºõ¿é ÿìàð öàãèéã õ¿ëýýì¿é õýìýýí ÿðèëöæýý”(62,10-11) ãýæ áè÷ñýí áàéíà. Ýíý ìýäýýã Ø.Íàöàãäîðæ áàãø Áàðãûí Ý.Ýðõýìáàòûí ¯íäýñíèé íîìûí ñàíä õàäãàëàãäàæ áóé ãàð áè÷ìýëýýñ àâñíûã ºìíº ºã¿¿ëñýí. Ýíý ¿åä Æ.Äàìäèíñ¿ðýí Áýýæèíä òºðèéí ò¿øìýëèéí çýðãèéí øàëãàëòûã àìæèëòòàé äàâñàí áàéíà. Òýðáýýð òóõàéí ò¿¿õýí íºõöºëèéã ã¿íçãèé îéëãîæ, íèéò 403

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

ìîíãîë òóóðãàòíûã íýãýí äýýâýð äîð íýãòãýõ ¿çýë ñàíààã òóóøòàé äýìæèæ áàéâ. Æ.Äàìäèíñ¿ðýí òýð ¿åä Õàëõûí íýã íî¸íä áè÷ñýí çàõèäàëäàà: “Ýíý öàãèéí øèíý çàñãèéí ýëäýâ õýðýãò ¸ñ ¿ëýìæ, óðóóë ýâäýðâýýñ ø¿ä öàéõ ìýò çîâèóð õàìò òóë ¿¿íèéã ñîíñãîõîîñ ãàäíà òóñ õ¿ðýýíèé ãàçàð øèíý çàñãèéí ¸ñûã ýðõýì ãàçðûí îëîí äàãàæ ¿ë ÷àäàõààð ìýä¿¿ëýâ õýìýýí ñîíññîí áèëýý. Îäîî õààíà ÿìàð çýðýã áîëñíûã ãýðýëò¿¿ëýí õóóäàñ áè÷¿¿ëæ õàéðëàõûã ýðìýëçýí õ¿ñíý” (63) ãýæýý. Ýíý íü Æ.Äàìäèíñ¿ðýí Õàëõûí íî¸äòîé õàðèëöàí ìýäýýëýë ñîëèëöîæ, ñàíàë íýãäýæ áàéñíû íýã áàðèìò þì. Èéí áàéòàë 1912 îíû I ñàðûí 15-íä Áàðãàä áîñëîãî ãàðãàæ, Õºëºí õîòûã ýçýëæýý. Óëìààð Îëíîî ºðãºãäñºí Ìîíãîë Óëñòàé íýãäýí íèéëýõ øèéäâýð ãàðãàñàí áàéíà. Ýíý áîñëîãûã ñàíàà÷ëàí çîõèîí áàéãóóëàõàä Æ.Äàìäèíñ¿ðýí èäýâõòýé îðîëöæýý.

Áàðãûí Ìàíëàé âàí Æ.Äàìäèíñ¿ðýí áàðàà áîëîã÷äûí õàìò 1912 îíû ýõýýð áàðãûí á¿ãäèéí äàðãûí ãàçàð Æ.Äàìäèíñ¿ðýí òýðã¿¿òýé äîëîîí õ¿íèéã øèíý òóòàì òóñãààð òîãòíîëîî çàðëàñàí Ìîíãîë Óëñûí Íèéñëýë õ¿ðýýíä òîìèëîí ÿâóóëñàí áàéíà. Õºëºíáóéðûí òºëººëºã÷äèéã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð òàëàðõàí õ¿ëýýæ àâ÷ýý. Æ.Äàìäèíñ¿ðýíä Óëñàä òóñëàã÷ ã¿íãèéí õýðãýì îëãîæ, ò¿¿íèéã Ãàäààä 404

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

õýðãèéã á¿ãä ýðõëýí øèéòãýã÷ ÿàìíû äýä ñàéäààð òîõîîí òîìèëñîí áàéíà. Áóñàä õàìòðàí ç¿òãýã÷äèéã ÷ õºõ¿¿ëýí øàãíàæýý. Èíãýæ òýðáýýð Ìîíãîë òºð, öýðãèéí òîìîîõîí ç¿òãýëòýí áîëîõ ãàðààãàà ýõëýâ. Æ.Äàìäèíñ¿ðýí øèíý òóëãàð óëñàà áýõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ òàëààð îþóí áèëãýý ÷èâ÷ð¿¿ëæ áàéâ. Òýðáýýð 1912 îíû õàâàð òºðèéí ¿éë àæèëëàãààã òºãºëäºðæ¿¿ëýõýä ÷èãëýëñýí àðâàí ç¿éëèéí, ìºí îíä öýðãèéí ñóðãóóëü áàéãóóëàõ, ýäèéí çàñãèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð íàéìàí ç¿éëèéí ÷óõàë ñàíàë ãàðãàæ áàéâ. (64,38-41) Áîãä õààí Æ.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí ÷èí ç¿òãýë, öýðãèéí ìýäëýã, ÷àäâàðûã ¿íýëýýä, Áàðóóí õÿçãààðûã òºâøèòãºí òîõèíóóëàõ ÿâäàëä Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð, ã¿í Õàéñàí, Ìàãñàðæàâ íàðûí õàìò èòãýìæëýí çàðæýý. Òýðáýýð Õàëõûí Ìàãñàðæàâòàé ãàð, ñýòãýë íèéëýí ç¿òãýæ, 1912 îíû VIII ñàðä Õîâä õîòûã Ìàíæèéí íî¸ðõëîîñ ÷ºëººëñºí áàéíà. Ýíý òóëàëäààíä Äàìäèíñ¿ðýí, Ìàãñàðæàâ íàð áèåýð ¿ëãýðëýí áàéëäàæ, öýðãèéí æàíæíû óð ÷àäâàð íü òîäîð÷ýý. Áàðóóí õÿçãààðûã èëáýí òîõèíóóëàõ ñàéä, Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàð, Çîðèãò âàí Íàâààíöýðýí íàð 1912 îíû VIII ñàðûí 17-íä Áîãä õààíä àéëòãàõäàà: “...Äàìäèíñ¿ðýí áîëáààñ ò¿ìýí ãàçðûí ÷èíàä ýòãýýäýýñ ¿íýíõ¿¿ áèøðýíã¿éãýýð äàãàæ îðæ, Áîãä ýçíèé ò¿ãýýìýë õèøãèéã õ¿ðòýæ, äàðààãààð èéíõ¿¿ õîë÷ëîí ç¿òãýí ÿâæ, òýðñýëñýí äàéñíûã ñºíººæ, òóëãàð áàéãóóëñàí óëñ òºðèéí ñóóðèéã áàäðóóëàí íü îíö ñàéøààëòàé...”(65,5-8) ãýýä Äàìäèíñ¿ðýíä ¿å óëèðàí çàëãàìæëàõ çàñàã, òºðèéí áýéë, õî¸ð í¿äíèé òîãîñûí îòãî, öýðãèéí æàíæèí, Ìàíëàéáààòàð öîë øàãíàí õ¿ðòýýõèéã ãóéæýý. Áîãä õààí çàðëèã ãóéñàí ¸ñîîð áîëãîñîí áàéíà. 1913 îíä ªâºð Ìîíãîëûí çóðãààí ÷óóëãàíû 49 õîøóóíààñ 35, öàõàðûí 8 õîøóó, Õºõ íóóðûí ìîíãîë÷óóä, Äºðâºäèéí ç¿¿í, áàðóóí ãàðûí îëîí õîøóóä, çàõ÷èí, ººëä ìÿíãàä, Àëòàéí óðèàíõàéí àðä, Òàãíûí áà Õàñàã àðäóóä òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñýí Ìîíãîë Óëñàä íýãäýí îðîõ ñàíàëàà èëýðõèéëæýý. Õÿòàäûí ýðõ áàðèã÷èä áà÷èìäàæ, ýíý õºäºëãººíèéã ÿàðàâ÷ëàí äàðàõààð õ¿÷ õýðýãëýæ, ªâºð Ìîíãîëûí ×óóëàëò õààëãà, Áàò õààëãà, Äîëîííóóð, Õºõ, Áóóò õîòóóäûí ÷èãëýëèéí òàâàí çàìààð îëîí ìÿíãàí öýðýã îðóóëæýý. Òýä ªâºð Ìîíãîëûí îëîí õîøóóäààð äýýðýì òîíóóë õèéæ, õ¿÷èðõèéëýõ áîëñîí áàéíà. Èéì ó÷ðààñ óãñàà íýãòíýý ºìãººëºõ öýðãèéã òàâàí çàìààð Áîãä õààíû Çàñãèéí ãàçàð õºäºëãºí Æ.Äàìäèíñ¿ðýíã Ç¿¿í ºìíº õÿçãààðûí öýðãèéã çàõèðàõ æàíæíààð òîìèëæ, óã áàéëäààíû àæèëëàãààã óäèðäóóëæýý. Ò¿¿íèé óäèðäñàí öýðýã àëõàì òóòàìäàà àìæèëò îëæ, ÿëæ äèéëæ áàéñàí áîëîâ÷ 1913 îíû Õÿòàä, Îðîñûí òóíõàãëàë ãàðñíààð Áîãäûí Çàñãèéí ãàçàð àðãà áóþó öýðãýý ãýäðýã òàòæýý. Æ.Äàìäèíñ¿ðýí íóòàã ÿâàõäàà áîëîí äàéëààð ìîðäîõäîî Áóóðëûí äàâààãààð 405

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

(Îäîîãèéí Òºâ àéìãèéí Ýðäýíý ñóì Æ.Á) äàâæ, íóòãààñàà øèëäýã ýð÷¿¿äèéã äàãóóëàí áóöàõ ¿åä òýä: Áóóðàë òîëãîéí ýíãýðò Áóóãàà öýíýãëýýä õýâòýå Áóëòàéæ èðñýí äàéñíóóäûã Áóöàëò ¿ã¿éãýýð ñºíººº Äýãðýã íóóðûí äýíæ äýýð Äºðºº òîãøîîä ìîðäî¸ Ä¿¿ îëîí òà íàðòàà çóãàà áîëãîí äóóëúÿ õýìýýí çîðèã òºãºëäºð àÿëäàã áàéñàí àæ.(66,125) Ìàíëàéáààòàð õ¿íèé õóâüä íàéðòàé, ýãýë õ¿í áàéæýý. Ò¿¿íèéã íóòãèéíõàí íü õ¿íäýòãýí Ñ¿ðýí æàíæèí, á¿ð äîòíû õ¿ì¿¿ñ íü “Àíæàà” õýìýýí àâãàéëíà. Òýðáýýð ÿäóóñûã òýòãýæ, òýäýíä àëáà òàòâàðûí äàðàìò ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéõûã õè÷ýýí ýðìýëçýæ áàéâ. Æ.Äàìäèíñ¿ðýí Ìàíäàë-Îâîî (Îäîîãèéí Äîðíîä àéìãèéí ×óëóóíõîðîîò ñóìûí íóòàã) õýìýýõ ãàçàð àëáàò õàðüÿàò íàðàà öóãëóóëæ õýëñýí ¿ãýíäýý: “Õàëõûí äºðâºí àéìãèéí íî¸ä àëáàò àðäààñàà æèë á¿ð 360 õîíü òàòâàðëàäàã þì. Áè òà íàðààñ ýäíèé àäèë õîíü òàòâàðëàõûã õ¿ñýõã¿é, òàòàõ ÷ ¿ã¿é, õýðýâ íàìàéã ¿õñýíèé õîéíî ìèíèé ¿ð õ¿¿õýä çàõèàñûã çºð÷èæ, òàòâàð àâàõ àâààñ ýíý òàìãàòàé áè÷ãèéã áàðüæ çààëäàõ õýðýãòýé” õýìýýí áè÷èã òàðààæ áàéñàí òóõàé ñóäëàà÷ Ñ.Áàò-Þíäýí ýø òàòàí òýìäýãëýñýí áàéíà. (66,106) Òýðáýýð íóòãèéíõàà çîí îëíûã òàòâàðààñ õºíãºëºõ òºäèéã¿é ÿäóó ç¿ä¿¿ õ¿ì¿¿ñò ºãëºã õàéðëàí, í¿¿õ ñóóõàä íü óíààãààð òóñëàæ, àìüæèðãààíû àðãà óõààíä ñóðãàõûã ýðìýëçýæ áàéæýý. Ìàíëàéáààòàð Õàëõûí íî¸äûí áóñäûã ìºëæèã÷, øóíàõàé áàéäëûã ø¿¿ìæèëæ áàéñàí íü òýäíèé äóðã¿éöëèéã òºð¿¿ëæ áàéâ. Òýðáýýð ñ¿¿ëäýý áóõèìäàõäàà áàëãàõ äóðòàé áàéñàí áîëîëòîé. Ò¿¿íèéã àâòîíîìèò Ìîíãîëûí äýýä õóðàëä îðîëöîõîîð õàëàìöóó èðýõýä õýí íýã íü “Ìàíàé ñîãòóó èðëýý” ãýñíèéã ñîíñîîä “Ìèíèé ñîãòóó ºíºº þì óó, ìàðãààø ãàðíà, õàðèí òà íàðûí ñîãòóó õýçýý ÷ àðèëàõã¿é” ãýæ õýëñýí ãýäýã ÿðèà áàéäãèéã àêàäåìè÷ Ø.Íàöàãäîðæ ò¿¿íèé òîâ÷ íàìòàðò íü òýìäýãëýæýý. Æ.Äàìäèíñ¿ðýí óëñ îðíîî ñýðãýýí õºãæ¿¿ëýõýä óõààí áîäëîî ÷èâ÷ð¿¿ëæ áàéñàí þì. Òýðáýýð 1912 îíä öýðãèéí ñóðãóóëü áàéãóóëàõ, ýäèéí çàñãèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð Áîãä õààíä òîìîîõîí àéëòãàë ºðãºæýý. Óã àéëòãàëä: “... áèäíèé ìîíãîë÷óóä íýãýíò óëñûí òºðèéí ¸ñîí áàéãóóëñíû òóë ç¿é íü öýðãèéí õ¿÷íèéã òýãøëýí, ýäèéí çàñãèéã øèíýòãýí, õóóëü ä¿ðìèéã òîãòîîæ, ýë çàñãèéã 406

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

òýãøèëæ, öýðãèéí õ¿÷íèéã õ¿÷èðõýã áîëãîâîîñ çîõèíî” (2,217) õýìýýãýýä 1825 íàñíû çàëóóñûã ÿäóó äîðä, áàÿí õîîñîí ãýõã¿é öýðãèéí àëáûã õààëãàõ, òýð õóãàöààíä íü áóñàä àëáà ãóâ÷óóðààñ õýëòð¿¿ëýõ, õîøóóäààñ çàëóóñûã øàëãàðóóëàí Íèéñëýë õ¿ðýýíä àâ÷èð÷, ñóðãàã÷ áîëãîí áýëòãýýä, îðîí íóòàãò íü èëãýýí öýðãèéí ñóðãàëò õèéëãýõ, öýðãèéí óíàëãà õýðýãëýëèéã áýëòãýõ, òèéì çîðèóëàëòòàé àäóó ìàëûã ñàéòàð òýæýýæ îíä ìýíä îðóóëàõ, ãààëü òàòâàðûã öýãöëýõ, õóóëü öààç áîëîâñðóóëàõ, àëàõ ÿëûã çºâõºí áóóäàí àëàõ ÿëààð ñîëèõ, äàðõ÷óóëûã Îðîñò ñóðãàí, áóó ñóì, äàðü ¿éëä¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòòýé áîëîõ, áîëîìæòîé á¿õ ãàçàð òàðèà òàðèõ, øàøíû íîìûí çàðäëûã õÿìãàòàé áîëãîõ çýðýã àñóóäëûã äýâø¿¿ëýí òàâüñàí áàéíà. Òýðáýýð ººð íýã ñàíàëäàà óëñûí àæèëä ýðäýìòýí ìýðãýäèéã òàòàí îðîëöóóëàõ, ìîíãîë, ìàíæ, õÿòàä, îðîñ õýëíèé ñóðãóóëü áàéãóóëàõ àñóóäëûã õºíäæýý. Ò¿¿íèé øèíýòãýëèéí áîäðîëóóäûí çàðèì íü òîäîðõîé õýìæýýãýýð õýðýãæèæ áàéëàà.

407

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Æ.Äàìäèíñ¿ðýí øèíý òóòàì òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñýí Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä áîäëîãûí “àëòàí àðãàìæ”-èéã òàòàëöàæ ÿâñàí äèïëîìàò÷ áàéâ. Òýðáýýð 1912 îíû ýöñýýð áîëñîí Ìîíãîë-Òºâäèéí õýëýëöýýðò îðîëöîæ, íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëæýý. Æ.Äàìäèíñ¿ðýí 1914 îíû åñä¿ãýýð ñàðûí 8-íààñ 1915 îíû òàâäóãààð ñàðûí 25-íä îðîñ, õÿòàä, ìîíãîë ãóðâàí ýòãýýäèéí Õèàãòûí áàãà õóðàëä çºâëºã÷ººð îðîëöñîí áàéíà. Ìàíàé òºëººëºã÷èä ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëîî õàìãààëàõûí òºëºº õè÷íýýí óõààí çàðæ, ç¿òãýñýí áîëîâ÷, õî¸ð èõ ã¿ðíèé õàâñàéäàëòàä õ¿÷èí ìºõºñäºæ àâòîíîìèò ýðõòýé õîöîðñîí áèëýý. Ãýõäýý 1915 îíä Ìîíãîë, Èðãýí, Îðîñ ãóðâàí ýòãýýäèéí ãýðýý õýëýëöýý òîãòîîæ áàéãóóëàõ òóõàéä øóäàðãààð ç¿òãýñýí ó÷èð Äàìäèíñ¿ðýíã õºõ¿¿ëýõèéã ãóéæ àéëòãààä çàðëèãààð ¿å óëèðàí æ¿í âàíãèéí õýðãýì øàãíàæ õ¿ðòýýæýý. (67,142) Æ.Äàìäèíñ¿ðýí 1916 îíä Õºëºíáóéð íóòàãòàà ÷ºëºº àâ÷ ÿâæ, òýíäýýñ ãýð á¿ë, òºðºë ñàäíàà í¿¿ëãýí àâ÷èðñàí áàéíà. Òýðáýýð 1917 îíä óóãàí õ¿¿ Äîëñîíäîî õîøóó çàñàã, æ¿í âàíãèéí õýðãýìýý çàëãàìæëóóëæýý. Ìàíëàéáààòàð Íèéñëýë õ¿ðýýíä ñóóæ, òºðèéí äýä ñàéäûí àëáàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí õàøñàí áàéíà. 1919 îíû X ñàðä Õÿòàäûí ãåíåðàë Ñþé Ø¿÷æàíû èõ öýðýã Õ¿ðýýã ýçýëæýý. ¯íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëîî ò¿ð àëäñàí ãóòàìøèãò ¿åä Æ.Äàìäèíñ¿ðýí Íèéñëýë Õ¿ðýýíä ¿¿ññýí óëñ òºðèéí íóóö á¿ëã¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã òàëàðõàí äýìæèæ áàéæýý. Ýíý òóõàéä: Àðüñàí äýýëýý ºìñººä Àíæàà íü èíãýýä ìîðäëîî äîî Àðä îëíûõîî òºëºº þì áîë Àìèà åðººñºº õàéðëàõã¿é ãýõ ìýòýýð òàíãàðãèéí øèíæòýé äóó çîõèîí äóóëæ áàéñàí ãýäýã. Èéì ó÷ðààñ ãàìèíãóóä ò¿¿íèéã õàðäàæ ñýðäýæ áàðèâ÷èëæýý. Ìàíëàéáààòàðûã õýðõýí áàðèâ÷èëñàí òóõàéä ñóäëàà÷èä ÿíç á¿ðýýð áè÷èæ èðæýý. Ñóäëàà÷ Ñ.Áàò-Þíäýí: “...Áîãäûí îðäíîîñ òºð òºâøèòãºõ ¸ñëîë õèéæ ñîð çàëàõàä îëîí õ¿í ¿éìñýíèéã äàëèìäóóëæ, 1920 îíû íàéìäóãààð ñàðûí 24-íèé øºíº áàðèâ÷èëñàí”(66,108) ãýæ áè÷ñýí áàéõàä Àõàéä Øàðàéä Äóãàðæàâûí Äàìäèíæàâ: “...Äàìäèíñ¿ðýí Áóóðàëûí äàâààãààð äàâàõààð Ëõàñ¿ðýí áîëîí áóñàä öººí õ¿íèé õàìòààð ÿâæ áàéòàë îòîæ áàéñàí õýñýã ãàìèí äàâààíû àðä áàðèâ÷èëæ àâ÷ýý”(5,125) õýìýýí òýìäýãëýñýí áàéíà. 408

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Æ.Äàìäèíñ¿ðýí ãàìèíãèéí øîðîíä ¿çýøã¿é ìóóõàé òàìëàë, õàðãèñëàëä ºðòæýý. Òýðáýýð ãàìèíã ¿çýí ÿäàæ, õÿòàä õýëòýéí õóâüä òýäíèéã õàòóó øèð¿¿í ¿ãýýð äàéð÷, óóð õèëýíã íü óëàì áàäðààæ áàéñàí áîëîëòîé. Äàìäèíñ¿ðýí “Áè õÿòàäóóäûí ãàðò õýâòýýãýýðýý ¿õýõã¿é, áîñîîãîîðîî ¿õíý, õýðýâ áè ýäíèé ãàðààñ àìüä ãàðâàë õÿòàäóóäûã Ìàéìàà õîòîîñ Áýýæèí õ¿ðòýë õ¿éñ òýìòðýíý” õýìýýí õýëæ áàéñàí ãýäýã. Íàñ òàâü øàõñàí èõ æàíæèí 1921 îíû íàìàð X ñàðûí ¿åä áèå íü ýðñ ìóóäñàí ÷ áààòàð ýðèéí ¸ñîîð øîðîíãèéí õàíà ò¿øèí áîñ÷, í¿äýý ¿ë öàâ÷èí àëòàí àìèà àëäæýý. Õàëóóí ýõ îðîí÷, ¿íäýñíèé áààòàðûí øàðèëûã ò¿¿íèé ìîðü õºòº÷ Ëõàñ¿ðýí øîðîíãîîñ àâ÷, îäîîãèéí Äîðíîä àéìãèéí ×óëóóíõîðîîò ñóìûí íóòàã ¯¿ëýí õààí õýìýýõ íî¸ëîã óóëíààñ ç¿¿í óðàãø Øèíýáóëàã ãýäýã áóëãèéí ýõíýýñ õîéø 2-3 êì-ò îðøèõ ýíãýðò áóíõëàí îðøóóëæýý. Ñ¿¿ëèéí ¿åä ò¿¿õ ñóäëàëä Äàìäèíñ¿ðýí, Ìàãñàðæàâ õî¸ðûã Õîâäûí ÷ºëººëºõ ¿éëñýä õýí íü èë¿¿ òîì áàéð ñóóðüòàé îðîëöñîí áý? ãýæ ìàðãàõ ºíãº àÿñ àæèãëàãäàæ áàéíà. Èíãýæ ñºðãºëä¿¿ëýõ íü ¿íäýñíèé ýðõ àøèãò ¿ë íèéöíý. Ñàéõ õî¸ð æàíæèí áèå áèåý õ¿íäýòãýí, ñàíàë áîäëîî õàðàìã¿é ñîëèëöîæ, çàðèì ¿åä ìàðãàëäàæ ìýòãýëöýí çºâ øèéäëèéã îëæ, óëñ Ìîíãîëûíõîî òºëºº íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýëòýé áàéñàí íü ò¿¿õýí ¿éë ÿâöààñ õàðàãääàã. Íàñíû õóâüä Æ.Äàìäèíñ¿ðýí íü Ñ.Ìàãñàðæàâààñàà äîëîîí íàñ àõûí õóâüä àìüäðàëûí òóðøëàãààð àðàé èë¿¿, Ñ.Ìàãñàðæàâ íü áàãààñ ñóóðü áîëîâñðîë îëñîí, óäàì çàëãàñàí ÿçãóóðòàí, ã¿í õýðãýìòýé, Æ.Äàìäèíñ¿ðýí íü õàðö ãàðàëòàé, ñ¿¿ëä Áîãä õààíààñ ã¿íã, óëìààð æ¿í âàíãèéí õýðãýì õ¿ðòñýí, õî¸óëàà öýðãèéí õýðýãò àäèëõàí ìýðãýøñýí, òàâèëàíãààð îíîãäñîí îí öàãèéí õýð÷èìä ìîíãîë ò¿ìíèé õóâü çàÿàãààð òîäîðñîí õî¸ð èõ æàíæèí áàéñàí á¿ëãýý. Äýýð äóðäñàíûã õóðààíãóéëàí ä¿ãíýâýë Æàìñðàíãèéí Äàìäèíñ¿ðýí: 1) Áàãà, çàëóóãààñàà îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû àëáà õàøèæ, ÌàíæÕÿòàäûí áîäëîãî, óõààíû íààä, öààäûã íàðèéí óõààð÷, õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí ýñðýã ìîíãîë ò¿ìíýý ºìººð÷ ýðñëýí áîññîí ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëûíõîî òºëºº òýìöýã÷; 2) Óëñ Ìîíãîëûíõîî öºì-Õàëõ÷óóäòàéãàà íèéëýí íýãäýæ, íèéò ìîíãîë òóóðãàòíûã óðèàëàí äóóäàæ, íýãýí ãýð óëñ áàéãóóëàõûí òºëºº öýðýãëýí áîñ÷, ÿëàí äèéëæ ÿâñàí àâúÿàñëàã èõ æàíæèí; 3) Ìîíãîë Óëñàà îëîí óëñààð õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ, óëìààð òýäãýýðèéí æèøèãò íèéö¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõèéí òºëºº øèíýòãýëèéí, ÿëàíãóÿà öýðãèéí øèíýòãýëèéí ã¿í áîäðîë, õºâð¿¿ëñýí ñýäýí îëîõ ñýòãýëãýýòýé òºðèéí ç¿òãýëòýí; 409

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

4) Óëñ Ìîíãîëûíõîî áîëîí çîðèí òýìöñýí ¿éëñèéíõýý òºëºº õàðèéí ò¿ðýìãèéëýã÷äèéí õàðãèñëàë, òàìëàëä í¿ä öàâ÷èí ºâäºã ñºãäºëã¿é, áîñîîãîîðîî àìü ýðñäñýí çîðèãò ýõ îðîí÷ áàéëàà.

8. ÃÝÌÏÈËÄÎÐÆÈÉÍ ÖÝÄÝÍÑÎÍÎÌ Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí Äàëàé ×îéíõîð ÷èí âàí Öýäýíñîíîì íü Ìàíæààñ àíõ ò¿ð¿¿í çàñãèéí ýðõ àâñàí çóðãààí õ¿íèé íýã áîëîé. Äîêòîð (Sc.D) Î.Áàòñàéõàí Òýðáýýð Áàäàðãóóëò òºðèéí 17 îí áóþó 1881 îíä Äàëàé ÷îéíõîð âàíãèéí íóòàãò òàéæ Î÷èð æèíîíãèéí ãýðò ìýíäýëæýý. Î÷èð ººðèéí îéð òºðëèéí õàìààòàí õîøóó çàñàã Ãýìïèëäîðæèéí óäàà äàðàà ãóéæ ãóâøñàíààð õ¿¿ Öýäýíñîíîìîî ò¿¿íä ¿ð÷ë¿¿ëæýý. Ãýìïèëäîðæ õ¿¿ãýý áàãààñ íü ãýðèéí ñóðãóóëèàð áýëòãýæ, ÷àìã¿é ñàéí áîëîâñðîë îëãîí ìîíãîë, òºâä, ìàíæ õýë ãàäàðëàõ áîëãîñîí áàéíà. Ã.Öýðýíñîäîì 1984 îíä ýöãèéíõýý çàñàã òºðèéí áýéëèéí õýðãýìèéã çàëãàìæèëæ, 1899 îíîîñ ýð òººëºõ íàñàíäàà õ¿ðñýí ó÷èð õîøóó çàõèðàõ áîëîâ. Ìàíæ ÷èí óëñûí òºð ò¿¿íèé ýðäýì óõààí, õàòàìæëàí çàõèðàõ ÷àäâàðûã ¿íýëæ, 1902 îíä 21 íàñàíä íü Óëèàñòàéí Ìàíæ àìáàíû çºâëºõ õóóâèéí ñàéäààð òîõîîí òîìèëæ, 1905 îíä öýðãèéí õýðýãëýëä 5000 ëàí òóñàëñàíû ó÷èð Æ¿í âàíãèéí çýðýã õ¿ðòýýñýí áàéíà. Öààøèä ÷ çàëóó íî¸íû ýðäýì áîëîâñðîë àõèæ, òóðøëàãàæèæ áàéñàí ó÷èð óäàà äàðàà õýðãýì, çýðãýý àõèóëæ áàéâ. Ãýõäýý õàðèéí ýðõøýýëä áàéõûí çîâëîí ç¿äã¿¿ðèéã àìñ÷, óëñ ¿íäñýý ãýõ óõàìñàð óëàì á¿ð òºëºâøèæ áàéâ. Ìàíæèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãûã Äàëàé ×îéíõîð âàí Öýäýíñîíîì ýõíýýñ íü ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí þì. Òóõàéëáàë, “Âàí Öý íàðûí 13 õîøóó øàâèàñ ººð, ººðèéí õàðüÿà íóòàãò àëò áóé áîëîâ÷ ¿ã¿é áîëîâ÷ ìàëòóóëæ ÷àäàõã¿é... ” (68) õýìýýí ìýäýãäýæ áàéñàí íü àðõèâûí ñàí õºìðºãò òýìäýãëýí ¿ëäæýý. Äàëàé ×îéíõîð âàí Öýäýíñîíîì Ìàíæ ÷èí óëñûí ýðõøýýëèéã ýñýðã¿¿öñýí òýìöëèéã òàëàðõàí õ¿ëýýí àâ÷ýý. Äýâøèëòýò ýõ îðîí÷ ¿çýëòýé íî¸ä 1911 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä Õàëõûí õ¿ðýýíèé á¿õ ýðõèéã ò¿ð åðºíõèéëºí çàõèðàí øèéòãýõ ãàçàð áóþó Çàñãèéí ãàçàð áàéãóóëàõàä ò¿øýý ã¿í Ã.×àãäàðæàâ òýðã¿¿òýé äîëîîí õ¿í îðñíû íýã Ã. Öýäýíñîíîì áàéâ. Òýðáýýð çºâëºí øèéòãýõ ò¿øìýëýýð àæèëëàæ, ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº á¿õ ìîíãîë òóóðãàòíûã òýìöýí áîñîõûã óðèàëñàí Áîãä ãýãýýíèé ë¿íäýí òàðààõ, Õàëõûí äºðâºí àéìãààñ öýðýã 410

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

òàòàõ çýðýã àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõàä èäýâõèòýé îðîëöîæ áàéâ. Ò¿ð çàñãèéí ãàçàð Èõ õ¿ðýýí äýõ Ìàíæèéí àìáàí Ñàíü-äîä Ìîíãîë õÿçãààðààñ íýí äàðóé ãàð÷ ÿâàõûã òóëãàí øààðäàõ áè÷èã ºã÷, Õ¿ðýýíä áàéñàí ìàíæ, õÿòàä öýðãèéã áóóëãàí àâ÷ýý. Öàãààã÷èí ãàõàé æèëèéí ºâëèéí òýðã¿¿í ñàðûí àðâàí äîëîîíä Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿ãä õýðãèéã ò¿ð åðºíõèéëºí çàõèðàí øèéòãýõ Äà, ò¿øýý ã¿í ×àãäàðæàâ, õàìààðñàí æàíæèí, æ¿í âàí Ãîìáîñ¿ðýí, çºâëºí øèéòãýõ õàìààðñàí æàíæèí, õýâýé áýýñ Ãîìáîñ¿ðýí, âàí Öýäýíñîíîì, ã¿í Íàìñðàé, Äà ëàì Öýðýí÷èìýä íàðûí áè÷èãò “Ýä¿ãýý ìàíàé Õàëõûí Õ¿ðýýíèé á¿ãä õýðãèéã çàõèðàí çºâëºí øèéòãýõ ãàçðààñ ×èí óëñààñ Õ¿ðýýíä ñóóëãàñàí ìàíæ, õÿòàä ñàéä ò¿øìýä ìîíãîë÷óóäûã ýçýðõýí ãàçàð îðíûã ìºëæèí çîâîîñíû ó÷èðò òýäãýýð ñàéäûã öºì óóë ãàçàðò íü õîéø áóöààñàí áºãººä áàéöààâàë îäîî èõ Ìîíãîëûí òºðèéã áàéãóóëæ ç¿éëèéã òîãòîîõ öàã, ç¿é íü îëîí àéìàã õîøóóäààñ íèéòýýð ñàíàà õ¿÷èí ãàðãàæ, ãàäààäûí äàéñíûã ñýðãèéëæ, ººð ººðèéí íóòãèéí ÷óõàë ñóäàë çàì á¿õ ãàçðóóäàä àíãè õóâààí öýðã¿¿ä ñóóëãàæ, öàãäàí ñýðãèéë¿¿ëæ, ìîíãîëûí ãàçàð îðíûã àðèóí ÷àíãà áîëãîâîë çîõèõ òóë ìàíàé Õàëõûí îëîí âàí çàñãóóä óäàà äàðààãààð çºâëºëäñºí õÿòàä ò¿øìýäèéí óëñûí ýðõèéã áàðüæ õýðýã øèéòãýõ íü ÿìàãò øóäàðãà áóñûí äîòîð ÿëàíãóÿà ìàíàé ìîíãîë÷óóäûã ýëäâýýð ìºëæèí àâàõ ãýæ çîâîîõ, ýíý õîéòûí òóéëûí ýðõýì øàðûí øàøíû èõ ¸ñ, õóó÷èí æóðìûã ýäâýõèéã õè÷ýýõ, áóñäûí çîâëîíã ºðøººõã¿é, ººð ººðèéí ñàíààíû òèéø áîëãîõûã ýðõýìëýæ, ¿¿ãýýð ¿ë áàðàì õÿòàä çóóðàà õàðèëöàí õàìñàæ, ýíä òýíä öýðýã äàéí äýãäýæ, àðèóí òºð áîëæ õýðõýâ÷ ÷àäàõã¿é áîëñîí íü ç¿éë, ç¿éëä èëýðõèé ãàðñàí òóëä áèäíèé áàãø õàìãèéã àéëäàã÷ Î÷èðäàðà Áîãä ëàì òàíàà ìàíäàë ºðãºæ, ýíý öàãèéí áýðõýä áèäíèé îëîí áîîë÷óóä õýðõýí àìàð òàéâàí ñóóõ, øàðûí øàøíûã ÿàæ áàò áàéëãàõ, àâðàë ñî¸ëûã ãóéí àéëòãààä áóóëãàñàí ë¿íäýí çàðëèãèéã ñèéð¿¿ëýí äàí ãàíö áóðõíû øàøíààñ ýðõáèø õàãàöàõã¿é áîëîõûã õè÷ýýõýýñ ººð àìüäðàëã¿é òóë õóó÷èí æóðìûã ìºðäºí õàëõ ìîíãîë÷óóä òóñãààð óëñ áîëæ Î÷èð äàðà ëàìûã õààí ºðãºìæëºí çàâäàí òîãòíîæ, ìàíæ ò¿øìýä öýðãèéã õººí ÿâóóëñàí õýðãèéã ò¿¿íèé óðüä çîõèõ ãàçðàà òîäîðõîéëîí õóâààí ÿâóóëñàí á¿ëãýý. Õÿíàâàë õýäèé ýë õýðãèéã äîòîîä ìîíãîë ëóãàà íýãä íýãýíãýýð õýëýëöýí øèéäñýíã¿é áîëîâ÷ áèäíèé ìîíãîë÷óóä ÿçãóóðààñ îâîã òºðºë íýã òóëä ýðõáèø ¿çìýãö çºâøººðºõ áîëîâ óó ãýõèéí äýýð îäîî þóíû ºìíº àëü ÷ ýòãýýä, ÷àíäûí äàéñíûã ñýðãèéëýí ãàäààäûã áàò áîëãîæ çàõ ñ¿â õàðóóë õÿçãààðûã öàãã¿é ÷àíäàæ, õÿíàí õè÷ýýíã¿éëáýë çîõèõ òóë Õàëõòàé çàõ íèéëñýí ýðõýì Øèëèéí ãîë, Óëààíöàâ, Èõ çóóãèéí ÷óóëãàíû äàðãà íàð, Àëøààãèéí âàí, Äàðèãàíãà, øèíý, õóó÷èí Áàðãà îëîí ÷óóëãàíû á¿ãäèéí äàðãà íàðò äîâòîëãîí ÿâóóëæ, õ¿ðìýãö õÿíàí ¿çýæ, óëàìæëàí õàðüÿàò çàõèðàõ îëîí õîøóóäàä çàðëàí 411

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

òóøààæ, ººð ººðèéí íóòãèéí ñ¿â áîîìòûí çýðýã ãàçàðò õóðäàí ò¿ðãýíýýð àíãè õóâààí öýðýã òîìèëîí ñóóëãàæ, ñýðãèéëæ, ìóó ä¿ðñã¿é õàðãèñ ýòãýýä ÿâáàë íààø íýâòð¿¿ëýí îðóóëàõã¿é áîëãîí ¿ëäýí õººæ, íýãýíòýéã¿¿ð ìàíàé ãàçàð õóðäàí ò¿ðãýíýýð ìýä¿¿ëýí èð¿¿ëýýä ãàçàð îðíûã àðèóí ÷àíãà áîëãîñóãàé. ¯¿íèé òóë èëãýýâ.” (69,85-86) ãýæýý. 1911 îíû 12 äóãààð ñàðûí 29-íä Ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñíýý çàðëàæ, VIII Áîãä Æýâæóíäàìáûã õààí øèðýýíä ºðãºìæëºâ. Áîãä õààí õèøèã òàðààõ çàðëèãòàà: “Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí æ¿í âàíãèéí çýðýã çàñàã òºðèéí áýéë Öýðýíñîíîìä ¿å óëèðàí, Äàëàé ×îéíõîð (ìîíãîëîîð “Íîìûí õ¿ðä” Æ.Á) öîë, ÷èí âàíãèéí çýðýã òºðèéí æ¿í âàí, õ¿ðýí æîëîî øàãíàæ, Äîòîîä ÿàìíû äýä ñàéäûí òóøààëä òîõîîí òàëáàãò¿í” (2,125) õýìýýæýý. Öýäýíñîíîì èéíõ¿¿ òóñãààð òîãòíîëîî ñýðãýýñýí øèíý òóëãàð óëñûíõàà ¿éë õýðýãò õ¿÷èí ç¿òãýõ áîëæýý. Ýíý òóõàé Áîãä õààíä àéëòãàñàí íóãàëáàðò: “Ìýõèéæ ñàíàâààñ áîîë Öý ýðäýì íèìãýí, ÷àäàë äîðîé áºãººä ýíý ìýò õ¿íä õèøèã õ¿ðòñýíä òýñãýëã¿é ñ¿ñëýõ áºãººä àéí áîëãîîìæèëìîé. Ãàãöõ¿¿ ýëäýâ øèéòãýâýýñ çîõèõ õýðýãò õàìò íèéëæ, á¿ãäýýð íýãýí ñàíàà õ¿÷ýýð ç¿òãýæ, Áîãä ýçíèé ºíäºð çóçààí õèøãèéã ò¿ìä íýãýí õàðèóëàõûã õè÷ýýíã¿éëñ¿ãýé” (70) õýìýýí äàðóóõíààð ºã¿¿ëæ, àæèë ¿éëñäýý ¿íäýñíèé ýâ íýãäëèéí çàð÷ìûã íýí ýðõýìëýõ ¿çýë ñàíààã èëýðõèéëñýí áàéíà. Òýðáýýð Äîòîîä ÿàìíû äýä ñàéäûí àëáûã 1915 îí õ¿ðòýë õàøèõäàà øèíý òºðèéí àëáûã áýõæ¿¿ëýõ, óëñ îðíû äîòîîä áàéäëûã òîõèíóóëàõ, îðîí íóòàã, ÿëàíãóÿà ººðèéíõºº õîøóóã õºãæ¿¿ëýõ òàëààð èõýä ÷àðìàéí àæèëëàæýý. Öýðýíñîíîì 1915 îíîîñ Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýä ñàéäûí àëáûã õàøèõ áîëîâ. Øèíý äýä ñàéä àâòîíèìèò Óëñûí ãàäààä õàðèëöààã ýâèéã íü îëæ óðàãøëóóëàõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéâ. Ã.Öýäýíñîíîì óëñ îðíûõîî íèéãýì ýäèéí çàñãèéã ýðñ øèíýòãýõèéã òºëºº á¿õ õ¿÷, ìýäëýãýý äàé÷ëàí àæèëëàñàí þì. Òýðáýýð óëñûí äýýä, äîîä õóðàëä ñýòã¿¿ë÷ Áàäðàõáààòàðûí õàìò óëñûí òºñâèéã á¿ðä¿¿ëæ, ñàíõ¿¿-çýýëèéí øèíýòãýë õèéõ îëîí ç¿éë á¿õèé ºðãºõ áè÷ãèéã àéëòãàæýý. Ýíýõ¿¿ áè÷èãò: á¿õ íèéòýýð àäèë òýãø òàòâàð òºëºõèéã óðèàëæýý. Òýä òýðõ¿¿ ºðãºõ áè÷èãòýý: “... Àëèâàà óëñ áàéãóóëàõàä ñàíõ¿¿ã çóçààòãàí ò¿øìýë öýðãèéã òýæýýõ, àëáàí ãóâ÷óóðûã õÿíàæ àæ òºðºõ, àðäûí õºðºíãèéã õàéðëàõ, ñóðãóóëèéí íýýæ áè÷ãèéí æóðìààð óëñûã çàñàõ, öýðãèéí ýðäìèéã áîëîâñðóóëàõ, òºðèéã òîãòîîõ àëèâàà õýðýãò äóíäûã îëæ îëíû ø¿¿ìæëýëèéã òàñëàõ ýíý íü öºì õýðãèéí ýðõëýí áàðèã÷äûí óëñûí çàñãèéã ÿâóóëàõóéä èòãýæ¿õ¿é” (71) õýìýýæýý. Ýíýõ¿¿ ºðãºõ áè÷ãèéã Óëñûí äýýä õóðàë íÿãòëàí õýëýëöýýä: “Èðãýí Äàøèíõ¿¿ íàðûí 412

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ï¿¿ñèéí ºðèéã õýðõýí òºëºõ, äºðâºí ÿàìíû õóâèéí òîî ¿ëýìæ õîìñ õýìýýñýí, óóë òàõèõ ÿëäàð ñóð áºìáºã õàðâàæ íàìíàõûã á¿ð ìºñºí õàñàõ, îëîí çàìûí ºðòººäèéã õàñàõ áà ýðñ ÷èã áîëãîõ õýìýýñýíä ýäãýýð äºðâºí ç¿éë õýðã¿¿äèéã äºðâºí ÿàìíû ÷óóëãàíä óã ç¿éëä õàìòàòãàí õÿíàí õýëýëö¿¿ëæ ã¿éöýòã¿¿ëáýýñ çîõèìîé” (72) õýìýýõ øèéäâýð ãàðãàæýý. Óëñûí äýýä õóðàë áóñàä îëîí ñàíàëûã õàðààõàí õýðýãæèõ áîëîìæã¿é ãýæ ¿çæýý. Òýäíèé ñàíàë õàãàñ äóòóó áîëîâ÷ õýðýãæèæ ýõýëñýí á¿ëãýý. Òýðáýýð Õÿòàäûí ãåíåðàë Ñþé Ø¿æàíèéã èõ öýðãèéí õ¿÷ýýð Ìîíãîëûã ýçëýõ õ¿ðòýë Ãàäààä ÿâäëûí ÿàìíû äýä ñàéäûí àëáûã õàøæýý. Ò¿¿í÷ëýí Ã.Öýäýíñîíîì öàãèéí ýðõýýð 1919 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä Ìîíãîëûí àâòîíèìèòûã “ñàéí äóðààð óñòãàõ” áè÷èã õýìýýõýä îíèëñîí áóó, äàëàéñàí ñýëìèéí äîð àðãà áóþó ãàðûí ¿ñýã çóðàõàä õ¿ðñýí þì. Äàëàé ×îéíõîð âàí Ã.Öýäýíñîíîì 1921 îíû àðäûí õóâüñãàëûí ¿éë õýðãèéã òàëàðõàí óãòñàí áºãººä ººðèéí õîøóóíààñ öýðãèéí àãò ìîðü äàé÷ëàí ãàðãàõ, îðîí íóòàãò çóãòàí òàðñàí ãàìèíãóóäûã áóò öîõèõîä áèå÷ëýí îðîëöîæ áàéâ. Àðäûí çàñãèéí ãàçðààñ 1923-1924 îíä îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààã àðä÷èëñàí ¿íäñýí äýýð ººð÷ëºõºä Ã.Öýäýíñîíîìûã Õîøóó äàðãààð ñîíãîæ áàéñàí íü ò¿¿íèé õîøóó îëîíäîî õýð çýðýã íýð õ¿íäòýé õ¿í áàéñíûã èëòãýõ íýãýí áàðèìò þì. Çàëóó ñóäëàà÷ Æ.Áàÿðñàéõàí ò¿¿íèéã “Ò¿¿õ, ñî¸ëîî ýðõýìëýã÷” (73,39) ¿íýëñýä á¿ðýí òàë ºã÷ áîëîõ þì. Òýðáýýð 1930 îíû çóí çóóðäààð õàí õîðâîîãîîñ õàëèí îäæýý. Ãýìïèëäîðæèéí Öýäýíñîíîì áîë: - Áàãà çàëóóãààñàà òºð ò¿ìíèé ¿éëñýä õè÷ýýíã¿éëýí ç¿òãýñýí ×èíãèñèéí óäàìò òºðèéí ò¿øýý, - Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ¿éë õýðãèéã ãàðäàí óäèðäàã÷äûí íýã - ÕÕ çóóíä Ìîíãîë÷óóäûí ñýðãýí ìàíäàëòûí ãàðààã ýõë¿¿ëýõ ¿éëñèéã îðîéëîí ìàíëàéëàã÷èäûí íýã áàéâ.

9. ÖÝÐÝÍÄÎÐÆÈÉÍ ØÈÐÍÝÍÄÀÌÄÈÍ Øèðíýíäàìäèí … áîë Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí àëáàí ¸ñíû áóñ ãèø¿¿í, Õóòàãòûí áèå òºëººëºã÷ þì. Ôåîäàë, ëàì íàðûí íàìûí óõààëàã äèïëîìàò íàðûí íýã. Óðüä îëîí ÿíçûí ãýðýýã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîæ áàéñàí. Îðîñûí õóâüñãàë÷ Á.Ùóìÿöêèé

413

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ¿éë õýðýãò õ¿÷èí ç¿òãýã÷äèéí íýã Øèðíýíäàìäèí Á¿ðýíò çàñàã÷èéí 8 äóãààð îí áóþó Åâðîïèéí 1868 îíä Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Äàðõàí ÷èí âàíãèéí õîøóóíä ãóòãààð çýðýã òàéæ Öýðýíäîðæèéí óóãàí õ¿¿ áîëîí ìýíäýëæýý. Òýðáýýð õàð áàãààñ óäàìò ÿçãóóðòíû ãýðèéí ñóðãóóëèàð ýðäýìä àìëàæ, òàíèí ìýäýõ¿éí áàÿñëûã àìñàõ áîëîâ. Òºðºëõ ìîíãîë õýë áè÷èãòýý öàãààøèð÷, ìàíæ, õÿòàä õýë ãàäàðëàõ áîëæýý. Áè÷ãèéí ýðäýìä áîëîâñîð÷, ìàíæ, õÿòàä õýëä çýãñýí ñàéæèðñàí ó÷èð 1889 îíû Èõ Õ¿ðýýíèé ìàíæ ñàéäûí ãàçàð ñóðàõ áè÷ýý÷èéí àëáà õàøèæ, òºðèéí õýðýãò ç¿òãýõ ãàðààãàà ýõýëñýí áàéíà. Òýðáýýð óäàëã¿é æèíõýíý áè÷ýý÷, óëìààð òºðèéí ò¿øìýëèéí çýðýãò äýâøèí àæèëëàõ áîëîâ. Ö.Øèðíýíäàìäèí Ìàíæèéí øèíý çàñãèéí áîäëîãî èä õýðýãæèæ áàéñàí 1908 îíû ¿åä Áýýæèíä Èõ Õ¿ðýýí äýõ Ìàíæèéí àìáàí ñàéäûí áèå òºëººëºã÷ ò¿øìýëýýð î÷èæ àæèëëàæýý. Ýíý òîìèëîëò ò¿¿íä þì ¿çýæ, í¿ä òàéëàõ áîëîëöîî îëãîæ, Ìàíæ ÷èí óëñûí òºðèéí áîäëîãûí íàðèéí øèðèéíèéã óõààðàí îéëãîõ ìýëìèéã íýýæ ºãºâ. Õÿòàäàä ¿íäñýí õóóëüò çàñàãëàëûí òºëºº õºäºëãººí õ¿÷òýé ºðíºñºí òóë 1910 îíû 10 äóãààð ñàðä Áýýæèí õîòíîî Çàñàãò òóñ õèéõ ÿàìíû I õóðàëäààí íýýãäæýý. Ýíý õóðàëä Èõ Õ¿ðýýíèé Ìîíãîë ñàéä Ïóíöàãöýðýí, Ñýöýí õàí àéìãèéí âàí Äîðæïàëàì íàðûí õàìò Àð Ìîíãîëûã òºëººëºí Ö.Øèðíýíäàìäèí îðîëöñîí áàéíà. Õýðãèéí ó÷ðûã òàíèæ ìýäñýí Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä òóñ õóðàëäààíä èäýâõòýé îðîëöîîã¿éãýýð áàðàõã¿é ò¿¿íèéã ýñýðã¿¿öýæ áàéñàí á¿ëýãò áàãòàæ, íóòàã áóöàõûã ÿàðàâ÷ëàõ áóþó õóðàëä îðîëöîõîîñ öààðãàëàæ áàéæýý. Òýðáýýð Ìàíæààñ òóñãààðëàõ áîäëîãî äýýð õàòóó çîãñîæ, Ìîíãîë ðóó õîëáîãäîõ ìýäýý, ñýëòèéã èëãýýæ áàéâ. Ö.Øèðíýíäàìäèí 1911 îíû áóþó Õýâò ¸ñíû 3 äóãààð îíû ºâëèéí ñ¿¿ë ñàðûí 11-íä íóòàãòàà áóöàæ èðæýý. VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààí: “... óëñ òºðä õ¿÷èí ç¿òãýñýí òóë Øèðíýíäàìäèíä çàðëèãààð õèøèã òàðààõàä ¿å óëèðàí óëñàä òóñëàã÷ ã¿í, õàðàâòàð óëààí æîëîî øàãíàí õ¿ðòýýæýý. Äàðàà 3 äóãààð ñàðä áýéñèéí çýðýã øàãíàñàí àæýý”. (74,17) ×èíãýýä Ø¿¿õ ÿàìíû äýä ñàéäûí àëáàíä òîìèëæýý. Ò¿¿íèé Ø¿¿õ ÿàìàíä àæèëëàñàí æèë¿¿ä áîë Ìîíãîë äàõü ýðõ ç¿éí øèíýòãýëèéí æèë¿¿ä áàéâ. Ýðõ ç¿éí øèíýòãýë õèéõýä îëîí óëñûí àìüäðàëûí ýðýýí, áàðààíûã ÿëãàõòàéãàà áîëñîí Øèðíýíäàìäèí øèã õ¿í ÷óõàë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí íü äàìæèãã¿é.

414

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ãàäààä õýðãèéã á¿ãä åðºíõèéëºí øèéòãýõ ÿàìíû òýðã¿¿í ñàéä, Ýðäýíý äàé÷èí ÷èí âàí Ì.Õàíääîðæ òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä 1912 îíû ñ¿¿ë÷ 1913 îíû ýõýýð Õààíò Îðîñò àéë÷ëàõàä Ö.Øèðíýíäàìäèí óã òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäõ¿¿íä ã¿í Á.Öýðýíäîðæèéí õàìò îðñîí áàéíà. Òºëººëºã÷èä Õààíò Îðîñ óëñàä õî¸ð ñàð îð÷èì áàéñàí áîëîâ÷, Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èä Ìîíãîëûí àñóóäëûã Õÿòàäòàé ¿íäñýíäýý òîõèðîëöñîí áàéñàí ó÷èð Ìîíãîëä õî¸ð ñàÿ ðóáëèéí ìºíãºí çýýë, õÿçãààðëàãäìàë õýìæýýíèé çýâñýã îëãîõ, Õîâäûí õÿçãààðûã Ìîíãîëûí á¿ðýëäõ¿¿íä îðóóëàõûã çºâøººð÷ áóñàä ñàíàëûã õ¿ëýýæ àâàõààñ òàòãàëçæýý. (75,16) Õààíò Îðîñ Ìîíãîëä òàë àëäàõã¿é áàéõûã õè÷ýýæ, á¿õ òºëººëºã÷äèéã îäîíãîîð øàãíàñíû 415

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

äîòîð Ö.Øèðíýíäàìäèíä Ñòàïèñëàâûí òýðã¿¿í çýðýã õýìýýõ ýðäýíý îäîíã õ¿ðòýýæýý. Ò¿¿íèé Îðîñò õèéñýí àéë÷ëàëûí á¿ðýëäõ¿¿íä îðæ, II Íèêàëàé õààíä áàðààëõàí, Îðîñûí ýðõ áàðèã÷èäòàé í¿¿ð òóëñàí óóëçàëò á¿ðýýñ èõèéã ñóð÷ ìýäýæ, óõààíàà èðëýí ñóðãàìæ àâ÷, òîì ã¿ðíèé äýýðýíã¿é áîäëîãûí ìºí ÷àíàð, öààä õîëûí ìóó ñàíààã óëàì èë¿¿ ã¿íçãèé óõààð÷ýý. Ìîíãîëûí àñóóäëààð Îðîñ, Õÿòàä õî¸ð õýëýëöýí òîõèðîëöîæ, 1913 îíû 10 äóãààð ñàðûí 23-íä Áýýæèíãèéí òóíõàãëàëä ãàðûí ¿ñýã çóðñíààð Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîë á¿ðõýã áîëñîí áàéâ. ßã ýíý ¿åýð 1912 îíû äóíä ¿åä VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààí “...òóñãàé çàðëèã áóóëãàí, õààíû øàäàð ñàéä” (74.15)-ààð òîõîîí òîìèëñîí áàéíà. Ýíý íü æèðèéí íýã òîìèëîëò áèø óëñ îðíûõîî òóñãààð òîãòíîëûã õàìãààëàõàä Øèðíýíäàìäèí ìýòèéí þì ¿çýæ, í¿ä òàéëñàí õàøèð òóðøëàãàòàé ç¿òãýëòýí óñ, àãààð ìýò õýðýãòýé áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà. Çàëóó ñóäëàà÷ Í.Ìºíõöýöýã: “1911-1915 îíû ¿å áîë æèíîí âàí Ö.Øèðíýíäàìäèíãèéí õóâüä óëñ òºðèéí òàëààð áîëîâñðîõ àðãà óõààíä ñóðàëöñàí ¿å” (76,23) õýìýýõ òîäîðõîéëñîíä á¿ðýí òàë ºã÷ áîëîõ þì. Îðîñ, Õÿòàä, Ìîíãîë ãóðâàí óëñ 1914 îíû 8 äóãààð ñàðä Õèàãò õîòíîî õýëýëöýýðèéí øèðýýíä ñóóæýý. Ö.Øèðíýíäàìäèí Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû ñàéä, äà ëàì Äàøæàâ òýðã¿¿òýé Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäõ¿¿íä îðæýý. Õýëýëöýýðò îðæ áóé ãóðâàí óëñ ººð ººðèéí ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ àñóóäàëä õàíäàæ áàéâ. Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä “Õààí ýçýí áà óëñûí öîë, îíû íýðèéã õýâýýð áàòëàí òîãòîîõûã çºâøººðâººñ ÷èíàãø õýëýëöýæ áîëìóé” õýìýýõ áàéð ñóóðüíààñ àñóóäàëä õàíäàæ áàéâ. Áîãä õààí 1914 îíû 10 äóãààð ñàðûí 24-íä Äàøæàâûã òºëººëºã÷äèéí òýðã¿¿íýýñ ÷ºëººëæ, îðîíä íü Á¿ðýí ýðõò ýë÷èí ñàéäààð Ö.Øèðíýíäàìäèíã òîìèëñîí áàéíà. Øèðíýíäàìäèíãèéí òóõàé Îðîñûí ýë÷èí òºëººëºã÷ Ìèëëåðýýñ çàñãèéí ãàçàðòàà öàõèëãààí óòñààð ìýäýýëýõäýý: “Øèðíýíäàìäèí íü õýäèéãýýð ºíäºð õýðãýì çýðýãã¿é áîëîâ÷ Áîãä ãýãýýíòýíòýé îéð áàéäãèéí õóâüä Õ¿ðýýíèé íî¸äûí äóíä îíöãîé áàéð ýçýëäýã. Òýðýýð óõààíòàé, ýåëäýã, áèåý çºâ àâ÷ ÿâäàã òóë óëñ òºðèéí õóâüä áîëîâñðîîã¿é á¿ä¿¿ëýãä¿¿ ìîíãîë íî¸äûí äóíä îíöãîéðîí ÿëãàðäàã. Øèðíýíäàìäèí Õÿòàäûí á¿ðýí ýðõ áàðèõ òºëººëºã÷ Áè Ãóé Ôàíòàé óðä íü Áýýæèíä òàíèëöñàí” (77,554) õýìýýí èëòãýæýý. Õýëýëöýýðèéí ÿâöàä Ö.Øèðíýíäàìäèí îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí íýëýýä ã¿íçãèé ìýäëýãòýéãýý õàðóóëæ, èë¿¿ àÿäóó çººëºí áîëîâ÷ àñóóäàëä òóí íóõàöòàé, ¿íäýñëýãýý ñàéòàé õàíäàæ áàéñíûã àðõèâûí áàðèìò ñýëòýýñ õàðæ áîëíî: Òýðáýýð Õÿòàäûí ýçýí ýðõèéã õýðõýâ÷ õ¿ëýýí çºâøººðºõã¿é ãýñýí áàéð ñóóðüòàé áàéñàí õýäèé ÷ èõ ã¿ðí¿¿äèéí äàðàìò øàõàëòàíä îðæ, “õ¿÷èòíèé 416

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

äýðãýä õ¿÷ã¿é íü áóðóóòàé” õýìýýõèéí ¿ëãýðýýð Ìîíãîë óëñ àâòîíîìèò ýðõòýé ¿ëäñýí áàéíà. Õýëýëöýýð äîëîîí ñàð ¿ðãýëæèëæ, 1915 îíû 5 äóãààð ñàðûí 25-íä ãóðâàí ýòãýýäèéí òºëººëºã÷èä ãàðûí ¿ñýã çóðæýý. Ãóðâàí ýòãýýäèéí õýëýëöýýð áàéãóóëàõ ¿íäýñíèé ýðõ àøãàà õàìãààëàí îíö õ¿÷èí ç¿òãýñýí òóë Áîãä õààí Ö.Øèðíýíäàìäèíä òºðèéí áýéñèéí õýðãýì (78) ìºí óäàëã¿é “... âàíãèéí õýðãýì øàãíàæ, ãóðâàí í¿äíèé òîãîñûí îòãî, óëàìáàð øàð æîëîî øàãíàí” (74,15) õºõ¿¿ëæýý. Ö.Øèðíýíäàìäèí 1921 îíû ¿íäýñíèé àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí ¿éë õýðãèéã ýõíýýñ íü òàëàðõàí äýìæèæ áàéâ. Àðäûí çàñãèéí æèë¿¿äýä òýðýýð äèïëîìàò àëáàíä ãîëëîí ç¿òãýæýý. ÇÎÓ-òàé íàéðàìäëûí ãýðýý áàéãóóëàõ çîðèëãîîð Ñ.Äàíçàí òýðã¿¿òýé Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òºëººëºã÷èä Ìîñêâà õîòíîî àéë÷ëàõàä Ö.Øèðíýíäàìäèí Áîãä õààíû áèå òºëººëºã÷ººð ÿâñàí áàéíà. Á.Ùóìÿöêèé Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäõ¿¿íèéã òàíèëöóóëàõäàà Ö.Øèðíýíäàìäèíã “Ýíý áîë Ìîíãîëûí òºëººëºã÷äèéí àëáàí ¸ñíû áóñ ãèø¿¿í, Õóòàãòûí áèå òºëººëºã÷ þì. Ôåîäàë, ëàì íàðûí íàìûí óõààëàã äèïëîìàò íàðûí íýã. Óðüä îëîí ÿíçûí ãýðýýã áîëîâñðóóëàõàä îðîëöîæ áàéñàí. Ò¿¿íèéã Õÿòàäûí òàëûã áàðèìòëàã÷ õ¿í ãýæ ¿çäýã. Òºëººëºã÷äèéí á¿ðýëäõ¿¿íä ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã íü ÇÎÓ-òàé òóõàé õóòàãòûí “ìýëìèé” áîëæ àæèãëàëò õèéõ, ìýäýýæ õýðýã ººðèéí òºëººëºã÷äèéí ãèø¿¿äèéã ÷ õàðààíààñàà ¿ë ãàðãàõ ÿâäàë þì” (79,45) ãýæýý. 1921 îíû Ìîíãîë, Çºâëºëòèéí àíõíû ãýðýýãýýð õî¸ð îðíû Çàñãèéí ãàçàð áèå áèåíýý àëáàí ¸ñîîð õ¿ëýýí çºâøººð÷, Ìîíãîëîîñ Õààíò Îðîñò òºëºõ ºðèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîæýý. ÇÎÓ-ûí òºëººëºã÷äèéã Çºâëºëòèéí Ãàäààäûí õýðãèéí Àðäûí êîìèññàðèàòûí ãàçðûí äàðãà Ñ.È.Äóõîâñêèé òýðã¿¿ëæ áàéâ. Îëîí óëñûí õàðèëöààíû ïðàêòèêààñ ¿çýõýä, õî¸ð îðíû õîîðîíä ãýðýý áàéãóóëàõàä íààä çàõ íü òºðèéí ñàéä óëñàà òºëººëäºã áºãººä ýíý òóõàéä ýíý ãýðýý îëîí óëñûí ýðõ ç¿éí ÷àäàìæ òºãºëäºð áóñ ãýðýý áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý öàãààñ õîéø Ö.Øèðíýíäàìäèí ºìíºä õºðøèéí áîäëîãûã òàíäàí ìýäýõ, ÿçãóóð ãàðàë íýãò ªâºð Ìîíãîë÷óóäòàéãàà îéðòîõ, áîäëîãî çîðèëãî òàíèóëàõ äèïëîìàò àæèëä èòãýìæëýí çàðàãäñàí áàéíà. Òýðáýýð 1923 îíä Õÿòàäàä î÷èõäîî Îðäîñûí Áàíäèä ãýãýýí, Íàéìàí âàí, Õàð÷èíû âàí Ã¿íñýííîðîâ ìºí Àëòàí, Öýðýíäîíðîâ, Áàðãûí Ìýðñý (Ô¿ìèí) çýðýã íºëºº á¿õèé õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ, Ìîíãîë óëñ òóñãààð òîãòíîæ, íèéãìèéí øèíý äýãëýì òîãòñîí íü á¿õ ìîíãîë÷óóä íèéëýí íýãäýæ, íýãäñýí óëñ áàéãóóëàõ áîëîìæòîé áîëæ áàéíà õýìýýí óõóóëñàí áàéíà. Ãýòýë 1924 îíû 5 äóãààð ñàðûí 31-íä õîéò, ºìíºä èõ õºðø¿¿ä “ÇÕÓ, ÄÈÓ-ûí õîîðîíäûí àñóóäëûã çîõèöóóëàõ 417

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

åðºíõèé çàð÷ìóóäûí òóõàé” õýëýëöýýð áàéãóóëæ, “Ìîíãîë áîë Äóíäàä èðãýí óëñûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õýñýã ãýäãèéã ÇÕÓ õ¿ëýýí çºâøººð÷, òýíäýõ Õÿòàäûí á¿ðýí ýðõò áàéäëûã õ¿íäýòãýíý” õýìýýí çààñàí áàéíà. Ýðäýíý æèíîí âàí Øèðíýíäàìäèí ººðèéíõ íü îðîëöîæ áàéãóóëñàí ãýðýýíèé ¿íäñýí ãîë çàð÷èì õ¿÷èíã¿é áîëñîíä íýí ñýòãýë çîâíèæýý. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ¿¿ñýí áèé áîëñîí íºõöºë áàéäëûã òàíäàí ìýä¿¿ëýõ çîðèëãîîð Øèðíýíäàìäèíã Õÿòàä ðóó äàõèí èëãýýæýý. Ýíý óäààä ªâºð Ìîíãîëûí íýðò õ¿ì¿¿ñ, õóó÷èí òàíèëóóäòàãéãàà óóëçàí Ìîíãîëûí áàéäëûã îéëãóóëàõûã ýðìýëçýõèéí õàìò Áýýæèí õîòíîî ñóóõ ÇÎÓ-ûí Ýë÷èí ñàéä Ë.Êàðàõàíòàé óóëçàæ, Çºâëºëò Îðîñ óëñ Ìîíãîëä öààøèä ÷ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëíý ãýñýí àì àâ÷ýý. Áóöàæ èðýýä Åðºíõèé ñàéä Á.Öýðýíäîðæèä àæëàà òàéëàãíàí, õîâîð ÷óõàë ìýäýý áàðèìò öóãëóóëñíàà ãàðäóóëàí ºãñºí áàéíà. ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíû äàðãà Ö.Äàìáàäîðæòàé õàìò 1927 îíä Øèðíýíäàìäèí äàõèí Áýýæèíä î÷æýý. Ýíý ¿åä Õÿòàäûí çîõèõ õýñãèéã ìýäýëäýý áàðüæ áàéñàí ãåíåðàë ×æàí Öçî-Ëèíòàé óóëçàæ, òóñãààð òîãòíîñîí á¿ðýí ýðõò Ìîíãîë óëñûí áàéäëûã òàíèëöóóëàí ÿðèëöñàí áàéíà. Òýðáýýð õýä õýäýí óäàà Õÿòàäàä î÷èõäîî Ìîíãîë óëñûí Ñóäàð áè÷ãèéí õ¿ðýýëýíãèéí òîìèëîëòîîð ÿâæ, Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîëòîé îëîí ÷óõàë ¿íýò õîâîð íîì, çîõèîë öóãëóóëæ èðæ áàéñíûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì. Ìîíãîëä 1930-1932 îíä Êîìèíòåðíèé øóóä çààâàð, óäèðäàìæààð êîììóíèñò õèéðõýë ãàçàð àâ÷, ç¿¿íèé íóãàëàà çàâõðàë ã¿íçãèéðñýí þì. Ýíý ¿åä ÷èíýýëýã àðäûí õºðºíãèéã õóðààæ, õ¿íèé ýðõèéã íîöòîé çºð÷ñºí áèëýý. ¯¿íèéã Øèðíýíäàìäèí ýñýðã¿¿öýæ, ÿðèà ãàðãàñíû óëìààñ 1931 îíû 10 äóãààð ñàðûí 31-íä áàðèâ÷ëàãäæýý. Ö.Øèðíýíäàìäèíãèéí óëñ ¿íäýñòíèéõýý ýðõ àøãèéã õàìãààëæ, ÷èí ñýòãýëýýñýý ç¿òãýæ ÿâñàí á¿õíèéã ýñðýãýýð ãóéâóóëàí õèëñ õýðýãò õîëáîãäóóëàí ò¿¿íèéã 1931 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 16íä Äîòîîä ÿâäëûí ÿàìíû îíöãîé êîìèññûí òîãòîîëîîð áóóäàí àëæ, á¿õ õºðºíãèéã íü õóðààæýý. Ò¿¿íèéã 1993 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðä Óëñûí äýýä ø¿¿õèéí Öýðãèéí êîëëåãèéí 88 äóãààð ìàãàäëàëààð öàãààòãàæýý. Ãýâ÷ íýðò äèïëîìàò÷ Ö.Øèðíýíäàìäèíãèéí çîðèí òýìöñýí ¿éë õýðãèéã à÷, ãó÷ íü ¿ðãýëæë¿¿ëýí õýðýãæ¿¿ëæ èðýâ. Ò¿¿íèé ãó÷ õ¿¿ Ë.Ýðäýíý÷óëóóí Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õàðèëöàà õºãæ¿¿ëýõ, áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñýä íàñûã çàðæ, íýãýí ¿å Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààä õàðèëöààíû ÿàìûã òîëãîéëæ áàéñàí áèëýý. Öýðýíäîðæèéí Øèðíýíäàìäèí áîë: - Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûã òàëàðõàí äýìæèæ, Áýýæèíãýýñ Õÿòàäûí áàéäëûã ìýäýýëæ áàéñàí ¿íäýñíèé ýðõ àøãàà 418

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

òóóøòàé õàìãààëàã÷, - ¯íäýñíèé õóâüñãàëûí äàðàà Ø¿¿õ ÿàìíû áîëîí Ãàäààä ÿàìíû äýä ñàéä, Áîãäûí øàäàð ñàéäààð àæèëëàí, óëñ îðîíäîî ýðõ ç¿éí øèíýòãýë õèéõ, ãàäààä õàðèëöààíû “àëòàí àðãàìæ”-ûã òàòàëöàõ ¿éëñýä òóóøòàé õ¿÷èí ç¿òãýñýí òºðèéí ç¿òãýëòýí, - 1921 îíû Ìîíãîë, Çºâëºëòèéí íàéðàìäëûí àíõíû ãýðýýã áàéãóóëàëöñàí ò¿¿õò õ¿ì¿¿í, - Àðäûí çàñãèéí ãàäààä áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéí òºëºº õ¿÷ îþóíàà õàðàìã¿é õºâ÷ð¿¿ëñýí íýðò äèïëîìàò÷ áàéâ.

Ýøëýë, ç¿¿ëò 1. Àðõèâ. Âíåøíåé ïîëèòèêè Ðîññèéñêîé èìïåðèè ô.Êèòàéñêèé ñòîë 143, Îïèñü 491, ä.644 2. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé 1911 îíû ¿íäýñíèé ýðõ ÷ºëºº, òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº òýìöýë. Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë. (1900-1914) ÓÁ.1982 3. ÌÓ¯ÒÀ, Ô-2, Ä-1, ÕÍ-10 4. ÌÓ¯ÒÀ, Ô-1, ÕÍ-16 5. ÌÓ¯ÒÀ, Ô-4, ÕÍ-673 6. Independent Mongolia and the Imperialist Powers. 1911-1914 “Journal of Asia and African Studies”, ¹17, 1979 7. Ñåêðåòíàÿ òåëåãðàììà Â.Í.Êðóïåíñêîãî Ñ.Ä.Ñàçàíîâó 17/4 ìàÿ 1912ã. Àðõèâ âíåøíåé ïîëèòèêè ðîññèè Ô.Êàíöåëÿðèÿ ìèíèñòðà, ä.105, ë.206 /Å.À.Áåëîâûí ºã¿¿ëëýýñ äàì èø òàòàâ/ 8. The Correspondence of G.E.Morrison (1912-1920) 8 edited b Lo Hui/Min, vol. Cambridge. 1978 9. “Øèíý òîëü” ñýòã¿¿ë. 1995. ¹1 10. Ë.Õ¿ðýëáààòàð. Îãòîðãóéí öàãààí ãàðäè. ÓÁ.1996 11. ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-5, Ò-1, ÕÍ-4 12. ÌÓ¯ÒÀ. Ô-1, Ä-9, ÕÍ-1635 13. ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-10, Ä-1, ÕÍ-4 14. Ë.Íÿìñ¿ðýí. Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûí íèéãýì-óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà (1874-1923), ÓÁ. 2006 15. “Ìàíàé Ìîíãîë” ñýòã¿¿ë. 1999. ¹4 16. Ë.Æàìñðàí. Ìîíãîëûí òºðèéí òóñãààð òîãòíîëûí ñýðãýëò. ÓÁ.1997 17. Ä.Ñ¿õáààòàð. Áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ.1983 419

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

18. 19. 20. 21. 22. 23.

24.

25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43.

Barch. R.9208/3596. ÕÁÍÃÓ. Áóíäåñ-àðõèâ ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-17, Ä-1, ÕÍ-331 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÌ-9, Ä-1, ÕÍ-3011 ÌÓ¯ÒÀ. Ô-17, Ä-1, ÕÍ-101 Í.Ìàãñàðæàâ õóðöûí ÌÀÕÍ-ûí Òºâ Õîðîîíä ºðãºñºí çàõèäàë. (Ñ.È÷èííîðîâ. Ò¿¿õýí ¿íýíèé ìºðººð. ÓÁ.2006 íîìíîîñ äàì ýø òàòàâ) Ìîíãîë Óëñûí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí àëáàíû 100 æèë, Ñàíãèéí àíõíû ñàéä Ã.×àãäàðæàâûí ìýíäýëñíèé 140 æèë. (Ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí èëòãýë, õîëáîãäîõ ìàòåðèàëóóä) ÓÁ.2011 Ìîíãîë Óëñûí Àâòîíîìèò õýìýýõ ººðòºº ýçýðõýí çàñàõ ýðõò çàñãèéí ¿åèéí ¿íýíõ¿¿ ÿâäàë, ÷óõàë áàéäàë, ÷óõàë ó÷ðûã òýìäýãëýñýí òîâ÷ ºã¿¿ëýë õýìýýõ ò¿¿õ áè÷èã (Î.Áàòñàéõàí ýìõýòãýñýí) ÓÁ.1992 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-4, Ò-1, ÕÍ-26 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-4, Ä-1, ÕÍ-656 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2, Ä-1, ÕÍ-150 Ñ.Ã.Ëóçÿíèí. 1911-1917 îíû Îðîñ, Ìîíãîëûí õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà. (ºã¿¿ëýë) “Ñòðàíè Âîñòîêà â ïîëèòèêå Ðîññèè â XIX íà÷àëå XX ââ” Èðêóòñê.1986 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-4, Ä-1, ÕÍ-670 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-6, Ä-1, ÕÍ-154 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-6, Ä-1, ÕÍ-154 Ã.Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ¿ã¿¿ëýë. ÓÁ.1959 Å.Ì.Äåðåâñêàÿ. Òðè ïîðòðåòà-Òðè ñóäüáû. (Èñòîðè÷åñêèå î÷åðêè) ÓÁ.1997 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-179, ÕÍ-5 Ìîíãîë Óëñûí øàøòèð. Êèðèëë áè÷èãò áóóëãàæ, õýâëýëä áýëòãýí, òàéëáàð õèéñýí: À.Î÷èð, Ç.Ëîíæèä, Ö.Òºðáàò, ÓÁ.1997 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-173, Ò-1, ÕÍ-126 íóãàëáàð áè÷èã ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-3, Ò-1, ÕÍ-382 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-3, Ò-1, ÕÍ-156 Ö.Áàòáàÿð. Êîäàìà Ìèö¿é ï¿¿ñ. Õ¿ðýýíä áàéñàí ßïîí÷óóä. ÓÁ.1992 È.ß.Êîðîñòîâåö îò ×èíãèñ õàíà äî Ñîâåòñêîé ðåñïóáëèêè (Êðàòêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè ñ îñîáûì ó÷åòîì íîâåéøåãî âðåìåíè) ÓÁ.2004 Ë.Äýíäýâ. Ìîíãîëûí òîâ÷ ò¿¿õ. ÓÁ.1934 Ë.Äýíäýâ. Àâòîíîìèò Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä. Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàíä. Ô-4, ÕÍ-24. ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-2, Ò-1, ÕÍ-76, òàë-10, Í.Õèøèãò. Ìîíãîë÷óóä òóñãààð òîãòíîëîî îëæ ¿íäýñíèé áàéíãûí öýðãýý áàéãóóëàõàä Õààíò Îðîñûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëñýí öýðãèéí 420

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58.

59. 60. 61.

òóñëàìæèéí àñóóäàëä “Studia historika” (Ò¿¿õèéí ñóäëàë). Tomus XXXI. Fasc.5. òàë-45 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-47, Ä-1, ÕÍ-6 “Ìîíãîë öýðãèéí ò¿¿õèéí òîâ÷îîí”. Õàìòûí á¿òýýë. ÓÁ.1996, Äýä äýâòýð, òàë-85 ÌÓ¯ÒÒÀ. ÔÀ-173, Ò-1, ÕÍ-139, òàë-10 ÌÓ¯ÒÒÀ. ÔÀ-173, Ò-1, ÕÍ-155, íóãàëáàð áè÷èã “Õàð ñ¿ëä” ñýòã¿¿ë, ¹1 Ìîíãîë Óëñûí øàøòèð (Òýðã¿¿í äýâòýð). Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷ãèéí öóâðàë. 27 äóãààð áîòü. ÓÁ.2006 Çàðëèãààð òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ç¿éëèéí áè÷èã (Ìîíãîëîîñ êèðèëë áè÷èãò áóóëãàñàí: Î.Áàòñàéõàí, Ç.Ëîíæèä, ×.Õàæèäñ¿ðýí). ÓÁ.1995 Í.Ìàãñàðæàâ. Ìîíãîë Óëñûí øèíý ò¿¿õ. Ìîíñóäàð. (ýìõýòãýí õýâëýëä áýëòãýñýí Î.Áàòñàéõàí, Ç.Ëîíæèä). ÓÁ.2010 Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíä õîëáîãäîõ áàðèìò áè÷ã¿¿ä. ÓÁ.1980 Âëàäèìèðöîâ Á.ß. Ìîíãîëî-Îéðàòñêèé ãåðîé÷åñêèé ýïîñ Ã.Ìÿãìàðñàìáóó. Ìîíãîë Óëñûí òóñãààð òîãòíîë áà Àðäûí Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâ. Äîêòîð (Ph.D) çýðýã ãîðèëñîí çîõèîëûí õóðààíãóé. ÓÁ.2000 Äèëîâ õóòàãò Æàìñðàíæàâ. Àð Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí äóðòãàë. ÓÁ.1991 Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðäàòãàëóóä. ÓÁ.1969 Ìîíãîë àðäûí æóðàìò öýðãèéí äóðäàòãàëóóä. ÓÁ.1961 Äàéñíûõàà ç¿ðõýýð òóã òàõèõ ¸ñ áîë ºíº ýðòíèé óãøèëòàé. Èõ òºëºâ äàéñàãíàã÷ îâîã, àéìãèéí òàëààñ îëçëîãäñîí íºëºº á¿õèé, çîðèã áààòàðëàã ýñýðã¿¿öñýí, òîëãîéëîã÷èéí áàéð ñóóðüòàé õ¿íèé ç¿ðõýýð òóã òàõèæ áàéñàí áàéíà. Åð íü îâîã, àéìãóóäûí äàéñàãíàëöàë, öóñàí ºøºº àâàõààñ ýë ¸ñîí ¿¿äýëòýé áàéæýý. Èéì ¸ñëîëûã í¿äýýð ¿çñýí õºãøèä, çàðèì ïàðòèçàíóóäûí äóðäàòãàëààñ ¿çýõýä, õ¿íèé ç¿ðõýýð òóã òàõèõäàà õýä õýäýí àðãà õýðýãëýæ áàéæýý. ¯¿íä: à/Òóã òàõèõ õ¿íèé äºðâºí ìº÷íèé ¿ç¿¿ðýýñ íü ýõëýí, óóðãàíû õóéâààð ÷èâ÷ð¿¿ëýí áîîíî. Ýíý ÿâöàä ç¿ðõ ð¿¿ öóñ øàõàãäàí þ¿ëýãäýæ, ºð õýíõäýãèéã íýýìýãö ç¿ðõ íü õàãàð÷, òàõèõ òóã ººä öóñ îðãèëîí õ¿ðäýã áàéñàí àæ. á/Òóã òàõèõ õ¿íèé ºðèéã íýýãýýä òàøóóðûí ñóðààð ç¿ðõíèé õýìíýëèéí äàãóó áàãëóóðààð íü îðîîæ ñóãà òàòàí, öýðãèéí æàíæèí äîëîîãîîä òóãàíäàà ºëãºæ áàéæýý. Õ.×îéáàëñàí. Àðäûí Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí õóðààíãóé ò¿¿õ. ÓÁ.2008 ÁÍÌÀÓ-ûí ò¿¿õ. Ãóðâàí áîòü. III áîòü, (íýí øèíý ¿å) ÓÁ.1969 Õàòàíáààòàð Äàðõàí ÷èí âàí Ìàãñàðæàâ (Àðäûí Õàòàíáààòàð Ñ.Ìàãñàðæàâûí ìýíäýëñíèé 120 æèëèéí îéä çîðèóëñàí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí ìàòåðè421

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79.

àë) ÓÁ.1999 Ø.Íàöàãäîðæ. Ìàíëàéáààòàð Äàìäèíñ¿ðýíãèéí òîâ÷ íàìòàð. ÓÁ.1949 Ñ.Áàò-Þíäýí. Ìàíëàéáààòàð “¯íýí” ñîíèí. 1990. II.3, ¹29 (17559)(Äàì ýø òàòàâ) Ë.Æàìñðàí. Æàíæèí, Ìàíëàéáààòàð Äàìäèíñ¿ðýí, ò¿¿íèé øèíýòãýëèéí áîäðîëóóä. ÓÁ.1991 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-5, ÕÍ-3 XX çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õò õ¿ì¿¿ñ (Óëñ òºðèéí õºðºã-I). ÓÁ.2007 Ìîíãîë Óëñûí øàøòèð. Òýðã¿¿í äýâòýð. Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷ãèéí öóâðàë. 27 äóãààð áîòü. ÓÁ.2006 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-60, Ò-1, ÕÍ-43 Â.Êîòâè÷èéí õóâèéí àðõèâààñ îëäñîí Ìîíãîëûí ò¿¿õýíä õîëáîãäîõ çàðèì áè÷èã. ÓÁ. 1972 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-3, Ò-1, ÕÍ-3 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-1, Ò-1, ÕÍ-30 ÌÓ¯ÒÀ. ÔÀ-1, Ò-1, ÕÍ-72 Æ.Áàÿðñàéõàí. Äàëàé ×îéíõîð âàí Ã.Öýäýíñîíîì. ÓÁ. 2004 Ìîíãîë Óëñûí øàøòèð. ÓÁ. 1999 Á.Ëõàìñ¿ðýí. Ìîíãîëûí ãàäààä îð÷èí òºðèéí òóñãààð òîãòíîë. ÓÁ. 1994 Í.Ìºíõöýöýã. Ýðäýíý æîíîí âàí Ö.Øèðíýíäàìäèí. ÓÁ. 2002 Õÿòàä, Îðîñ, Ìîíãîë ãóðâàí óëñûí 1915 îíû Õèàãòûí ãýðýý. (ªäºð òóòìûí òýìäýãëýë) ÓÁ. 1995 Ã.Íàâààííàìæèë. ªâãºí áè÷ýý÷èéí ºã¿¿ëýë. ÓÁ. 1956 Êîëèíòåðí áà Ìîíãîë (Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõòãýë) ÓÁ. 1996

422

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

Ä¯ÃÍÝËÒ Ýðõýì óíøèã÷ Òàíàà ºðãºí áàðüæ áóé ýíýõ¿¿ íýãýí ñýäýâò çîõèîëä Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ò¿¿õýíä ã¿éöýòãýñýí ¿¿ðãèéã àðõèâûí ñàí õºìðºã, äóðäàòãàë, äóðñàìæ, ñóäàëãààíû çîõèîëóóäûã ø¿¿ðäýí íÿãòàëñàí îëîí æèëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã íýãòãýí ä¿ãíýæ ãàðãàëãàà õèéõèéã îðîëäëîî. Çîõèîëûí ýõýíä Ìîíãîë÷óóä òºðèéí ç¿òãýëòí¿¿äèéí ò¿¿õýí õýâ øèíæèéã òîäîðõîéëîõäîî õàìãèéí ãîë øèíæ-òºâ ýðõýìñýã íàìáûã ýðõýìëýæ, öýãíýí ä¿ãíýæ èðñíèéã òýìäýãëýæ, òýðõ¿¿ øàëãóóðààð ò¿¿õýí ¿å á¿ðò òîäîð÷ áàéñàí ç¿òãýëòí¿¿äèéí çàðèìûã òîâ÷ áîëîâ÷ àâ÷ ¿çñýí þì. Ýíä òýìäýãëýõýä, ¿ëýìæ èõ ×èíãèñ õààí áîë Ìîíãîë òºðèéí ¿ëýìæ ãàðàìãàé ñýöýí áèëýãò ç¿òãýëòýí, öýðãèéí àóãàà èõ æàíæèí, ìîíãîë ¿íäýñòíèé ÿëãóóñàí áààòàð, ºíººãèéí åðòºíöèéã ¿íäýñëýã÷ áîëîõûã õóðààíãóéëàí ä¿ãíýñýí á¿ëãýý. ×èíãèñ õààí áîë Ìîíãîë òºðèéí ç¿òãýëòíèé ñîíãîäîã æèøýý, ä¿ð òºðõ áîëîé. XX çóóíû ýõýíä Ìîíãîë÷óóä õàðèéí ýðõøýýëèéí ýñðýã ýðñëýí áîñ÷, ¿íäýñíèé òóãñààð òîãòíîëîî ñýðãýýí ìàíäóóëñàí. Òóõàéí öàã ¿å íü óëñ ¿íäýñòíèéõýý òºëºº óëààí ãîëîî îãîîðîí ç¿òãýõ, àëòàí àìèà ¿ë õàéðëàõ íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýë á¿õèé ìàíëàéëàã÷ áè÷èë á¿ëãèéã ò¿¿õèéí òàâöíàà äýâø¿¿ëýí ãàðãàñàí þì. Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õ¿âüñãàëûí îþóí ñàíààíû óäèðäàã÷ íü VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà, ïðàêòèê õîøóó÷ëàã÷ íü ×èí âàí Õàíääîðæ, äà ëàì Öýðýí÷èìýä, ªâºðëºã÷ ò¿øìýë Õàéñàí íàð áàéâ. ßëàíãóÿà Õàíääîðæ, Öýðýí÷èìýä, Õàéñàí íàðûí ãóðâàí ñàéõàí ìîíãîë õ¿í àìü ºðñºí ç¿òãýæ, ò¿ìýí áàðòààã äàâàí òóóëñààð ýë õóâüñãàëûí à÷ààíû õ¿íäèéã ¿¿ðñýí á¿ëãýý. Äýýð äóðüäñàí ç¿òãýëòí¿¿äýýñ ãàäíà Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëä îðîéëîí ìàíëàéëæ îðîëöñîí òóñ óëñûí çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í, òºðèéí ñàéä, öýðãèéí æàíæèí çýðýã òºðèéí íýðò ç¿òãýëòí¿¿äèéí òºëººëëèéã õóðààíãóéëàí íýãýí á¿ëýã áîëãîí ä¿ãíýæ, ãàðãàëãàà õèéñýí þì. Á¿ëýãëýæ áèå äààëãàæ áè÷ñýí áîëîí òºãñãºëä íü áàãöàëæ àâ÷ ¿çñýí ç¿òãýëòí¿¿äèéí àìüäðàë, ¿éë àæèëëàãààíä áóñäààñ èë¿¿ äàâóó ÿìàð ÷àíàð, ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö îíöëîã áàéñíûã õóðààíãóéëáàë: VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààíòíû “õàðü óãñààòàéãàà ÷ óìàðòàí, óëñ Ìîíãîëîîí õýìýýñýí ÷èí ç¿òãýë, äàâõàð áîäîë”, ×èí âàí Õàíääîðæèéí “þóíààñ ÷ ¿ë øàíòðàõ äàé÷èí çîðèìîã ÷àíàð, óõààíû äàëàéö” Äà ëàì Öýðýí÷èìýäèéí “õýíä ÷ óóñ÷ õóäàëäàãäàõã¿é, îãòõîí ÷ õóâèéí àøèã õîíæîî õàéäàãã¿é øóäàðãóó çàí”, ×èí ç¿òãýëò ã¿í 423

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Õàéñàíãèéí “îëîí õýëíèé ìýäëýã, ÷àìã¿é áîëîâñðîë, þì ¿çýæ, í¿ä òàéëñàí áàéäàë”, Ñàéí íî¸í õàí Íàìíàíñ¿ðýíãèéí “óãèéí òºðõ òóëõòàé, óõààëàã, ¿ëýìæ ãîî òºãñ øèíæ”, Æàëõàíç õóòàãò Äàìäèíáàçàðûí “øàøèí, èðãýíèé ºíäºð áîëîâñðîë, íîìûí èä øèä”, Ò¿øýýò âàí ×àãäàðæàâûí “õàøèð òîìîî á¿õèé áàéäàë, ýåâýðã¿¿ çººëºí àðãà áàðèë”, Äàëàé âàí Ãîìáîñ¿ðýíãèéí “çàëóó íàñíû ýð÷ õ¿÷, òýì¿¿ëýë”, Ýðäýíý âàí Íàìñðàéí “øàøèí, òºðºº ãýñýí ÷èí ñýòãýë, óëñûí õèëèéí äàðõàí áàéäëûã õàìãààëàõûí òºëººõ õ¿÷èí ÷àðìàéëò”, Õàòàíáààòàð âàí Ìàãñàðæàâûí “æàíæíû ãàéõàì àâúÿàñ, öýðãèéíõýý ñýòãýë ç¿éã ýçýìäýí çîðèãæóóëàõ ÷àäâàð”, Ìàíëàé áààòàð âàí Äàìäèíñ¿ðýíãèéí “¿ëýìæ çîðèã, òýâ÷ýýð, õàòàìæëàí çàõèðàõ óõààëàã ¿éëäýë”, Äàëàé ×îéíõîð âàí Öýäýíñîíîìûí “àæ àõóé÷ óõààí, õîë÷, ãîë÷ õàðàà”, Ýðäýíý æèíîí âàí Øèðíýíäàìäèíãèéí “óõààíû äîðâè, äèïëîìàò àðãà ýâ” çýðãèéã îíöëîí òýìäýãëýæ áîëîõ þì. Ýäãýýð ç¿òãýëòí¿¿äèéí óõààíû öîãö, çîðèìîã äàé÷èí áàéäëûí íèéëýã, íýãýí ¿ç¿¿ðò ñýòãýë, òýìöëèéí ÷èã÷ òºâëºðºë îõüëîí íýãäýæ áàéñíû ¿ðýýð ¿íäýñíèé òóñãààð òîãòíîëîî äàõèí ñýðãýýæ, XX çóóíä Ìîíãîë Óëñ ìàíäàí áàäðàõ ÿçãóóð ¿íäñèéã òàâüæ ÷àäñàí áîëîé. Òýäíèéã ò¿¿õ ¿ë ìàðòàíà. Àðä ò¿ìýí ¿åèéí ¿åä àëäðûã íü äóðñàí õ¿íäýòãýíý. Þóíû òóëä èíãýíý âý? Ò¿¿õýýñ ñóðãàìæ àâ÷, ºíººã áîëãîîí òóíãààæ, èðýýä¿éí ÷èã áàðèìæààã òºñººëºõºä ãîë ç¿éë îðøèíî. ªìíºõ ¿åý òîéãëîñîí õ¿í ë þì þìòàé õîöîðäîã ãýäãèéã ºíººãèéí òºðèéí çàëóó ç¿òãýëòí¿¿ä ÿìàãò ñàíàæ, ò¿¿õ ãýãýýí, èä õàâ íýâò áàéãóóøòàé. Ýä¿ãýý áèäíèé Ìîíãîë÷óóä õ¿í òºðºëõòºíèé æàì ¸ñíû ãîëüäðîëîîð çàìíàæ, õ¿ì¿¿íëýã èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãìèéã öîãöëóóëàõûí òºëºº õè÷ýýíã¿éëýí ç¿òãýæ áàéãàà íü ò¿¿õýýñ ñóðãàìæ àâ÷ ÷àäñàíû ¿ð áîëîé.

424

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä

ÍÝÐÈÉÍ ÕÝËÕÝÝ Àáàòàé ñýöýí õóíòàéæ 21, 71, 134 Àáàøååâ Ä.À. 232 Àâäååâ 279 Àâèðìýä Ã. 268, 309, 310, 311 Àãâààí Äîðæèåâ 151 Àãâààíæàìáàëöàí 367 Àãâààíëóâñàí 69, 74, 81, 82, 85 Àãâààíðýíöýí 85 Àäúÿà 112 Àæèíäàé ìóæààí 140 Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèé 40 Àëèà 77 Àëìàñ-Î÷èð 321, 322 Àëòàí 17, 18, 19, 20, 21, 23, 40, 43, 46, 49, 50, 60, 67, 71, 76, 133, 231, 278, 417 Àëòàí õàí 21, 23 Àëòàíçàÿà Ë. 220 Àëòàíöýöýã 346 Àìàð À. 27, 30, 55, 165, 171, 197, 290 Àìàðñàéõàí Ó. 61 Àìàðñàíàà 24, 136 Àñàíãà 242

Áàòäýëãýð Ö. 400 Áàòìºíõ Æ. 21, 22, 32, 134, 374, 394 Áàò-Î÷èð 140 Áàò-Î÷èð Ë. 60 Áàò-Î÷èð ×. 90 Áàòñàéõàí Î. 10, 60, 127, 129, 132, 381, 382, 389, 410, 420, 421 Áàò-Þíäýí Ñ 406, 408, 422 Áàøàðîâ 271 Áàÿíäàé 139, 178 Áàÿíòºìºð 317, 318, 352 Áàÿðàà 250 Áàÿðñàéõàí Æ. 10, 413, 422 Áàÿðò õ¿íä 340 Áåëîâ Å.À. 127, 132, 265, 292, 315, 327, 355, 356 Áåðèÿ 30 Áèìáàåâ 203, 287 Áè Ãóé Ôàí 416 Áèíñòåä 331 Áèðà Ø. 34, 49, 57, 68 Áèðâàà Ã. 227, 228, 264 Áëîíäåëü Æ. 14 Áîãä Æýâç¿íäàìáà õààí VIII 69, 8, 58, 91, 414, 416 Áîãîëåïîâ Ì.È. 175 Áîäîí÷àð 17 Áîäîî Ä. 27, 28, 29, 60, 113, 114, 115, 118 Áîëäáààòàð Æ. 5, 6, 11, 130, 265 Áîîð÷è 40 Áîðîõóë 40 Áîðòîëãîé 111 Áºðòý 17 Áóæèã 104 Á¿ëòãýð 178 Áóìáàãà Ï. 312 Áóìöýíä Ã. 32 Áóðäóêîâ À.Â. 184, 236, 262, 309 Á¿ðíýýáààòàð 126 Á¿ðýíæàðãàë 141 Áóÿíäàëàé 231, 236 Áóÿíäýëãýð 334 Áóÿíõèøèã ã¿í 341 Áóÿí÷óóëãàí Á. 55

Áààáàð Á. 221, 264 Áààñàíäàìáà Í. 249 Áààòàð Ñ. 10, 11, 265, 398, 399, 402 Áàâààñàí 121 Áàâóó áàÿí 152 Áàâóó ãýöýë 189 Áàâóóäîðæ 171, 202, 205, 206, 208, 229 Áàâóóæàâ 335, 379 Áàãàáàíäè Í. 33 Áàäàìäîðæ øàíçóäáà 184, 309 Áàäàìæàâ 189, 246 Áàäàìöýðýí 70, 74 Áàäàðãóóëò õààí 146, 150 Áàäðàõ ª. 56 Áàé Þéêóíü 342, 355 Áàéæó 20 Áàêè÷ 401 Áàëäàí ãà÷èí 75 Áàëäàí÷îéìáîë 70, 74 Áàëæèðãàðìàà 58 Áàíäèä ãýãýýí 417 Áàðêìàíí Ó.Á. 88 Áàðîí Óíãåðí 102, 103, 371, 400, 401 Áàð÷èí 271 Áàò õààí 20 Áàòáàÿð Á. 221 Áàòáàÿð Ö. 300, 335,

Âààí÷èã áýéñ 383 Âàìïèëîâà 232 Âàíäàíîâ 401 Âàñèëüåâ 386 Âåáåð. Ì 14, 197 425

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Âåäåðôîðä Æ. 44, 67 Âèòòå 365 Âëàäèìèðöîâ Á.ß. 396, 421 Âîëüòåð À. 166

Äàãâà ìýýðýí 255 Äàãâàã¿íñýí 271 Äàëàé 139 Äàëàé Íîìò 139 Äàëàé ×. 47 Äàëàé ëàì Ò¿âäýíæàìö 84, 151 Äàìáà 178 Äàìáà Ä. 31, 58 Äàìáàäîðæ Ö. 56, 60 Äàìáèéæàíöàí 220, 305 Äàìäèí 73, 267, 268 Äàìäèí Æ. 281 Äàìäèíáàçàð (Æàëõàíç õóòàãò) 367, 369, 370, 371, 372, 373, 405 Äàìäèíäîðæ áýéñ 397 Äàìäèíæàâ Ä. 408 Äàìäèííýðýí 100 Äàìäèíñ¿ðýí (ìàíëàé áààòàð). 9, 10, 169369, 403, 404, 405, 406, 408, 409, 424 Äàìäèíñ¿ðýí Ñ. 60 Äàìäèíñ¿ðýí Ö. 79 Äàíäàð àãðàìáà 153, 154, 164, 165, 166, 173, 242 Äàíäàð ãàâæ 243 Äàíçàí 271 Äàíçàí Ñ. 27, 28, 55, 68, 238, 372, 417 Äàíçàíæàìö 162 Äàíèëåâñêèé È. 68 Äàíèýëü 302 Äàí÷èíîâ Í.Ò. 232 Äàðåâñêàÿ Å.Ì. 26, 67, 374, 382 Äàðæàà È. (ãýëýí) 133, 134 Äàø 139 Äàø (äóõ) 183 Äàø Ä. 58 Äàø Ã. 58, 83, 139, 183, 232, 258 Äàø ìýðãýí 258 Äàø õóóð÷ 83 Äàøäàâàà ×. 60 Äàøäîíäîâ 140 Äàøäîíäîã Æ. 248, 265 Äàøäîðæ Æ. (çàíãè) 183 Äàøäîðæ (Äà ëàì) 70 Äàøäîðæ ã¿í 288 Äàøäýëãýð 256 Äàøäýìáýðýë ×. 312 Äàøæàâ (Äà ëàì) 309, 379, 380, 416 Äàøíÿì À. 10, 156 Äàøíÿì Ò¿øýýò õàí 186, 257, 276 Äàøïèë 136 Äàøïóíöàã 312 Äàøðýíöýí Ì. 228

Ãààíæóóðæàâ çàñàã 395 Ãàäèíáàë 374, 375 Ãàé àìáàí 76 Ãàëäàí áîøãîò 21, 22, 67 Ãàëñàí 271 Ãàëñàí Ò. 155 Ãàëñàíöýãìèä 383 Ãàðüä 243 Ãåéñëåð Ð.À. 31 Ãèëüîì äå Ðóáðóê 36 Ãèïïåðèø 117, 372 Ãèòëåð 41 Ãîìáî 138, 139, 268, 269, 273 Ãîìáî (öîîõîð) 267 Ãîìáîäîðæ Ò¿øýýò õàí 21, 23 Ãîìáîåâ Ã. 320 Ãîìáîñ¿ðýí æ¿í âàí 11, 180, 182, 189, 192, 198, 233, 257, 265, 293, 375, 377, 383, 384, 385, 386, 387, 388, 398, 411 Ãîìáîñ¿ðýí (ñýðýýí) 189 Ãîíãîð (äîíèð) 47 Ãîíãîð (ºíäºð) 108 Ãîíãîð. Ä 58 Ãîí÷èã 138, 228 Ãîí÷èãñ¿ðýí áèíò âàí 11, 218, 257, 300, 302 Ãîí÷èãöýðýí 69, 70 Ãðàâèòö Ì. 61, 68 Ãóàíñþé õààí 148, 153, 154 Ãóëàðàíñ 317 Ãóíãààäîðæ 32, 255 Ã¿ííà÷¿ã 317 Ã¿íñýííîðîâ âàí 417 Ã¿ðãýìæàâ âàí 288 Ã¿þã õààí 19, 21, 44, 47 Ãýëýãæàìö (Áóÿíäàëàé) 231 Ãýìïèëäîðæ çàñàã 70, 410 Ãýíäýí Ï. 31 Ãýíäýíïèë 125 Ãýðñýíç Æàëàéð õóíòàéæ 134, 280, 374, 389, 394 Äàâàà 248 Äàâààäàé 178 Äàâààæàâ 256 Äàâààñ¿ðýí Á. 10, 11, 283, 309, 314, 315, 316 Äàâãà àðñëàí 243 426

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä Äàøöýäýí 73, 74 Äèìèòðèé 203, 341 Äîáäàíîâ 193, 282, 286 Äîâäîé Ö. 399 Äîâäîí (Õàíóéí) 246 Äîíäîâäîðæ òàéæ 105 Äîíäîã õàëçàí 269 Äîíäîãäóëàì 78, 79, 120, 248, 258 Äîðæ ä¿¿ðýã÷ 134 Äîðæáèëýã 236 Äîðæèåâ 151, 287 Äîðæïàëàì âàí 215, 388, 414 Äîðæïàëàì Ö. 399 Äºðãºíý õàòàí 21 Äóãàð ìýýðýí 109, 110 Äóæãà õàëçàí 183 Äóõîâñêèé Ñ.È. 417 Äõàðìàêèðòè 242 Äýãýý 271 Äýæèäáàëæèð 383 Äýìáýðýë Ä. 33, 228, 229, 264 Äýìèä 179 Äýìèä Ã. 116 Äýì÷èã äîíèð 110 Äýì÷èã. Ë 85, 108 Äýì÷èãäîðæ 34 Äýíäýâ 112 Äýíäýâ Ä. 55 Äýíäýâ Ë. 8, 55, 298, 300 Äýíçýí 273 Äýñâðýë òàéæ 134 Äþïóà 41

¨íäîí (á¿ä¿¿í) 110 ¨íäîí. Á. (ìóíàí) 188 ¨íäîí. Á. 176, 184 ¨íçîí õàìáà 78 ¨øèäà Æ¿íè÷è 65 ¨øèìàðó 301

Æàëñðàé ãýãýýí 110 Æàëöàíãîìáîöýäýí áýéñ 370, 381 Æàìáàà ýì÷ 182 Æàìáàë 79, 176, 276 Æàìáàëäîî 334 Æàìáàëäîðæ íî¸í 133, 171, 233, 239, 260 Æàìáàëíàìäàë-÷îéæàíöàí 126 Æàìáàøàðàâ ãà÷èí 271 Æàìñðàí (øàâèéí) 307 Æàìñðàí Ë. 9, 10, 61, 70, 73, 104, 181, 223, 227, 228, 264, 275, 403 Æàìñðàíæàâ Ã. 10, 70, 74 Æàìñðàíæàâ Äèëîâ õóòàãò 397 Æàìóõà 16, 17, 18, 35 Æàìö 243, 244, 245, 271 Æàìüÿí Î. 231 Æàíöàí ñîéâîí 104 Æàðãàë ñîéâîí 259 Æàðãàëñàéõàí Á. 63 Æåëåçíÿêîâ À.Ñ. 60 Æèãæèä Ö. 246 Æèãæèä àãðàìáà 367 Æèãæèäñ¿ðýí Ñ. 58 Æèãìýä 340 Æèãìýääîðæ Ý. 130 Æèãìýäæàâ Æàìáàëîí 102 Æèëèíñêèé ß.Ã. 182 Æèíîí ã¿í 268 Æîðæ Áóøàíàí 211 Æóâåéí 36, 45 Æ¿ãäýð ×. 230, 297 Æóêîâ Å.Ì. 13 Çàâà Äàìäèí 85 Çàãä 255 Çàãä çàõèðàã÷ 254, 256, 259 Çàíàáàçàð ªíäºð ãýãýýí 21, 23, 55 Çàãäñàìáàð ã¿í 367 Çàíãè Áàðàí 139 Çàÿàò 139, 178 Çåëèíñêèé 209 Çîíõàâà 242 Çîðèã Ñ. 32 Çóíäóé 271 Ç¿÷è 18 Çýâ 18, 20, 40 Çýëìý 40

Æàâçàíàãâààíëóâñàí÷îéæèííÿìäàíçàí âàí÷èãáàëñàìáóó (Áîãä äýýä õýëíèé îþóí ñàéò íîìûí íàðàí øàøíûã áàðèã÷ ýðõ öîãò) 69 Æàâõ¿¿ 140 Æàê Æþëüÿð 62

Èãîðü äå Ðàõâåëüö 59 Èäøèííîðîâ Ñ. 11 Èçîìý 194 Èíæèíàøè Â. 36, 67, 133, 144, 317 È÷èííîðîâ Ñ. 129, 315, 420 Èøäîðæ 125, 127, 134

Åâèíã Å. 94, 220 Åã¿çýð õàìáà 327, 332 Åêàòåðèíà I 207 Åëþé ×óöàé 40, 66 Åðººëò äàãàëò 182, 220, 342 Åñ¿õýé áààòàð 35

427

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Êàáîíîâ Â.Â. 68 Êàäëåö À.Â. 227 Êàçàêîâ. Ã. À. 213 Êàçàíöåâ 399 Êàìàëàøèìà 242 Êàðà Ä. 227 Êàðàõàí Ë. 418 Êàðïèíè 36 Êâàðåí Äæ. 207 Êèì Æîí Ðå 42 Êîäàìà 219, 263, 300, 304, 315, 335, 336, 344, 355, 363, 420 Êîçèí Ñ.À. 185, 365 Êîçëîâ À.Ï. 60, 154, 261 Êîêîâöåâ Ì.Í. 185, 205, 213, 281 Êîëüöîâ À. 228 Êîíäðàòüåâ Ñ.À. 227, 264 Êîðîñòîâåö È.ß. 130, 200, 201, 210, 215, 216, 217, 265, 266, 277, 291, 292, 293, 294, 295, 298, 299, 300, 303, 313, 380, 386, 393, 420 Êîòâè÷ Â. 185, 231, 232, 248, 278, 296, 313, 314, 331 Êðàäèí Í.Í. 67 Êðóïåíñêèé Â.È. 290, 299 Êýí ÷èí âàí 336, 427

Ëóâñàíäàíçàí õàìáà 155 Ëóâñàíäàø 243 Ëóâñàíäîíäîã 77 Ëóâñàíäîðæ Ò. 126 Ëóâñàíæàìáà (øàâèéí) 271 Ëóâñàíæàìáàà Ø. (Ãîìáî) 243 Ëóâñàíæàìö àãðàìáà 85, 173 Ëóâñàíæàìö Ä. 98 Ëóâñàíìîëîì 145, 146 Ëóâñàíìºð áè÷ýý÷ 111 Ëóâñàíõàéäàâ (VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáûí àõ) 70, 73, 248 Ëóâñàíöýðýí 104 Ëóâñàíøàðàâ Ä. 27, 30, 228, 229 Ë¿íäýýæàíöàí Ä. 33, 63 Ëóóñàí ìóæèà 139 Ëóóñàí ìóæààí 178 Ëóøíèêîâ 289 Ëõàãâàæàâ Í. 125 Ëõàãâàñ¿ðýí Æ. 265 Ëõàìæàâ 141 Ëõàñ¿ðýí 408, 409 Ëõàìñ¿ðýí 9, Ëõàìñ¿ðýí Á. 327, 328 Ëýãöýã ñîéâîí 76 Ëþ ×ýíõóé 397 Ëþáà Í.Ô. 75, 286, 287, 289, 290, 293, 298, 326

Ëàâäîâñêèé Â. 181, 188, 357, 366 Ëàìæàâ äàãàëò 182 Ëàìçàâ 271 Ëàìúÿà 77, 78 Ëàíäàö Ø. 51 Ëàðñîí 343 Ëåâèöêèé 101 Ëè Õóí ×æàí 193 Ëèäýð 374 Ëèíøýí 100 Ëèíü Âåéãàíü 322 Ëèñîâêèé 365 Ëîäîé 140 Ëîäîéõ¿¿ Ã. 62 Ëîäûãèí 336 Ëîíæèä Ç. 11, 55, 56, 420, 421 Ëîñîë Ä. 116, 131 Ëóâñàí Ñ. 62 Ëóâñàí öîîõîð 178 Ëóâñàí ×. 144, 178, 179, 238, 266, 271 Ëóâñàíáàëäàí (VIII Áîãä Æýâç¿íäàìáûí àõ) 70, 74 Ëóâñàíáàëäàí (Äýä ñàéä) 381, 382 Ëóâñàíáàëäàí÷îéìïýëñàìáóó 98 Ëóâñàíäàíçàí 60 Ëóâñàíäàíçàí ÷èí ñ¿æèãò íîìóí õàí 98

Ìàãâàí Ã. 189, 249, 259, 265 Ìàãñàðæàâ Ñ. (Õàòàíáààòàð) 8, 9, 10, 55, 56, 58, 60, 68, 314, 322, 355, 369, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 402, 405, 409, 420, 421 Ìàãñàðæàâ. Ä 60 Ìàãñàðæàâ. Í 8, 55, 322 Ìàãñàðæàâ. Õ. 56 Ìàíäóõàé ñýöýí õàòàí 21, 22, 23 Ìàíñàí 65 Ìàîäóíü Øàíüþé 16, 38 Ìàðêî Ïîëî 36 Ìåäóøåâñêàÿ Î.Í. 68 Ìèëëåð À. 217, 252, 304, 330, 336, 350 Ìèíæèääîðæ 144, 145, 146 Ìèíæ¿¿ð (áàãà) 85 Ìèíæ¿¿ðäîðæ ¸íçîí 367 Ìîëîìæàìö Ä. 32 Ìîíåëüíèêîâ Ä. 341 Ìîððèñîí Ã.Å. 327, 330, 331, 364 Ìîñåñ Ë. 222 Ìîñêâèòèí 200, 287, 289, 293, 320, 322, 329 Ìºíõ õààí 44, 47 428

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä Ìºíõñàð 20 Ìºíõñàð íî¸í 20 Ìºíõöýöýã Í. 10, 416, 422 Ìºð õààëãà÷ 182 Ìºðäîðæ 78 Ìºðëýãöýã 75, 76, 428 Ìóõóëàé 18, 20, 40, 428 Ìýãæ ñîéâîí 109, 110 Ìýíä Ð. 56 Ìýðñý (Ô¿ìèí) 417 Ìÿãìàðñàìáóó Ã. 10, 397, 421 Ìÿãìàðöîîæ Í. 10 Ìÿòàâñ¿ðýí. Á (ïàðòèçàí) 399

Íîðîâ õàòàí 70, 74, 76, 307, 309 Íîðîâ ýðõ àõàé 374 Íÿìñ¿ðýí Ë. 10, 370, 419 Îáðó÷åâ. Í.À. 186 Îçàâà 59 Îéäîâäóëàì 69, 70 Îêà Õèðîêè 65 Îíæîî 77, 428 Îíîíæàìö 77, 428 Îíîõóé ¿éçýí íî¸í 134 Îðãîé Á. 312 Îñîð (öîîõîð) 188 Îòàêè 49, 67, 428 Î÷èð À. 33, 56, 58, 60, 80, 85, 90, 124, 134, 222, 223, 225, 226, 243, 244, 266, 321, 322, 357, 361, 410, 411, 420 Î÷èð Àáàòàé ñàéí õàí 134 Î÷èð æèíîí 410 Î÷èðáàò Á. 189 Î÷èðáàò Ã. 11, 367, 370 Î÷èðáàò Ï. 33, 179

Íàâààííàìæèë Ã. 9, 26, 67, 194, 253, 263, 265, 272, 305, 308, 313, 314, 321, 329, 335, 342, 344, 348, 355, 382, 388, 394, 420, 422 Íàâààííàìæèë òàéæ 308 Íàâààíöýðýí Ñýöýí õàí 86, 405 Íàäåæíûé 387 Íàéìàí âàí 417 Íàêàìè Ò. 322, 354, 363 Íàìæèë. Í 316 Íàìæèëòóíñàã ñî¸ã 110, 111 Íàìíàíñ¿ðýí Ñàéí íî¸í õàí 10, 25, 27, 86, 186, 218, 219, 226, 229, 241, 252, 253, 257, 258, 276, 291, 293, 294, 298, 300, 304, 305, 309, 323, 357, 359, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 366, 380 Íàìñðàé Ì. 180, 200, 249, 255, 293, 311, 337, 338, 339, 353, 389, 390, 393, 394, 411 Íàìñðàé (×îâîíãèéí) 311 Íàìñðàéæàâ ã¿í 388 Íàìõàé Ø. (Ñàíäàã-Î÷èð) 243 Íàïîëåîí 41, 428 Íàñàí 140, 285 Íàñàí-Àðàâæèõ 285 Íàñàíáàçàð æ¿í âàí Ö. 70 Íàñàíáàëæèð. Ö 57, 58 Íàñàíðàâæèõ áýéë 342, 343 Íàñàíòîãòîõ Ò¿øýýò õàí 71 Íàöàã (õóëãàð) 243, 244, 245, 246, 265 Íàöàãäîðæ Ø. 9, 49, 57, 67, 403, 406, 422 Íåðàòîâ À. 185, 186, 277 Íåðó Æ. 40, 67 Íèêèòèí. Â. Í 193 Íèêîëàé II 187, 207, 208, 209, 213, 222, 226, 277, 360, 361, 362 Íîðîâ (ä¿¿) 74 Íîðîâ (çàéñàí) 307, 309

ªâãºí Æàìáàë 77, 79, 80, 110, 176 ªãýäýé õààí 20, 21, 44, 45, 46, 47, 428 ªëçèé Ö. 259, 264 ªëçèéæàðãàë 320 ªëçèéò õààí 50 ª¿ëýí ýõ 35 Ïàðåòî Â. 15 Ïàð÷èí 396 Ïåëëèî Ï. 59 Ïåòð õààí 207 Ïëåõàíîâ Ã.Â. 7, 64 Ïîêîòèëîâ Ä.Ä. 166 Ïîëåòàåâ À.Â. 68 Ïîïîâ Ë. 263, 324 Ïó-È 191, 428 Ïóíöàã õàìáà íîìóí õàí 274 Ïóíöàãäîðæ Äà ëàè 110, 359 Ïóíöàãëõ¿íäýâ àãðàìáà 367 Ïóíöàãíîðîâ Ö. 9, 264 Ïóíöàãðàâäàí 135 Ïóíöàãöýðýí áýéñ 96, 195, 215, 414 Ï¿ðâýý Ã. 58 Ï¿ðýâ Æ. 64 Ï¿ðýâ Î. 121 Ï¿ðýâäîðæ Ä. 36 Ï¿ðýâæàâ Ñ. 116, 130, 131, 256, 265 Ïýíòî Ð. 61, 68, 429, 434 Ïýðëýý Õ. 53, 57, 68, 227, 264 429

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

Ðààøìèíæ¿¿ð âàí 220, 343, 345 Ðàìñòåäò Ã. Æ. 323, 330, 331, 351 Ðàøèä-Àääèí 20, 66, 133 Ðåçóõèí 102 Ðèêêåðò Ã. 61, 68 Ðîáåðòñ Ä.Ò. 264 Ðîññàáè 49 Ðóáðóê Â. 19, 36 Ðóìÿíöåâà Ì. Ô. 68 Ðóïåí Ð. 351, 356 Ðóñòàä Ò.À. 327, 330, 364 Ðýí÷èíäîðæ 125

Ñ¿áýýäýé 40 Ñ¿íäýâ (Õàíóéí) 246 Ñóíþí 317 Ñ¿ðýí ãàâæ 174, 176,177 Ñ¿ðýí çàéñàí 308, 309 Ñ¿ðýíæàâ Ä. 79, 129 Ñ¿ðýíõîð (Áàÿíãîëûí) 189 Ñ¿ðýíõîðëîî Ä. 73, 74 Ñóòàíèêîâ 232 Ñ¿õáààòàð Ã. 61 Ñ¿õáààòàð Ä.27, 28, 29, 56, 58, 60, 61, 67, 68, 113, 121, 122, 130, 383, 400, 401, 419 Ñóõîìëèíîâ Â.À. 209 Ñ¿÷èí âàí 336 Ñýâæèäìàà 161, 162, 165, 248, 249, 258 Ñýíãý 139 Ñýðýýíýí îòî÷ 110 Ñýðýýòýð 80, 104 Ñýðýýòýð îòî÷ 110 Ñýðýýòýð (õ¿¿õýí) 271 Ñþé Ø¿ æàí 29

Ñàâåëüåâà È. Ì. 68 Ñàäóëÿ À. 64 Ñàæ ëàì 117 Ñàçàíîâ Ñ.Ä. 213, 290, 291, 299 Ñàêàðè Ïýëñ 351 Ñàìáóó 333 Ñàìáóó Æ. 32, 58, 131 Ñàìäàí 135 Ñàìäàíæàìöîé æ¿í âàí 308 Ñàíãàøàð æ¿í âàí 70 Ñàíäàã Ø. 9, 243, 244 Ñàíäàãäîðæ 310, 311 Ñàíäàãäîðæ (Äà ëàìûí ä¿¿) 367 Ñàíäàãäîðæ (Ìàãñàðæàâûí ýöýã) 394, 395, 401 Ñàíäàã-Î÷èð 243, 244 Ñàíæäîðæ Ì. 66 Ñàíñðàéäîðæ íî¸í 296 Ñàíü Äî 84, 86, 88, 169, 183, 184, 193, 273, 274, 275, 279, 281, 282 Ñåì¸íîâ 320, 321 Ñåíüîáîñ Ø. 51 Ñèéíõîé Ä. 246 Ñêðûííèêîâà Ò. 67 Ñîáîëåâ Í.Í. 175 Ñîäíîì (õàð) 271 Ñîäíîì (ýõ) 367 Ñîäíîì Ä. 32 Ñîäíîìðàâäàí Çàñàãò õàí 86, 186, 257, 276 Ñîíîì 244 Ñîíîìæàìö ã¿í 77 Ñîðõîí-Øèðà 40 Ñºñòýé 285 Ñòàëèí È.Â. 30 Ñòîëûïèí Ï.À. 186, 187, 277 Ñóíäóé Áèøðýëò ã¿í 248 Ñóìúÿà 379 Ñ¿í ÷èí âàí 155 Ñóíäóé Ä. 248 Ñóíäóé õóðö 269

Òàÿí õàí 17 Òèìàøåâ Ñ.È. 205, 213 Òîãîîíòºìºð õààí 49, 50, 51 Òîãòîõ ã¿í 110 Òîãòîõ òàéæ 56, 275, 342, 351 Òîéí õàìáà 255 Òîéñ¿ìæàìö 173 Òîëñòîé À. 61 Òîîðèë õàí 16, 17, 18, 35 Òºãñ-Î÷èð 357 Òºìºð-Î÷èð Ä. 33, 60 Òºìºðõ¿ëýã Ò. 11, 263, 283, 309, 312, 314, 316 Òºðòîãòîõ Ö. 57 Òðóáåöêîé Í. 43 Òóëóé 46 Òóìáèíàé 17 Ò¿ìýí ×. 21, 22, 62, 113, 197, 229, 265 Ò¿ìýíáàÿð 346 Óäàé 220, 322, 336, 351, 354, 359, 360, 429, 434 Óäâàë 403 Óéäèí Ô.Ã. 232 Óñàòûé Ï. 300 Óõòîìñêèé Ý.Ý. 212 Ôåäîòîâ 42 Ôîí Ãðîò 149 430

Ìîíãîëûí 1911 îíû ¿íäýñíèé õóâüñãàëûí ç¿òãýëòí¿¿ä Õàáóë õàí 16, 17 Õàéñàí ã¿í 8, 188, 287, 303, 304, 321, 326, 327, 329, 330, 332, 333, 334, 336, 339, 341, 342, 344, 347, 350, 351, 353, 434 Õàéññèã Â. 127 Õàéøàíü 317 Õàëòàð 139 Õàíääîðæ. Ì (×èí âàí) 5, 6, 7, 8, 9, 10, 15, 27, 56, 86, 94, 133, 134, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 166, 167, 168, 169, 170, 174, 177, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 197, 198, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 218, 219, 220, 221, 222, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 236, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249, 251, 252, 253, 255, 256, 257, 260, 263, 265, 272, 275, 276, 278, 280, 282, 283, 288, 303, 309, 321, 324, 325, 331, 349, 353, 358, 359, 363, 375, 383, 384, 386, 403, 415, 423 Õàð øóâóó 139 Õàðà Õèð¿ãý 40 Õàñáààòàð 56 Õàÿíõÿðâàà Ï. 227 Õèîíèí À.Ï. 253 Õèòðîâî À.Ä. 320, 321, 336 Õèøèãáàò Ð. 317 Õèøèãò Í. 11, 139, 420 Õèøèãòîãòîõ 65, 68 Õîíäà 300, 301, 302, 303 Õîðâàò Ä.Ë. 302, 303 Õîðëîî Ï. 228, 229, 241, 248, 264 Õóáèëàé õààí 20, 21, 44, 47, 48, 49, 50, 67, 290 Õóâüò 139 Õóðö 65 Õ¿ðëýã áýéñ 154, 162 Õ¿ðýëáààòàð Ë. 24, 67, 419 Õóòóãòàé Ñýöýí õóíòàéæ 23 Õóóñàð Äàëàé 139 Õýíèø Ý. 59

Öûñè õàòàí 148, 153, 154 Öýâýãìèä 72 Öýâýë ß. 306 Öýâýýí (Àþðâàøèäà) 231 Öýâýýí çàíãè 139 Öýâýýí Æ. 55, 60, 230, 231, 248, 359, 360, 364, 365 Öýâýýíæàëáà 110 Öýâýýíæàëáà (õààëãà÷) 111 Öýäýâ Á. 227, 228, 264, 315 Öýäýíáàë Þ. 31, 32, 58 Öýäýíäîðæ âàí 137, 138, 139 Öýäýíñîäíîì ã¿í 10, 248, 367 Öýäýíñîíîì Äàëàé ×îéíõîð âàí 410, 411, 412, 413, 422 Öýìáýë 140 Öýíã¿íæàâ 135, 136 Öýíä Ä. 220 Öýíäñ¿ðýí Æ. 56 Öýðýíáàëñàí 267, 310, 311 Öýðýíäàø Ã. 310, 311 Öýðýíäàø (Öýðýíìºð) 267 Öýðýíäîíäîã ëàì 271 Öýðýíäîíäîâ Çàñàãò õàí 70 Öýðýíäîíðîâ 417 Öýðýíäîðæ Á. 27, 29, 56, 60, 101, 123, 202, 205, 208, 219, 230, 253, 264, 359, 360, 361, 371, 415, 418 Öýðýíäîðæ âàí 79, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146 Öýðýíäîðæ Ìàíçóøèð õóòàãò 371 Öýðýíäîðæ òàéæ 104, 105 Öýðýí-Îñîð 82 Öýðýíïèëîâ 96, 293 Öýðýíñàíäóâ 71 Öýðýíñàíäýâ 228 Öýðýíñîäíîì 78, 198 Öýðýí÷èìýä Äà ëàì 6, 8, 9, 10, 25, 27, 56, 86, 179, 180, 184, 187, 188, 194, 198, 200, 207, 218, 219, 267, 268, 269, 270, 271, 272, 274, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 281, 283, 286, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 300, 301, 302, 302, 303, 304, 305, 306, 307, 308, 310, 311, 312, 321, 323, 324, 325, 326, 327, 329, 332, 335, 336, 346, 348, 349, 352, 353, 354, 359, 362, 363 383, 411, 423

Öàãààäàé 18 Öàãààí õààí 96 Öåçàð 40 Öçàé Òÿíü (Ãóàíñþé) 153 Öîãáàäðàõ Æîíîí âàí 77 Öîëìîí Ñ. 67 Öûäûïîâ 100

×ààäàåâ 42 ×àâàãæàâ 137 ×àâàã-ßðèíïèë 136 ×àãäàðæàâ Ã Ò¿øýýò õàí 10, 25, 26, 180, 431

Áîðæèãîí-òàâò Æèãæèäèéí ÁÎËÄÁÀÀÒÀÐ

200, 257, 272, 293, 349, 374, 375, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 386, 410, 411, 424 ×àãäàðæàâ Ä. 119 ×àí ×óíü 36 ×åí-È 101 ×æàí ñýí 320 ×æèí ×îó 320 ×èâãàäîðæ 137 ×èìèääîðæ 65 ×èìèääîðæ áýéñ 359 ×èìèääîðæäîíîé 357 ×èì÷¿ãíàìæèë 134, 135 ×èìýã-Î÷èð 243 ×èìýä ª. 58 ×èìýäáàëæèí çàñàã 288 ×èí áèøðýëò ëàì 8, 78 ×èíãàé ÷èíñàí 18, 21 ×èíãèñ õààí 5, 7, 8, 17, 18, 19, 20, 21, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 50, 51, 54, 55, 67, 71, 96, 130, 155, 182, 225, 226, 231, 257, 266, 277, 290, 313, 357, 366, 374, 386, 399, 420, 423, 430, 434 ×èíã¿íæàâ 24, 55 ×è÷àãîâ Í. Ì 166 ×îãäîâ Äà ëàì 242, 243 ×îéáàëñàí Õ. 27, 30, 56, 58, 116, 131, 394, 400, 401, 402, 421 ×îéäýì÷èã 312 ×îéæàâ 179 ×îéæàìö (ãàë÷) 189 ×îéæàìö Ä. 88 ×îéæàìö (Äàíñðàíãèéí) 189 ×îéæèë (Öàãààí òîõîéí öàíõèð) 189 ×îéæèí ëàì 73, 74, 104, 129, 398, 399 ×îéìàà Ø. 60 ×îéíäîí ãýâø 85 ×îéíçîí öîðæ ëàì 85, 125 ×îéíçîíäîðæ 125 ×¿ëòýì 271 ×óëóóí Ñ 6, 11, 378, 382, 383, 388 ×óëóóíáààòàð Ñ. 63 ×ýíü Ë¿ 342

Øàãæ Ñ. 55 Øàí Þí 344 Øàð Ìèäàðü (Áàâãàð Ìèøèã) 178 Øàðàâ Á. 85 Øàðàâ ñîéâîí 271 Øàðàâäîî 77, 110 Øåïåëîâ Â.Í. 60 Øèðíýíäàìäèí Ö. Ýðäýíý æèíîí âàí 10, 202, 207, 208, 215, 216, 252, 253, 380, 413, 414, 415, 416, 417, 418, 422 Øèðýíäýâ Á. 116, 131, 152, 188, 261 Øèõèõóòóã 18, 19, 20, 40 Øèøìàðåâ ß.Ï. 80, 81, 82, 204, 206, 207 Øîëîé Ñýöýí õàí 21, 23 Øòåéí 401 Øóìÿöêèé Á.Ç. 118 Øýí Ôó 301 Ýåäîî 334 Ýëáýãäîðæ Ð. 28 Ýëáýãäîðæ Ö, 32, 33 Ýëäýâ-Î÷èð Á. 56, 60 Ýíõ àìãàëàí õààí 82, 135 Ýíõáàÿð Í. 33 Ýíýáèø 269, 311, 312 Ýíýáèø Æ. 227 Ýíýáèø Ë. 3 Ýðäýíýáààòàð õóíòàéæ 21, 22 Ýðäýíýáàò À. 124 Ýðäýíý÷èìýã Ë. 227 Ýðäýíý÷óëóóí Ë. 418 Ýðèí÷èí 340, 431 Ýðõýìáàò Ý. 403 Ýðýãçýíäîðæ âàí 140, 434 Ýðýíæàâ (Ýðýííÿì) 79, 80 Ýðýýõýé ìýðãýí 134 Þàíü Øèêàé 94, 349, 350, 351 Þìíýðýí 76 ßäàì 105 ßäàìäîðæ òóñëàã÷ 105 ßäàìæàâ 259 ßëãóóñàí ëàì 78 ßíæèí 61 ßíü ×æè 151

Øàãäàð âàí 81

432