Рощин монголын үндэсний баатар д сүхбаатар by Janibek Manahmet

УЧРЕЖДЕНИЕ РОССИЙСКОЙ АКАДЕМИИ НАУК

ИНСТИТУТ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ РАН

С.К. РОЩИН

Д. СУХЭ-БАТОР НАЦИОНАЛЬНЫЙ ГЕРОЙ МОНГОЛИИ ШТРИХИ БИОГРАФИИ

Москва??? ИВ РАН??? 2011

ISBN ...

МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИЙН ТҮҮХИЙН ХҮРЭЭЛЭН ОРОСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИЙН ДОРНО ДАХИНЫ СУДЛАЛЫН ХҮРЭЭЛЭН

С.К.Рощин Д.Сухэ-Батор: Национальный герой Монголии (Штрихи биографии) С.К.Рощин Монголын үндэсний баатар Д.Сүхбаатар (Намтрын хуудсууд)

Орос хэлнээс орчуулсан: Хангайн Төмөр Орчуулгын редактор:

Н.Хишигт

Хэвлэлийн эх бэлтгэсэн: Н.Алтантөгс

Сэлэнгэ пресс компанид хэвлэв. Улаанбаатар 2011

СОДЕРЖАНИЕ

Предисловие

Глава первая. В начале пути

Глава вторая. За новую монголию

Глава третья. Боевой 1921-й.

Глава четвертая. Борьба продолжается. Обрыв.

Послесловие

117

Основные даты жизни и деятельности Дамдингийн Сухэ-Батора

121

Библиография

127

Именной указатель

133

Summary

135

Предисловие О Д. Сухэ-Баторе, выдающемся государственном деятеле Монголии ХХ в., издано множество книг, статей, воспоминаний – на разных языках, прежде всего, естественно, на монгольском. Его образ отражен в художественной литературе, в кинофильмах. Обилие изданий о нем, с одной стороны, вполне оправданно и справедливо: Сухэ-Батор – национальный герой Монголии, но с другой (речь идет о периоде до 90-х гг.) – это теперь очевидно, было все же несоразмерно с литературой о других крупных деятелях. Прежние издания до 90-х гг. (на монгольском и русском языках) о Сухэ-Баторе содержали ценный фактический материал, документы, в определенной мере верно отражали историческое прошлое и в этом смысле не утратили своего значения и поныне. Но в целом все они страдают общим недостатком – догматизм в подходах, известная идеализация образа Сухэ-Батора, натяжки и упрощения (а то и искажения) в изложении событий. Сухэ-Батор обычно изображался как единственный вождь революции, основатель МНРП и народного государства. Мы знаем теперь, что было все сложнее, что ведущими руководителями революционных событий 1921 г. были, кроме главкома Д. Сухэ-Батора, председатель ЦК партии С. Данзан, премьер-министр Д. Бодо и некоторые другие видные деятели. Репрессии в отношении Бодо (1922 г.) и Данзана (1924 г.), а также причины идеологического порядка (Сухэ-Батор – наиболее последовательный сторонник революционных преобразований в Монголии), определили в дальнейшем (уже после скоропостижной смерти в 1923 г.) его место единоличного «вождя» и «основателя». Наиболее известная прежняя литература на монгольском языке отражена в библиографии. На русском языке Д. Сухэ-Батору посвящены многие страницы коллективных и индивидуальных монографий: История МНР (М., 1983), История советско-монгольских отношений (М., 1981), 4

Кунгуров Г.Ф., Сороковиков И.А. Аратская революция (Иркутск, 1957), Очерки истории МНРП (М., 1971), Чойбалсан Х. Краткий очерк истории Монгольской народной революции (М., 1952), Ширендыб Б. История Монгольской народной революции 1921 г. (М., 1971; второе издание – на монгольском языке – УБ., 1999) и др. Были изданы и специальные работы, рассказывающие о жизни и деятельности Сухэ-Батора: БатОчир Л., Дашжамц Д. Дамдины Сухэ-Батор (М., 1971), Колесников М. Сухэ-Батор (М., 1959), Тудэв Л. За полярной звездой. Повесть о Сухэ-Баторе (М., 1968). Все они, как видим, вышли до 90-х гг. и обладают теми достоинствами и особенностями, о которых сказано выше. Для нас наибольший интерес представляют капитальный труд Б. Ширендыба, детально раскрывающий все этапы и перипетии монгольской революции, а также, разумеется, перевод официальной биографии Д. Сухэ-Батора, написанной Л. Бат-Очиром и Д. Дашжамцем. В биографии достаточно подробно освещается жизненный путь Сухэ-Батора, приводятся важные документы о нем, его личные высказывания. Но и эта работа, в целом добротная, основательная, не свободна от тех ограничений и условностей, которые существовали в то время. С тех пор в Монголии опубликовано немало других работ – и книг, и статей, и докладов, в которых в той или иной степени затрагиваются различные вопросы деятельности Д. Сухэ-Батора, причем освещаются они во многом поновому. В научный оборот вводятся ранее неизвестные или малоизвестные архивные материалы и другие источники, что позволяет расширить круг исследуемых проблем, глубже и точнее раскрыть их. Поток литературы непосредственно о Сухэ-Баторе заметно ослаб уже в 90-е гг., а позже – о потоке уже говорить не приходится. Это вполне объяснимо – историки отказались от чрезмерной идеализации, искусственных преувеличений и перешли к более точному, объективному анализу деятельности Сухэ-Батора, а это уже не требовало таких же многочисленных публикаций, как 5

прежде. Но что характерно, интерес к личности Сухэ-Батора, к его многогранной деятельности не гаснет, слишком запал в душу народа его образ, не меркнет память о нем, а это не могла не отразить и научная литература. Если обратиться к 90-м гг., то пик публикаций – газетных, журнальных – приходится на 1993 г., когда отмечалось 100-летие со дня рождения Сухэ-Батора. Была проведена научная конференция, ставшая заметным событием общественной жизни. Научная конференция созывалась и в 2003 г. – в честь 110 годовщины со дня рождения Сухэ-Батора. В докладах и других публикациях монгольские историки с объективных, научных позиций поднимали важные принципиальные вопросы, связанные с деятельностью СухэБатора, его ролью в революции 1921 г. Эти вопросы основательно отражены и в крупных коллективных трудах монгольских историков последнего времени. Назовем их: «Монголия двадцатого века. Очерк истории» (под редакцией М. Санждорж а. УБ., 1995); «Краткая история Монгольской народно-революционной партии» (главный редактор Ч. Дашдаваа. УБ., 2001); «История Монголии. Том пятый. ХХ век» (УБ., 2003). В этих трудах в целом прослеживается линия на объективность, непредвзятость, достоверность. При характеристике деятельности исторических личностей, в том числе и СухэБатора, авторы стремятся уйти от прежних субъективных оценок и искажений, быть верными исторической правде. Примечательно, что и в наши дни в Монголии издаются книги, специально посвященные Д. Сухэ-Батору. В 2001 г. вышла книга О. Пурэва «Полководец Сухэ-Батор», в которой дается самая высокая оценка его военным заслугам. В 2003 г. Л. Бат-Очир опубликовал сборник документов о Сухэ-Баторе, в который вошли и новые важные материалы. Составитель призвал не ослаблять изучение наследия Сухэ-Батора, всегда помнить о его неоценимом вкладе в освободительную борьбу монгольского народа. В 2008 г. издан сборник «Великий сын 6

народа» (составители Ц. Тувшинтогс, Э. Золбаяр). В книгу включены некоторые документы о Сухэ-Баторе, доклады, прозвучавшие на конференции в 2003 г. и статьи из прессы, воспоминания о нем, замечания к биографии. Особую ценность представляют воспоминания и интервью сына СухэБатора С. Галсана, беседа с дочерью Галсана С. Наран. В 2010 г. опубликована книга С. Лувсаннорова о родственниках Д. Сухэ-Батора. В ней собраны сведения о близких и дальних родственниках полководца, приводятся краткие биографии его отца – Т. Дамдина, жены Н. Янжмы, сына С. Галсана, внучки С. Наран, помещены некоторые высказывания СухэБатора и о нем, дается перечень газетных и журнальных статей с 1965 до 2010 гг. Даже одно перечисление этих работ свидетельствует, что монгольские историки и в наше время уделяют немалое внимание изучению проблем, связанных с биографией Д. Сухэ-Батора, его деятельности, его роли в национальноосвободительной борьбе конца 10-х – начала 20-х гг. ХХ в. Причем, как нам представляется, при всех нюансах и особенностях современных подходов, чувства уважения, почитания знаменитого полководца не покидают авторов. Есть, вероятно, исключения, есть отдельные попытки из конъюнктурных соображений сказать «свое» слово негативного плана, но они не делают погоды. Сухэ-Батор почитаем в народе, это главное. На русском языке, при всех изменениях в России и Монголии и в самой исторической науке, специальных изданий о Сухэ-Баторе не появлялось давно, с 70-х годов. А ведь неустрашимого Сухэ-Батора и до сих пор помнят и ценят в России, особенно люди старшего поколения, знают как верного друга и союзника. Пробел в российском монголоведении явный. Это и побудило автора попытаться хотя бы кратко рассказать о жизни и деятельности Д. СухэБатора с современных позиций, без ненужной идеализации и преувеличений, но, разумеется, и без преуменьшения, 7

принижения его роли и места в истории Монголии начала ХХ века. В этом и состоит цель данной работы – кратко рассмотреть основные вехи недолгого, к сожалению, жизненного пути Д. Сухэ-Батора, дать, в обобщенном виде, анализ его разносторонней деятельности в то сложное, бурное время. При подготовке работы автор использовал материалы Российского государственного архива социальнополитической истории (РГАСПИ), Архива внешней политики Российской Федерации (АВПРФ), относящиеся к периоду активной деятельности Сухэ-Батора. Важными источниками послужили также: на русском языке – сборник «Революционные мероприятия народного правительства Монголии в 1921-1924 гг. Документы» (М., 1952), сборник «Советско-монгольские отношения. 1921-1974. Документы и материалы. Т. 1» (М.-УБ., 1975); на монгольском языке – МАХН-ын нэгдүгээр их хурал (Первый съезд МНРП), УБ., 1971, Коминтерн ба Монгол. Баримтын эмхэтгэл (Коминтерн и Монголия. Сборник документов), УБ., 1996. Первостепенное значение имеют сборники документов о Сухэ-Баторе, периодически издававшиеся до 90-х гг. Автор пользовался в основном 6-м изданием – Д. Сухбаатар. Баримт бичгүүд (Д. Сухэ-Батор. Документы. УБ., 1983; составители Ч. Мижээхуу, О. Пурэв, Л. Мэндсайхан, под редакцией Ш. Нацагдоржа). В сборник вошли речи и письма Сухэ-Батора, письма в его адрес, другие документы. В Монголии неоднократно переиздавалась официальная биография Д. Сухэ-Батора. В 1943 г. на русском языке вышла его биография, подготовленная Ш. Нацагдоржем, с большим приложением документов (составитель Х. Пэрлээ). С тех пор биография на монгольском языке издавалась не менее 5 раз, готовили ее сотрудники Института общественных наук при ЦК МНРП и Института истории АН МНР. Нам наиболее известно 4-е издание (1983 г.), авторы – Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц.

Русский перевод, опубликованный в 1971 г., осуществлен с издания 1967 г. (авторы – те же). Разумеется, при подготовке данной работы учитывалась вся доступная литература на русском и монгольском языках, в которых, так или иначе, затрагиваются вопросы, связанные с биографией Сухэ-Батора. Особенно это относится, понятно, к изданиям последних лет. Настоящая работа – краткий биографический очерк, штрихи к политическому портрету Д. Сухэ-Батора. Она не претендует на большее. Полагаем, что более солидные и основательные труды о нем – впереди и, прежде всего, на монгольском языке. Монгольские историки располагают всем арсеналом источников и материалов, обширной литературой, и именно от них ждут читатели новых крупных изданий о национальных деятелях, в том числе о Д. Сухэ-Баторе. В нашей работе читатель, особенно монгольский, вероятно, найдет какие-то неточности, упущения и другие прегрешения. Но это наш взгляд, наши возможности на сегодня. Будем ждать новых исследований, новых обстоятельных трудов о славном Сухэ-Баторе. Автор выражает глубокую благодарность всем коллегам, российским и монгольским, за содействие в подготовке данной работы. Особая признательность за советы и представленные материалы монгольским историкам С. Чулуун у, Н. Хишигт и российским – М.И. Гольман у, В.В. Грайворонскому, Г.И. Слесарчук.

Глава первая. В начале пути Д. Сухэ-Батор родился 2 февраля 1893 г. в Маймачене (пригород Урги). Его родители были родом из Восточной Монголии, из Цеценханского ай м а к а (ныне Сухэбаторский аймак). Отец – Т. Дамдин, арат-бедняк, крепостной. В поисках лучшей жизни он вместе с женой Г. Ханд и двумя малолетними сыновьями Дэндэвом и Ранжин ом в 1890 г. бежали в Ургу. «Бежали», так как арат не мог покинуть свой хошун (удел) без ведома князя. И потом, уже в Урге, покоя не было, беглецов искали, и только помощь друзей и ухищрения Дамдина спасли их от наказаний и возвращения в хошун. Семья жила сначала в Маймачене, перебиваясь мелкими заработками. Через несколько лет перебрались в город, но и там было не лучше. Жили впроголодь, безработных было много, и найти хоть какую-то работу было совсем не просто. Между тем семья росла, появился третий сын, а потом и дочка. Третий сын – Сухэ-Батор. Именно так его назвали при рождении. Отец в день рождения младшего сына нашел в лесу топорик (по-монгольски – сухэ) и хотел назвать сына Сухэ. Но вмешался лама (его присутствие и мнение тогда были обязательными) и предложил добавить к имени слово «батор» (богатырь). Это предложение понравилось родителям, и полное имя сына зазвучало «Сухэ-Батор». Впрочем, в детстве и юности его часто звали просто «Сухэ» (или еще короче«Су»), но в армии закрепилось «Сухэ-Батор» - уж очень это имя подходило к его облику и поступкам1. Детство и юность Сухэ-Батора были безрадостными, трудными. Монголия являлась частью Цинской (Маньчжурской) империи, в стране хозяйничали маньчжурские чиновники, китайские купцы и, разумеется, свои монгольские феодалы. Аратов давили бесконечными поборами, налогами, 1

См. Л. Бат-Очир. Түүхийн үнэний эрэлд. УБ., 1999, с. 368.

за неповиновение, малейшие проступки нещадно наказывали. Это в полной мере испытал на себе отец Сухэ-Батора Дамдин и у себя в аймаке, и здесь, в Урге. Поденная работа в городе, случайные заработки не могли прокормить семью, и он с горя устроился работать караульным и сторожем в тюрьме. Вот где был сущий ад. Несчастные люди, закованные в кандалы, голодные и холодные, ютились в сырых, грязных помещениях, лишь отдаленно напоминавших жилье, за проступки безжалостно подвергались пыткам. А вся их вина часто сводилась к тому, что они не смогли уплатить налоги, возместить долги или осмеливались дерзко протестовать. Сухэ видел все это. Видел он и то, что его семья, как и тысячи других, бедствует, нищенствует, а маньчжурские чиновники, китайские купцы и местные князья и правители блаженствуют, живут в достатке и благополучии. И вот уже тогда подраставший Сухэ начинает задумываться, почему же так несправедливо устроена жизнь и как выбраться из нищеты, добиться лучшей доли. Работа уртонщиком (ямщиком), на которую он устроился в 1909 г. (а до этого – поденщина, мелкие заработки) не только не привела к достатку, а еще больше разочаровала и унизила его. Надо сказать, что он рос смелым, энергичным, смышленым парнем, а тут приходилось прислуживать, угождать чиновникам-самодурам и чванливой знати. Не для него, крепкого, сильного, готового дать сдачи любому обидчику, была такая работа… Вернулся к поденщине, это все-таки лучше… А главное, что захватило его целиком – это учеба. Его отец Дамдин, сам неграмотный, очень хотел, чтобы сыновья учились – он надеялся, что грамота поможет им пробиться в люди. Особенно он надеялся на Сухэ – парень отличался любознательностью, тягой к знаниям, к неизведанному. Сухэ и сам часто упрашивал отца помочь ему найти учителя. И Дамдин помог сыну: поблизости жил зайсан (чиновник) О. Жамьян, который в свободное время помогал окрестным 11

детям в учебе. Лучшего учителя было не сыскать во всей Урге. Это был образованный человек, с широким кругозором, патриотически настроенный. Впоследствии он принял активное участие в революции 1921 г и до 1930 г., до своей кончины возглавлял Комитет наук Монголии. Сухэ был рад – у него появился уважаемый учитель, который в 1907-1909 гг. обучал его началам письма, чтения, арифметики. Учиться было трудно – в основном рано утром и по вечерам, а днем – черная, неблагодарная работа. Супруга О. Жамьяна Янжин вспоминала: «Однажды весенним вечером Дамдин привел к моему мужу в ученики своего четырнадцатилетнего сына Сухэ-Батора. Как и другие дети, Сухэ-Батор стал приходить к нам каждое утро с букварем подмышкой. Учился он старательно, был стеснителен и побаивался своего учителя. Обучение Сухэ-Батора продолжалось два-три года»2. Отметим еще один важный момент. Семья Дамдина некоторое время жила в Консульском поселке Урги. Там размещалось Российское консульство, проживали многие русские граждане. Сухэ подружился с русскими детьми, играл вместе с ними и приобрел некоторые навыки русской речи. Это было его первое, еще детское, знакомство с русскими людьми, их образом жизни, обычаями (а до этого, в Маймачене, ему доводилось общаться с китайскими детьми, их родителями). В 1911 г. Сухэ-Батору исполнилось 18 лет. Это был высокий, крепкий, ловкий юноша, который всегда мог постоять за себя и своих друзей (он стеснялся с учителем, но отнюдь не стеснялся с неприятными ему людьми). Он уже неплохо познал жизнь простых людей ( сам был из них), знал, как тяжко им живется, осознавал, пока еще смутно, что виной тому – засилье чужеземцев и несправедливости со стороны местной знати. Он осознавал это и по собственному опыту и благодаря общению с учителем Жамьяном, беседы с которым расширяли кругозор Сухэ, побуждали стремиться к новым 2

Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Дамдины Сухэ-Батор. М., 1971, с. 9.

знаниям. Он уже знал, что в многовековой истории Монголии были и славные времена, существовала могучая Монгольская империя, и начинал верить, что нынешнее зависимое положение Монголии не вечно. 1911 год стал переломным в монгольской истории. В Китае разразилась Синьхайская революция, приведшая к падению Цинов и утверждению республиканского строя. Одновременно в Монголии резко усилилось национальноосвободительное движение, приобретавшее революционный характер. Заручившись поддержкой царской России, монгольские феодалы в декабре 1911 г. провозгласили независимость Монгольского государства во главе с Богдо-гэгэном. Маньчжурские наместники, чиновники и войска вынуждены были покинуть территорию Монголии. Церемония провозглашения независимости выглядела торжественно, внушительно, ее наблюдали сотни мирян и лам. Сухэ-Батор с отцом тоже присутствовали при этом историческом акте. Как и другие, Сухэ-Батор был радостен и горд, что его Монголия стала свободной, независимой, что отныне монголы сами будут править своей страной. Ему еще не было ведомо, что пройдет всего несколько лет, и в 1915 г. тройственная конференция Монголии, России и Китая низведет независимость до уровня широкой автономии в составе Китая. Тогда, в 1915 г. начнется разочарование, но в 1911 г. царили ликование, ожидание больших перемен. Национальное правительство, пришедшее к власти, не было единым, зрели противоречия между ее светскими и церковными представителями. Росло влияние церкви, ведь главой государства был Богдо-гэгэн. Но в целом правительство осознавало необходимость проведения определенных преобразований – уж слишком очевидным было отставание Монголии во всех сферах – в политической, экономической, культурной, военной. И первые реформы начали проводиться. Чтобы придать видимость парламентаризма, при правительстве были учреждены две палаты – Верхний и Нижний Хуралы. 13

Верхняя палата возглавлялась премьер-министром, в нее входили аймачные ханы, министры, крупные князья. Здесь обсуждались важнейшие государственные вопросы и затем вносились предложения на утверждение Богдо-гэгэна. Нижняя палата была скорее совещательным органом, в ее работе участвовали представители чиновничества и военных слоев, их предложения поступали на рассмотрение Верхней палаты. Властями принимались меры по улучшению финансовой системы, упорядочению внутренней и внешней торговли, развитию земледелия, промыслов. Делались первые шаги по организации школьного образования, налаживался выход периодических изданий. Особую тревогу в стране вызывало фактическое отсутствие национальной регулярной армии. Имевшиеся отряды были разрозненны, слабо обучены, располагали оружием, оставшимся от средневековья – луки и стрелы, сабли, пики, кремневые ружья. Меры по формированию современной армии стали первоочередными. Уже в конце 1911 г. правительство призвало на военную службу по тысяче солдат от каждого их четырех халхаских аймаков. Позднее армейские полки пополнялись новобранцами. Армия делилась на две части - столичная, находившаяся на государственном обеспечении, и худонская (удельная), дислоцированная в аймаках, ее содержали местные власти. К командованию были привлечены опытные военачальники – С. Магсаржав, Ж. Дамдинсурэн и другие. Улучшилось обучение солдат. Правительство пригласило военных инструкторов из России, которые оказали большую помощь в укреплении боеспособности армии. Используя полученные от России кредиты, правительство закупило новую военную технику – винтовки, пулеметы, пушки и т.д. Сухэ-Батор был призван в армию в декабре 1911 г. Как подданный хошуна Доржжава Цеценханского аймака, он некоторое время служил в удельном отряде этого аймака. Сначала его назначили истопником, потом стал посыльным, 14

денщиком. Но Сухэ-Батор был слишком заметен – рослый, статный, расторопный, и его вскоре перевели в строевую часть. В начале 1912 г. в Хужирбулане (около 10 км от Урги) отрылась школа по подготовке младших командиров, где занятия вели в основном русские инструкторы. Командование отбирало в эту школу лучших солдат из аймачных частей. Среди них оказался и Сухэ-Батор – физически крепкий, владевший основами грамоты, немного говоривший порусски. П. Тогтох, его друг, вспоминал: «Примерно в февралемарте 1912 г. по приказу военного министерства всех цириков (солдат) Цеценханского и Тушетуханского аймаков собрали на смотр. После смотра было отобрано человек тридцать. Из Цеценханского аймака взяли человек семнадцатьвосемнадцать, среди них и нас с Сухэ-Батором. Нам приказали назавтра собраться в Хужирбулане…»3 Сухэ-Батор многому научился в Хужирбулане. И строевая подготовка, и кавалерийские скачки, и основы тактики, и овладение современным оружием, и крепкая дисциплина – все это ему было по душе. Он полюбил военное дело – на всю жизнь. Он явно выделялся среди цириков, и командование часто ставило его в пример другим. Сухэ-Батор стал отменным кавалеристом, одним из лучших в то время в монгольской армии. Вот рассказы его сослуживцев: СухэБатор «стремительно проносился на коне, ловко соскакивал с него, на ходу резко наклонялся вперед и назад, и все это проделывал в мгновение ока…» «Никто не мог лучше СухэБатора на полном скаку поднять лежащий на земле кусок серебра. Он делал стойку на руках, сохраняя равновесие на ходу. Сидя на крестце быстро мчащегося коня, он метко стрелял в любом направлении»4. Сухэ-Батор блестяще 3 4

Там же, с. 14. Там же. Рассказам монгольских сослуживцев созвучны и впечатления русских людей, знавших Сухэ-Батора. Ветеран боев в Монголии в 1921 г. И.Я. Смирнов вспоминает: «Видя Сухэ-Батора на коне, мы всегда любовались им, сильным и молодым всадником, свободно сидевшим в седле. Казалось, что всадник сросся с конем». (Они встре-

выполнял и все спортивные упражнения, полагавшиеся по программе школы. Тогда его и стали часто называть Гоймонбатор (Ловкий батор)5. Но главное – в Хужирбулане Сухэ-Батор усвоил навыки и особенности современного боя, ознакомился с новой военной техникой, в совершенстве владел винтовкой, пулеметом. В военной школе Сухэ-Батор учился около года. За успехи в учебе и боевой подготовке он был награжден в июле 1913 г. белым шариком 5-й степени и павлиньим пером на шапку (почетные награды того времени). По окончании школы СухэБатор был назначен командиром пулеметной роты. Это был отличный командир. Он неустанно работал с цириками, стремился к тому, чтобы они узнали как можно больше о современной армии, повышали свою боеготовность, полностью овладели пулеметом и другим оружием. Причем делал это терпеливо, заботливо, без командирского крика – он ведь и сам был такой же, как они, только выделялся своими знаниями, умением, опытом. Цирики уже тогда звали его, совсем молодого, «багш» («учитель»). Его образцовая работа в армии была отмечена правительством. В указе (май 1915 г.) говорилось: «Подданный хошуна бэйса Доржжава Батор не только в совершенстве овладел оружием, пешим и конным строем, но и хорошо обучил большое число цириков. За безупречную службу, постоянное усердие и рвение он заслуживает поощрения и награждается шариком 4-й степени»6. В те годы изменилось и семейное положение СухэБатора. Еще в 1910 г. в Урге он познакомился с молодой девушкой Янжимой, дочерью арата Нэмэнда. Вскоре они поженились, в 1912 г. родился сын Галсан. В 1913 г. СухэБатору, с разрешения командования, удалось перевезти семью в Хужирбулан. Янжима стала верной подругой и 5 6

чались с Сухэ-Батором. Улан-Удэ, 1967, с. 27). Л. Ба-Очир. Указ. соч., с. 369. Цит. по Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 15.

помощницей Сухэ-Батора. Впоследствии она активно участвовала в революционном движении, а позже стала видным государственным и общественным деятелем7. Очень важная особенность военной учебы и службы в Хужирбулане заключалась в том, что ведущую роль в боевой подготовке монгольских цириков и командного состава играли русские инструкторы. Российско-монгольские договоренности по военным вопросам от февраля 1913 г. предусматривали направление в Монголию в качестве инструкторов 2 штаб-офицеров, 15 обер-офицеров и 42 урядников8. В большинстве своем это были подготовленные, грамотные военные специалисты, видевшие свою цель в том, чтобы всемерно способствовать формированию монгольской регулярной армии, помочь монголам овладеть тактикой современного боя, техникой, помочь в укреплении дисциплины и порядка. Это были, разумеется, разные люди, с разной военной подготовкой, с разным отношением к стране пребывания. Но, повторим, в большинстве своем они знали свое дело и стремились передать свои знания и опыт монголам. Сухэ-Батор внимательно слушал инструкторов, он уже умел разбираться в людях и понимал, кто ему больше полезен, у кого надо по-настоящему учиться овладеть всем комплексом боевой подготовки. И не только. Среди инструкторов были люди с разными политическими взглядами – одни были сознательно преданы царскому режиму, другие – просто верны присяге и военным уставам, но были и офицеры с прогрессивными взглядами, критически настроенные к происходящему в России. Время было тревожное – предвоенные и военные годы. Россия все глубже погружалась в военную трясину, 7 8

Подробно о Н. Янжме см. Б. Дащцэвэг, Ч. Манууш. Эгшигт ээж. УБ., 1994; С. Лувсанноров. Монголын цэргийн нэрт жанжин Дамдины Сухбаатарын ураг торлийнхон. УБ., 2010. Е.В. Бойкова. Русские военные инструкторы в Монголии (к истории вопроса). Российское монголоведение, бюллетень V. М., 2001, с. 98.

в стране постепенно нарастало революционное брожение. Вести из России глухо, отрывочно доходили и до Монголии. Русские офицеры в большей или меньшей степени были осведомлены о положении на фронтах и в стране, обсуждали в своей среде, да и не считали нужным все скрывать от любознательных и близких по настроениям монголов. И прежде всего – от Сухэ-Батора. Он жадно ловил вести из России, старался побольше общаться с расположенными к нему русскими офицерами. Монгольские авторы называют, в частности, инструкторов Е.И. Лопатина, Толбухина9. Лопатин служил инструктором в Хужирбулане с мая 1913 г., имел связь с прогрессивно настроенными русскими гражданами в Урге. Сухэ-Батор близко с ним познакомился. Беседы были частыми и взаимно полезными. Для Сухэ-Батора это была вторая школа - политическая. Служба в Хужирбулане не являлась постоянной – Сухэ-Батору, как и другим военнослужащим, приходилось принимать активное участие в боевых операциях на востоке и юго-востоке Монголии. Китайские солдаты и разного рода банды часто вторгались на монгольскую территорию, грабили местное население, бесчинствовали на монгольской земле. Сухэ-Батор, командуя своим подразделением, неоднократно отражал атаки нарушителей границы, громил их, проявляя бесстрашие и героизм. Приведем один из примеров. Весной 1917 г. военные действия против бандитов на востоке, в районе Халхин-Гол, возглавил Хатан-Батор С. Магсаржав. В составе его части эффективно действовала пулеметная рота под командованием Сухэ-Батора. Именно она сыграла решающую 9

Дамдингийн Сухбаатар. Намтар. УБ., 1983, с. 34-35. С 1921 г. Е.И. Лопатин, при содействии Сухэ-Батора, служил некоторое время в Монгольской народной армии. Позже проживал и работал в Иркутске. В 1963 г. посетил Кяхтинский дом-музей Сухэ-Батора, оставил теплые воспоминания о своих встречах с Сухэ-Батором. Другой бывший инструктор – Толбухин после 1921 г. некоторое время являлся советником начальника монгольского военного училища (Д. Сухбаатар. Намтар, с. 305; Они встречались с Сухэ-Батором., с. 15-17)

роль в освобождении прибрежной зоны от бандитов, уничтожив и захватив в плен немало солдат противника. Но бои продолжались, и рота Сухэ-Батора сама попала в окружение. И только благодаря уверенному командованию и смелости Сухэ-Батора роте удалось выйти из окружения и уничтожить остатки бандитов. Было много и других военных эпизодов, в которых Сухэ-Батор проявил личную храбрость и незаурядные способности командира. ХатанБатор Магсаржав вспоминал: «Сухэ-Батор был командиром пулеметной роты, которая в числе других войск была направлена из Урги к восточной границе. Много раз, участвуя в стычках с противником, с разного рода грабителями, он умело командовал подчиненными ему цириками, сам ходил в разведку и нес караульную службу. Главарь бандитов…, у которого было больше тысячи всадников-чахар, действовал в районе монастыря Жанжин-Овоо в Барге и Хандагайта. Цирики под командованием Сухэ-Батора при поддержке пулеметов разбили части чахар, взяли в плен одного из командиров… и захватили много оружия и лошадей»10. Заслуги Сухэ-Батора по охране границ Монголии были замечены и оценены правительством. В числе других военнослужащих он был удостоен высокой награды. В правительственном указе от 7 декабря 1917 г. говорилось: «Отмечая многократное участие и героизм в боях с противником на границах нашей страны…, беззаветное и целеустремленное исполнение долга и усилия, приложенные к изгнанию врага и очищению нашей священной земли… наградить… Сухэ-Батора шариком 3-й степени»11. Сухэ-Батор приобрел в армии Богдо-гэгэна широкую известность и авторитет. Неустрашимый воин, национальный герой – таким он был и таким его представляли многие уже тогда. Позже Богдо-гэгэн удостоил его, в прошлом простого 10 11

Цит. по Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 17. Там же.

арата, наряду с другими отличиями, - княжеского титула «бэйс»12. Но не только учебой на курсах и участием в боевых действиях была заполнена служба Сухэ-Батора в армии Богдо-гэгэна. Он сполна испытал тяготы рутинной военной жизни в казармах. Солдаты были плохо обеспечены самым необходимым – обмундированием, питанием, за малейшие провинности их жестко наказывали. Сухэ-Батор, став командиром, не отделял себя от солдат и делал все от него зависящее, чтобы облегчить их участь, улучшить снабжение, снять возникавшую напряженность. Сохранилось немало воспоминаний о той поре жизни Сухэ-Батора. «Он всегда был жизнерадостен и бодр... На первый взгляд он мог показаться суровым, но в действительности это был приветливый, общительный человек…Своим обаянием Сухэ-Батор умел привлечь к себе окружающих… Он говорил всегда прямо и откровенно. Был хорошим, надежным другом… На службе бывал строгим, сам не терял попусту ни минуты и того же требовал от окружающих… Никогда не заискивал перед вышестоящими, не завидовал равным себе, не унижал тех, кто был ему подчинен. Он был честен и справедлив…»13 Сухэ-Батор органически не терпел любую несправедливость, любые проявления высокомерия и самодурства со стороны высших начальников. Солдаты знали это, и всегда находили у него помощь и поддержку, если было особенно трудно. В июне 1914 г. в Хужирбулане произошло настоящее восстание солдат против произвола высшего командования. И среди активных участников и организаторов выступления, уже не впервые, был Сухэ-Батор. Поводом для массового волнения послужило скверное питание, солдатам привезли протухшее мясо. Сухэ-Батор, будучи дежурным по гарнизону, приказал сжечь его. Но солдаты на этом не остановились, вспомнили другие обиды и унижения, выступления разрастались. Сухэ12 13

Л. Ба-Очир. Указ. соч., с. 371-372. Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 18.

Батор распорядился всем построиться в колонну (собралось около тысячи человек) и организованно двинуться в Ургу с протестами к военному министерству. С большим трудом начальству удалось успокоить разбушевавшихся солдат благими обещаниями и вернуть в казармы. Но когда всетаки вздумали наказать зачинщиков, вновь поднялась такая буря, что от затеи ничего не осталось. Другими, боевитыми становились монгольские цирики… Они уже начали осознавать свои права и возможности. Командование возмущалось поведением «неблагонадежного» Сухэ-Батора, а солдаты готовы были носить его на руках. «Свой среди своих». Начальство возмущалось, грозилось «наказать», но не могло не считаться с заслугами Сухэ-Батора, его растущей популярностью и влиянием. Служба в армии закалила Сухэ-Батора, он приобрел большой военный опыт, знания, качества боевого командира, смелого, решительного, бесстрашного. Вместе с тем, он оставался верен простым солдатам, их чаяниям, всегда был на их стороне в возникавших конфликтах. Для Сухэ-Батора то были начальные политические курсы, которые подкреплялись (вспомним) беседами с Лопатиным и его единомышленниками. А время неумолимо отсчитывало год за годом. Мировая война близилась к своему апогею. В России в 1917 г. произошла Февральская революция, а затем грянула и революция Октябрьская. Бурлила и монгольская степь.

Глава вторая. За новую монголию Монгольская степь бурлила, в стране было неспокойно, тревожно. И тому были веские внутренние и внешние причины. С заключением тройственного Соглашения в 1915 г. усилился китайский нажим на автономную Внешнюю Монголию. Китайский торгово-ростовщический капитал восстанавливал пошатнувшиеся было в 1911 г. позиции, китайские купцы не только продолжали грабить монгольское население (прежде всего аратов, но были задеты и интересы других слоев населения), но и стали требовать возврата прежних долгов с процентами. Реализация реформ, обещанных в 1911 г., наталкивалась на серьезные трудности, связанные с отсутствием необходимых финансовых средств, сколько-нибудь подготовленных кадров, а главное - на явный недостаток политической воли верхов к активной деятельности. Положение основного населения – аратства – все более ухудшалось, а это постепенно вело к социальному взрыву. И все же главное – глубокие изменения в международной обстановке, революция в России. Вести из соседней страны о свержении царя, об установлении новой, неведомой ранее, власти Советов, о гражданской войне будоражили монгольское население, оказывали огромное влияние на умонастроения наиболее сознательной его части. Советское правительство вело активную внешнюю политику на Востоке, и в частности, в отношении Монголии. Уже в феврале 1918 г. Москва сообщила правительству автономной Монголии, что Советская Россия отказывается от прежних договоров царского времени, аннулирует долги Монголии по займам старой России, признает за монгольским народом право на независимость и готова установить с Монгольским государством равноправные отношения. 9 августа 1919 г. 22

последовало новое обращение Советского правительства к народу и правительству автономной Монголии, в котором подтверждался отказ от преимуществ и привилегий царской России в Монголии, говорилось о признании за монгольским народом права самостоятельного устройства своей государственной жизни и предлагалось немедленно установить дипломатические отношения14. Правительство Богдо-гэгэна игнорировало эти обращения, и все равно слухи о них, о событиях в России так или иначе проникали в монгольские степи. Однако не дремали и китайские деятели. Пользуясь общим ослаблением России и ссылаясь на «угрозу большевизма», Китай, в нарушение Кяхтинских договоренностей 1915 г., уже в 1918 г. начал вводить свои войска во Внешнюю Монголию, что вело к ликвидации ее автономного статуса. Заметим, что китайское присутствие, а также опасения Богдо-гэгэна утратить остатки своей власти и привилегий определили его отказ участвовать в Даурском правительстве «Великой Монголии» - детище атамана Семенов а и японской военщины. Без Внешней Монголии «Великая Монголия» была обречена, просуществовав всего несколько месяцев – с февраля по сентябрь 1919 г. В том же 1919 г. китайские власти приступили к ликвидации автономии вплотную – сначала на основе долгих «переговоров» сановника Чэн И с представителями монгольской знати, а затем путем прямого военного диктата генерала Сюй Шучжэн а. Но монгольская общественность, ее передовые слои теперь уже бурно реагировали на действия китайских милитаристов. Даже монгольский «парламент» не остался в стороне. Правда, верхняя палата довольно быстро капитулировала, столкнувшись с угрозами генерала. Ее участникам достаточно было получить обещания, что права Богдо-гэгэна и высших чинов не будут ущемлены. Но вот нижняя палата, где было много представителей 14

История советско-монгольских отношений. М., 1981, с. 23, 25.

средних слоев, буквально взбунтовалась. Один за другим следовали резкие выступления против произвола китайской военщины, за сохранение статуса автономии. Вот выступает чиновник военного ведомства Д. Догсом: «С давних пор мы испытывали мучения и скорбь, будучи под гнетом, а потому нижняя палата ни в коем случае не может согласиться с вступлением в Китайское подданство». Но наиболее значимо и весомо прозвучала речь уже широко известного в Урге Д. Сухэ-Батора: «Цирики и араты давно подозревали, что правители Монголии, заботясь о своих корыстных интересах, с готовностью продадут наше государство китайцам. Говорят, что приходится подчиниться силе и неблагоприятным обстоятельствам. Но когда наша Монголия отделялась от Китая, у нас не хватало подготовленных цириков и оружия. Тем не менее, мы бесстрашно изгнали китайских наместников, чиновников и войска, сумели отвоевать у гаминов (так называли в Монголии китайских солдат.– С.Р.) свою родину. Всякий раз, когда на границе возникали военные столкновения, войск хватало, они героически сражались, добивались победы и славы. А если сравнить те времена с нынешними, то ведь наша армия стала значительно сильнее и оружия у нас больше. Армия совсем не боится возможных боев, если потребуется дать отпор китайцам. Теперь же говорят, что если мы сдадимся китайцам, то это принесет нам больше прав и благополучия, чем раньше. Но кто же поверит тому, что мы, потеряв свою государственность, получим права от китайцев, которые были нашими врагами? Как же можно, созвав нижнюю палату, нас, простых аратов, провозглашать решения, не прислушиваясь к мнению народа?»15 Это был прямой вызов и местным властям, и китайским милитаристам. Он тогда не возымел действия, верхняя палата 15

Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 32-33. Авторы ссылаются на «Рукописный фонд Института истории АН МНР (Из воспоминаний М. Дугаржава)».

и Богдо-гэгэн капитулировали, но речь Сухэ-Батора и другие выступления в нижней палате запомнились многим. 22 ноября 1919 г. президент Китая, вопреки тройственным договоренностям 1915 г. и монгольским протестам, подписал указ о ликвидации автономии Внешней Монголии. Монголия, утратив статус автономии, стала китайской провинцией. 19 февраля 1920 г. в Урге состоялась церемония, организованная китайскими властями «в честь» ликвидации автономии. Во дворце Богдо-гэгэна на самом видном месте был установлен портрет китайского президента. Богдо-гэгэн должен был приблизиться к нему и трижды поклониться. Вслед за Богдо портрету многократно поклонялись высшие князья и ламы. А затем – пушечные залпы… Вероятно, это забавляло генерала Сюй Шучжэн а и других китайских сановников, не понимавших, что такая церемония оскорбляла саму душу народа, национальные чувства монголов. Позорную церемонию наблюдал и Сухэ-Батор. Горькое чувство нестерпимой обиды испытывал он, как и сотни других монголов, присутствовавших на площади. Унизили не только Богдо-гэгэна и его окружение, унизили весь народ, гордый, свободолюбивый народ Монголии. Сухэ-Батор вспоминал 1911 год, другую церемонию, и вот чем все закончилось… Нет, не закончилось, думал он, борьба продолжается, она будет яростной, более организованной. Он мог так думать, потому что был не один, рядом - соратники, единомышленники, которых становилось все больше… Национально-освободительное движение в стране нарастало. Китайская оккупация, бедственное положение большинства населения, усиление социальных контрастов, накаленная внешняя обстановка – все это вело к тому, что передовые слои монгольского общества объединялись, крепили свои ряды, находили все новых сторонников. Очень важное значение имело то обстоятельство, что в Урге находилась довольно многочисленная русская колония (до 3 тыс. человек). Она была весьма неоднородной, включала 25

людей разных профессий, сложными путями попавших в Монголию, людей с разными взглядами и убеждениями. В тех конкретных условиях большинство было настроено прогрессивно, многие – революционно. В апреле 1918 г. возник русский революционный комитет, затем появились дума и ее исполнительный орган – управа. Во главе этих органов – сторонники революционных, прогрессивных идей – С.И. Попов, В.Н. Чайванов, М.И. Кучеренко, Я.В. Гембаржевский, С.Б. Цыбыктаров и другие. Они, естественно, тесно общались с монгольскими друзьями и знакомыми и оказывали свое влияние на обстановку в стране. Все это объясняет появление в Урге нелегальных демократических кружков, объединивших на первых порах несколько десятков патриотов, прогрессивно настроенных деятелей. В конце 1918 г. в Консульском поселке возник первый такой кружок. Его возглавил Д. Бодо, бывший лама, признанный знаток монгольского, тибетского, маньчжурского письма, старший секретарь Шабинского (Духовного) ведомства, преподаватель, литератор, автор ряда критических публикаций. Он был горячим сторонником самостоятельного развития Монголии, модернизации общества. В составе кружка – Х. Чойбалсан, бывший ученик Бодо в русской школе при консульстве, затем учившийся три года в начальном училище при Иркутском учительском институте, а после отзыва в Ургу в 1917 г. – телеграфист, переводчик. В кружок вошли также лама и торговец Д. Чагдаржав (побывавший в 1914-1917 гг. в России, Англии, Италии, Китае), лама Д. Лосол (участник боев на восточных границах), лама А. Данзан (Япон-Данзан: приставку к имени он получил после поездки в Японию), преподаватель, чиновник О. Жамьян и другие. В середине 1919 г. в центре Урги возник другой кружок, созданный по инициативе чиновника министерства финансов С. Данзана. Это был человек с богатым жизненным опытом. Выходец из аратских низов, он и поработал на стойбище, и побывал в монастыре, и батрачил на князей, и занимался 26

мелкой торговлей и, наконец, облюбовал государственную службу, стал чиновником. Образования он не имел, его заменяли природный ум, практика, интуиция. Человек беспокойный, ищущий, он пытался понять, с помощью каких мер можно изменить бедственное положение страны. Он ищет и находит единомышленников, собирает их вместе. В кружок вошли чиновники военного ведомства Д. Догсом, М. Дугаржав, О. Дэндэв, представители других слоев населения. В этот кружок вступил и Д. Сухэ-Батор. Как это произошло? В 1918 г. в Урге открылась правительственная типография, она была необходима для публикации официальных документов и других материалов. Отбор работников оказался делом непростым, не так уж много было в Урге грамотных людей, способных к типографской работе. Организацией типографии руководил О. Жамьян, который был заинтересован, чтобы возле него трудились не просто грамотные, а знакомые и близкие ему люди. Он вспомнил своего бывшего ученика, а теперь известного боевого командира Сухэ-Батора и обратился в военное ведомство с просьбой откомандировать вахмистра Сухэ-Батора для ответственной работы в государственной типографии. В военном ведомстве дали согласие, там сочли, что это как раз удобный предлог избавиться, хотя бы временно, от «смутьяна» и «заговорщика» Сухэ-Батора. В типографии он был определен как наборщик. Работая в этом качестве, СухэБатор формально оставался военнослужащим. Он быстро освоился в новой обстановке, специальность наборщика для него не оказалась сложной. Товарищ по работе Д. Ээндэн вспоминал: «В 1918 г. военное министерство назначило СухэБатора в типографию, где он стал наборщиком. Сухэ-Батор был высоким, стройным и крепким молодым человеком. Он был ловок и проверен в работе, весел и дружелюбен… Здесь мы проработали вместе с Сухэ-Батором больше года»16. Работа в типографии была для Сухэ-Батора полезной во многих отношениях. Он был теперь в курсе принимаемых 16

Там же, с. 27.

правительством постановлений, указов, законов, прочих официальных документов, знакомился с другими разного рода материалами. Он теперь лучше ориентировался во внутренней и международной обстановке, мог больше узнать о событиях в стране, в соседней России и в мире. И главное – резко расширился круг знакомых и единомышленников. Ведь многие заходили в типографию с разными просьбами, узнать новости, и тут их встречал не просто наборщик, а известный Гоймон-Батор, герой боев на восточных границах Монголии. Тогда-то и состоялось его знакомство с Данзаном, Бодо и другими будущими соратниками. Тогда же он оказался вхож в нижнюю палату и получил возможность высказать свое мнение о происходящем. Вступление Сухэ-Батора в демократический кружок явилось логическим продолжением его борьбы в армии за самостоятельность Монголии, за неприкосновенность ее границ, его прямого участия в армейских волнениях за права солдат, против произвола высшего командования. Кружковцы быстро, по достоинству оценили его высокие человеческие качества, его организаторские способности, его решимость бороться против оккупантов, за свободную Монголию. СухэБатор по праву стал одним из лидеров развернувшегося в стране патриотического, национально-освободительного движения. Его решительность, активность, военная подготовка, информированность быстро выдвинули его в число руководителей подпольной работы. Да, подпольной, ибо китайские власти бдительно следили за действиями участников монгольского освободительного движения. В то же время кружковцы были известны монгольской знати, Богдо-гэгэну и его окружению, которые лишились своей былой власти и многих привилегий и не прочь были насолить своим обидчикам. Кружковцы неоднократно встречались с «влиятельными лицами» и даже с Богдо-гэгэном, с бывшим царским консулом А.А. Орлов ым в надежде получить какоето содействие, но, кроме общих слов сочувствия, ничего 28

реального не услышали. Кружковцы все более осознавали, что ждать понимания и помощи от них – дело не надежное. Но участники кружков отнюдь не бездействовали, не ограничивались обсуждением возникших проблем и задач, пропагандой среди населения, хотя и это было важно. Они предпринимали активные действия против оккупантов и поддерживавших их местных чинов. Насущная задача, о которой говорил Сухэ-Батор своим друзьям, - добыча оружия. Были предприняты попытки взять оружие напрямую из арсеналов, но они закончились неудачей: китайские солдаты выставили сильную охрану. Тогда решили скупать, где возможно, винтовки, револьверы, гранаты и другое оружие. На первых порах все кружковцы обзавелись личным оружием. Были предложения, и к ним присоединился, в пылу борьбы и в духе времени, Сухэ-Батор – объявить террор оккупантам и их пособникам. Но очень скоро выяснилась бесперспективность такого метода. Куда действенней оказалась подготовка и распространение листовок, направленных против политики китайских милитаристов и их подручных. Сухэ-Батор говорил: «Теперь мы хорошо знаем положение в лагере гаминовского отребья. Нельзя терять ни одного дня. Давайте составим и расклеим листовки, разоблачающие гаминов, поссорим наших верховных князей и лам с Сюй Шучжэн ом. Надо призвать народ к сопротивлению»17. Листовки появились повсюду, даже на воротах резиденции генерала Сюя. Их читали, обсуждали, они звали народ на борьбу за свои права. И все же кружковцы понимали, что их силы ограниченны, недостаточны, что нужна сильная внешняя поддержка, чтобы добиться главной цели - национального освобождения Монголии. Поэтому для них были так важны тесные контакты с прогрессивно настроенными русскими гражданами, находившимися в Монголии, в первую очередь с руководителями революционного комитета, думы и управы. Именно от них исходили реальная помощь и конструктивные 17

Там же, с. 37.

советы. Именно через них возникал канал связи с Советской Россией – в то время единственной страной, готовой помочь патриотам Монголии. В конце 1919 – начале 1920 г. родилась общая идея (она и раньше витала в воздухе) у кружковцев и их друзей из русского ревкома – послать делегатов на север. Здесь вновь незаурядную активность и инициативу проявил Сухэ-Батор. Надо сказать, что после указа китайского президента об упразднении автономии монгольская армия была распущена, Сухэ-Батор перестал быть военнослужащим. И к тому же была закрыта и государственная типография18. Сухэ-Батор оказался свободным от каких-либо служебных обязанностей, и он целиком погрузился в подпольную работу кружков. И вот важнейшая задача – установить прямую, на месте связь с Советской Россией. Именно Сухэ-Батор – вместе с Данзаном попытались выполнить эту задачу в феврале 1920 г., старались перейти границу, но тщетно, не получилось: китайские стражи были начеку. Приходится отметить, что вскоре Сухэ-Батора постигло большое личное горе – скончался его отец Дамдин. Совсем недавно он напутствовал сына в дальнюю дорогу, и вот теперь его не стало… Монгольские патриоты получали помощь не только от русского ревкома в Урге. В России было хорошо известно и об общенациональном брожении в Монголии в связи с действиями оккупантов, и об активно развертывавшейся работе подпольных кружков. Партийные и государственные органы РСФСР и ДВР19 не были нейтральны, они видели 18

Примечательно, что работу Сухэ-Батора в типографии правительство оценило весьма положительно. В указе от 8 декабря 1919 г. говорилось: «Поощрить лам и аратов, проявивших усердие в печатании законов… и издании религиозных сочинений… наградить Сухэ-Батора из хошуна бэйсе Доржжава, имеющего шарик 3-й степени, следующим знаком отличия». (Там же, с. 33). Дальневосточная республика - буферное просоветское государство между Советской Россией и Японией (апрель 1920 – ноябрь 1922 гг.).

в монгольских патриотах своих союзников и стремились всемерно содействовать им в борьбе против захватчиков, а в более широком плане – в утверждении в стране революционных начал. В первой половине 1920 г. в Урге сумели побывать ответственные представители государственных и партийных органов из Иркутска и Верхнеудинска, а также сотрудники Дальневосточного секретариата Коминтерна – Н.Г. Буртман, С.С. Борисов, И.А. Сороковиков и другие. Состоялся ряд важных встреч и бесед, в ходе которых кружковцы убедились, что помощь и поддержка с севера вполне реальны, что назрела необходимость направления в Россию представительной делегации от монгольских демократов. Но сначала надо объединиться, постараться консолидировать все патриотические силы. План объединения двух подпольных кружков приветствовался практически всеми его участниками, они уже давно работали совместно, хорошо знали друг друга, а главное – цели и задачи обоих кружков совпадали. 25 июня 1920 г. состоялось совместное заседание обоих кружков, на котором было принято историческое решение об их слиянии в единую организацию – Монгольскую Народную партию. Участники заседания утвердили основной документ новой организации – «Присягу партийцев». Вот ее некоторые положения: «Цели Народной партии Внешней Монголии: очистить страну от лютых врагов, вредящих делу нации и религии. Вернуть утраченные Монголией права, укрепить государство и религию, непреклонно защищать монгольскую нацию, пересмотреть и изменить внутреннюю политику страны, всемерно заботясь об интересах аратских масс, защищать их права и положить конец страданиям трудящихся масс и угнетению человека человеком… Лица, вступившие в Народную партию, должны действовать сплоченно и единодушно и до конца бороться за интересы аратских масс; должны стремиться улучшить их тяжелое положение и всеми силами пресекать мероприятия властей, направленные во вред 31

народу»20. Как видим, названы две основные цели. Первая – традиционная: защитить нацию и религию, т.е. добиться общенационального освобождения. И вторая – новая: защищать интересы аратских масс, более того – положить конец угнетению человека человеком, т.е. добиваться социального освобождения. Вторая цель была определена в духе того революционного времени, она диктовалась конкретными внешними и внутренними условиями, в которых действовали монгольские партийцы. Сухэ-Батор и его соратники были готовы к восприятию этих целей. Вспомним, как боролся Суххэ-Батор на восточных границах против врагов Монголии, как решительно поддерживал он в армии справедливые требования цириков, вчерашних аратов. Все партийцы были свидетелями бедственного положения своей страны и готовились к тяжелой борьбе. Они выступали за расширение рядов участников национально-освободительного движения, за вовлечение в круг сочувствующих целям Народной партии таких известных национальных деятелей, как Хатан-Батор С. Магсаржав, Манлай-Батор Ж. Дамдинсурэн, Жалханзхутухта, да-лама Пунцагдорж и др. Участники июньского совещания приняли принципиальное решение об установлении связей с Советской Россией и Исполкомом Коминтерна и о направлении делегации для налаживания сотрудничества. Была образована знаменитая семерка делегатов, оставивших глубокий след в истории страны и в летописи монголо-российских отношений: Д. Бодо, С. Данзан, Д. Догсом, Д. Лосол, Д. Сухэ-Батор, Д. Чагдаржав, Х. Чойбалсан. Делегаты отправились в Россию в июле не все сразу, а по двое-трое, в целях конспирации и большей безопасности, пересечь охраняемую китайскими солдатами границу было не так просто. Первыми выехали Данзан и Чойбалсан, затем – Бодо, Чагдаржав, и последними – Сухэ-Батор, Догсом и Лосол. Задержка с отъездом третьей 20

Цит. по: Х. Чойбалсан. Краткий очерк истории Монгольской народной революции. М., 1952, с. 21, 22.

группы объясняется тем, что среди делегатов шли споры, с каким основным документом ехать в Россию – обращением от имени Богдо-гэгэна или от имени Народной партии. В литературе называются разные имена сторонников того или иного документа. Есть ссылка на Чойбалсана, который вспоминал, что Сухэ-Батор в Урге предлагал составить письмо от имени партии21. Но в то же время именно Сухэ-Батор ждал до конца письмо за подписью Богдо-гэгэна. Очевидно, большинство считало, что это письмо придаст вес делегации, что оно станет обращением от всей нации. Заметим, что и позже, уже в Иркутске, глава делегации Данзан продолжал придерживаться этой точки зрения, а Сухэ-Батор в то время был близок к Данзану. Добыть письмо от Богдо-гэгэна оказалась задачей не из простых. Было хорошо известно резко отрицательное отношение Богдо-гэгэна и его окружения к Советской России, к каким-либо контактам с ней, и партийцам пришлось использовать все каналы воздействия на позицию Богдо-гэгэна. Снова неоценимую помощь оказал О. Жамьян, у которого были хорошие связи во дворце. Благосклонно отнеслись к просьбе Жамьяна да-лама Пунцагдорж и некоторые другие влиятельные лица, долго убеждавшие Богдо-гэгэна поставить свою подпись под обращением к Советской России. Обращение, правда, было адресовано безлико – «Уполномоченному Российского правительства от князей и монахов Внешней Монголии», причем Богдо-гэгэн настоял на отправке аналогичных писем в США и Японию. Мы подробно пишем об истории с обращением Богдо-гэгэна, чтобы отметить, что иллюзии руководителей Народной партии, в том числе Сухэ-Батора, относительно роли и значения Богдо-гэгэна и его окружения были тогда еще очень велики, и стремление действовать от имени «нации и религии», а не просто от Народной партии, - вполне объяснимо. При этом слабо учитывалось, что обращение везут в новую Россию, к представителям Советской власти и Коминтерна, а у них-то 21

Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. Соч., с. 63.

иллюзий в отношении Богдо-гэгэна не было никаких, в чем делегаты убедились очень скоро. Что касается содержания письма, то оно сводилось к следующему: уничтожение Монгольской автономии – результат насилия со стороны китайского представителя Чэн И и генерала Сюя. Монголы лишены теперь всякой возможности управлять собой, и нет в Монголии никого, кто бы желал упразднения автономии, все хотят восстановить государственную самостоятельность. Введены ограничения передвижения Богдо-гэгэна, чинятся унизительные стеснения ему. Народ находится под страхом… Просим из монголов халхаских и дюрбетских аймаков образовать самостоятельное небольшое государство, возвести Богдо-хутухту в цари, вручив ему управление верой и государством, стать совершенно независимым от Срединной республики. Но сейчас монголы не имеют готового войска и оружия, а китайского войска очень много, поэтому просим учесть эти обстоятельства нашей безысходности, оказать непременно помощь и защиту. В случае согласия помочь просим сообщить нам ответ, каким образом представляется возможным без войны и без учинения беспорядков путем переговоров и пересмотра восстановить вновь автономное правление…22 Суть обращения ясна: просьба о помощи в восстановлении монгольской государственности, причем, похоже, составители письма допускали разные варианты – либо в форме самостоятельного государства, либо в форме автономии, но в любом случае – возвысить Богдогэгэна… Делегация собралась в полном составе в августе в Верхнеудинске, центре Бурятии, в то время столице Дальневосточной республики. Состоялись встречи и беседы с Б.З. Щумяцким, авторитетным и влиятельным деятелем, тогда председателем Совета Министров ДВР и секретарем Дальбюро ЦК РКП(б), сыгравшим очень важную роль во всех событиях, связанных с российско-монгольскими отношениями в 192022

РГАСПИ, ф. 495, оп. 152, д. 7, л. 5, 6.

1921 гг. 16 августа делегация прибыла в Иркутск, где прошли официальные переговоры с Ф.И. Гапоном, заместителем уполномоченного РСФСР по иностранным делам в Сибири и на Дальнем Востоке, заведующим секцией народов Востока Сибирского бюро РКП(б). Для монгольской делегации главным было добиться содействия России в восстановлении монгольской автономии, а возможные формы поддержки могли быть в виде дипломатического содействия, помощи оружием, направления военных инструкторов, выделения кредита. Российская сторона положительно отнеслась к пожеланиям монгольской делегации, но отметила, что принципиальные решения примет Москва. Обе стороны нашли взаимопонимание в ходе переговоров, но были, разумеется, и разные подходы по отдельным вопросам. Российская сторона понимала, что прибыли представители новых общественных сил Монголии, видевшие в России гаранта осуществления своих целей, но в то же время уже имевшие свои взгляды и позиции. Характерно, что Ф.И. Гапон фактически сразу же отложил письмо с печатью Богдо-гэгэна («оно когда-нибудь пригодится как свидетельство») и предложил составить новое письмо от самой делегации с изложением конкретных просьб и предложений. Эта задача была выполнена, всего скорей, Д. Бодо при консультации прикомандированных к делегации известных бурятских деятелей Э. Ринчино и Ц. Жамцарано. Появились сначала «Заметки», а затем и подробное письмо правительству Советской России от Монгольской Народной партии. Приведем выдержки из письма: «Мы, члены Народной партии, от имени своей партии обращаемся к великой России с просьбой о помощи. Мы… стремимся восстановить автономию Монголии и провозгласить хутухту Богдо ограниченным монархом. Затем мы хотим провести соответствующие мероприятия по ограничению наследственных прав князей. Добившись независимости страны, мы, используя опыт других стран, развернем борьбу 35

за права и интересы своего народа. Рост национального самосознании аратства позволит нам через год-другой двинуть революцию дальше, с тем, чтобы окончательно ликвидировать права владетельных князей»23. Цель определялась в общем по-прежнему – восстановление автономии, но есть два нюанса: хутухта – «ограниченный монарх» и «добившись независимости…» И явственно зазвучали антифеодальные акценты, упоминается «революция». Вот с этим письмом С. Данзан и Д. Чагдаржав, сопровождаемые Э. Ринчино, в конце августа отправились из Иркутска в Москву на переговоры с представителями Советского руководства. Д. Бодо, Д. Догсом и Д. Лосол вернулись в Ургу, чтобы активизировать партийную работу. Д. Сухэ-Батор и Х. Чойбалсан остались в Иркутске. Несколько задач они ставили перед собой: во-первых, поддерживать связь с делегацией в Москве и партийцами в Урге, координировать всю партийную работу; во-вторых, готовиться к предстоящим боям (они были неизбежны), а для этого изучать местный армейский опыт; в-третьих, знакомство с местным опытом партийной работы, чтобы все полезное учесть в деятельности своей организации. Что касается делегации в Москве, то от Данзана и Чагдаржава шли хорошие вести, и в середине ноября они вернулись в Иркутск. В Москве были достигнуты определенные договоренности, немалые заверения в поддержке и конкретной помощи были получены. Но из Урги поступали все более тревожные сообщения. В одном из писем Догсома говорилось: «…Преследования здесь усилились. Хатан-Батор Магсаржав, Манлай ван Дамдинсурэн, Жигмиддорж и Жамьян схвачены. Нас, ездивших в Россию, тоже разыскивают шпики. Работать очень трудно. В семье Сухэ-Батора, как говорят, все в порядке. Сам встретиться с

Х. Чойбалсан. Указ. Соч., с. 25, 26.

ними не могу, потому что появляться в Урге опасно… Мы сейчас скрываемся в степи и лесах. Приходится тяжело»24. Чтобы лучше подготовиться к предстоящей борьбе, Сухэ-Батор и Чойбалсан обратились к иркутским властям и Дальневосточному секретариату Коминтерна с просьбой дать им возможность повысить уровень военных знаний. Они были зачислены на соответствующие курсы в школе комсостава. Сухэ-Батор, человек военный, быстро усваивал то, что ему ранее было неизвестно, особенно интересуясь местным боевым опытом. Труднее приходилось Чойбалсану, но и он занимался успешно. Надо сказать, что дружеские, добрые отношения, возникшие между ними еще в Урге, в Иркутске основательно закрепились. Чойбалсана восхищали храбрость, твердость, принципиальность Сухэ-Батора, которому в свою очередь нравился надежный, исполнительный и общительный Чойбалсан. Им отнюдь не мешало, что СухэБатор был из кружка Данзана, а Чойбалсан – из кружка Бодо. Они были единомышленники, боевые участники единой организации. В Иркутске между ними установилась своеобразная взаимопомощь: Чойбалсан, лучше знавший русский язык, помогал Сухэ-Батору с переводами, а СухэБатор, уже тогда уловивший живой интерес Чойбалсана к военному делу, помогал своему товарищу усвоить тонкости военных дисциплин. Они посещали штаб 5-й армии, где более углубленно знакомились с армейским опытом, а также методами ведения политработы в армейских условиях. Особое значение для них имели частые встречи с руководителями государственных и партийных органов Иркутска, а также представителями Дальневосточного секретариата Коминтерна – Шумяцким, Буртманом, Борисовым и другими. Международная обстановка, положение в Восточной Сибири и на Дальнем Востоке, в Советской России в целом, сотрудничество между ДВСК и монгольской партией – эти и другие темы подолгу обсуждались на данных встречах. 24

Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. Соч., с. 68-69.

В сентябре 1920 г. проходила Иркутская областная партийная конференция. Сухэ-Батору предложили выступить на ней с приветственной речью. Он сказал: «Наша Народная революционная партия зародилась в среде аратов-скотоводов Монголии. От их имени я приветствую Иркутскую областную конференцию Российской Коммунистической партии, которая первой подняла знамя вооруженного восстания против мирового капитала. Призыв нашей партии дошел до аратов Монголии, попавших под тройной гнет лам и князей, китайских милитаристов и мирового капитала. Российская коммунистическая революция зажгла революционный пожар на Востоке. Народы Востока поднимаются на борьбу»25. Местная газета «Власть труда» в те дни писала: «Слова ораторов, приветствующих конференцию, звучат четко и сильно. Сосредоточенное настроение конференции становится напряженным при выступлениях с приветствиями представителей комсекций – мусульманской, китайской, японской, корейской и в особенности представителя Монгольской Народно-Революционной партии. Страстным призывом к новой жизни была речь монгола»26. Комментатор не случайно выделил речь Сухэ-Батора. Он был прирожденным оратором, к тому же был воодушевлен всем происходящим, и легко представить, как живо, с каким вниманием воспринимали участники конференции его пламенные слова солидарности, слова друга, обращенные к друзьям. Очень много, интенсивно, плодотворно работали СухэБатор и Чойбалсан в Иркутске. И это при том, что Сухэ-Батор 25

Там же, с. 67. Эта речь – штрих к эволюции взглядов Сухэ-Батора от традиционных, национально-демократических к революционным. Могут возразить, что это лишь эпизод, что такие слова могли подсказать. Во-первых, не эпизод, будут и в дальнейшем подобные выступления. Во-вторых, Сухэ-Батор, человек умный, прозорливый, вполне ориентировался в обстановке в Иркутске и на конференции, и едва ли нуждался в подсказках. Это – его слова, он их произнес. (См. комментарий газеты «Власть труда» - там же). Там же.

в те дни серьезно заболел, пришлось даже лечь в больницу27. К счастью, обошлось, работа продолжалась. В эти месяцы резко усилилось содействие монгольским революционерам со стороны советских органов и ИККИ по всем направлениям – военном, организационном, идеологическом. Достаточно сказать, что 10 ноября 1920 г. в Иркутске вышел на монгольском языке первый номер газеты МНП «Монголын унэн», разумеется – при материальной поддержке и идеологическом влиянии ДВСК. Газета нацеливала народ Монголии на борьбу за национальное и социальное освобождение. На границе укреплялись военные гарнизоны, расширялась сеть официальных и нелегальных представителей РСФСР, ДВР, ИККИ. Своего рода центром по связям между монгольскими революционерами и советскими органами стал дом представителя НКИД РСФСР О.И. Макстенека в Троицкосавске. Обстановка требовала решительных и оперативных действий. Дело в том, что в октябре 1920 г. в пределы Монголии вторглись войска белого барона Унгерн а, ближайшего сподвижника атамана Семенов а. Оба они ориентировались на помощь японских милитаристов, но ситуация складывалась так, что, теснимые Красной Армией, они мечутся в поисках лучшего выхода. Основные части Семенов а уходят в Маньчжурию, а Унгерн предпочитает поход в Монголию. В целом положение на Дальнем Востоке было очень сложным. В ДВР позиции просоветской власти были весьма непрочными. Японские войска оставались на побережье, во Владивостоке в мае 1921 г. белые подняли восстание и удерживали город до октября 1922 г. В этих условиях поход Унгерн а представлял серьезную опасность и для Монголии, и для советского Забайкалья. В Монголии китайская оккупация отныне дополнялась нашествием войск Унгерн а с непредсказуемыми 27

Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 66. См. также: Л. Бат-Очир. Туухийн унэний эрэлд. УБ., 1999, с. 311.

последствиями. При этом Унгерн , в случае успеха, в перспективе получал реальную возможность ударить с юга, с монгольского плацдарма, по советским позициям в Забайкалье. Консолидация, объединение всех сил – и советских, и монгольских – для борьбы с общим врагом стала объективной необходимостью. И надо отдать должное монгольским патриотам – они быстро осознали нависшую угрозу и делали все от них зависящее для всесторонней подготовки к тяжелой борьбе, для укрепления сотрудничества с Советской Россией. По возвращении из Москвы Данзана и Чагдаржава в Иркутске состоялось совещание монгольских партийцев, на котором был разработан план действий по развертыванию боевых освободительных операций в Монголии. Главной задачей становилось формирование партизанских отрядов, их вооружение, с последующим их объединением в Народную армию. Руководство всей этой работой поручали, прежде всего, Сухэ-Батору. Он переехал в Троицкосавск, в дом Макстенека, рядом была граница. И началась напряженная, полная опасностей работа по организации партизанских отрядов. Сухэ-Батор часто пересекал границу, вел кропотливую работу в хошунах по вовлечению аратов в отряды. Убеждать их обычно было нетрудно, араты с полуслова понимали Сухэ-Батора, они же видели, что творят китайские власти и понимали, что надвигается новая напасть – войска Унгерн а. Сухэ-Батору активно помогали другие партийцы и новые активисты-добровольцы из близлежащих хошунов. Число партизан росло, их общепризнанным командующим стал Д. Сухэ-Батор. Заканчивался 1920 год.

Глава третья. Боевой 1921-й. К началу 1921 г. военно-политическая обстановка в Монголии обострилась до предела. С упразднением автономии монгольские верхи лишились прежних полномочий, страна снова оказалась во власти центрального китайского правительства и его представителей в Урге и аймаках. Монгольской армии уже не было, а китайские оккупационные войска представляли внушительную силу – до 10-15 тыс. человек. Около половины их обосновались в Урге, остальные – у границы с Россией в районе монгольской Кяхты (Маймачен), а также на западе – в Кобдо, Улясутае. Оккупанты были неплохо вооружены, располагали артиллерией, пулеметами. Китайскую администрацию и войска фактически содержало местное население, поборы, реквизиции усиливались. К этому надо добавить почти монопольное хозяйничанье в хошунах и на стойбищах китайских купцов, применявших в своих торговых операциях самые грабительские методы. Понятно, что все это вызывало растущее недовольство, ропот, волнения не только среди аратов, но и в других слоях населения. Но китайская оккупация – это только одна беда. В это время, как уже отмечалось, надвигалось другое, не менее страшное бедствие – расползание по стране конной дивизии Унгерн а и других белогвардейских отрядов, искавших спасения в Монголии от преследовавших их частей российской Красной армии. Барон Унгерн не впервые оказался в Монголии. Ранее он побывал там дважды – в 1910 г. (в Урге, в охране царского консульства) и в 1913 г. (в Кобдо, офицером русского отряда). По натуре это был человек жестокий, тиран, маньяк, ярый, убежденный противник революции. Имелась у него своеобразная черта – неравнодушие к восточной культуре, к буддизму, к желтой расе. Другая характерная особенность – преданность монархической форме правления. Он внушил 41

себе и своему окружению, что его историческая миссия – возрождение династии Цин, а затем и династии Романовых. Но первый шаг – восстановление теократической монархии Богдо-гэгэна в Монголии. И свой поход он начал с того, что неустанно пропагандировал среди монголов свои «цели» - выбить китайские республиканские войска из Монголии, восстановить автономию, вернуть Богдо-гэгэну трон. Эта демагогия, спекуляция на национальных чувствах и определенные конкретные действия вершили свое дело, часть монголов, родовитых и не очень, потянулись к Унгерн у в надежде, что он поможет возродить Монголию. Они обманулись в итоге, но сначала была известная поддержка Унгерн а. Его дивизия стала быстро пополняться монгольскими цириками. 27 октября 1920 г. Унгерн подошел к Урге. Его войска насчитывали до 800 конников азиатской дивизии и до 200 цириков. Осада города длилась до 7 ноября и закончилась неудачей - китайский гарнизон оказался сильнее. Унгерн отступил и стал готовиться к более основательному штурму. Китайское командование, между тем, совершало ошибку за ошибкой. Реквизиции, произвол продолжались, а это увеличивало число их противников и, соответственно, росли надежды на «спасителя» Унгерн а. Крупнейшим просчетом китайцев стал арест Богдо-гэгэна (его заподозрили в связях с Унгерн ом), что вызвало взрыв возмущения монгольского населения. К началу февраля 1921 г. Унгерн снова подошел к Урге. Теперь в его распоряжении было около 3 тыс. бойцов, в т.ч. русских – 2 тыс., монголов – 1 тыс.28 Перед новым штурмом Унгерн организовал похищение Богдо-гэгэна. Появление «живого бога» в стане Унгерн а вызвало всеобщее ликование и появление новых монгольских добровольцев. 3-4 февраля, после ожесточенных боев, китайцы были выбиты из Урги, и город оказался полностью в руках объединенных сил Унгерн а и монголов. Да, приходится признать – «объединенных 28

Б.Д. Цибиков. Разгром унгерновщины. Улан-Удэ, 1947, с. 80.

сил» при главнокомандующем Унгерн е и командующем монгольскими отрядами князе Лувсанцэвэне. Монголы искренне радовались освобождению города от китайских милитаристов. Богдо-гэгэн вновь получил ханский трон, 26 февраля состоялась торжественная коронация. Было вновь образовано автономное правительство во главе с одним из высших церковных иерархов Жалханзхутухтой. «Освободителю» Унгерн у присвоили наивысший титул – ханский. В надежде на международное признание правительство направило соответствующие декларации в адрес ряда государств, но положительного результата это, естественно, не дало. Отрезвление монголов в связи с деятельностью своего «благодетеля» наступило довольно быстро. В первые же дни после захвата Урги в городе начались дикие погромы, грабежи, массовые убийства. Репрессиям подверглись китайское гражданское население, евреи, неблагонадежные русские. В те дни погибли сотни людей. Переплелось все – и ненависть победителей к революции, и их антисемитизм, и жажда обогащения, и чувство полной безнаказанности. Зверства санкционировались Унгерн ом и его бандитским окружением. Унгерн был фактическим диктатором в стране около четырех месяцев. Монголы как-то мирились с его властью, пока он воевал с китайцами. Наиболее крупные бои были в марте на Улясутайском тракте и в районе Чойрин-сумэ, в которых китайцы терпели поражения и откатывались к своим границам (о сражении под Кяхтой под командованием СухэБатора речь пойдет ниже). Азиатская дивизия и монгольские отряды, руководимые Унгерн ом, сыграли свою роль в очищении Монголии от китайских войск. Тем самым Унгерн невольно, сам того не желая, вопреки своим целям в какойто мере облегчил выполнение задач Монгольской народной армии по борьбе с китайскими милитаристами.

Но время шло, и отношение монгольского населения к Унгерн у менялось. Главное, что угнетало монголов, тяжелое бремя по содержанию войск Унгерн а. Правительство Богдо-гэгэна обязалось бесплатно снабжать дивизию всем необходимым. Но потребности и расходы росли с каждым месяцем, и содержать ее становилось все труднее. И как следствие, ропот, стихийные волнения. Насильственная мобилизация в армию провалилась, монголов, желающих служить у Унгерн а, находилось все меньше. Оккупационный режим белого барона оказался отнюдь не лучше китайского… Однако, обратимся к тому, что происходило в эти же месяцы на севере страны. Монгольские революционеры, члены Народной партии, партизаны множили усилия для освобождения родины от всех иноземных захватчиков. Двойная оккупация – китайская и белогвардейская – накалила обстановку во всех аймаках, в стране зрела революционная ситуация. Специфика заключалась в том, что китайские милитаристы и унгерновцы находились в состоянии войны между собой. Упомянем еще раз, что это как-то облегчало задачи Народной армии. Но в то же время общая картина была очень сложной, запутанной: борясь с китайскими милитаристами, надо было постоянно помнить о растущей угрозе со стороны другого противника – Унгерн а, кроме того – не забывать о возможности «карательной экспедиции» центральных китайских властей, генерал-инспектора Маньчжурии Чжан Цзолин а. Но пока прямой, ближайший противник – китайские милитаристы, сконцентрировавшиеся на северной границе в районе монгольской Кяхты (Маймачен). Кроме местного гарнизона, здесь обосновалась значительная часть бежавших из Урги китайских солдат и офицеров, ополченцы, беженцы – всего до 10 тыс. человек. А другой противник – Унгерн по мере возможности наращивал силы и готовился теперь уже к новым боям – с «большевиками» и «красными монголами».

В этих условиях требовалось максимальное ускорение формирования Народной армии на основе создаваемых партизанских отрядов. Требовалось включение всех патриотических сил в единый национальный фронт. И прежде всего требовались рост и консолидация партийных рядов, их организационное и идейное укрепление. В решении всех этих и других насущных задач трудно переоценить роль Д. Сухэ-Батора, как ведущего военного и партийного деятеля. 9 февраля совещание партийных работников подтвердило полномочии Сухэ-Батора как командующего партизанскими отрядами. Именно на его плечи легла главная тогда миссия - создание боеспособной армии. Разрозненные отряды объединялись в полки, первый из которых был образован 23 февраля на партизанской базе в Алтане, а к середине марта имелось уже 4 конных полка со своими командирами (Б. Пунцаг, Ц. Хасбаатар, О. Цэрэндорж, Ч. Базарсад). Д. Сухэ-Батор явился и одним из организаторов и руководителей исторического совещания партийных активистов 1-3 марта, которое позже, в 1924 г. было определен как I, Учредительный съезд МНП. Он состоялся в Троицкосавске, в доме представителя НКИД РСФСР О.И. Макстенека. Участников тогда было немного: 17 человек 1 марта, 19 – 2 марта, 26 – 3 марта, включая несколько человек из Бурятии. Не все партийные деятели смогли прибыть в Троицкосавск. Отсутствовали Бодо, Чагдаржав, Чойбалсан – их задерживала подпольная работа. Всего партийцев тогда насчитывалось около 150 человек. Учитывая значение съезда, кратко проследим его ход и особенности29. Заседания 1 и 2 марта именовались «совещанием членов МНП, представителей командования и войсковых частей МНП и некоторых представителей хошунов 29

МАХН-ын их бага хурал, Тов хорооны бугд хурлуудын тогтоол, шийдвэр, I хэсэг, УБ., 1956, с. 11-20; МАХН-ын Нэгдугээр их хурал. УБ., 1971; Монголын хувьсгалчдын туухт зовлолгоон, УБ., 1996.

Внешней Монголии с участием сотрудников ДВСК». Они проходили под председательством С. Данзана. Был заслушан и обсужден его доклад о текущем моменте и очередных задачах, среди которых основные – борьба за «освобождение от китайского ига», «отказ от объединения с русскими белогвардейцами», «ориентация на Советскую Россию». 2 марта было решено организовать Штаб войск МНП во главе с Сухэ-Батором, члены штаба – Данзан и Беликсайхан. Тогда же Данзан и Сухэ-Батор ознакомили участников собрания с целями и задачами МНП. 3 марта оно именовалось уже чисто по партийному – «совещание членов Монгольской народнореволюционной партии». Его открыл С. Данзан, который отметил особенность переживаемого момента – «на смену свергаемой власти китайцев угрожает встать власть русских белогвардейцев и присоединившихся к ним князей» и указал, далее, что перед МНП стоит двойная задача: «окончательное свержение китайской власти и установление единой демократической национальной власти», ориентирующейся на Советскую Россию. Председателем совещания был избран Д. Сухэ-Батор, который направлял всю его дальнейшую работу. Совещание (точнее – съезд) заслушало приветствие ДВСК, с которым выступил Ц. Бегзеев (Жамцарано). Затем участников съезда приветствовал О.И. Макстенек, который заверил, что МНП в лице правительства РСФСР «всегда найдет истинного друга, готового оказать всяческую помощь и поддержку…» Ответное слово произнес Сухэ-Батор. Выразив благодарность правительству РСФСР за готовность продолжать оказывать помощь МНП, он сказал: «Мы твердо верим, что Монгольская Народная партия при моральной и материальной поддержке Советской России сможет победить внешнего и внутреннего врага и что монгольский трудовой народ в ближайшем будущем вступит на путь прогресса и вольется в дружественную трудовую семью человечества»30. 30

Советско-монгольские отношения. 1921-1974. Документы и материалы, т.1. М., 1975, с.4.

Главным вопросом съезда явилось обсуждение и принятие «Обращения МНП к монгольскому народу». Оно известно также как партийная декларация, платформа «10 принципов». Документ состоял из двух частей – вступления и собственно декларации – и носил программный характер. Отметим здесь следующие пункты. О целях: «Партия, в конечном итоге, ставя своей целью объединение всех монгольских племен в одно государственное целое, в настоящем стремится к освобождению Монголии из-под реакционной власти Китая и других реакционеров-насильников, вторгнувшихся в Монголию». И далее: у партии две задачи - утверждение власти трудящихся и восстановление государственного бытия. Восстановление государственности – это было и в прежних документах партийцев, а вот о власти народа и особенно об объединении всех монгольских племен впервые говорится более четко и определенно. Об отношении к другим партиям: «Если в Монголии появятся другие партии иного направления, чем наша, и если эти партии смогут содействовать достижению двух указанных основных задач, то наша партия войдет с ними во временное соглашение; если же возникнут партии, могущие учинить вред и противодействие нашим основным задачам, то таковые будут рассматриваться нашей партией как враги монгольского трудового народа». Пункт вполне в духе времени: можем сотрудничать, если будете нам помогать, а если будете мешать – станете врагами народа. Прямое продолжение – в следующем пункте: «Партия будет устранять и уничтожать, если сможет, мягкими методами воздействия, а если не сможет, не останавливаясь и перед крутыми методами сообразно с требованиями интереса дела лишь те обычаи, традиции, институты, которые совершенно бесполезны или… являются раз и навсегда отжившими и вредными…» Хорошо известно, что в дальнейшем и «мягкие» и «крутые» меры применялись весьма активно. Далее в платформе декларировалось, что МНП стремится к установлению тесных связей с дружественными партиями Китая, России и других 47

стран, тесных контактов с малыми угнетенными народами. Перед вступающими в партию ставились условия: достойный образ жизни, верность делу народа, соблюдение программы и устава31. В этом важном документе четко прослеживается сильное влияние идей и практики Коминтерна (власть народа, интернационализм, нетерпимость к другим течениям, политическая жесткость и др.). Но вместе с тем отразились и иные настроения участников съезда, своеобразие взглядов составителей документа. Это реально проявилось в постановке вопроса об объединении всех монгольских племен в одно государство как цели партии и некоторых других моментах. Основным автором платформы был Ц. Жамцарано (Бегзеев), видный деятель бурятского и монгольского освободительного движения, национальный демократ, просветитель, направленный в 1920 г. в Монголию по линии ДВСК. Как член МНП, он выступил на съезде с докладом, в котором подробно изложил и обосновал положения платформы. Но все же он не был единственным составителем этого документа. Несомненно, активное участие в его подготовке принимали Сухэ-Батор, Данзан и другие руководители. Без их согласия ни один пункт платформы, равно как и другие документы, не прошли бы. В протоколе съезда отмечается, что проект декларации (т.е. платформы) принят после продолжительного обмена мнениями с некоторыми поправками. Участники съезда решили еще один важный вопрос – избрали Центральный Комитет МНП, руководящий, координирующий орган, оперативно организующий работу партийных ячеек. В него вошли тогда всего три человека – С. Данзан, Д. Лосол, Ц. Дамбадорж. Первым председателем ЦК стал С. Данзан. Участники съезда, видимо, учитывали и немногочисленность самой партии и то, что другие видные 31

Монголын хувьсгалчдын туухт зовлолгоон, с. 140-143.

работники – Д. Сухэ-Батор, Д. Бодо и другие – заняты другой ответственной работой. И на съезде, и после него вопросам укрепления сотрудничества с Советской Россией, с Коминтерном уделялось постоянное внимание. Получила полное одобрение работа делегации, выезжавшей в Советскую Россию, в Иркутск и Москву. «Установление и непрестанное укрепление дружественных отношений с Советской Россией, - говорилось в одном из постановлений съезда, - пойдет только на благо нашему великому делу сейчас и в будущем…»32 Вскоре после съезда МНП вступила в Коминтерн в качестве сочувствующей организации на основе заявления ЦК от 11 марта 1921 г., и в июле 1921 г. ее делегаты уже участвовали в работе III конгресса Коминтерна. А 13 марта произошло событие, которого весьма опасались в Урге. В Троицкосавске состоялось расширенное собрание делегатов от МНП, партизанских отрядов и представителей с мест, на котором было образовано Временное народное правительство. В его состав вошли Чагдаржав (председатель, в середине апреля его сменил на этом посту Бодо), Сухэ-Батор, Бодо (заочно), Беликсайхан, Сумьяа, Чойбалсан. Формировались военное министерство, министерства внутренних дел, иностранных дел, финансов. Партизанские отряды теперь уже официально объединялись в Народную армию. Сухэ-Батор был назначен военным министром и главнокомандующим Народной армией, его заместителем – Сумьяа (в мае 1921 г. его сменил Чойбалсан). Программа деятельности правительства была изложена в Обращении ко всем аратам, ламам и князьям Монголии. В нем, в частности, говорилось: «Освободим нашу страну от ига китайских оккупантов! Вспомните былую славу монголов, напрягите все силы, днем и ночью помогайте по мере возможности великому делу укрепления и процветания монгольской нации, развития ее культуры… Временное 32

Советско-монгольские отношения, т.1, с.3.

правительство, исходя из соображений необходимости установления полного порядка и спокойствия, призывает вас немедленно изгнать из пределов нашей страны безнаказанно бесчинствующих белобандитов, полностью очистить от них нашу родину. Настало великое время возрождения монгольского народа, время объединить мечты, стремления и действия в борьбе за установление народного правления взамен отжившей деспотической власти… Временное правительство ставит перед собой следующие основные задачи: полностью освободить родину от гнета китайских милитаристов; уничтожить вооруженные банды белогвардейцев, вторгшихся на ее территорию; обеспечить полную безопасность жизни и сохранность имущества мирных иностранных граждан, проживающих в Монголии… Монгольское временное правительство… обращается ко всем гражданам с призывом быть готовыми послать своих представителей на Всенародный хурал для решения важнейших государственных дел и создания постоянного правительства независимого монгольского народного государства»33. 24 марта ЦК МНП и ВНП направили ургинскому правительству официальное заявление о создании Временного правительства. На некоторое время в стране образовалось двоевластие: ургинское правительство, действовавшее по указке Унгерн а, и Временное народное правительство, контролировавшее северные хошуны и пользовавшееся поддержкой Советской России. Д. Сухэ-Батор следующим образом прокомментировал создавшееся положение, отвечая на вопрос представителя РОСТА: «Подлинные революционеры, уважающие интересы нации, не могут иметь ничего общего с теми, кто осквернил и растоптал дело народа. Ургинское правительство создано по указке барона Унгерн а, который сам является наемником японцев, и только мы, монголы, должны сами бороться за свое освобождение 33

Революционные мероприятия народного правительства Монголии в 1921-1924 гг. Документы. М., 1960, с. 11-13.

и создание своей власти. Монгольская Народная партия будет решительно бороться против грабителя и разбойника, угнетателя нашего народа и разорителя наших земель барона Унгерн а и созданного им ургинского правительства»34. Одним из первых актов ВНП было Обращение к правительству РСФСР от 16 марта с просьбой об оказании военной помощи для борьбы с белогвардейцами. В нем говорилось: «Принимая во внимание, что эти белогвардейцы одинаково вредны для мирного населения как Монголии, так и России, Временное народное правительство Монголии настоящим обращается к Правительству РСФСР… с настоятельной просьбой незамедлительно помочь Временному народному правительству Монголии энергичными мерами, направленными к ликвидации бесчинств и разбоев русских белогвардейцев и очищению территории всей Монголии от белогвардейских банд…»35 Вторично эта просьба была подтверждена Обращением от 10 апреля 1921 г.36 Советское правительство положительно отнеслось к этим обращениям, и когда Унгерн начал агрессивные действия в северном направлении, он встретил решительный отпор со стороны монгольских и советских войск. Но об этом чуть позже, первоочередной задачей оставалось – очистить страну от китайских милитаристов, освободить район КяхтыМаймачена, где сконцентрировались их основные силы. Вот как развивались события. 6 марта ЦК МНП принял решение об освобождении монгольской Кяхты (Маймачена). 14 марта Сухэ-Батор представил конкретный план боевых операций. 15 марта главком направил китайскому командованию ультиматум с требованием сдаться. Ответа не последовало. 17 марта Сухэ-Батор отдал приказ о наступлении. Ожесточенные бои продолжались сутки, в ночь 34 35 36

Г. Кунгуров, И. Сороковиков. Аратская революция, Иркутск, 1957, с. 123-124. Советско-монгольские отношения, т.1, с. 8. Там же, с. 473.

на 18 марта монгольская Кяхта была полностью освобождена. Это был большой успех, первая крупная победа молодой Народной армии. И в самом деле – 400 монгольских конников сумели разгромить несколько тысяч хорошо вооруженных китайских солдат. Секрет успеха был прост: монгольские цирики были полны энтузиазма, они боролись за правое дело, за освобождение своей родины. А китайские солдаты, вместе с растерявшимися генералами, были деморализованы, разобщены, думали лишь о том, как спастись… И еще одно – у монгольских цириков был великолепный военачальник, который одним своим появлением воодушевлял бойцов, умело направлял ход боев. Были ведь трудные, опасные моменты, слишком много было гаминов, перевес сил в их пользу многократный, а вот победа досталась монголам. Китайцы бежали на юг и по другим направлениям, поближе к границам. А монголы торжествовали, хотя и понимали, что все еще впереди… Под Кяхтой с особой силой, ярко проявился полководческий дар Сухэ-Батора. Резко возросли его известность и популярность в народе, его авторитет и влияние в правительстве и партии. Приведем выдержку из воспоминаний о тех днях Д.И. Косич а, члена РВС 5-й советской армии: «В марте 1921 г. Сухэ-Батор встретился со мной в каком-то маленьком домишке. Всю ночь при свете свечи мы разговаривали о том, как лучше организовать отпор врагу. Слушая Сухэ-Батора, верилось, что он готов отдать жизнь за свободу народа, верилось, что он искренен в своих убеждениях и что он именно тот человек, который сможет возглавить эту борьбу»37. 19 марта Временное народное правительство перебралось из Троицкосавска в освобожденный Маймачен, который отныне стал называться Алтан-Булаг (Золотой ключ). С 19 марта по 28 июня здесь состоялось 24 заседания правительства. Сухэ-Батор участвовал в 20 из них38. Ему 37 38

Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 87. Там же, с. 85.

принадлежало решающее слово при обсуждении военных вопросов, он был активен, инициативен при решении всех других возникавших проблем. Основой всей организационной работы правительства становилась подготовка к решающим боям с войсками Унгерн а. Предстояло пополнить полки новобранцами, активизировать пропагандистскую работу по разъяснению среди населения политики народного правительства, вернуть на свою сторону попавших обманным путем в армию Унгерн а монгольских цириков. Тактика правительства оставалась неизменной – объединение всех патриотических сил в борьбе за национальную независимость. 24 марта правительство приняло предложение Сухэ-Батора установить на освобожденной территории революционный порядок, но, вместе с тем, сохранить прежний административный аппарат, отсекая лишь явных противников новой власти. 10 апреля правительство специально обсудило вопросы улучшения военного управления, подтвердив полномочия военного министерства во главе с Сухэ-Батором. При этом было решено, что все экстренные военные дела подлежат обсуждению на заседаниях Военного совета в составе главкома Сухэ-Батора, комиссара Чойбалсана и начальника штаба39. В целях расширения зоны влияния ВНП Сухэ-Батор выступил с инициативой направить в разные регионы Монголии ряд руководящих работников партии. Его предложения были поддержаны, на запад страны выехали Ц. Дамбадорж, Ц. ХасБатор, на север, в район Хубсугула – Д. Чагдаржав и другие. Сухэ-Батор подробно беседовал с отъезжающими, вместе обсуждали назревшие непростые задачи, советовались, как лучше их выполнить. Позже Дамбадорж вспоминал: «Мы вместе с Хас-Батором подъехали к окрашенным на русский манер в темно-желтый цвет воротам нового хашана 39

Революционные мероприятия народного правительства Монголии в 1921-1924 гг., с. 16.

в западной части Алтан-Булака, зашли в небольшую юрту посреди двора, обменялись приветствиями с Сухэ-Батором… расположились рядом, пили чай, около часа говорили о том о сем. Главнокомандующий преподнес каждому из нас хадак, пожелал счастливого пути, успешного выполнения задания и скорейшего возвращения. Затем каждому снова налили чай, и, когда выпили, все, кто был в юрте, вышли. Главком и его заместитель сели на коней и вместе с бойцами проводили нас примерно с километр на юго-запад от Кяхты, где, прощаясь, главком снова пожелал всем счастливого пути»40. Между тем, к началу мая в стане Унгерн а явно усилились приготовления к активным боевым действиям, теперь уже не против китайцев, а против Советской России и «красных монголов». Положение барона в Монголии становилось все менее прочным. Правительство Богдо-хана уже не так относилось к «союзнику», как вначале: сказывались материальные трудности и открытое хозяйничанье пришельцев. Унгерн овцы усиливали реквизиции, грабежи, нормой являлись дикие расправы за неповиновение. Недовольство, протесты, прямое сопротивление приобретали широкие масштабы. «Освободитель» для одних стал нежелательным гостем, для других – оккупантом, грабителем, нахлебником. Оппозиция Унгерн у, ропот усиливались даже среди монгольской знати. Показательно, что Богдо-хан в конце апреля не ответил на письмо Унгерн а, в котором тот хотел заручиться полной поддержкой хана во всех своих начинаниях. Унгерн решает открыть военные операции на севере, отбросить «красных монголов», прорваться в Забайкалье, попытаться разжечь там крестьянские восстания против большевиков, а затем вернуться в Монголию в ореоле победителя. К такому замыслу его подталкивали и события на Дальнем Востоке. В Приморье при поддержке японских милитаристов, как уже упоминалось, активизировалось 40

Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 95.

белогвардейское подполье, в конце мая в Владивостоке и некоторых других приморских городах власть ДВР рухнула, установилось правление ее противников. До Унгерн а, видимо, доходили вести об этих переменах. К тому же он получил письмо от атамана Семенов а, в котором Унгерн у предлагалось принять участие в широкомасштабной операции против красных, при поддержке японцев, вдоль всей китайской границы. 21 мая Унгерн издал «приказ №15 русским отрядам на территории советской Сибири», в котором подробно расписана диспозиция предстоявшей операции и изложено его видение происходивших в России и Монголии перемен. В приказе, в частности, говорилось: «Монголия… явилась естественным исходным пунктом для начавшегося выступления против Красной Армии в советской Сибири… Комиссаров, коммунистов и евреев уничтожать вместе с семьями… Мера наказания может быть лишь одна – смертная казнь разных степеней…»41 Комментарии излишни. В тот же день Азиатская конная дивизия, усиленная монгольскими отрядами, двинулась на север. Силы Унгерн а, по одним данным, превышали 10 тыс. бойцов, по другим, боле скромным, - примерно 3300 сабель42. На западе Унгерн а должны были поддержать отряды белых офицеров Кайгородова, Казанцева, Казагранди. Движение белогвардейских войск на север, вторжение их на территорию РСФСР и ДВР резко, коренным образом изменило всю ситуацию в Монголии и вокруг нее. Унгерн , стремясь вырваться на просторы Сибири, вступал в борьбу теперь не с китайскими войсками, а с советскими. Москва получила веский предлог для ввода своих частей в Монголию. Это было необходимо с военной точки зрения – чтобы 41 42

Л.А. Юзефович. Самодержец пустыни. Феномен судьбы барона Р.Ф. Унгерн -Штернберга. М., 1993, с. 230. А.Н. Кислов. Разгром Унгерн а. М., 1964, с. 37; Л.А. Юзефович. Указ. соч., с. 181.

разгромить Унгерн а, сильного и опасного врага Советской России. Это было необходимо и с политической точки зрения – чтобы помочь молодым революционным силам Монголии, потенциальным союзникам Советской России, овладеть ситуацией в стране. Напомним, что Временное народное правительство Монголии уже дважды – 16 марта и 10 апреля – обращались к правительству РСФСР с просьбой об оказании военной помощи. В этих условиях реакция Москвы на военные действия в районе советско-монгольской границы была быстрой и решительной. Уже 28 мая Политбюро ЦК РКП(б), получив известия о перевороте в Приморье и наступлении Унгерн а, приняло решение об оказании необходимой помощи ДВР43, оказавшейся под двойным ударом – с востока и юга. Косвенно это решение означало и принятие незамедлительных мер по организации отпора атакам Унгерн а. 16 июня Политбюро ЦК постановило оказать военную помощь монгольскому народу в деле ликвидации Унгерн а на территории Монголии с соблюдением прав, порядков и обычаев страны. 22 июня Г.В. Чичерин передал указание Дальбюро ЦК РКП(б) начать военные действия против Унгерн а на территории Монголии44. В связи с вступлением частей Красной Армии на территорию Монголии советское военное командование обратилось к монгольскому населению с подробным разъяснением причин и целей появления советских воинских подразделений в Монголии. В обращении отмечалось: «Красные войска рабоче-крестьянской России вступают в хошуны монгольского народа как его друзья. Вместе с ними вступают в родные пределы войска освобождающейся от врага Монголии, которой новое Народное монгольское правительство несет избавление от всех притеснений, тягот 43 44

А.Т. Якимов. Дальний Восток в огне борьбы с интервентами и белогвардейцами (1920-1922). М., 1979, с. 36. Б. Ширендыб. История Монгольской народной революции 1921 года. М., 1971, с. 252.

и иностранного ига… Войска рабоче-крестьянской России и Дальневосточной республики не останутся в Монголии больше, чем это будет нужно для нанесения окончательного удара общему врагу, царскому генералу, кровожадному барону Унгерн у. Они помогают монгольскому народу наладить свое собственное свободное управление и построить свою свободную жизнь и свое благоденствие… От имени правительства РСФСР даем вам торжественное обещание, что мы не причиним монгольскому народу никакого зла и не будем посягать на его самостоятельность, на его свободу и его права…»45. Обращение к народу принял и Центральный комитет МНП. В нем говорилось: «В настоящее время совместно с нашей Народной армией выступают части Красной Армии великой Советской России, прибывшие оказать нам помощь. Монголы! Не бойтесь их, ибо они ничего общего не имеют ни с белогвардейцами Унгерн а, ни с гаминами, которые занимаются только грабежами и убийствами… Красная армия… никогда не позволит причинять страдания аратским массам Монголии. Красная армия вернется в Россию, как только покончит с унгерновскими и другими бандами. Мы призываем все население Монголии сохранять полное спокойствие и заниматься своим мирным трудом. Нет никаких оснований для недоверия и беспокойства…»46 В имеющейся литературе подробно освещены все перипетии похода Унгерн а, здесь нет необходимости это повторять. Кровопролитные бои у советско-монгольской границы и за ее пределами закончились полным поражением войск Унгерн а. Итоги похода оказались для него плачевными: Алтан-Булак и Троицкосавск не взяты, «красные монголы» Сухэ-Батора не разбиты, бригада генерала Резухина лишь недолго продержалась на советской территории, прорваться в Забайкалье не удалось. Побитое белое воинство вынуждено 45 46

Советско-монгольские отношения, т. 1, с. 14-16. Там же, с. 19-20.

было отступить в глубь Монголии, на берега Селенги и в западные регионы. Важно подчеркнуть, что в разгроме Унгерн а большую роль сыграло умелое руководство обороной Алтан-Булака и других пунктов главкома Сухэ-Батора, его решительные меры по налаживанию взаимодействия с пришедшими на помощь частями Красной Армии. В боях под АлтанБулаком вновь проявились незаурядные качества Сухэ-Батора как военачальника, его личное мужество и бесстрашие. Первую атаку на Алтан-Булак 5 июня повел отряд союзника Унгерн а чахарского князя Баяр-гуна. Бойцы Сухэ-Батора, поддержанные артиллерией частей ДВР, отбили атаку, сами перешли в наступление. Противник был разгромлен, Баяргун смертельно ранен. Но потом к городу подошли основные силы Унгерн а. Он очень хотел закрепиться здесь – отсюда открывался прямой путь на север – Троицкосавск и дальше… И потом здесь основной очаг «красных монголов». Убрать бы его… Но ничего не получилось у барона. «Красные монголы», ведомые Сухэ-Батором и активно поддержанные частями Красной Армии, и на этот раз (12-13 июня) отстояли город, и не только отстояли, а погнали побитого противника далеко, на юго-запад. И еще один момент. Находясь в Алтан-Булаке, СухэБатор координировал деятельность всех отрядов Народной армии, воевавших в других регионах страны. Так, он поддерживал постоянную связь с отрядами Х. Чойбалсана и П.Е. Щетинкин а, которые боролись с сообщниками Унгерн а на западном направлении. Однако, побитый и отступивший Унгерн был еще силен, Урга контролировалась им и «правительством» Богдо-хана. Задача заключалась в том, чтобы добить Унгерн а, обеспечить победу революционных сил во всей стране, предотвратить вторжение «карательной экспедиции» Чжан Цзолин я (китайский генерал опоздал, его опередили конники СухэБатора и бойцы советского экспедиционного корпуса). 58

В июне советский экспедиционный корпус был сформирован. В его составе насчитывалось около 10 тыс. бойцов под командованием комдива К.А. Нейман а. В основном это были люди, прошедшие суровую школу гражданской войны, многим только что уже пришлось повоевать с Унгерн ом. Они были ознакомлены с обращением политуправления Реввоенсовета войск Сибири к личному составу корпуса, в котором излагались цели похода в глубь Монголии и нормы поведения в этой стране. Приведем отдельные выдержки: «… по войскам нашей армии возложена задача уничтожить новые силы бандита и врага трудового народа Унгерн а… Борьба, в которую мы втянуты, справедливая и священная борьба. Освобождая Монголию от баронского ига, мы не должны и не будем навязывать ей порядки и государственное устройство, угодные нам. При продвижении в глубь Монголии наши красные части должны являть собой высокий образец настоящих воинов-освободителей. Монгольский народ на деле должен убедиться, что мы пришли как друзья, а не как враги. Для установления дружественных отношений наши красные войска будут действовать в полном согласии с Народным революционным правительством Монголии. Во избежание всяких трений и нежелательных недоразумений между Красной армией и монгольским народом при всех крупных воинских соединениях будут следовать официальные представители Народно-революционного правительства Монголии и представители Народного комиссариата иностранных дел. Мы должны с уважением относиться ко всем обычаям и нравам монгольского народа, должны бережно относиться к религиозным убеждениям, к их храмам и реликвиям, к их национальным чувствам… Республика поставила нам трудную задачу: уничтожить Унгерн а, освободить Монголию…»47 А монгольские цирики в инструктаже, пожалуй, особо не нуждались. Они вполне понимали, за что борются – 47

Там же, с. 20-23.

за независимость и свободу, сначала против китайских милитаристов, а теперь против белогвардейцев Унгерн а. И надо сказать, что в июне монгольские народные войска во многом выглядели по-новому. Бойцы Сухэ-Батора уже приобрели боевой опыт, уверенность в своих силах, были полны решимости добиться полной победы. У них появились молодые, смелые, энергичные командиры, вышедшие из гущи народа. И очень важно, что главкомом был неустрашимый Сухэ-Батор, национальный герой, талантливый полководец. Задачи МНА и советского экспедиционного корпуса облегчались тем, что Унгерн не решился оборонять Ургу: он понял, что соотношение сил уже далеко не в его пользу. С остатками своих войск 17 июля он затеял второй, последний поход на север. Не встретив на этот раз прочного заслона (силы красных концентрировались вокруг Урги), он дошел почти до Верхнеудинска, но там получил крепкий отпор, снова откатился в монгольские степи, где был разбит окончательно, пленен, а затем по решению суда расстрелян в Новониколаевске в сентябре 1921 г. В Монголии бои с остатками белых отрядов продолжились и позже, но их исход был предрешен. Однако вернемся к главному - победе революционных сил и утверждению их власти по всей стране. 28 июня ВНП и ЦК МНП одобрили разработанный штабом Сухэ-Батора и командованием экспедиционного корпуса план боевых действий по освобождению Урги. 30 июня монгольские народные войска и части экспедиционного корпуса начали широкие наступательные операции в направлении монгольской столицы. Разрозненные белогвардейские группы пытались оказать сопротивление, но оно было быстро сломлено. Передовые монгольские и советские части уже 6 июля вошли в город. Богдо-хан и его правительство не теряли надежды договориться с «красными монголами» и советским командованием. Победителей встречали торжественно, открыто – простой люд с радостью и даже ликованием, а 60

верхи – настороженно, но в ожидании лучшего. Атмосферу тех дней хорошо передает телеграмма МОНТА от 12 июля: «Перед занятием Урги хутухта через глашатаев на площадях и базарах города призывал народ встретить радушно Красную монгольскую армию и Советские войска, указывая, что красные идут как друзья… Нарревправительство и войска в 10 верстах от города встретил начальник дворцовой гвардии хутухты и приветствовал от имени хутухты. Весь город был наполнен гарцующими всадниками, вся Урга была на улицах. Правительство и командиры частей получили от хутухты в знак его дружеского отношения… красные шелковые шарфы, беспрерывно являются представители монастырей и других слоев населения, приносят подарки и выражают благодарность за освобождение от банд Унгерн а»48. 8 июля вместе с основной совместной военной группировкой в столицу прибыли Временное народное правительство и ЦК МНП. Д. Сухэ-Батор, С. Данзан, Д. Бодо нанесли визит Богдо-гэгэну. Надо полагать, они, воздав все полагающиеся почести главе ламаистской церкви, успокоили его, заверив, что он останется ханом, монархом, но с ограниченными правами. Вероятно, вежливо, но настоятельно было высказано пожелание не препятствовать смене правительства, установлению новой власти. 9 июля состоялось совместное заседание ВНП и ЦК МНП, принявшие постановление, в котором говорилось: «Провозглашая Богдо-гэгэна ханом Монгольского государства, где существует конституционная монархия, образовать революционную власть народа и передать печать и дела министерств новому правительству… Наша Народная партия, руководствуясь разумными соображениями, прежде всего добивается, чтобы народные массы монгольской нации стали хозяевами своих земель и вод, чтобы все жизненные вопросы решались согласованно и справедливо; партия полна желания указать людям широкий путь к прогрессу и процветанию… 48

РГАСПИ, ф. 495, оп. 154, д. 106, л. 15.

уважая права и свободу народа, решили ограничить власть главы государства и преобразовать Временное народное правительство в постоянно действующее Народное правительство… с возложением на него соответствующих функций. »49. Одновременно главком Сухэ-Батор направил письмо автономному правительству, восстановленному Унгерн ом. В письме говорилось: «…Наша партия, наше правительство и народ… взяли теперь власть и судьбы народа в свои руки и защищают его интересы, устанавливают повсюду порядок и спокойствие. Предстоит преобразовать существующий строй, установить равенство, приобщиться к культуре и просвещению… Все, за исключением религии, подлежит постепенному преобразованию… Мы предлагаем вам передать нам все дела и печати…»50. С устными разъяснениями перед князьями и бывшими министрами выступил Д. Бодо51. Прежнее правительство, служившее Унгерн у, предавшее национальные интересы, было распущено. К власти пришло новое правительство, близкое народу, выражавшее его жизненные потребности, устремления и цели растущих демократических сил. 10 июля Богдо-хан утвердил состав Народного правительства: премьер-министр и министр иностранных дел Д. Бодо, министр внутренних дел Да-лама Т. Пунцагдорж, военный министр и главком Д. Сухэ-Батор, министр финансов С. Данзан, министр юстиции Магсаржав-хурц52. 11 июля состоялась торжественная церемония возведения Богдо-гэгэна в сан конституционного хана Монгольского государства. Новое правительство приступило к повседневной

49 50 51 52

Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 101. Революционные мероприятия Народного правительства Монголии в 1921-1924 гг., с. 23. МАХН-ын туухэн товчоон. УБ., 2001, с. 27. Там же, с. 28.

работе. 11 июля стал днем народных торжеств, праздником победы революции. По своим движущим силам это была аратская, народная революция. По своему характеру и содержанию это была национально-демократическая революция. Ее первейшая цель – национальное освобождение, завоевание государственной независимости. В этом отношении революция 1921 г. явилась прямым продолжением, победоносным продолжением национально-освободительной революции 1911 г. В 1911 г. независимость была декларирована, но ее не удалось удержать, в силу ряда неблагоприятных обстоятельств. В 1921 г. внутренние и внешние факторы освободительной борьбы были принципиально иными. В стране назрел общенародный социальный взрыв, вызванный жестокой иноземной оккупацией, сложилась революционная ситуация. Победе монгольской революции в большой, а точнее – решающей, мере содействовали такие внешние факторы, как революции в России, в Китае, нарастание освободительного движения в мире, возможности широко использовать внешнюю поддержку. Разумеется, и на этот раз далеко не все решилось в 1921 г. Отделение от Китая стало непреложным фактом. Но независимость де-юре, широкое международное признание - достижение этой цели растянулось на долгие годы. Вместе с тем, первый шаг, очень крупный, необратимый, был сделан именно в 1921 г. – Монголия добилась фактической государственной самостоятельности. Необходимо подчеркнуть при этом, что монгольская революция с самого начала пошла дальше решения задач национального освобождения. В тех конкретных условиях – бедственное положение народа, международная обстановка, связь с мировым освободительным движением, с Советской Россией, с Коминтерном – у новых монгольских властей была и другая, не менее важная цель - социальное освобождение народа, установление народовластия, демократические преобразования, способные вывести страну из исторического 63

тупика и повернуть в сторону реалий ХХ в. Эта цель – тоже на долгие годы, но начальные, первые шаги делались уже тогда. Революция 1921 г. – радикальная смена курса, коренной поворот в истории Монголии. Руководящей, организующей силой революции была Монгольская народная партия, которая располагала конкретной программой действий, опиралась на здоровое, патриотически настроенное большинство нации и имела надежную внешнюю поддержку в лице Советской России и международного освободительного движения. В партии и сочувствующих ей кругах уже тогда появилось немало крупных деятелей, сыгравших большую роль в революционных событиях 1921 г. и последующих лет. Д. СухэБатор, несомненно, занимал среди них одно из первых мест, был одним из ведущих лидеров революции. Напомним, что он являлся активнейшим участником нелегального кружка С. Данзана, а затем – объединенной революционной организации, одним из руководителей I, Учредительного, съезда Народной партии и последующих партийных совещаний. Он по праву признан одним из основателей МНП. Напомним также, что Сухэ-Батор – участник советско-монгольских переговоров в Верхнеудинске, Иркутске и (позже) в Москве, он – один из организаторов смены власти, роспуска прежнего правительства и утверждения новых властных структур, один из наиболее влиятельных членов Временного и постоянного Народного правительства. Он по праву признан одним из основателей нового, демократического Монгольского государства. И, пожалуй, главное – он общепризнанный организатор, создатель Народной армии, главком, военный министр, руководитель Военного совета. Нельзя забывать, что главком в смутное время – фигура центральная, наиболее заметная, может быть - решающая. Ведь именно Сухэ-Батор был тогда наиболее известен, наиболее популярен в народе. Конечно, Сухэ-Батор был сыном своего времени со своими сильными сторонами и слабостями, он испытывал недостаток 64

знаний, образования, опыта. Но прежде всего его отличают природный ум, интуиция, сильный характер, положительные человеческие качества, убежденность в правоте начатого дела. Насколько можно судить, среди тогдашних монгольских лидеров Сухэ-Батор – наиболее последовательный и стойкий борец, ему претят интриги, колебания, шараханья. Он выделялся какой-то особой неподкупностью, честностью, справедливостью. Его неизменная линия – не бросаться в крайности, укреплять единство, согласие. Сухэ-Батор не был единоличным, безусловным «вождем» (такового в Монголии тогда вообще не было). Он был национальным героем, бесстрашным борцом за правое дело, одним из главных руководителей новой демократической Монголии в самом начале ее пути. Выше уже приводились некоторые выдержки из воспоминаний современников о Д. Сухэ-Баторе. Дополним их теперь высказываниями других современников Сухэ-Батора о нем как о национальном деятеле и человеке. Особенно ценно мнение Б.З. Шумяцкого, основного координатора сотрудничества Советской России с Монголией в 1921 г., хорошо знавшего Сухэ-Батора. Вот его характеристика Сухэ-Батора, составленная для Г.В. Чичерина (октябрь 1921 г.): «Сухэ-Батор – главком и военмин. В национальнореволюционном движении участвует вместе с Данзаном и Бодо с начала организации НРП. Когда царское правительство создавало монголам армию, Сухэ-Батор был в числе курсантов военной школы. Он сравнительно молодой человек. Необычайно храбрый и настойчивый. Умеет обходиться с народом и пользуется несомненной популярностью среди него, как национальный герой, а к своим солдатам относиться как строгий, но образцовый военачальник. Ценит европейский метод организации армии и государства. НРП его считает верным человеком, но не без странностей: недавно, например, он, отняв у белых с бою несколько пулеметов, подарил один лучший хутухте, не будучи, однако, 65

особенно религиозным. Кроме того, за последнее время у Сухэ-Батора нашли какие-то нелады с Бодо и поэтому становилось необходимым дать Сухэ-Батору немного «проветриться». Человек он, безусловно, нашей ориентации. По происхождению плебей. Как и Данзан, владеет немного русским языком»53. В письме Б.З. Шумяцкого В.И. Ленину от 2 ноября 1921 г. о Сухэ-Баторе сказано так: «Сухэ-Батор – главком и военмин, плебей, дитя в новых нарождающихся в Монголии отношениях. Необычайно храбрый, хотя и молодой человек. В народе о нем уже рассказывают легенды, как о баторе. Один из активных деятелей НРП и лучший оратор Монголии. Любит военное дело, учить и сам учиться. Вполне ориентируется на Советскую Россию. Говорит немного порусски»54. Мнение высокое, благожелательное, в чем-то и критичное. Как видим, Шумяцкий начинает с должности – Сухэ-Батор – главком, военмин, но отмечает, что он не только военный, но и политический деятель («один из активных деятелей НРП»), пишет о его большой популярности в народе («национальный герой», «рассказывают легенды»), о его ораторском искусстве («лучший оратор»), о том, что он ценит европейские методы организации армии и (это важно) государства, о «неладах» с Бодо и своеобразных отношениях с Богдо-ханом, отмечает несомненную ориентацию на Советскую Россию и при этом – неопытность, неумение при формировании новых общественных отношений (а кто тогда был опытен?). Характерно, что Шумяцкий очень осторожен при определении места Сухэ-Батора в новом монгольском руководстве: он – «один из активных деятелей…»), но при этом – «национальный герой», легендарная личность, «необычайно храбрый и настойчивый». Обратимся теперь к высказываниям о Сухэ-Баторе известного бурятского политического деятеля Э. Ринчино. Он был направлен на работу в Монголию Дальневосточным 53 54

РГАСПИ, ф. 495, оп. 152, д. 9, л. 42. Там же, л. 65.

секретариатом Коминтерна по согласованию с руководством МНП в апреле 1921 г. и до 1925 г. оказывал значительное влияние на общественную жизнь в стране, будучи советником правительства, членом Военного совета, а затем и председателем Военного совета, членом президиума ЦК МНП, членом президиума правительства55. В своей рукописи «О характеристике личностей некоторых деятелей партии и правительства», относящейся, вероятно, ко второй половине 1922 г., Э. Ринчино, в частности, пишет: «СухэБатор, военмин, главком и член Пленума ЦК партии – один из основоположников партии… Как человек, Сухэ-Батор представляет наиболее симпатичную фигуру из современных общественных деятелей Монголии. Он, несомненно, более или менее искренен и непосредственен, обладает большой отвагой и храбростью и не глуп. Среди лам и солдат пользуется известной популярностью, особенно среди последних. Как политический деятель, он очень умерен, но не беспринципен – общедемократическую линию ведет довольно последовательно. Перед Богдо не особенно раболепствует и не исчезает совершенно перед ним, как это приходилось наблюдать по отношению к многим современным деятелям Монголии… Главным недостатком Сухэ-Батора является известная несамостоятельность и отсутствие системы и последовательности в практической работе (здесь Ринчино противоречит себе – выше говорилось о наличии последовательности)… Сухэ-Батор является одним из искренних и убежденных сторонников ориентации на Советскую Россию»56. Ринчино старается быть объективным – он отмечает, что Сухэ-Батор – один из основателей партии, один из сторонников ориентации на Советскую Россию, отмечает его положительные человеческие качества, пишет, что в политике он умерен, но не беспринципен, не 55 56

См. Жабаева Л.Б. Элбэк-Доржи Ринчино и национальнодемократическое движение монгольских народов. Улан-Удэ, 2001. Элбэк-Доржи Ринчино о Монголии. Улан-Удэ, 1998, с. 148-150.

раболепствует перед Богдо-ханом. Вместе с тем, заметно, что Ринчино сдержан и скуп в оценке деятельности СухэБатора. В своей записке он отводит ему третье место после С. Данзана и Хатан-Батора. О С. Данзане и Б. Церендорже он пишет явно подробнее, чем о Д. Сухэ-Баторе. Положение о «главном недостатке» последнего выглядит надуманным и спорным. Разумеется, о каком-либо особом месте Сухэ-Батора в системе высшего руководства речи нет – «один из…». Приведем еще высказывания Д.П. Першина, сибирского литератора и общественного деятеля, работавшего в Монголии в 1915-1927 гг. и затем эмигрировавшего в Китай. Он был далек от «большевикских» (его орфография) идей, воспоминания его – «человека со стороны» - уже поэтому представляют определенный интерес. Вот что он пишет о Сухэ-Баторе: «… Сухэ-Батор любил военное дело, был энергичный и честный человек. Он беззаветно любил свои степи и свой народ и готов был за родину во всякое время отдать свою жизнь. Он впитывал с жадностью при каждой возможности все, что касалось любимого им военного дела и охотно заимствовал у красных военачальников все то, что ему казалось полезным применить в монгольских воинских частях. Но в сфере политики, социальных задач и отношений, а тем более большевикских проблем и утопий, Сухэ-Батор был сущим ребенком, наивным степняком и, по простоте души, верил тому, что обещали громкие и пышные фразы большевикской пропаганды. По отзывам всех его знавших, это был человек с чистой душой, хорошим сердцем и неподкупной совестью… Но зато в финансовых, административных и вообще делах практического характера и требующих дальновидности и дипломатических свойств, его можно было обвести кругом пальца. Из всей Алтан-булакской группы «спасателей» Монголии Сухэ-Батор был единственным отдавшимся делу спасения родины только из одних чистых побуждений, без всякой эгоистичной подоплеки…»57 Высказывания Першина 57

Д.П. Першин. Барон Унгерн , Урга и Алтан-Булак. Самара, 1999, с.

субъективны и относительно «Алтанбулакской группы», и относительно «большевикской» пропаганды, и относительно «непрактичности» Сухэ-Батора. Но что характерно: Першин пишет о Сухэ-Баторе с явной симпатией, подчеркивает его любовь к своему народу, к своей стране, к военному делу, отмечает его честность, чистоту помыслов, энергичность, всенародную популярность. Высказывания современников говорят сами за себя и не нуждаются в дальнейших комментариях. Можно было бы привести и другие выдержки, но в этом нет необходимости: все они едины в главном – Сухэ-Батор был незаурядной, сильной личностью, крупным военачальником и политическим деятелем. И вполне естественно, что он стал одним из ведущих лидеров революции 1921 года. Известная переоценка его роли, произошедшая в 90ые годы, была направлена, как нам представляется, на устранение излишней идеализации его образа, вознесения его в ранг «великого вождя» и основателя, т.е. на достижение исторической объективности и достоверности. И с этим трудно не согласиться, это справедливо. К этому сводится и цель данной работы. Но с чем нельзя согласиться, с чем надо спорить, так это с конъюнктурным стремлением вообще умалить, принизить роль Сухэ-Батора – со ссылками на его молодость, необразованность и т.д.58 Нечто подобное можно было заметить и раньше в трудах некоторых уважаемых исследователей. Вот, например, читаем: «Сухэ-Батор (1893-1923), халха, загадочная и неопределенная фигура, неизменно восхваляемая, но не рисуемая как живая личность. Он появлялся больше как пропагандистское изобретение: искусственность сквозит в оценках его…»59 В чем же 58 59

76-77. Суждения такого рода просматриваются, например, в книге Б. Баабара. ХХ зууны Монгол. Нуудэл, суудал. Гарз, олз… Боть 1, УБ., 1996, с. 246 и др. Robert Rupen. How Mongolia is Really Ruled. A Political History of the Mongolian People’s Republic, 1900-1978. California, 1979, p. 132.

«загадочность», «неопределенность», «искусственность» личности Сухэ-Батора? Он живой человек, олицетворение революционного брожения в Монголии в 1920-21-22 гг., о нем написаны многие сотни страниц на разных языках с изложением конкретных фактов его биографии (не одна же «пропаганда»). «Загадочности», «неопределенности» не было и нет, а есть неизменное стремление восстановить объективную картину происходивших событий в Монголии и роль в них Сухэ-Батора. А роль эта весьма значительна и бесспорна, это теперь признают, кажется, почти все – и авторы, и читатели. В связи с «загадочностью» и «неопределенностью» хочется привести еще пару коротких документов той эпохи. В телеграмме Дальневосточного секретариата Коминтерна от 21 апреля 1921 г. сообщалось, что на митинге в Маймачене «с речью о положении дел в Монголии выступил вождь и национальный герой Монголии Сухэ-Батор»60. В телеграмме Монта от 3 июня того же года сообщается о другом митинге, на котором выступили монгольские руководители. «Все речи были выслушаны с большим вниманием… Особенно большой успех имела прекрасная по конструкции пламенная речь главкома Сухэ-Батора, этого молодого многообещающего вождя Народной армии Монголии»61. Это – ответ тем, кто полагает, что «вождем» его стали именовать задним числом, позже. Нет, должное ему – талантливому полководцу, популярному национальному лидеру - воздавалось и при жизни. А теперь – о других ведущих лидерах революции 1921 г., о С. Данзане и Д. Бодо. О них многократно упоминалось выше, здесь пойдет речь подробнее, но все же в общих чертах62. Начнем с С. Данзана, хотя бы потому, что Сухэ-Батору он был 60 61 62

РГАСПИ, ф. 495, оп. 154, д. 106, л. 15. Там же, оп. 152, д. 2, л. 2. О Д. Бодо и С. Данзане на монгольском языке изданы специальные исследования – см. библиографию.

ближе в личных отношениях, и не только благодаря единству взглядов (в 1921 г.) на цели и задачи борьбы. Их сближала совместная работа в подпольном кружке, а затем совместное руководство подготовкой и работой I съезда МНП, поездки в Советскую Россию, сотрудничество в военной сфере, в правительстве. Учтем также сходство происхождения (из самых низов), тяжелое детство, недостаток образования. Но были и отличия: Данзан старше на 8 лет (это давало ему на первых порах определенные преимущества), зато Сухэ-Батор имел солидную военную подготовку, чего был лишен Данзан, да и характеры во многом разные: Сухэ-Батор – прост, справедлив, бескорыстен, Данзан – хитер, прагматичен, корыстен. Но были у Данзана и серьезные положительные черты – энергичен, красноречив, обладал прирожденным даром вожака, организатора. После объединения подпольных кружков он довольно быстро выдвинулся в партийные лидеры. Осенью 1920 г. именно он возглавил «заграничное бюро МНП»63, которое готовило I съезд и поддерживало контакты с Коминтерном. А на самом съезде, как уже отмечалось, он был избран председателем ЦК партии. Предпочтение было отдано ему, конечно же, не случайно. Он в то время, по мнению партийцев и работников Коминтерна, правильно понимал задачи партии, цели освободительного движения. Разумеется, учитывалось и многое другое – его авторитет и известность, жизненный опыт, знание людей, умение работать. Данзан возглавлял ЦК вплоть до отъезда в Москву в сентябре 1921 г. в качестве председателя правительственной делегации. Впрочем, он и позднее вплотную занимался партийными делами как член ЦК, его Президиума. С. Данзан – фактически первый дипломат новой Монголии. Именно он возглавлял монгольскую делегацию в 1920 г. на переговорах с представителями ДВР в Верхнеудинске и Советской России – в Иркутске и затем в Москве, а в 63

Д. Даш. Солийн Данзан. УБ., 1990, с. 15.

1921 г. – официальную правительственную делегацию на советско-монгольских переговорах в Москве. Возглавлял – не потому, что он самый грамотный и образованный, это было не так, а потому, как нам представляется, что обладал необходимым авторитетом и влиянием, умел брать на себя ответственность, был решителен, мог достойно отстаивать монгольские интересы, как их понимал. И надо сказать, что вел он переговоры совсем неплохо, учитывая, что впервые оказался в такой ситуации. Данзан – один из руководителей правительства новой Монголии. Во временном правительстве он входит в состав его президиума (вместе с Бодо и Сухэ-Батором). В постоянном правительстве – вице-премьер и министр финансов. Как вицепремьер он ведал вопросами экономики. Но не только. Данзан – видный военный деятель Монголии. Он участвовал и в формировании отрядов, и в боях против Унгерн а, исполнял некоторое время обязанности начальника военного училища. В 1921 г. отношение советских и коминтерновских работников к Данзану было вполне дружественным, в целом позитивно, с пониманием воспринимались его деятельность, его выступления и высказывания. Показательна в этом отношении краткая характеристика Данзана, составленная Б.З. Шумяцким для Г.В. Чичерина в октябре 1921 г.: «…Человек, несомненно, нашей ориентации, плебей, раньше был… мелким чиновником по лесной части. Осенью 1920 г. был у Вас в составе первой делегации в качестве ее руководителя. Человек не особенно широкого размаха, но необычайно верный делу национально-революционного движения. В боях с Унгерн ом, даже не будучи военным, участвовал активно и был даже ранен в ногу, но из строя не выбыл… Данзан считается одним из лучших ораторов Монголии и вообще любит, что называется, поразговаривать. Владеет немного русским языком»64. Примерно в тех же словах, но еще короче сказано о Данзане в письме Б.З. Шумяцкого В.И. Ленину от 64

РГАСПИ, ф. 495, оп. 152, д. 9, л. 42.

2 ноября 1921 г.: «Председатель делегации Данзан – минфин и председатель ЦК НРП. Говорит немного по-русски. Один из деятельных членов НРП. Плебей по происхождению. В 1920 г. был в Москве с делегацией от НРП с просьбой о помощи народно-революционному движению»65. Как видим, отзывы сдержанные, но вполне благожелательные. «Человек нашей ориентации, необычайно верный делу национальнореволюционного движения». Это звучит весьма убедительно. А вот в высказываниях Э. Ринчино о С. Данзане много критических, негативных оценок. Он, правда, признает, что Данзан – «один из активнейших основоположников партии», «один из активных и кое-что понимающих членов правительства и партии и считается в отношении ориентации на Советскую Россию более или менее надежным». В то же время он полагает, что Данзан как председатель ЦК «ничем себя не проявил и играл скорее отрицательную роль, чем положительную». Примерно то же о работе Данзана в качестве министра финансов. «Как человек, пишет Э. Ринчино, - Данзан считается человеком хитрым и осторожным. Как политический деятель, он на словах чрезвычайно радикален…, но на деле скорее приспособленец и примиренец, чем революционер…»6638а. Думается, что Э. Ринчино слишком пристрастен в своих суждениях, слишком сгущает краски в своих оценках С. Данзана. Надо учесть, что вторая половина 1922 г., когда, видимо, готовилась записка, это уже был период обострения внутрипартийной борьбы (развязка наступит в 1924 г.), в ходе которой в МНП наметились два крыла – «правое» во главе с Данзаном и «левое» во главе с Ринчино. Ожидать в этих условиях полной объективности Ринчино в отношении своего главного оппонента не приходится. В своей записке Ринчино касается и связки Данзан Сухэ-Батор. Он считает, что Данзан «до последнего времени» 65 66

Там же, л. 65. Э. Ринчино. Указ. соч., с. 144-146.

38а

оказывал сильное (отрицательное) влияние на Сухэ-Батора, но оговаривается, что Сухэ-Батор в состоянии постепенно освободиться от этого влияния. Эта оговорка дорогого стоит! Сухэ-Батор – главком, деятель с твердым характером военного человека – и сам мог повлиять на кого угодно. Сотрудничество лидеров предполагало и их взаимовлияние. Ведь единоличного, авторитарного руководителя, «вождя» в 1921 г. не было! Для нас бесспорно, что в 1921 г. С. Данзан – один из главных действующих лиц, один из высших руководителей новой Монголии. Он активен, успешен везде – и в сфере партийной, и в сфере правительственной, и в сфере военной, и в сфере дипломатической. Положение стало меняться уже с начала 1922 г. и особенно дальше (об этом скажем ниже). И вот третий ведущий лидер революции – Д. Бодо. Среди партийцев он был наиболее образованным, эрудированным человеком, был близок с Ц. Жамцарано, с видными деятелями автономной Монголии Б. Цэрэндоржем, А. Амар ом. Его авторитет как одного из организаторов Народной партии был высок, свидетельством чего явилось заочное избрание его 13 марта 1921 г. в состав временного народного правительства, а 16 апреля он становится премьер-министром. Решение было вполне обоснованным: по уровню знаний, политическому кругозору он был одним из наиболее подготовленных, хотя, конечно, и ему приходилось на ходу приобретать опыт государственной работы. Это был не только знающий, убежденный человек, он был еще и хорошим организатором, умеющим работать с людьми, координировать их усилия. Вместе с Сухэ-Батором, Данзаном и другими он провел большую работу по организации борьбы с Унгерн ом, подготовке первых решений по военным и хозяйственным вопросам, по обеспечению июльской победы. 10 июля Д. Бодо закономерно становится председателем постоянного народного правительства и министром иностранных дел и занимает эти посты до 7 января 1922 г. Срок очень короткий, 74

время революционное, бурное, но сделано было много. Об основных решениях правительства Бодо скажем чуть позже, пока же отметим следующее. После июльской победы в Монголии образовались три центра национальной власти, три центра управления – партийный (Данзан), правительственный (Бодо), военный (Сухэ-Батор). Имелся и четвертый центр – Богдо-хан и его окружение, но мы говорим здесь о новых ветвях управления. Эти новые центры действовали во многих случаях согласованно, в одном направлении, что вело к положительным результатам. Но во второй половине 1921 г. все более сказывались разногласия, соперничество между Бодо и Данзаном, пошли «нелады» между Бодо и СухэБатором, что позже имело трагические последствия. О «триумвирате» можно говорить лишь условно: хотя лидеров объединяло главное (совместная борьба против чужеземцев за новую Монголию, членство в одной партии), их единство оказалось непрочным, зыбким. Практически они были равны по реальной власти, которой обладали. Среди них Бодо – самый образованный, Данзан – наиболее прагматичный, Сухэ-Батор – самый молодой и популярный. Вполне могли бы долго дополнять друг друга, но в реальной жизни этого не получилось. Роковую роль сыграли, прежде всего, расхождения между Бодо и Данзаном. Первые трещины появились уже вскоре после объединения нелегальных кружков и образования Народной партии. В партии фактически два лидера (во всяком случае – до выборов ЦК). У них общие цели, задачи, почва для сотрудничества, безусловно, имеется. И согласие во многом случаях легко достигалось. Сама жизнь, боевая обстановка, необходимость принятия быстрых решений побуждали к единству действий. Нелепо думать, что Бодо и Данзан бесконечно спорили и во всем расходились. Это, конечно, не так. Лидер партии и глава правительства сознавали свою ответственность перед народом за судьбу революции и 75

страны. В первой половине 1921 г., да отчасти и позже, они старались решать возникавшие сложные задачи совместно, согласованно. Но угольки тлели, и трещины постепенно разрастались. Здесь немалую роль сыграл субъективный, личностный фактор. Уж слишком разные люди были - Бодо и Данзан. Разные по характеру – мягкий, интеллигентный Бодо и жесткий, напористый, неуступчивый Данзан, разные по жизненному опыту, уровню знаний – высокообразованный Бодо и не имевший никакого школьного образования Данзан, книжник Бодо и прошедший огни и воды прагматик Данзан. Трения постепенно усиливались – и по мелочам, и по серьезным проблемам, носившим принципиальный характер. Ко 2-й половине 1921 г. лидеров все больше волновал вопрос – какие преобразования ждут Монголию? Для Данзана уже тогда большой интерес представляли торговля, рынок, международные связи, Бодо же это, если и интересовало, то гораздо меньше, а больше его занимали, например, такие вопросы, как устранение отживших традиций, просвещение, отношения с церковью. Говоря о возникавших принципиальных расхождениях, заметим, что Б.З. Шумяцкий в октябре 1921 г. относил Д. Бодо к лидерам «левых»67 (С. Данзан, соответственно, уже тогда тяготел к «правым»). Проще, лояльнее, на наш взгляд, были взаимоотношения между Бодо и Сухэ-Батором. В основном отношения носили деловой, служебный характер. Сухэ-Батор не мог не уважать Бодо, авторитетного, известного человека, организатора первого подпольного кружка (опять же – старшего по возрасту), он ценил его заслуги в общей борьбе, ценил его знания, его образованность. А Бодо, в свою очередь, уважал Сухэ-Батора, национального героя, возглавившего вооруженную борьбу против оккупантов, уважал за добрые человеческие качества68. И еще одно. Сухэ-Батор дружил 67 68

РГАСПИ, ф. 495, оп. 152, д. 9, л. 29. Кстати, Д.П. Першин из всей «Алтан-Булакской группы» выделял

со своим заместителем Чойбалсаном, учителем которого в свое время был Бодо, и Чойбалсан, сохранивший к нему почтительное отношение, мог, предположим, много хорошего и полезного рассказать Сухэ-Батору о своей учебе, об учителе, а теперь премьере. И, тем не менее, настоящей человеческой близости между Бодо и Сухэ-Батором не возникало. Сказывались, конечно, различия в жизненном пути, в жизненном опыте. Сугубо штатский премьер Бодо и военачальник Сухэ-Батор, возможно, не всегда понимали друг друга. Или такой вопрос – сдержанное отношение Сухэ-Батора ко двору Богдо-хана (хотя внешне вполне почтительное), и весьма неравнодушное – бывшего ламы Бодо. Так что «нелады» появлялись, но крупных расхождений и противостояния, полагаем, всетаки не было. В «триумвирате» Бодо – Данзан – Сухэ-Батор основная трещина проходила по линии взаимоотношений Бодо – Данзан. При всех внешних противоречиях подспудно шла борьба за лидерство, за первенство. Сухэ-Батор за личную верховную власть не боролся, ему претили любые интриги и мелочные расчеты, для него важней всего было согласие, взаимопонимание в общей борьбе за благо народа. В постоянном народном правительстве Бодо и Данзан совместно работают очень недолго – около двух месяцев. Затем Данзан едет в Москву, а Бодо – не только премьер, министр иностранных дел, но также – исполняющий обязанности председателя ЦК партии. Обширнейшие полномочия! И вот теперь, в отсутствие правительственной делегации (уехали и Данзан, и Сухэ-Батор), Бодо, наряду с большой, необходимой работой, принятием важных решений, допускает одну ошибку за другой, и не рассчитывает последствий. Похоже, «закружилась голова». Он резко выступил против «левых» двоих – Сухэ-Батора и «отчасти» Бодо – за «чистые побуждения, без всякой эгоистичной подоплеки», добавив, что Бодо был «простодушным и просто хорошим человеком…» - Указ. соч., с. 77 (Взгляд со стороны, но прислушаться стоит).

руководителей Союза молодежи, хотя, наверно, мог бы с ними договориться (он ведь и сам «левый»). Он выступил инициатором борьбы со старыми традициями и обычаями, чем вызвал всеобщее недовольство. Все больше явных послаблений допускал Бодо в отношениях с Богдо-ханом и высшими ламами. Не ладил он с некоторыми русскими инструкторами69. Промахи и просчеты Бодо делали свое дело. Тучи над ним все более сгущались. Развязка наступит вскоре, в 1922 г. Однако, на протяжении всего 1921 г. Сухэ-Батор, Данзан, Бодо оставались ведущими лидерами, высшими руководителями новой Монголии. Конечно, существовало руководящее ядро, в которое, кроме них, входили многие видные деятели, яркие личности – они не раз упоминались выше. Но главком Д. Сухэ-Батор, председатель ЦК партии С. Данзан, премьер-министр Д. Бодо выделялись среди них, причем не только благодаря занимаемым высоким постам, они были и неформальными лидерами по своему влиянию, авторитету, человеческим качествам. Взгляды монгольских лидеров и других деятелей, при всех различиях и оттенках имели и нечто общее. Главное – борьба за сохранение и упрочение государственной самостоятельности. При этом все они чувствовали себя наследниками вековых традиций и национальных особенностей, связанных, в частности, с ламаизмом, огромным влиянием церкви. Сказывалось также давление здорового национализма угнетенной (к тому же разделенной) нации. Вместе с тем, общность в их взглядах определялась и членством в Народной партии, партии национально-демократического толка, в тех конкретных условиях объявившей себя сочувствующей Коминтерну. Внешняя опора на Советскую Россию, «сочувствие» Коминтерну – это же не просто слова, но и дела. Монгольские лидеры старались вникнуть в суть идей, которые принес Октябрь. Сухэ-Батор – с немалым успехом, 69

РГАСПИ, ф. 495, оп. 152, д. 16, л. 32.

с определенным пониманием, Бодо и Данзан – скорей, из прагматических, формальных соображений. Эклектичность, стремление соединить прошлое с настоящим, свое национальное с мировым опытом – все это просматривается в высказываниях лидеров, в их мироощущении. Д. Сухэ-Батор, наиболее последовательный и настойчивый в деле усвоения новых идей и их использовании в строительстве новой Монголии, и он не забывал о традициях, о национальном наследии. Вот смысл его характерных высказываний: - уважать религию, традиции; - превратить страну в богатое государство, повышать благосостояние народа; - установить равенство, демократический строй, соблюдать законы; - неустанно трудиться, внедрять просвещение, знания; - укреплять армию, опираться на помощь Советской России, устанавливать равноправные отношения с другими странами; - каждый монгольский гражданин – простой скотовод, чиновник, князь, министр – равен перед законом и должен быть свободным; - каждый чиновник должен знать и прежние нормы и правила и глубоко понять политику нового правительства…70 Д. Бодо, естественно, унаследовал груз ламаистского воспитания. Касаясь «сочувствия» новым идеям, он отмечал, что при переходе от старого общества к новому потребуются промежуточные ступени. И далее: правильно, что Народная партия просит помощь от Советской России, но неправильно копировать ее действия во внутренней политике71. Мысли здравые. С. Данзан был податлив к националистическим настроениям, к веяниям западной культуры. Социалистические 70 71

См. МАХН-ын туухэн товчоон, с. 31. Там же, с. 32.

идеи он воспринимал с трудом, точнее – не воспринимал, ему ближе были рыночные отношения, торговая сфера. Он полагал, что Монголии надо придерживаться середины между старым и новым, не торопиться с радикальными нововведениями72. Не будем идеализировать монгольских лидеров. Они в полной мере несли на себе печать своего времени и обстоятельств, в которых действовали. Но не будем и преуменьшать значение их разносторонней деятельности, их трудной борьбы за переход Монголии на путь самостоятельного демократического развития. *

Обратимся теперь к основным событиям второй половины 1921 г. Отметим, прежде всего, что новое правительство активно, с энтузиазмом принялось за ответственную работу. Вторая половина года – это время принятия судьбоносных решений по вопросам внутренней и внешней политики, заложивших основу демократических преобразований в стране и ее внешних связей на последующие годы. Военный министр, главком Д. Сухэ-Батор принимал самое деятельное участие в подготовке и утверждении постановлений и распоряжений правительства и их дальнейшей реализации. В период с 7 июля 1921 г. по 13 февраля 1923 г. он участвовал в 73 заседаниях правительства, в обсуждении и решении более 530 вопросов, получил и ознакомился с содержанием 470 документов, поступивших в адрес правительства73. Он вникал в суть каждой проблемы, не только военной, в содержание каждого документа, и затем непременно высказывал свое мнение, к которому прислушивались, которое учитывали другие члены правительства. Сын СухэБатора, С. Галсан позже писал: «В этот период отец очень много работал, возвращался с работы на рассвете. Бывало, 72 73

Там же. Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 104-105.

приляжет ненадолго, не раздеваясь, и снова на работу»74. Сухэ-Батор, как, впрочем, и другие члены руководства (за редким исключением) не имел, ведь, необходимых знаний, государственного опыта, навыков работы в высших эшелонах власти. Но в ходе повседневной практической работы, при острой необходимости оперативного принятия решений по самым разным вопросам, опыт быстро наращивался, этому способствовали жгучее желание послужить стране, народу, быть на высоте положения, энергия, молодость. В одном из писем Сухэ-Батора той поры читаем: «Хоть недостаточны и скудны познания, которые мне довелось приобрести, я стремлюсь не терять ни минуты времени для деятельности на благо народа, для утверждения святой правды»75. Он был достойнейшим руководителем, высокоавторитетным членом правительства. Одним из первых важнейших актов народного правительства явилось Обращение ко всем иностранным государством о провозглашении независимости Монголии, подписанное премьер-министром Д. Бодо 14 сентября 1921 г. В Обращении, в частности, говорилось: «Народное правительство… заявляет, что сюзеренитет Китая не будет больше признаваться. В Монголии создан конституционнодемократический строй, при котором страной управляют сами монголы. Они стремятся по-прежнему поддерживать дружеские отношения с Китаем… Монголы и китайцы могут жить самостоятельно и спокойно. Мы хотим установить торговые отношения со всеми странами…»76 Народное правительство учитывало, что урегулирование отношений между новой Монголией и Китаем – проблема сложнейшая и длительная, и чтобы начать постепенно ее решать, оно обратилось 10 сентября к правительству РСФСР с просьбой о посредничестве в установлении мирных 74 75 76

Там же, с. 105. Там же, с. 104. Советско-монгольские отношения. 1921-1974, т. 1, с. 47.

отношений с Китаем. 14 сентября Советское правительство дало согласие на такое посредничество77. К сожалению, в то время ощутимых положительных результатов достичь не удалось – уж слишком сложным оказался клубок противоречий, связанных с отделением Монголии от Китая, наличием на монгольской территории советских воинских подразделений, фактическим отсутствием дипломатических отношений между Китаем и Советской Россией. Еще раньше, 12 июля, Народное правительство обратилось к правительству РСФСР с просьбой не выводить части Красной Армии из пределов Монголии до окончательной ликвидации угрозы со стороны общего врага. 10 августа Советское правительство ответило на это согласием78. Впрочем, к сентябрю 1921 г. присутствие советского экспедиционного корпуса на территории Монголии уже не вызывалось военной необходимостью. Он был расформирован 14 сентября и отправлен на родину. В Монголии остался лишь один советский стрелковый полк – по просьбе Народного правительства (до 1925 г.)79. В области внутренней политики крупнейшим успехом явилось подписание 1 ноября «Клятвенного договора между Народным правительством и Богдо-гэгэном». Надо сказать, что при провозглашении 9 июля Богодо-гэгэна конституционным монархом (ханом), его права и взаимоотношения с правительством тогда не были определены. Вопрос был серьезным, на его решение потребовалось несколько месяцев. Богдо-гэгэн и его окружение понимали, что реальная власть отныне принадлежит новому правительству, но Богдо, будучи неограниченным владыкой в сфере религии, являясь в то же время ханом Монгольского государства, не мог не претендовать на определенное место и в светской жизни. С другой стороны, Народное правительство совершенно 77 78 79

Там же, с. 43, 44. Там же, с. 28, 35. А.Н. Кислов. Указ. соч., с. 92.

сознательно, мудро поступило, оставив Богдо-гэгэна на ханском престоле. Ведь нельзя было не учитывать, что все, или почти все население тогдашней Монголии верило в святость Богдо-гэгэна, слепо ему поклонялось. Установление внутреннего мира и спокойствия требовало компромиссов, и они были достигнуты. Согласно Клятвенному договору, Богдо-гэгэн – хан Монгольского государства, в котором существует образ правления конституционной монархии, причем он «отправляет всякого рода государственные дела через посредничество премьер-министра Народного правительства». Далее: «Народное правительство не может проводить в жизнь новые законы без предварительного доклада Богдо-хану. Оно обязано постоянно докладывать Богдо-хану о своих важнейших мероприятиях». Все законодательные акты должны были докладываться Богдо-хану, важнейшие из них он не мог отвергнуть, другие же Богдо-хан имел право вернуть для вторичного обсуждения. Премьер-министр, его заместители, главком назначались правительством, но с докладом Богдохану80. Права Богдо-хана в управлении государством были весьма сужены, ограничены, но они все-таки имелись, и нет оснований считать, что он ими не пользовался. Руководители правительства не обходили Богдо-хана, решали государственные вопросы в соответствии с Клятвенным договором. К тому же в полную силу действовал религиозный фактор: верховный духовный владыка имел немало сильнейших рычагов воздействия на обстановку в стране… Помимо «Клятвенного договора», в первые месяцы новой власти был принят целый ряд других важных законодательных актов и постановлений, направленных на радикальные преобразования общественной жизни в стране. Назовем некоторые из них. 20 сентября 1921 г. правительство приняло 80

Революционные мероприятия Народного правительства Монголии в 1921-1924 гг., с. 31-33.

Положение об образовании Временного хурала народных представителей от освобожденных хошунов из расчета 5 делегатов от аратов, один – от князей. 28 октября состоялось открытие первой сессии Временного государственного хурала81. Это был своего рода предпарламент, в котором простые араты получили возможность приобщиться к решению государственных дел. (Как известно, общемонгольский I Великий Народный Хурал собрался позже – в 1924 г.). 3 августа 1921 г. принято принципиально важное постановление об отмене степеней, званий и жалованья князей и высших лам82. Постановление было прямо направлено на уравнение в правах всего населения, на облегчение положения аратов. Понятно, что это не был единовременный акт, позже последовали и другие дополнительные решения, но весомое начало было положено тогда. 30 июля 1921 г. вышло постановление о приостановке выплаты долгов иностранным торговцам и ростовщикам, позже – в сентябре 1924 г. - долги были полностью аннулированы83. Нетрудно представить, насколько важны были эти решения – ведь долгами была опутана каждая аратская семья, да и не только аратская. Нельзя не сказать о создании первых ячеек потребительской кооперации (декабрь 1921 г.)84, ставших зародышем новых форм организации национальной торговли и производства. Решая многочисленные проблемы самого разного характера, новое правительство не забывало и о культурном строительстве. Первыми шагами в этом направлении стали решение от 14 августа об организации начальных школ, а 9 ноября правительство постановило создать Ученый комитет, которому поручалось «организовать составление учебников, перевод с иностранных языков на монгольский произведений, имеющих важное общественное и государственное значение, 81 82 83 84

Там же, с. 28-31. Там же, с. 94. Там же, с. 154, 159. Там же, с. 144.

издание и распространение книг и брошюр в стране»85. Первым председателем Ученого комитета стал О. Жамьян, бывший учитель Д. Сухэ-Батора. Отметим снова, Сухэ-Батору, как и другим членам правительства, после июля 1921 г. приходилось заниматься самыми разными проблемами. И все же главное, за что он отвечал непосредственно как военный министр, главком – это военные дела, полное очищение страны от остатков бандитских формирований, укрепление армии, обеспечение безопасности на границах. Главкому было на кого опереться – уже к сентябрю 1921 г. в состав МНРА входили кавалерийская бригада, несколько отдельных полков и отрядов, артиллерийский дивизион и другие подразделения. Усиливался командный состав – наряду со старыми опытными военачальниками (Хатан-Батор Магсаржав и другие) на передний план выдвигались молодые, отличившиеся в боях командиры – Х. Чойбалсан, Б. Пунцаг, Г. Бумцэнд и другие. Закреплялись военно-технические связи с Советской Россией – этому вопросу главком уделял постоянное внимание. Они расширялись, приобретали планомерный характер. В частности, важную роль сыграла работа российских военных инструкторов. Начальниками штаба при Сухэ-Баторе были советские специалисты – Лятте (март-апрель 1921 г.), П.И. Литвинцов (апрель-сентябрь 1921 г.), В.А. Хува (сентябрь 1921 г. – сентябрь 1922 г.)86. Решающее слово, естественно, принадлежало главкому, который с доверием и вниманием прислушивался к полезным советам и рекомендациям приглашенных инструкторов. Хотя решающие победы над иноземцами были уже позади, боевые действия с разрозненными остатками белых банд продолжались вплоть до конца 1921 г. Сухэ-Батор неустанно занимался координацией боевых операций на западе и востоке страны, в районе восточных и южных 85 86

Там же, с. 175, 177. Монгол ардын армийн 50 жил. УБ., 1971, с. 76.

границ. Особенно значимы были бои на западе, в районе Улясутая. Монгольские цирики под командованием ХатанБатора Магсаржава окончательно разбили белогвардейские отряды, пытавшиеся закрепиться там после разгрома Унгерн а. Главком писал Хатан-Батору осенью 1921 г.: «Уважаемый министр! Сейчас положение полностью прояснилось, и момент был использован: прежде всего были уничтожены и изгнаны силы противника. Эта первоочередная операция проведена успешно, в связи с чем выражаю Вам свою радость и удовлетворение»87. В тесном взаимодействии с ХатанБатором вел бои в западном регионе и заместитель главкома Х. Чойбалсан. На востоке страны успешные боевые операции по вытеснению противника за пределы Монголии вел полк под командованием Г. Бумцэнд. Главком в ряде сражений лично командовал своими подразделениями. Так, в конце июля ему пришлось отбить атаки 300 бандитов всего в 30 км от Урги. Белые хотели прорваться на восток, но не получилось, разгром был полный. Тяжелые бои монгольские цирики под командованием главкома вели в конце августа против бригады белых во главе с есаулом Хоботовым. И здесь победа была на стороне бойцов Сухэ-Батора. Надо сказать, что разгром Унгерн а и его сообщников в Монголии не только означали освобождение страны от оккупантов, он в то же время в значительной мере способствовал успешной борьбе, которую вела Красная Армия на Дальнем Востоке за очищение советской территории от белогвардейцев и японских интервентов. Советское руководство высоко оценило боевые заслуги монгольских военачальников в борьбе против общего врага. Главком Д. Сухэ-Батор, его заместитель Х. Чойбалсан, командующий войсками в западной Монголии Хатан-Батор Магсаржав в начале 1922 г. были награждены орденом Красного знамени. Этой награды были удостоены также 87

Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 108.

председатель Военного совета Э. Ринчино и начальник штаба В.А. Хува88. В описании подвигов главкома Д. Сухэ-Батора (31 декабря 1921 г.) говорилось: «В качестве организатора красномонгольских партизанских отрядов тов. Сухэ-Батор с января месяца текущего года вступил в борьбу с бандами Унгерн а и Резухина, а марте с.г. очистил г. Маймачен от китайцев, а во время начавшейся борьбы по уничтожению советскими войсками белобанд в пределах Монголии тов. Сухэ-Батор энергично содействует нам в этой борьбе в качестве союзника, оказав советским войскам существенную помощь, в особенности при взятии Урги 6 июля с.г. и при преследовании остатков войск Унгерн а: он, тов. Сухэ-Батор, 29 августа с.г. разбил наголову 1-ю бригаду последнего под командой Хоботова…»89 Весть о заслуженной награде советским орденом Сухэ-Батора и других монгольских военачальников была с удовлетворением воспринята в монгольских и советских частях, совместно громивших Унгерн а. 18 марта 1922 г. отмечалась первая годовщина создания Народной армии, в связи с чем группа советских командиров направила Сухэ-Батору приветственное письмо. В нем, в частности, говорилось: «Ваша молодая Народнореволюционная армия стратегически умело громила врага, не раз проявляла героизм, немало сделала в истории революции. Читая об этом в газетах, мы гордимся Вами – монгольским руководителем, доказавшим свою верность делу революции… »90 Неспокойно, по-военному тревожно и тяжко в Монголии было на протяжении всего 1921 г., да кое-где и в 1922 г. И все же «мирные» заботы и хлопоты даже в военном ведомстве постепенно брали верх. Принимались меры по увеличению численности армии, повышению уровня подготовки бойцов, улучшению технической оснащенности подразделений. 88 89 90

Советско-монгольские отношения. 1921-1974, т. 1, с. 71, 72. Там же, с. 69. Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 111.

Сухэ-Батор настаивал на введении в войсках строгой военной дисциплины и порядка, требовал неукоснительного соблюдения уставных требований армейской жизни, уделял особое внимание вопросам призыва молодежи в армию. В августе 1921 г. в приказе № 15 главком указывал: «…поскольку задачей Народной армии является обеспечение внешней безопасности государства, охрана границ, воспитание народа и обеспечение его мирной жизни, все, кто уклоняется от службы в такой армии, являются нарушителями законов и установлений государства, навлекают на себя позор и будут рассматриваться как государственные преступники…»91 Сказано жестко, но такой жесткости требовали условия военного времени, задачи сохранения безопасности молодого государства. Отлично зная условия службы цириков, их повседневные нужды, главком не упускал из поля зрения такие вопросы, как бесперебойное снабжение провиантом и всем необходимым, ремонт казарм, медицинская помощь. По его инициативе была открыта больница европейского типа для бесплатного лечения военных и гражданских лиц. Обстановка требовала оперативного решения разнообразных вопросов, связанных с укреплением армии, и Сухэ-Батор постоянно ставил их на заседаниях правительства. В качестве примера назовем записку главкома от 6 января 1922 г.92, в которой поднимался принципиально важный вопрос о правильных взаимоотношениях армейских подразделений с местным населением, о своевременном возмещении аратам продовольственных, транспортных и других расходов на военные нужды, т.е. в конечном счете – об укреплении связей цириков с аратами, армии – с народом. Еще один важнейший вопрос – это острый недостаток квалифицированных командных кадров. По прямой инициативе Сухэ-Батора в Урге в конце 1921 г. открылось военное училище, ставшее 91 92

Там же, с. 106. Там же.

кузницей подготовки национальных военных специалистов. Сухэ-Батор часто посещал училище, присутствовал на занятиях, беседовал с курсантами. Это было его детище, его гордость, он возлагал на это первое военное заведение большие надежды. Как бы ни были значительны первые успехи на внутреннем фронте, монгольское руководство понимало, что важнейшее значение имеют внешние факторы, достижение большей определенности международного положения новой Монголии. Единственной страной, способной в тех условиях помочь Монголии отстоять завоеванную самостоятельность, попытаться нормализовать отношения с Китаем, - была Советская Россия. Ее помощь была решающим внешним фактором в победе национально-демократической революции, в очищении страны от оккупантов. Без налаживания и юридического оформления широкого сотрудничества с нею невозможно было двигаться дальше, обеспечить реализацию целей революции. Поездка в Москву, переговоры с высшим советским руководством – эта задача с каждым днем становилась все более актуальной. Монгольская правительственная делегация отбыла из Урги в Москву 27 сентября 1921 г. Делегацию возглавил С. Данзан, председатель ЦК МНП, вице-премьер, министр финансов. Он и партийный руководитель, и член правительства, к тому же имевший опыт переговоров в Верхнеудинске, Иркутске, Москве в 1920 г. В состав делегации вошли Д. Сухэ-Батор, военный министр, главком, Б. Цэрэндорж, заместитель министра иностранных дел, опытный государственный деятель, возглавлял МИД автономной Монголии в 1915-1919 гг., князь Ширнин Дамдин, представитель Богдо-хана, участник тройственных переговоров в Кяхте в 1915 г. Секретарь делегации – князь Дава (в 1922 г. он станет первым полпредом Монголии в России), переводчик – Э. Батухан, российский бурят, педагог, управляющий делами правительства. От Иркутска до Москвы 89

делегацию сопровождал Б.З. Шумяцкий, уполномоченный НКИД РСФСР и Коминтерна на Дальнем Востоке. Напомним о его большой роли в российско-монгольских отношениях в 1920-1921 гг. И теперь, в конце 1921 г. он очень много сделал для организации поездки и особенно для благоприятного исхода переговоров. Председателем российской делегации был С.И. Духовский, заведующий Дальневосточным отделом НКИД, членом делегации – Б.Ф. Гец, сотрудник экономическоправового отдела НКИД. Секретарь делегации – референт НКИД Л.Е. Берлин, переводчик – Очиров. Фактически активным участником переговоров был и Б.З. Шумяцкий. Высшее советское руководство весьма внимательно отнеслось к приезду монгольской делегации, к самим переговорам. Нарком Г.В. Чичерин и устно, и письменно информировал главу правительства В.И. Ленина о ходе переговоров. Их успешный исход определила, прежде всего, позиция Ленина, Чичерина и других советских руководителей, позиция не безразличная, не равнодушная, а глубоко заинтересованная, доброжелательная. Сами переговоры продолжались с 26 октября до 5 ноября. Они велись в дружественной, благоприятной обстановке. Обе стороны стремились к согласию. Но это не значит, что все шло гладко, были и расхождения, нестыковки по отдельным вопросам (объединение всех монгольских племен, таннуурянхайская проблема, эмиграция бурят, о концессиях)93. Но компромиссы, взаимопонимание достигались и по спорным вопросам. Монгольская делегация, казалось бы малоопытная, представляющая новые общественные силы страны, только что пришедшие к власти, имела четкое представление о своих проблемах, о монгольских национальных интересах и последовательно отстаивала свои позиции. Важно было, что в основных, принципиальных вопросах стороны были 93

Подробно см. С.К. Рощин. Политическая история Монголии (19211940 гг.). М., 1999.

едины. Укрепление самостоятельности Монголии, взаимное признание, развитие российско-монгольского сотрудничества – в этих вопросах интересы сторон совпадали. С монгольской стороны основным переговорщиком был, естественно, С. Данзан, глава делегации. Но не оставались безмолвными и другие члены делегации. Свое веское слово вставлял опытный дипломат Б. Цэрэндорж. И, конечно, активен был Д. Сухэ-Батор. Он не отмалчивался, нет (не тот характер), и когда надо было, смело вступал в дискуссию. Секретарь российской делегации Л.Е. Берлин позже отметил: «Его (Сухэ-Батора – С.Р.) влияние на работу делегации было определяющим»94. Если здесь и допущено преувеличение, то, думается, небольшое9566а. Итогом переговоров явилось подписание 5 ноября Соглашения между правительством РСФСР и Народным правительством Монголии об установлении дружественных отношений между Россией и Монголией, а также двух дополнительных протоколов – об отказе правительства РСФСР от концессий и экономических привилегий царского правительства и о сотрудничестве в области судопроизводства. Позже, 24 ноября, был подписан третий протокол – о предоставлении правительством РСФСР правительству Монголии ссуды в 1 млн. рублей96. Главный пункт Соглашения: Правительство РСФСР признало единственно законным правительством Монголии 94 95

Советско-монгольские отношения. 1921-1974, т. 1, с. 454. Интересны следующие замечания Л.Е. Берлина: «Члены делегации, кроме Данзана и Эрдэни-Батухана, носили национальные одежды – шелковые дэли, расцвеченные ярким орнаментом, и гутулы, на Сухэ-Баторе был головной убор с джинсе. Запомнились некоторые характерные черты облика Сухэ-Батора: высокое чувство собственного достоинства, постоянная собранность, эмоциональность. Он был высок ростом, строен, порывист в движениях, неразговорчив; чувствовалось, что несмотря на свои 27 лет, он прошел большую жизненную школу». (Там же, с. 455). Содержание документов см. там же, с. 58-63, 508, 509.

66а

Народное правительство, а последнее признало единственно законной властью России Правительство РСФСР. Стороны договорились об установлении дипломатических и консульских отношений, об обмене полномочными представителями. Трудно переоценить значение этого акта и других положений принятых документов для обеих стран. Для Советской России Соглашение было важно с точки зрения укрепления политических позиций в Восточной Азии и безопасности государства, восстановления традиционных экономических связей с Монголией, важно с точки зрения перспектив отношений в треугольнике Россия – Монголия – Китай. А для Монголии – признание нового правительства со стороны Советской России становилось важнейшей гарантией укрепления национальной государственности и вселяло надежду на нормализацию отношений с Китаем, открывало путь во внешний мир. Не меньшую роль играли экономические статьи, особенно списание долгов и предоставление кредита. Развитие разностороннего сотрудничества с Советской Россией позволяло начать работу по подъему народного хозяйства, осуществлению глубоких реформ. Сложнейшая проблема, стоявшая при заключении российско-монгольского Соглашения, - позиция Китая, отношения с Китаем. Признав правительство Монголии, правительство Советской России в то же время делало все для того, чтобы это не послужило препятствием к восстановлению официальных дипломатических отношений с Китаем, развитию с ним дружественных связей. В тексте принятых документов не затрагивались вопросы, связанные с характером независимости, суверенитета Монголии, с ее отделением от Китая, с ее отношениями с Китаем97. Подготовка к переговорам и сами переговоры – это, конечно, основное, чем занималась монгольская 97

Подробно см. С.Г. Лузянин. Россия – Монголия – Китай в первой половине ХХ в. М., 2000; С.К. Рощин. Указ. соч.

делегация. Но была еще и т.н. культурная программа, которую предусмотрели гостеприимные хозяева. Делегаты знакомились с достопримечательностями столицы, участвовали в мероприятиях, связанных с празднованием 4-й годовщины Октября, побывали в Большом театре на опере «Князь Игорь», в МХАТе, где смотрели спектакль «На дне», в цирке. Состоялась поездка в Петроград, гости подробно познакомились с этим великим городом. Впечатлений от визита в Россию, от переговоров, от встреч у монгольских делегатов было, разумеется, очень много, впечатлений приятных, незабываемых. Если говорить о встречах, то наибольшее значение имела беседа с В.И. Лениным, состоявшаяся в день подписания Соглашения. Она носила непринужденный, дружественный характер, была продолжительной, в ней участвовали также Г.В. Чичерин и Б.З. Шумяцкий. Ленин расспрашивал гостей о положении в Монголии, подробно ответил на волновавшие их вопросы. Подписание принципиально важного Соглашения, другие достигнутые договоренности, состоявшиеся беседы с высшими советскими руководителями – все говорило о том, что визит монгольской делегации в Советскую Россию увенчался полным успехом. Гости отбыли из Москвы на родину в начале декабря. Л.Е. Берлин вспоминал о минутах прощания: «Сухэ-Батор был преисполнен чувства оптимизма, гордости за успехи монгольской революции, так высоко оцененные Ильичем. Он был окрылен перспективами, которые обещал его родине боевой союз с великой родиной Октября…»98 Думается, подобные чувства разделяли и другие делегаты. Монгольская делегация вернулась в Ургу 23 декабря 1921 г. Почти три месяца Д. Сухэ-Батор и его коллеги провели в Советской России. Делегация поработала основательно, сделано очень много, главный результат – есть теперь первый равноправный договор Монголии, который станет правовой 98

Советско-монгольские отношения. 1921-1974, т. 1, с. 457.

основой дальнейшего развития советско-монгольских отношений. Но это только начало. Впереди - непочатый край работы и борьбы. И внутри страны, и вне ее…

Глава четвертая. Борьба продолжается. Обрыв. Поездка монгольской правительственной делегации в Москву, результаты советско-монгольских переговоров, несомненно, оказали самое благотворное влияние на внутреннее и внешнее положение Монголии, упрочили позиции национального правительства и правящей партии. И все же главное зависело от эффективности и целенаправленности их работы, единства и сплоченности ведущих лидеров. К сожалению, уже к концу 1921 г. стало ясно, что о «единстве», «сплоченности» можно говорить лишь условно, слишком много было объективных и субъективных трудностей, внутренних противоречий. Политическая ситуация была весьма сложной, далеко не однозначной. С одной стороны, правительство Д. Бодо (это показано выше) во второй половине 1921 г. приступило к решительным действиям по реализации целей революции, приняло ряд первых мер по реформированию монгольского общества, что встретило поддержку и одобрение большинства населения. С другой стороны, уже тогда сказывалась неоднородность правительства, наличие в нем представителей разных слоев, устремления и интересы которых не всегда совпадали. Тормозила работу и явная неопытность некоторых министров и других функционеров в государственных делах. И самое печальное, наряду с положительными решениями, ошибку за ошибкой стал допускать сам премьер. В какой-то мере они возникали из-за разногласий между двумя лидерами – Бодо и Данзаном, в основе которых все больше становилась тривиальная борьба за верховенство. Но вот Данзан уехал, его не было три месяца, у Бодо в руках все полномочия, а промахи, ошибки (о них говорилось выше) продолжались. Недовольство его некоторыми действиями разрасталось, 95

критика в его адрес множилась, и Бодо (раздосадованный, не ожидавший такой реакции на свою работу) еще до возвращения делегации дважды подавал заявление об отставке, но она не принималась: отсутствовали Данзан, Сухэ-Батор, Цэрэндорж, да и двор Богдо-хана не желал ухода Бодо. Появление в Урге Данзана ускорило развязку. Сначала взаимная неприязнь, потом борьба за лидерство, а теперь – открытая вражда – кто кого. Промахи Бодо были использованы сполна. 7 января 1922 г. он был освобожден от всех постов. Но дело этим не ограничилось. Была создана особая комиссия во главе с Данзаном по расследованию «заговора Бодо». Комиссии помогает учрежденная в июле 1922 г. Государственная внутренняя охрана (ГВО). В августе Бодо и его «сообщники» были арестованы. Они обвинялись в заговоре «с целью свергнуть Народное правительство и восстановить старое реакционное правительство, подчиненное милитаристским властям Китая», в контактах с американским консулом, с Джа-лам ой, с русскими белогвардейцами. «Заговорщики» стремились «вернуть утраченные привилегии и вновь занять руководящие посты»99. Вся логика жизни Бодо, его убеждения, его положение одного из высших руководителей новой Монголии восставали против выдвинутых обвинений. Но верх взяла другая логика – логика внутрипартийной борьбы, верх взяли беспринципное соперничество, вездесущая подозрительность, безмерная жестокость. У Бодо и других обвиняемых были ошибки в работе, были, вероятно, какие-то провинности, но вина и наказание оказались несоизмеримы. 30 августа 1922 г. по решению особой комиссии, утвержденному правительством, 15 человек были расстреляны. Среди них – Д. Бодо, Д. Чагдаржав, У. Дэндэв, Да-лама Пунцагдорж и др. То был первый крупный политический процесс в новой Монголии, приведший к столь трагическим результатам. 99

Революционные мероприятия народного правительства Монголии в 1921-1924 гг., с. 128-129.

Одна из главных причин тех трагических событий, отметим это снова, - противостояние Бодо и Данзана, обострявшееся в то суровое, жестокое, революционное время. И все же думается, что Данзан и его сторонники едва ли бы решились на казнь одного из основателей партии, соратника по совместной борьбе, если бы не определенная поддержка, негласное одобрение других влиятельных сил. По-видимому, в этой коллизии не смогли удержаться на нейтральных, сдержанных позициях некоторые советские и коминтерновские работники, не был нейтрален и председатель Военного совета, советник правительства Э. Ринчино, от которого тогда зависело многое. Судя по всему, у Бодо не сложились отношения со своим советником. Вот одно из высказываний Ринчино: «Бодо… нередко проводил те или иные мероприятия, иногда очень важного свойства, без ведома советника правительства (т.е. его, Ринчино)»100. Слишком самостоятельным оказался премьер… Важная деталь: решение особой комиссии по «делу Бодо» было представлено правительству Военным советом101, который возглавлял Ринчино. Однако, какова позиция Д. Сухэ-Батора в этой трагической истории? Уже отмечалось, что в личных отношениях среди руководителей ему был ближе Данзан, и он, вероятно, в основном поддерживал Данзана в конфликте с Бодо. Но он едва ли желал обострения коллизии, и по доступным нам документам и материалам не прослеживается его активность в конфликте102. Сухэ-Батору приписываются слова: «Если Бодо хочет выйти из правительства, пусть выходит, мы сможем 100 101

Элбек-Доржи Ринчино о Монголии. Улан-Удэ, 1998, с. 152. Революционные мероприятия народного правительства Монголии в 1921-1924 гг., с. 127. 102 См. Д. Даш. С. Данзан. УБ., 1960, с. 36. Впрочем существует и другая версия: Сухэ-Батор участвовал в подготовке «дела Бодо» (см. интервью М. Ринчина – «Ардын эрх», 18.10.1995). Для нас эта версия весьма сомнительна. Да и не ясно – если участвовал, то в каком качестве, в какой степени (по-разному можно «участвовать»).

работать и без Бодо»103. Как видим, Сухэ-Батор ссылается на желание самого Бодо уйти в отставку, из приведенного высказывания вовсе не следует, что он жаждал гибели Бодо. Полагаем, что он продолжал уважать Бодо как одного из лидеров партии и революции, помнил рассказы своего заместителя Чойбалсана о Бодо и по всем отличительным особенностям своего характера, своей деятельности просто не мог желать такого исхода конфликта. Одно дело – биться с врагами революции и родины, уничтожать противника, и совсем другое – расправа с одним из создателей партии, первым руководителем народного правительства. Все говорит за то, что Сухэ-Батор не мог с этим смириться (если Бодо виноват, наказать надо, но не казнить же – и таким мог быть ход его мыслей). Он не стал выступать против – не из-за боязни, ему ли, смелому человеку, герою, бояться, а потому, что слишком сложно, запутанно, не ясно все было. Но то, что он сильно переживал, много размышлял о случившемся – это несомненно. В 1922 г. произошло явное охлаждение его отношений с Данзаном, да, вероятно, и с Ринчино тоже. Сам Ринчино в 1922 г. свидетельствовал: «…за последнее время он (Сухэ-Батор – С.Р.) отходит из-под его (Данзана) влияния под впечатлением разных неблаговидных махинаций последнего в министерстве финансов…»104 Смеем предположить, что причина – не только «махинации», но и расстрельный исход «дела Бодо». Итак, уже в январе 1922 г., всего через полгода после утверждения новой власти, Монголия осталась без премьера. Пожалуй, главным претендентом на освободившееся кресло был С. Данзан – он один из основателей МНП, один из лидеров революции, в конфликте с Бодо одержал верх, так что амбиции 103 Цит. по Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 122. У Х. Чойбалсана эти слова переданы так: «Пусть Бодо выходит из состава правительства, если он так хочет» (Х. Чойбалсан. Избранные статьи и речи. М., 1961, с. 183). 104 Элбек-Доржи Ринчино о Монголии, с. 150.

его росли. Но у него было немало оппонентов. Достаточно сказать, что его кандидатура не устраивала, по понятным причинам, двор Богдо-хана, Э. Ринчино, поддержавший его в борьбе с Бодо, в то же время опасался усиления влияния «правого» Данзана. Да и Д. Сухэ-Батор был уже далек от безоговорочной поддержки Данзана. Выбор (в марте 1922 г.) пал на широко известного в Монголии политического деятеля Жалханз-хутухту, одного из высших церковных иерархов, близкого к Богдогэгэну человека. В 1921 г. он вначале занимал осторожную, выжидательную позицию и перешел на сторону новой власти, убедившись в ее силе и влиянии. Он был весьма опытным, авторитетным деятелем, активным сторонником самостоятельности Монголии и в тех условиях устраивал многих. Для Богдо-хана лучшей кандидатуры не могло быть. Для партийцев – он был лоялен, умен, полезен, хотя, разумеется, не все приветствовали его появление в правительстве. А вот Э. Ринчино приветствовал – для него важно было и дальше сохранять согласованную политическую линию с двором Богдо-хана, и в этом отношении Жалханзхутухта был незаменим. Д. Сухэ-Батор сотрудничал с Жалханз-хутухтой в 1921 г., вместе с Хатан-батором и другими он всячески стремился привлечь его, влиятельного национального деятеля к совместной борьбе за освобождение Монголии. Уже в феврале 1921 г. он вместе с другими партийцами обратился с письмом к Жалханз с предложением о встрече для определения совместных действий. «Теперь не время откладывать решительные меры, - говорилось в письме, - время не терпит»105. К середине 1921 г. Жалханз сделал окончательный выбор. Его решение высоко оценил Б.З. Шумяцкий: «С принятием Жалханзой… мандата народно-революционного правительства на наместничество в Западной Монголии и с 105

Ш. Нацок-Доржи. Биография Сухэ-Батора. Документы о СухэБаторе. УБ., 1943, с. 5.

открытием им там военных действий против белых, - писал он 12 августа 1921 г., - власть нарревправительства стала властью национальной, общемонгольской»106. Лояльные, деловые отношения Сухэ-Батора и многих других партийцев с Жалханз-хутухтой сохранялись и дальше, и в конце 1921 г., и в 1922 г., после назначения Жалханз премьер-министром. Эти отношения определялись не только совместной работой, они были тесно связаны с представлениями Сухэ-Батора, и не только его, конечно, о роли церкви в жизни страны вообще. Как и почти всякий монгол в то время, Сухэ-Батор, при всех намечавшихся изменениях в общественном сознании, продолжал почитать, уважать буддийскую церковь, ее иерархов и служителей, особенно таких, как Жалханз-хутухта. Как и другие руководители, он не забывал оказывать знаки внимания и почтения Богдо-гэгэну, и как главе государства, и как главе церкви. Б.З. Шумяцкий в письме Г.В. Чичерину (октябрь 1921 г.) упоминает такую «странность» Сухэ-Батора как подарок лучшего трофейного пулемета Богдо-гэгэну107. Может быть «странность», а может быть и нет… Ведь были, наверно, и другие дары новых руководителей Богдо-хану… Или вот такой примечательный документ: «От Сухэ-Батора и Чойбалсана. Богдо-гэгэну. При поездке в Советскую Россию, по служебным делам, повинуясь решению Правительства, я, Сухэ-Батор, передал печати Военного министерства и Главкома моему заместителю Чойбалсану, а вернувшись с поездки…, после светлейшей аудиенции и моления…, я, Сухэ-Батор, принял и я, Чойбалсан, сдал указанные печати и приступил к исполнению своих непосредственных обязанностей. О чем и докладываем Вашему Светлейшему вниманию. Духовные ученики СухэБатор, Чойбалсан. 26 февраля 1922 г.»108 Доклада премьерминистру было недостаточно, потребовались еще «аудиенция 106 107 108

РГАСПИ, ф. 495, оп. 152, д. 9, л. 10. Там же, л. 42. Ш. Нацок-Доржи. Указ. соч., с. 57.

100

и моление» у Богдо-гэгэна… И потом – «духовные ученики»… Все, как положено тогда. Однако, не будем преувеличивать зависимость СухэБатора от церкви, от ее иерархов, от ее канонов. Знаки внимания, почитания – все это во многом от прошлого, от продолжавших действовать старых норм поведения. Но страна вступала в новую полосу развития, рождались первые признаки смены ценностей. Сухэ-Батор, находившийся в самом эпицентре начинавшихся перемен, осознавал это, возможно, лучше других. В упомянутом выше письме Б.З. Шумяцкого имеется важное замечание: Сухэ-Батор – не особенно религиозен. Повторим и свидетельство Э. Ринчино: «Перед Богдо не особенно раболепствует…»109 В этой связи весьма показательна позиция, которую занял Сухэ-Батор в истории с Саж-ламой, организатором вооруженного мятежа против правительства осенью 1921 г. Заговорщики были арестованы и приговорены судом к высшей мере наказания. Сухэ-Батор, находившийся тогда в Москве, полностью одобрил это решение: «изменникам родины, кто бы они ни были, пощады нет, они должны понести самое суровое наказание»110. Но в дело вмешался сам Богдо-хан. Тибетец Саж-лама был ему хорошо знаком, он участвовал в освобождении Богдо из китайского плена в 1920 г. Да и позже действия Саж-ламы не были секретом для двора Богдо. Глава государства и церкви фактически требовал освободить арестованных. Дело затягивалось, члены правительства колебались, не решались пойти против воли монарха. И только один Сухэ-Батор, как свидетельствует Э. Ринчино111, от имени Военного совета заявил протест и потребовал привести приговор суда в исполнение. Это была мужественная, принципиальная позиция, оказавшая решающее влияние на исход дела. Заметим, что перед обсуждением этого вопроса 109 110 111

Элбек-Доржи Ринчино о Монголии, с. 149. Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 119. Элбек-Доржи Ринчино о Монголии, с. 149.

101

Богдо-хан прислал Сухэ-Батору ценный подарок из золота и жемчугов. Но это не подействовало на позицию главкома. Сам он мог одаривать монарха, но ответные дары предпочитал не принимать. Разумеется, Богдо-гэгэн и его окружение запоминали это и другие «не богоугодные» решения и действия Сухэ-Батора. Они крепко недолюбливали его за «чрезмерную» близость к Советской России, за активное руководство «красными монголами», но не могли не считаться с его военными заслугами, широкой популярностью среди населения, авторитетом и влиянием в правительстве. Таким образом, с марта 1922 г. до июня 1923 г. в Монголии сложилась весьма своеобразная ситуация: глава государства, монарх с ограниченными правами – «живой бог» Богдо-гэгэн, глава правительства – его ближайший сподвижник Жалханзхутухта, а правящая партия – народная, революционная, сочувствующая Коминтерну. Реальная власть была всетаки в ее руках, и продолжалась реализация ее политики на укрепление самостоятельности страны, на реформирование общества, на улучшение жизни большинства населения. Прежде всего, следует отметить дальнейшие меры по раскрепощению аратства, по отмене некоторых привилегий прежних властителей, облегчению уртонной повинности112. Разработан и принят ряд положений о порядке управления и обязанностях граждан (март 1922 г.), направленных на укрепление правовых основ управления, соблюдение всеми гражданами нового законодательства, устранение произвола и насилия113. На должности в хошунные управления отныне назначались лица независимо от сословной принадлежности – грамотные араты, тайж (дворяне), «могущие честно отстаивать интересы трудящихся масс» (постановление правительства от 112

Революционные мероприятия народного правительства Монголии в 1921-1924 гг., с. 106, 107, 110, 170 и др. 113 Там же, с. 36.

102

26 мая 1922 г.)114. Важное значение для укрепления позиций новой власти на местах имели: положение об уполномоченных народного правительства (сентябрь 1922 г.), постановление о правах дзасаков (председателей хошунных управлений – март 1922 г.), положение о местном самоуправлении (март 1923 г., разработка его началась в 1922 г.)115. К основным задачам уполномоченных относились помощь местным властям в организации новой системы управления, разъяснение политики правительства, наблюдение за выполнением его решений. Положение о местном самоуправлении регламентировало деятельность низовых административных единиц. Внедрялись выборные начала в работе всех местных органов власти. Важную роль играл хошунный хурал, который, в частности, утверждал в должности хошунного дзасака, избирал других должностных лиц. Эти и другие нововведения преследовали цель устранить засилье на местах прежних властителей, реально улучшить жизнь большинства населения – аратов, активизировать их, втянуть в общественную жизнь. «В настоящее время, - говорилось в одном из постановлений правительства, трудящимся массам предоставлены все права и свободы»116. Чтобы это утверждение не было голословным требовалась постоянная, кропотливая, многогранная работа. Сухэ-Батор участвовал в ней самым активным образом, целеустремленно, заинтересованно. Он вникал во все детали принимаемых решений, инициировал многие из них и делал все зависящее от него для претворения их в жизнь. Первостепенное внимание Сухэ-Батор, естественно, по-прежнему уделял повышению боеспособности армии, ее техническому оснащению, укреплению дисциплины бойцов. Численность армии увеличивалась, призыву подлежали и те категории граждан, которые ранее освобождались от военной 114 115 116

Там же. Там же, с. 42, 46, 57. Там же, с. 36.

103

службы (араты-хамжилга (дворовые крепостные), тайж)117. Постоянно приходилось заниматься ликвидацией остатков бандитских отрядов, которые еще кое-где оставались. Особую озабоченность у главкома вызывало продолжавшееся хозяйничанье на западе авантюриста Джа-лам ы (Дамбийжанцана). Сухэ-Батор лично возглавил разработку конкретного плана устранения банды Джа-лам ы, подобрал наиболее опытных исполнителей это плана. В октябре 1922 г. операция по ликвидации Джа-лам ы и его группы была успешно завершена118. Боевые заслуги Д. Сухэ-Батора, его неустанный труд по созданию и укреплению регулярной армии, его значительный вклад в разработку и реализацию начавшихся демократических преобразований были по достоинству оценены Родиной. 23 сентября 1922 г. ему было присвоено почетное звание «Зоригт баатар бэйс» («Отважный герой») с вручением трехочкового павлиньего пера (знак признания выдающихся воинских заслуг). Он был первым, кого удостоили этой высшей награды новой Монголии11920а. В 1922 г. в Монголии впервые широко отмечались праздник 1 мая, первая годовщина победы народной революции, пятая годовщина Октябрьской революции в России. Главком издал в связи с этим соответствующие приказы по армии. Приведем выдержки из приказа о праздновании первой годовщины революции: «Заседанием Правительства решено отметить праздник годовщины освобождения от иноземных захватчиков и установления народной власти при ограниченной монархии. Праздник будет проходить в течение трех дней – 30, 31 июля, 1 августа». «Частям Народной армии 30 июля в 10 часов выстроиться по обеим сторонам дороги от Красного моста до ограды желтого 117 118 119

Там же, с. 92. Подробно см.: Ломакина И.И. Голова Джа-ламы. У.-У.-СПб., 1993. 20а Ш. Нацок-Доржи. Указ. соч., с. 63; Д. Сухбаатар Баримт бичгууд, УБ., 1983, с. 250-251; Л. Бат-Очир. Указ. соч., с. 371.

104

монастыря, по которой проедет Богдо-гэгэн. Всем частям… выйти в полном обмундировании и вооружении… 31 июля в 11 часов к трибуне на площади прибыть… делегациям от частей. 1 августа части гарнизона Урги на площади у трибуны устраивают военные игры и состязания… По окончании игр пройти торжественным маршем»120. Таким было начало, переросшее затем, с должными изменениями, в традицию. У истоков ее стоял Сухэ-Батор… Главком, конечно же, так и не стал кабинетным руководителем. Сын степей, выросший среди простых аратов, он и теперь был постоянно окружен людьми, и не только высокого ранга, но и самыми рядовыми, которые считали его «своим», видели в нем защитника их интересов. Не было в нем ничего «начальственного», он по-прежнему оставался доступным, внимательным, отзывчивым. И в то же время герой, требовательный, смелый руководитель, всегда мог постоять за себя и за то дело, которому посвятил свою жизнь. Отличный оратор, он часто выступал перед солдатами, перед аратами, и никто не был равнодушен, когда он говорил, он всегда находил понимание и всплеск одобрения у своих слушателей. Приведем небольшую выдержку из его выступления: «… Если мы можем объединиться в едином стремлении и сплотить свои силы, то не будет таких целей, которых мы не смогли бы достигнуть, не будет ничего такого, чего бы мы не постигли и чему бы не научились… Все это зависит только от нас самих, в это я верю, как в бесспорную истину»121. А вот отзывы его слушателей: «Все выступления Сухэ-Батора на митингах и собраниях были всегда очень выразительны, шли «буквально из глубины души», были решительны и смелы, поэтому они не могли не волновать слушателей, а его высокая фигура, проницательный, орлиный взгляд придавали ему еще более вдохновенный и величественный облик. И нельзя было 120

Ш. Нацок-Доржи. Указ. соч., с. 62-63. Впоследствии праздник начинался 11 июля, т.е. в день прихода к власти нового правительства. 121 Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 121.

105

без чувства восхищения и гордости слушать эти искренние и спокойные, полные веры в свою правоту слова человека, который лишь вчера был пастухом»122. Популярность Д. Сухэ-Батора в народе в то время по-прежнему была очень высока, едва ли кто из высших руководителей мог в этом отношении сравниться с ним. Его реальное влияние было гораздо выше официальных должностей, которые он занимал. Ведь даже в партии он до 1922 г. оставался рядовым членом, хотя был одним из ее основателей и фактически одним из лидеров. Но в то время официальному оформлению лидерства в партии не придавалось особого значения. (Напомним, что на I съезде в ЦК были избраны всего три человека). На переднем плане в 1921-1922 гг. оставалось правительство, но оно следовало партийному курсу, и роль органов партии медленно, но верно повышалась. Сухэ-Батор, один из влиятельнейших членов правительства, в феврале 1922 г. стал членом пленума ЦК, членом президиума ЦК МНП123. Демократические перемены в стране постепенно становились все более зримыми, и среди наиболее видных организаторов и творцов этих перемен неизменно был Д. Сухэ-Батор. Не оставалась спокойной, ровной и политическая ситуация, и в частности, это нам важно отметить, происходили определенные изменения в расстановке сил в руководстве. В 1921 г. лидерство трех ведущих деятелей – Сухэ-Батора, Бодо, Данзана – было очевидным, даже если и не всеми признавалось. В 1922 г. не стало Бодо. Казалось бы, это должно было, прежде всего, усилить позиции Данзана. Но этого не произошло. Многие партийцы не одобряли (открыто или скрытно) его действий в отношении Бодо. У 122 123

Там же. Д. Сухбаатар. Намтар. УБ., 1983, с. 299. По другим сведениям, СухэБатор в 1922 г. избран кандидатом в члены ЦК, в начале 1923 г. – кандидатом в члены президиума ЦК МНП. – Д. Даш. Сухбаатар судлалын зарим асуудал. – «Намын амьдрал», 1990, №2, с. 15. См. также «Намын амьдрал», 1989, №3, с. 69.

106

других вызывали неприязнь его стремление к укреплению личной власти, склонность к богатству, накопительству, явное тяготение к коммерции, к торговым операциям. Все это тогда не способствовало росту его влияния и авторитета. Однако, сторонники, почитатели у него имелись, и он фактически возглавил формировавшееся в партии «правое» крыло. Но уже не всю партию. Дело в том, что возникало и «левое» крыло, которое в тех условиях возглавил Э. Ринчино, стремившийся проводить линию Коминтерна на развитие Монголии по революционному пути в тесном союзе с Советской Россией. Среди его активных сторонников – сначала А. Япон-Данзан, затем – Ц. Дамбадорж, Н. Жадамба и другие. По всем данным, Сухэ-Батор был ближе к этому крылу, хотя он и старался придерживаться своей неизменной линии – не бросаться в крайности, укреплять единство, согласие. Но единства уже не было. Прежняя близость с Данзаном исчезала. Слишком многое их теперь разъединяло. Данзан 1922 года был ему в той или иной мере непонятен, неприемлем. Сухэ-Батору претили властолюбие, обогащение, интриги, он хотел блага для большинства народа, для аратства. Ведь для блага народа и страны совершалась революция… И потом история с Бодо – Сухэ-Батор продолжал напряженно думать об этом… Но возникла ли близость с Ринчино, который оказывал все большее влияние на деятельность правительства и Народной партии? Ринчино ценил и уважал СухэБатора, как национального героя, одного из лидеров революции, ценил его высокие человеческие качества, его принципиальность. Сухэ-Батор, в свою очередь, уважал Ринчино как высокообразованного человека, делающего много полезного и нужного для Монголии, тесно связанного с представителями Коминтерна и России. И все же «дружба» между ними была весьма своеобразной. Нельзя забывать, что Сухэ-Батор, являясь главкомом, с апреля до сентября 1921 г. был председателем Военного совета армии (высший военный орган), а с сентября 1921 г. и дальше его возглавил 107

Ринчино, т.е. формально он стал главой вооруженных сил. Нельзя забывать и то, что Ринчино не принял монгольское подданство, оставаясь гражданином России. По-человечески понятно, что самолюбие Сухэ-Батора было задето, а главное – задеты его полномочия главкома. Следует подчеркнуть, что будучи последовательным, твердым сторонником сотрудничества с Советской Россией, он отнюдь не следовал слепо и послушно любым «указаниям» извне. У него были деловые, дружественные отношения с советскими представителями, с советскими военными. Но если видел какие-то нарушения со стороны последних, то был прям и непреклонен. На переднем плане для него, как и для других монгольских руководителей, всегда были национальные интересы, соображения, вытекающие из внутренних решений. Показателен в этой связи следующий документ. Уполномоченный НКИД РСФСР в Урге А.Я. Охтин сообщил в мае 1922 г., что «Сухэ-Батор от имени Военного совета обратился полуофициально к уполномоченному НКИД с просьбой о переводе к русской границе большей части 308-го полка, оставив в Урге хороший по боевым качествам отряд в 500 человек. Просьба мотивирована бесчинством красноармейцев, грабежами и убийствами в марте и недовольством этим со стороны Богдо-хана»124. В 1922 г. в общественной жизни Монголии в какой-то мере возросла роль церкви (и без того высокая). В самом деле, глава государства – Богдо-гэгэн, глава правительства – его ближайший сподвижник – Жалханз-хутухта. Правда, права монарха были ограничены, а премьер-министр был обязан проводить партийный курс. И все же церковный тандем действовал, хотя и осторожно. Вспомним хотя бы, что Богдогэгэн счел возможным вмешаться в исход судебного процесса по делу Саж-ламы… Выше уже отмечались определенные сложности в отношениях Сухэ-Батора с церковью. Здесь заметим, что 124

АВП РФ, ф. 111, оп. 5, д. 5, п. 1, л. 3.

108

премьер Жалханз-хутухта был внешне лоялен к нему, но, конечно, не близок. Богдо-хан, тем более, никаких теплых чувств к Сухэ-Батору не испытывал. Он неоднократно удостаивал Сухэ-Батора высоких наград, но это было необходимо, приходилось воздать должное национальному герою. Но ведь Сухэ-Батор еще и руководитель «красных монголов»… Все это говорит о том, что в 1922 г., особенно к концу года, в деятельности Сухэ-Батора, его положении как одного из ведущих руководителей Монголии, возникали свои сложности, временами весьма непростые. Конечно, он попрежнему считался «вождем» армии, ему, как национальному герою и руководителю воздавались высокие почести (напомним о звании «Зоригт баатар»). Вместе с тем, шла какая-то закулисная борьба, строились какие-то расчеты, от чего всегда был так далек Сухэ-Батор. В конце 1922 г. он не был включен в состав военной делегации, направлявшейся на важные переговоры в Москву. Делегацию возглавили Э. Ринчино и заместитель военного министра Хатан-батор Магсаржав. В декабре Магсаржав стал военным министром, Ринчино сохранил пост председателя Военного совета, а Сухэ-Батор – только главком125. Напрашивается вывод, что были силы, которые стремились оттеснить Сухэ-Батора от верховного командования, не отстранить (это было невозможно и вредно), но в определенной мере оттеснить, уменьшить его полномочия. Д. Сухэ-Батор был выше наметившегося соперничества в военном руководстве (назовем это так), он продолжал честно, в полную силу трудиться над реализацией решений правительства, особенно по военным вопросам, касавшимся повышения боеспособности армии, укрепления безопасности на границах. Он часто выезжал на периферию, в места 125

Д. Гомбосурэн. Из выступления на научной конференции. – «Унэн», 02.02.1994. См. также Б. Баабар. ХХ зууны Монгол. Боть 1. УБ., 1996, с. 179.

109

дислокации армейских подразделений. Последнюю дальнюю поездку на восток страны он совершил в ноябре 1922 г. Целью поездки было инспектирование воинских частей на восточных рубежах, выявление имевшихся трудностей и недостатков, оказание необходимой помощи бойцам в их тяжелой службе. Положение там было тревожным, существовала постоянная угроза вторжения войск Чжан Цзолин а и разных банд из Маньчжурии. Главком, помимо военных, решал и хозяйственные вопросы, он посетил центр аймака Баянтумэн и ряд хошунов, провел несколько совещаний, много раз встречался с аратами и подолгу беседовал с ними. Особенно трогательными были встречи с земляками в родном хошуне Естбэйс, откуда в далеком 1890 г. родители Сухэ-Батора уезжали в Ургу. Эта поездка по стране оказалась для него последней, прощальной. Чрезмерные перегрузки – и физические, и нравственные, моральные – все больше давали о себе знать. Внешне, в глазах других, он выглядел крепким, сильным, но, как оказалось, со здоровьем было не все в порядке. Тяжелое, полное лишений детство, нелегкая армейская служба в годы монархии, огромный груз ответственности и обязанностей, которые возлагались на него – главкома, одного из руководителей нового государства – в 1921-1922 гг. – все это незаметно подтачивало его силы и физические возможности. Не прибавляли здоровья внутрипартийные расхождения, казнь Бодо, охлаждение отношений с С. Данзаном, непростые отношения с двором Богдо-гэгэна, премьером Жалханзхутухтой, не всегда полное согласие с Э. Ринчино… Все это приходится учитывать, почему так рано ушел Сухэ-Батор. Вспомним Иркутск, сентябрь 1920 г., когда ему пришлось лечь в больницу, и не так уж скоро он смог поправиться. Недомоганием он страдал временами и позже126. А если обратиться к фотографиям 1922 г., то на нас смотрит усталый, 126

Л. Бат-Очир. Туухийн унэний эрэлд. УБ., 1999, с. 311-312.

110

исхудавший человек, который, несомненно, очень нуждался в отдыхе и лечении, да не то время было. До последних дней Сухэ-Батор активно участвовал в работе правительства и ЦК МНП. 10 февраля 1923 г. он последний раз присутствовал на заседании президиума ЦК МНП, 13 февраля – на заседании членов правительства. Он не щадил себя, весь был в работе и заботах. В январе стало известно, что в Урге противники новой власти готовят государственный переворот, приурочив его к празднованию Нового года по лунному календарю (середина февраля). Главком принял все меры, чтобы опередить заговорщиков, не позволить им осуществить задуманное. Армейские подразделения были начеку, организовано постоянное патрулирование. Но этого казалось мало, он решил лично объезжать город, проверять караулы. Наверно, не было в этом острой необходимости, ведь все распоряжения были даны. Но не таков Сухэ-Батор, чтобы ограничиться приказами, в минуты опасности (а положение в городе действительно было тревожное) он всегда впереди, должен сам все проверить. Всю ночь с 14 на 15 февраля он инспектировал посты, налаживал взаимосвязь. А ночь была на редкость морозной, он основательно продрог. Простуда оказалась очень сильной, в последующие дни выявились серьезные осложнения, и Сухэ-Батор уже не смог подняться. Его лечили, и русские врачи, и местные ламы. Врачи советовали сделать операцию, но Жалханз-хутухта и двор воспротивились127. Тогдашняя медицина оказалась бессильной, 20 февраля Д. Сухэ-Батор скончался. В тот же день было обнародовано траурное сообщение Военного министерства и Военного совета о скоропостижной смерти «главкома, члена партии, Зоригт-батор бэйс» Д. СухэБатора128. 22 февраля образована правительственная комиссия 127 128

См. там же, с. 310. Д. Сухбаатар. Баримт бичгууд. УБ., 1983, с. 254.

111

по организации похорон, в которую вошли председатель ЦК МНП А. Япон-Данзан и другие ответственные работники. Похороны Д. Сухэ-Батора состоялись 26 февраля. Без преувеличения, скорбела вся Монголия о его кончине. Вся Урга (и не только Урга) провожала его в последний путь. Траурное шествие растянулось на несколько километров – от центра города до кладбища у подножья горы Алтан-Ульгий. Траурный митинг открыл вице-премьер Б. Цэрэндорж. Он зачитал правительственный некролог, в котором говорилось: «От имени всего народа Народное правительство Монголии выражает самую глубокую, искреннюю скорбь по поводу твоей кончины, наш товарищ и Главнокомандующий Сухэ-Батор! Ты, товарищ Главком, был в числе первых, кто с глубокой ненавистью и непримиримостью отнесся к ликвидации империалистическими кругами автономии нашей Монголии и, объединив цели и помыслы со своими соратниками, проявив огромную силу воли и отвагу, не щадя своей жизни, смог за короткое время разбить врага, избавить свой народ от всех бед и лишений, предоставить свободу и счастье своему народу. Весть о величии и славе этих твоих свершений разнеслась по всему свету, и мы были твердо уверены в том, что ты, наш товарищ и полководец, еще долго будешь служить опорой и надеждой для нашего монгольского государства. Но смерть преждевременно унесла тебя от нас, и нет границ горю и скорби нашего народа. Горе наше неутешно, но все мы – твои друзья, единомышленники и все те, кто с благоговением чтит твое мужество и беспримерную отвагу, будем неизменно следовать по пути, на который мы вступили под твоим руководством, будем еще сильнее укреплять родину народной власти и защищать ее. Наш товарищ и полководец Сухэ-Батор! Чтобы восславить твои бессмертные подвиги в последующих поколениях и в знак глубокого уважения к тебе, решено воздвигнуть памятник и увековечить твою светлую память в истории. Торжественно прощаясь с тобой,

112

наш товарищ и полководец Сухэ-Батор, мы еще раз выражаем самую глубокую, искреннюю скорбь всего народа»129. Далее последовали выступления других руководящих деятелей Монголии. Военный министр Хатанбатор Магсаржав выразил глубокую скорбь от имени всех солдат и командиров в связи с кончиной главкома Сухэ-Батора, так много сделавшего для создания и укрепления регулярной армии, для освобождения страны от иноземцев. Председатель ЦК МНП А. Япон-Данзан, отметив, что Сухэ-Батор был одним из основателей Народной партии, говорил о его заслугах в партийном и государственном строительстве, о том, что дела и начинания Сухэ-Батора будут продолжены и выполнены его единомышленниками. Выступивший от Союза молодежи С. Буяннэмэх заверил, что молодежь и дальше будет следовать по пути Сухэ-Батора, будет верна его заветам. Эмоционально, взволнованно прозвучало выступление С. Данзана. Он говорил о своей близости к Сухэ-Батору, что они были как близнецы-братья, о Сухэ-Баторе как человеке, о его борьбе за новую Монголию130. А вот выдержки из выступления полпреда Советской России Н.М. Любарского: «Тяжелая утрата, которую понес монгольский народ, является утратой и трудового народа России, который был искренним другом товарища СухэБатора… Сильный, свежий ветер подул с равнин далекой России, и дыхание его ощутилось на Азиатском материке, на широких просторах Монголии… Сухэ-Батор был первой ласточкой, возвестившей приход весны в Монголию, начало подъема и расцвета страны. Вот почему мы с глубоким уважением, по-братски относились к Сухэ-Батору при жизни и будем свято чтить светлую память о нем после кончины. Очень трудно представить себе, что от нас ушел молодой, исключительно смелый человек, замечательный товарищ...»131 129 130 131

Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 130. Д. Сухбаатар. Баримт бичгууд, с. 259-260. Цит. по: Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Указ. соч., с. 131.

113

Траурный митинг длился долго, но и после его окончания народ не расходился, приходили новые группы людей, чтобы поклониться у могилы, отдать дань памяти безвременно почившему славному сыну монгольского народа. *

Скоропостижная, внезапная смерть Сухэ-Батора вскоре породила немало слухов и подозрений, которые (это общеизвестно) возобновлялись и позже. И главное подозрение – произошло отравление, убийство. Основания для такого подозрения имелись. В самом деле, как могла простуда, пусть очень сильная, пусть с опасными осложнениями, за неделю оказаться смертельной для 30-летнего человека. Поэтому уже 27 февраля в Урге медицинской комиссией в составе европейских и монгольских врачей было проведено специальное обследование. В заключении комиссии указывалось, что вероятной причиной смерти стало обострение болезни печени, не исключались и другие осложнения, но версия об отравлении не подтверждалась. 18 апреля 1923 г. в Чите состоялось повторной обследование, в медицинском заключении отмечалось, что вредных веществ не обнаружено132. Судя по всему, Сухэ-Батора свалила скоротечная болезнь, которой не смог противостоять ослабленный организм при недостаточной медицинской помощи того времени. *

… Среди многочисленных участников похоронной процессии за гробом шли самые близкие Сухэ-Батору люди – жена Янжмаа, 11-летний сын Галсан и другие родственники. Н. Янжмаа родилась в феврале 1893 г. в Урге. Она была верной 132

Д. Сухбаатар. Баримт бичгууд, с. 318. См. также Л. Бат-Очир. Указ. соч., с. 313-315.

114

помощницей и соратницей мужа, была его надежным тылом в суровые революционные годы. Многому научилась у него, постепенно стала видным общественным и государственным деятелем. В партию вступила в 1923 г. и с тех пор – на ответственных постах в партийных и государственных органах. Была и секретарем ЦК МНРП, и членом Политбюро ЦК, и депутатом Великого народного хурала. Это была образованная, эрудированная женщина (окончила в Москве КУТВ), обладавшая смелым, независимым характером. Она не терпела лжи и сплетен и могла открыто высказать свое мнение любому начальству. Ее жизненный путь не был таким уж гладким и безоблачным. Было даже время опалы (19491951 гг.), к счастью, недолгое: не всем ведь нравились ее прямота, нелицеприятная критика ошибок и недостатков. До конца жизни (1962 г.) она продолжала вести активную общественную деятельность133. Сын С. Галсан (1912-2003) окончил военное училище в Улан-Баторе, Московский институт востоковедения, приобрел основательные военные и политические знания. Стал кадровым военным, служил в различных армейских частях, работал на ответственных постах в министерстве обороны, был директором офицерской школы, заведующим военной кафедрой Монгольского государственного университета. Участник боевых действий в 1945 г. Награжден многими орденами и медалями. В 1964 г. полковник С. Галсан вышел на пенсию. Это был очень деятельный пенсионер, активный общественник, его всегда ко многому обязывало то, что он – сын легендарного Сухэ-Батора134. Дочь С. Галсана и его жены Г. Дулмы (1911-1991) С. Наран родилась в 1931 г. в Улан-Баторе. Окончила среднюю школу, Высшую партийную школу в Улан-Баторе, Монгольский 133 См. Б. Дашцэвэг, Ч. Манууш. Эгшигт ээж. УБ., 1994; С. Лувсанноров. Монголын цэргийн нэрт жанжин Дамдины Сухбаатарын ураг торлийнхон. УБ., 2010, с. 73-74. 134 С. Лувсанноров. Указ. соч., с. 75.

115

госуниверситет, получила специальности преподавателя английского языка и переводчика. Работала много лет в газете «Унэн» и других изданиях, в уланбаторском горкоме МНРП, помощником председателя союза писателей С. Удвал. Внучку Сухэ-Батора и Янжмы отличают широкий кругозор, эрудиция, она побывала во многих странах. Муж – известный дипломат, бывший министр иностранных дел М. Дугэрсурэн. У них – один сын, четыре дочери, внуки…135 … Но это уже потомки Сухэ-Батора и Янжмы. А пока, 26 февраля 1923 г. у гроба Сухэ-Батора его верная любящая подруга Янжмаа и сын Галсан. Их горе безмерно, поддерживает их то, что их горе искренне разделяют сотни и тысячи людей, весь монгольский народ. Похороны Д. Сухэ-Батора были не просто прощанием с одним из руководителей страны, это было прощание со всенародным любимцем, отважным воином, национальным героем.

135

Там же, с. 6-7, 76.

116

Послесловие Д. Сухэ-Батор умер совсем молодым, 30-летним. Короткая жизнь, но какая яркая, насыщенная до отказа крупными событиями, свершениями. Военная учеба в Хужирбулане, он был там лучшим, Гоймон-батором, полюбил военное дело навсегда. Боевые действия на востоке против бандитских вторжений на монгольскую территорию, под его командованием – убедительные победы. Удостоен ряда правительственных наград. Становится национальным героем. Участие в солдатских волнениях – по убеждению, по зову сердца, так как, став командиром, он внутренне такой же солдат, только гораздо опытнее, смелее, решительнее. Работа в государственной типографии, поначалу совсем незнакомая, но скоро ставшая очень значимой и нужной. И опять правительственная награда. Приход в демократические кружки был закономерен – ему, борцу за национальную независимость, за народное благо – были понятны и близки идеи кружковцев. Он становится одним из основателей Народной партии, возглавившей национально-освободительное движение, переросшее в национально-демократическую революцию. В Народной партии он наиболее опытный и популярный военный, и именно он становится главнокомандующим новой монгольской армии. Как и другие лидеры Народной партии, он понимал, что без помощи извне, а конкретно – Советской России, освобождение Монголии невозможно. Таким было то время, диктовавшее свои законы. С помощью советского экспедиционного корпуса Монгольская народная армия под предводительством Сухэ-Батора освобождает Ургу, победа революции становится свершившимся фактом. СухэБатор – главком, военный министр нового правительства и в самые трудные месяцы – председатель Военного совета. Он – активный участник разработки и реализации первых 117

демократических преобразований. Первым удостоен высшей награды новой Монголии – звания Зоригт-батор. Сделаем основные выводы: - Сухэ-Батор – организатор, создатель Монгольской народной армии, ее первый главком, военный министр нового правительства. - Сухэ-Батор – один из основателей Народной партии, ставшей правящей, единственной в стране, партии национально-демократического толка, в тех исторических условиях примкнувшей к Коминтерну на правах сочувствующей со всеми вытекающими последствиями. - Сухэ-Батор – один из основателей нового Монгольского государства, и как один из лидеров Народной партии, и как влиятельный член нового правительства. Таким образом, Сухэ-Батор – один из высших руководителей новой Монголии – и по военной линии, и по партийной, и по правительственной, выдающийся государственный деятель, сыгравший огромную роль в национальном освобождении страны и осуществлении первых демократических преобразований. Ни в коей мере не надо идеализировать Сухэ-Батора, он не нуждается в этом. Он сын своего времени, сложного, противоречивого, грозного. Он человек со своими личными недостатками и слабостями. Но, прежде всего Сухэ-Батор – популярный лидер, обладавший сильным характером, высокими деловыми и человеческими, нравственными качествами. И никак нельзя преуменьшать его роль и место в исторических событиях того времени. И преувеличения, и преуменьшения одинаково неправомерны. Нужны объективность, достоверность, взвешенный подход. Современен ли Сухэ-Батор? Ведь Монголия теперь совсем другая страна, не та, которую начинали строить СухэБатор и его соратники. Но вдумаемся в то, что они начинали реализовывать и что происходит ныне. 118

- Сухэ-Батор и другие боролись за национальное освобождение, за национальную независимость. Но и для современной Монголии национальная независимость – высший приоритет. - Сухэ-Батор и другие боролись за преодоление отсталости Монголии, за демократические реформы. Но и для современной Монголии – подъем экономики, демократизация общества – задачи актуальнейшие (хотя, естественно, и понимаются теперь по-другому, чем в 20-е гг.). - Сухэ-Батор и другие боролись за улучшение жизни народа, за раскрепощение аратства. В современной Монголии, в другой форме, конечно, повышение жизненного уровня народа – на повестке дня. - Сухэ-Батор и другие выступали за единство народа, за сплочение всех патриотических сил. В современной Монголии борьба за единство, за преодоление противоречий – на повестке дня. - Сухэ-Батор – убежденный сторонник сотрудничества с Россией. В современной Монголии, которая проводит многовекторную внешнюю политику, российское направление – одно из самых приоритетных. Сухэ-Батор – современен. Он живет в памяти народа как крупнейшая историческая личность. Но его деяния в чем-то важном (не во всем, конечно) созвучны и нынешней жизни и борьбе монгольского народа. Его прах по-прежнему покоится на кладбище АлтанУльгий. Был период (с 1954 до 2004 гг.), когда гробницу Д. Сухэ-Батора (вместе с гробницей Х. Чойбалсана) установили в усыпальнице на центральной площади, носящей его имя. Но на месте усыпальницы теперь мемориал Чингисхан а. Прах Сухэ-Батора вернули на старое место, где он был погребен 26 февраля 1923 г. В Монголии люди разных поколений помнят и почитают Д. Сухэ-Батора. Хорошо известны многочисленные знаки внимания к его памяти – и названия улиц, города, аймака, 119

и появление новых книг и статей о нем, и созыв научных конференций, встреч и т.д. Его знают и чтут не только в Монголии, но и в России и других странах. В центре монгольской столицы с 1946 г. высится знаменитый памятник Д. Сухэ-Батору (замечательное творение скульптора С. Чоймбол а), ныне бережно отреставрированный, обновленный. Торжественная церемония открытия помолодевшего памятника состоялась 1 марта 2011 г., когда широко отмечалось 90-летие основания МНП, первой политической партии, у истоков которой стояли Сухэ-Батор и другие монгольские патриоты. На площади было многолюдно, присутствовали руководители государства, партийные активисты, родственники полководца, иностранные гости… Заслуженные почести легендарному главкому – не только в прошлом, но и в настоящем… Это справедливо, это радует. Настоящее и будущее незримыми нитями связаны с прошлым, его надо знать и понять. Светлое имя Д. Сухэ-Батора, выдающегося борца за свободную, сильную Монголию, навсегда вошло в историю страны.

120

Основные даты жизни и деятельности Дамдингийн Сухэ-Батора 1893. 2 февраля Родился Дамдингийн Сухэ-Батор в Маймачене (пригород Урги) в семье аратабедняка. 1907-1909 Учится монгольской грамоте у О. Жамьяна. 1909 Уртонщик на тракте Урга – Кяхта. 1911, декабрь Мобилизован в армию Богдо-гэгэна. 1912-1913 Учеба в военной школе в Хужирбулане. 1912 Женитьба на Н. Янжмаа. Родился сын Галсан. 1913, июль Первая правительственная награда – за успехи в учебе. По окончании школы назначен командиром пулеметной роты. 1914, июнь Активное участие в солдатских выступлениях в Хужирбулане. 1915, май Вторая правительственная награда – за успехи в обучении солдат и «безупречную службу». 1917 Участие в боевых операциях на восточной границе во главе пулеметной роты. Проявил героизм и незаурядные качества командира. Награжден третьей правительственной наградой. 1918-1919 Откомандирован из армии для работы наборщиком в государственной типографии в Урге. За образцовую работу награжден четвертой правительственной наградой. 1918-1919 Создание в Урге нелегальных демократических кружков во главе с Д. Бодо и С. Данзаном. Д. Сухэ-Батор – активный участник кружка С. Данзана. 121

1919, 17 ноября Выступление Д. Сухэ-Батора в Нижней палате при обсуждении вопроса о сохранении статуса автономии Внешней Монголии. 1919, 22 ноября Ликвидация автономии. Роспуск монгольской армии. 1919, декабрь-1920, начало Сухэ-Батор и другие кружковцы предпринимают меры по усилению борьбы против китайских милитаристов, а также налаживанию контактов с представителями Советской России и Коминтерна. 1920, середина марта Д. Сухэ-Батор и С. Данзан пытаются пересечь границу для установления непосредственных связей с советскими представителями, но неудачно. Смерть отца Сухэ-Батора. 1920, 25 июня Объединение нелегальных демократических кружков в Народную партию. Принятие «Присяги партийцев». Решение о направлении в Советскую Россию делегации для установления прямого сотрудничества. Делегацию («семерку») возглавил С. Данзан, в ее составе – Д. Сухэ-Батор. 1920, август Сухэ-Батор участвует в переговорах в Троицкосавске, Верхнеудинске, Иркутске. 1920, осень Сухэ-Батор (вместе с Х. Чойбалсаном) в Иркутске. Координация деятельности монгольских партийцев. Учеба на военных курсах. Встречи и переговоры с руководителями местных партийных, советских и военных организаций. 1920, 20 сентября Сухэ-Батор выступает на III Иркутской областной конференции РКП(б).

122

1920, 18 ноября Сухэ-Батор переезжает в Кяхту, к монгольской границе. 1920, ноябрь-декабрь Начало формирования в северных хошунах Монголии партизанских отрядов для борьбы с оккупантами при непосредственном участии и руководстве Сухэ-Батора. 1921, февраль Сформирован первый партизанский полк с дислокацией в Алтане. (К середине марта – 4 полка). 1921, 1-3 марта I съезд Монгольской Народной Партии. Съезд утвердил партийную платформу, избрал ЦК во главе с С. Данзаном. СухэБатор председательствовал 3 марта, выступал на съезде. Он избран главкомом партизанских отрядов – Народной армии. 1921, 13 марта Формирование Временного народного правительства во главе с Д. Чагдаржавом (16 апреля его сменил Д. Бодо). Д. СухэБатор – военный министр, главком. 1921, 18 марта Освобождение монгольской Кяхты от китайских милитаристов – первая крупная победа Народной армии, одержанная пол командованием Д. Сухэ-Батора. 1921, 10 апреля Образование Военного совета Народной армии во главе с Д. Сухэ-Батором. 1921, 5, 12-13 июня Бои под Кяхтой (Алтан-Булаком). Разгром войск Унгерн а Народной армией под командованием Сухэ-Батора и пришедшими на помощь советскими частями. 1921, 30 июня Наступление на Ургу. 1921, 6 июля Передовые части Народной армии и советского экспедиционного корпуса вступили в Ургу.

123

1921, 9-10 июля Роспуск прежнего правительства, служившего Унгерн у. Образование постоянного Народного правительства во главе с Д. Бодо. Д. Сухэ-Батор – военный министр, главком. 1921, 11 июля Торжества в честь образования самостоятельного Монгольского государства в форме конституционной монархии во главе с Богдо-гэгэном. 1921, июль-август Сухэ-Батор руководит операциями против остатков унгерновцев на западе и востоке страны. Конец августа – разгром бригады Хоботова. 1921, 27 сентября - 23 декабря визит монгольской правительственной делегации во главе с С. Данзаном в Советскую Россию. Д. СухэБатор - член делегации. 26 октября – 5 ноября – советско-монгольские переговоры. 5 ноября - подписание Соглашения между Правительством РСФСР и Народным правительством Монголии об установлении дружественных отношений между Россией и Монголией, а также дополнительных протоколов. Прием В.И. Лениным монгольской делегации. 1921, сентябрь Председателем Военного совета назначен Э. Ринчино. 1921, декабрь По инициативе Сухэ-Батора в Урге открыта военная школа. 1922, 7 января Отставка премьер-министра Д. Бодо. 1922, 10 января Д. Сухэ-Батор, а также Х. Чойбалсан и Хатан-Батор Магсаржав награждены советским орденом Красного Знамени «за доблестные совместные боевые действия» (В феврале этой награды удостоены также 124

председатель Военного совета Э. Ринчино и начальник штаба В.А. Хува). 1922, 3 февраля Д. Сухэ-Батор – член Пленума ЦК, член президиума ЦК МНП (по другим данным, в 1922 г. – кандидат в члены ЦК, в начале 1923 г. - кандидат в члены президиума ЦК МНП). 1922, март Новым премьер-министром назначен Жалханз-хутухта. 1922, 29 апреля Приказ военного министра, главкома Д. Сухэ-Батора о праздновании 1 мая. 1922, середина мая Приказ Сухэ-Батора о проведении военнополевых учений. 1922, 30 июля Приказ Сухэ-Батора о праздновании первой годовщины монгольской революции. 1922, 30 августа Казнь Д. Бодо и других «заговорщиков». 1922, 23 сентября Д. Сухэ-Батору присвоено почетное звание «Зоригт баатар бэйс» («Отважный герой») с вручением трехочкового павлиньего пера (знак признания выдающихся воинских заслуг). 1922, октябрь Сухэ-Батор организует операцию по устранению в западном регионе враждебной группы Джа-лам ы. 1922, начало ноября Приказ Сухэ-Батора о проведении военного парада в честь пятой годовщины Октябрьской революции. 1922, 1-25 ноября Поездка к восточным границам с целью инспектирования воинских частей. Главком посетил также центр аймака Баянтумэн и ряд хошунов, помог в решении местных хозяйственных вопросов. 1922, декабрь Военным министром назначен Хатан-Батор Магсаржав.

125

1923, 10 февраля Д. Сухэ-Батор последний раз участвовал в работе президиума ЦК МНП. 1923, 13 февраля Д. Сухэ-Батор последний раз участвовал в обсуждении и решении вопросов на заседании правительства. 1923, 14-20 февраля Болезнь. 1923, 20 февраля Д. Сухэ-Батор скончался. 1923, 26 февраля Похороны Д. Сухэ-Батора на кладбище Алтан-Ульгий.

126

Библиография

Источники 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Архив внешней политики Российской Федерации (АВП РФ): фонд 111, оп. 5. Российский государственный архив социальнополитической истории (РГАСПИ): ф. 495, оп. 152, 154. Революционные мероприятия народного правительства Монголии в 1921-1924 гг. Документы. Пер. с монг. М., 1960. Протоколы I Великого Народного Хурала Монгольской Народной Республики. УБ., 1925. Советско-монгольские отношения. 1921-1974. Документы и материалы. Т. 1, 1921-1940. М.-УБ., 1975. Д. Сүхбаатар. Баримт бичгүүд (Документы). Эмхтгэсэн (составители) Ч. Мижээхүү, О. Пүрэв, Л. Мэндсайхан. УБ., 1983. Д. Сүхбаатар. Хэлсэн үг, бичсэн баримт бичгийн цоморлог. Эмхтгэсэн Л. Бат-Очир. (Сборник речей и документов. Составитель Л. Бат-Очир). УБ., 2003. МАХН-ын их бага хурал, Төв хорооны бүгд хурлуудын тогтоол, шийдвэр, I хэсэг. (Резолюции съездов, конференций, пленумов ЦК МНРП, часть I). УБ., 1956. МАХН-ын нэгдүгээр их хурал. (Первый съезд МНРП). УБ., 1971. МАХН-ын хоёрдугаар их хурал (Второй съезд МНРП). УБ., 1974. МАХН-ын гуравдугаар их хурал (Третий съезд МНРП). УБ., 1964. Монголын хувьсгалчдын түүхт зөвлөлгөөн. 1921 оны 3-р сарын 1-3, Үндсэн баримт бичиг (Историческое

127

13. 14.

15.

совещание монгольских революционеров. 1-3 марта 1921 г. Основные документы). УБ., 1996. Коминтерн ба Монгол. Баримтын эмхэтгэл (Коминтерн и Монголия. Сборник документов). УБ., 1996. Дамдины Сүхбаатар. Намтар ном зүйн бүртгэл (Биобиблиографический указатель, на монгольском и русском языках). Составители А.М. Кайгородов, Д. Галсанпунцаг. М., 1978. Российско-монгольское военное сотрудничество (1911 - 1946). Сборник документов в 2 частях. Москва – УланУдэ. 2008. Литература

На русском языке 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Бат-Очир Л., Дашжамц Д. Дамдины Сухэ-Батор. Биография. Пер. с монг. М., 1971. Белов Е.А. Барон Унгерн фон Штернберг. Биография, идеология, военные походы 1920-1921 гг. М., 2003. Даревская Е.М. Сибирь и Монголия. Очерки русскомонгольских связей в конце XIX – начале ХХ веков. Иркутск, 1994. Жабаева Л.Б. Элбек-Доржи Ринчино и национальнодемократическое движение монгольских народов. Улан-Удэ, 2001. История Монголии. ХХ век. М., 2007. История Монгольской Народной Республики. Издание третье, переработанное и дополненное. М., 1983. История советско-монгольских отношений. М., 1981. Каллиников А.Д. Национально-революционное движение в Монголии. М.-Л., 1926. Кислов А.Н. Разгром Унгерн а. М., 1964. Колесников М. Сухэ-Батор. М., 1959. 128

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28.

Кунгуров Г.Ф., Сороковиков И.А. Аратская революция. Исторический очерк. Изд. 2-е. Иркутск, 1957. Ленин В.И. Беседы с делегацией Монгольской Народной Республики. 5 ноября 1921 г. – ПСС, т. 44. Ломакина И.И. Голова Джа-лам ы. У.-У.-СПб., 1993. Лузянин С.Г. Россия-Монголия-Китай в первой половине ХХ в. Политические взаимоотношения в 1911-1946 гг. М., 2000. Майский И.М. Монголия накануне революции. М., 1959. Нацок-Доржи Ш. Биография Сухэ-Батора. Приложение: Документы о Сухэ-Баторе. Обработка и комментарии Х. Перле. УБ., 1943. Они встречались с Сухэ-Батором. Литературная запись и составление Р.Ф. Тугутова. У.-У., 1967. Очерки истории Монгольской народно-революционной партии. Пер. с монг. М., 1971; изд. 3, УБ., 1987. Першин Д.П. Барон Унгерн , Урга и Алтан-Булак. Самара, 1999. Россия и Монголия: новый взгляд на историю взаимоотношений в ХХ веке. М., 2001. Рощин С.К. Политическая история Монголии (19211940 гг.). М., 1999. Тудэв Л. За полярной звездой. Повесть о Сухэ-Баторе. Пер. с монг. М., 1968. Цибиков Б.Д. Разгром унгерновщины. У.-У., 1947. Чимитдоржиев Ш.Б. Россия и Монголия. М., 1987. Чойбалсан Х. Избранные статьи и речи. Пер. с монг., М., 1961. Чойбалсан Х. Краткий очерк истории Монгольской народной революции. Пер. с монг. М., 1952. Ширендыб Б. История Монгольской народной революции 1921 г. Пер. с монг. М., 1971. Элбэк-Доржи Ринчино. О Монголии. У.-У. 1998.

129

29.

Юзефович Л.А. Самодержец пустыни. Феномен судьбы барона Р.Ф. Унгерн -Штернберга. М., 1993.

На монгольском языке 1.

2. 3. 4.

5. 6. 7. 8.

Ард тумний аугаа их хуу. Хэвлэлд бэлтгэсэн Ц. Тувшинтогс, Э. Золбаяр. (Великий сын народа. Сборник. Подготовили к печати Ц. Тувшинтогс, Э. Золбаяр). УБ., 2008. Ардын армийн 50 жил (50 лет Народной армии). УБ., 1971. Баабар Б. (Б. Батбаяр). ХХ зууны Монгол. Нуудэл, суудал. Гарз, олз. Боть 1 (Монголия ХХ века. Кочевье, оседлость. Потери, приобретения. Том 1). УБ., 1996. Бат-Очир Л., Дашжамц Д. Дамдингийн Сухбаатар. Намтар. Нэмж засварласан доров дэх хэвлэл (Биография. Четвертое издание, дополненное и исправленное). УБ., 1983. Бат-Очир Л. Бодо сайд. Узэл ба уйлс (Министр Бодо. Взгляды и деятельность). УБ., 1991. Бат-Очир Л. Туухийн унэний эрэлд (В поисках исторической правды). УБ., 1999. Бат-Очир Л. Чойбалсан (Намтрын нь балархайг тодруулахуй). (Чойбалсан. Неизвестные страницы биографии). УБ., 1996. Болдбаатар Ж. Дулаан ханы хуу. Монгол торийн нэрт зутгэлтэн Г. Бумцэндийн амьдрал, уйл ажиллагаа (Жизнь и деятельность известного монгольского политического деятеля Г. Бумцэнда). УБ., 2001. Гомбосурэн Д. Монгол улсын орлог жанжин маршал Хорлоогийн Чойбалсан. Цэргийн уйл ажиллагаа (Маршал Монголии Хорлоогийн Чойбалсан. Военная деятельность). УБ., 2003.

130

10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

18.

19. 20.

21. 22. 23. 24.

Даш Д. Монгол тумний толоо зутгэсэн анд ноход (Они боролись за свободу и независимость монгольского народа). УБ., 1967. Даш Д. Солийн Данзан. УБ., 1990. Дашдаваа Ч. Туух соёл, улс тор (История, культура, политика). УБ. 2005. Дашдаваа Ч. Улаан туух. Коминтерн ба Монгол (Красная история. Коминтерн и Монголия). УБ., 2003. Дашцэвэг Б., Манууш Ч. Эгшигт ээж (Д. Сухбаатарын Янжмаагийн тухай туухэн найруулал. (Исторический очерк о С. Янжме). УБ., 1994. Лааган Б. Жалханз хутагт Дамдинбазар. УБ., 1994. Лонжид З., Батсайхвн О. Жанжин Данзан. УБ., 1995. Лувсанноров С. Монголын цэргийн нэрт жанжин Дамдины Сухбаатарын ураг торлийнхон. (Родственники знаменитого монгольского полководца Дамдины СухэБатора). УБ., 2010. Монгол ардын хувьсгалт намын туухэн товчоон. Еронхий редактор Ч. Дашдаваа (Краткая история Монгольской народно-революционной партии. Главный редактор Ч. Дашдаваа). УБ., 2001. Монгол улсын туух. Тавдугаар боть (ХХ зуун). (История Монголии. Том пятый. ХХ век). УБ., 2003. Пунсалдулам Б., Хишигт Н. Монголын 1911, 1921 оны хувьсгал (Гадаадын туух бичлэгийн тойм). (Монгольские революции 1911 и 1921 годов. Обзор иностранной историографии). УБ., 2007. Пурэв О. Ардын засгийн анхны еронхий сайд (Первый премьер-министр народного правительства). УБ., 2001. Пурэв О. Жанжин Сухбаатар. УБ., 2001. Хишигт Н. 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. (Революция 1921 г. и народная регулярная армия). УБ., 2001. Хишигт Н. 1921 оны хувьсгалын туухэнд Д. Сухбаатарын эзлэх байр суурь: 1990 оноос хойшхи туух бичлэгийн 131

25.

26. 27.

асуудал (Историография после 1990г. о месте Д. СухэБатора в революции 1921 г.). Туухийн судлал, УБ., 2003, XXXIV. Хорьдугаар зууны Монгол. Туухийн тойм. Доктор М. Санждорж ийн удирдлагаар туурвисан хамтын бутээл (Монголия двадцатого века. Очерк истории. Коллективный труд, подготовленный под руководством доктора М. Санждорж а). УБ., 1995. Ширэндэв Б. Хичээнгуй сайд Цэрэндорж (1868-1928). (Министр Цэрэндорж. 1868-1928). УБ., 1965. Ширэндэв Б. Монгол ардын хувьсгалын туух. Залруулсан хоёр дахь хэвлэл. (История Монгольской народной революции. Исправленное второе издание). УБ., 1999.

На английском и немецком языках 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Barkmann U. Geschichte der Mongolei oder die Mongolische Frage: die Mongolen auf ihrem zum eiqenen Nationalstaat. Bonn, 1999. Dashpurev D., Usha Prasad. Revolution and Independence. 1911-1992. New Delhi, 1993. Lattimore O. Nationalism and Revolution in Mongolia. N.Y., 1955. Mongolia in the Twentieth Century: Landlocked Cosmopolitan. Edited by Stephen Kotkin and A. Elleman. N.Y., 1999. Morozova I.Y. The Comintern and Revolution in Mongolia. Cambridge, 2002. Morozova I.Y. The Social History of Mongolia in the XX Century. L.-N.Y. 2009. Rupen R. How Mongolia is Really Ruled. A Political History of the Mongolian People’s Republic. 1900-1978. Stanford University, California, 1979.

132

Именной указатель Амар А. 74 Баабар Б. 109, 130 Базарсад Ч. 45 Бат-Очир Л. 5, 6, 8, 10, 12, 16, 19, 20, 24, 33, 37, 39, 52, 54, 62, 80, 86, 87, 98, 101, 104, 105, 110, 113, 114, 127, 128, 130 Батухан Э. 89 Беликсайхан 46, 49 Берлин Л.Е. 90, 91, 93 Богдо-гэгэн 13, 19, 25, 33, 43, 82, 83, 102, 105, 108 Богдо-хан 54, 60, 62, 75, 83, 101, 102, 109 Бодо Д. 4, 26, 28, 32, 35, 36, 37, 45, 49, 61, 62, 65, 66, 70, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 81, 95, 96, 97, 98, 99, 106, 107, 110, 121, 123, 124, 125, 130 Борисов С.С. 31 Бумцэнд Г. 85, 86 Буртман Н.Г. 31 Буяннэмэх С. 113 Галсан С. 16, 80, 114, 115, 116, 121

Гапон Ф.И. 35 Гембаржевский Я.В. 26 Гец Б.Ф. 90 Гольман М.И. 9 Грайворонский В.В. Грайворонскому 9 Дамбадорж Ц. 48, 53, 107 Дашжамц Д. 5, 8, 12, 16, 19, 20, 24, 33, 37, 39, 52, 54, 62,

80, 86, 87, 98, 101, 105, 113, 128, 130 Джа-лам (Дамбижанцан) 96, 104, 125, 129 Догсом Д. 24, 27, 32, 36 Дугаржав М. 27 Духовский С.И. 90 Дэндэв И. 96 Дэндэв О. 27 Жадамба Н. 107

Жалханз-хутухта (С.Дамдинбазар) 32, 99, 100, 102, 108, 109, 111, 125 Жамцарано Ц. (Ж.Цэвээн, Ц.Бегзеев) 35, 46, 48, 74 Ц. Бегзеев 46 Жамьян О. 11, 26, 27, 33, 36, 85 Жигмиддорж 36 Золбаяр Э. 7, 130 Казагранди 55 Кайгородов 128 Колесников М. 5, 128 Косич Д.И. 52 Кунгуров Г.Ф. 5, 51, 129 Кучеренко М.И. 26 Ленин В.И. 93, 129 Литвинцов П.И. 85 Лопатин Е.И. 18 Лосол Д. 26, 32, 36, 48 Лувсанноров С. 17, 115, 131 Магсаржав-хурц 62 Макстенек О.И. 46 Мижээхуу Ч. 8, 127 Мэндсайхан Л. 8, 127 Наран С. 7, 115 Нейман К.А. 59

133

Орлов А.А. 28 Очиров 90 Першин Д.П. 68, 69, 76, 129 Попов С.И. 26 Пунцаг Б. 45, 85 Пунцагдорж, Да-лама 32, 33, 62, 96 Пурэв О. 8, 127, 131 Пэрлээ Х. 8 Ранжин Д. 10 Ринчино Э. (Р. Элбэгдорж) 35, 36, 66, 67, 68, 73, 87, 97, 98, 99, 101, 107, 108, 109, 110, 124, 125, 128, 129 Саж-лама 101 Санждорж М. 6, 132 Семенов Г.М. 23, 39, 55 Слесарчук Г.И. 9 Смирнов И.Я. 15 Сумьяа 49 Сюй Шучжэн 23, 25, 29 Тогтох П. 15 Толбухин 18 Тувшинтогс Ц. 7, 130 Тудэв Л. 5, 129 Унгерн-Штернберг Р.Ф. 39, 40, 41, 42, 43, 44, 50, 51, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 68, 72, 74, 86, 87, 123, 124, 128, 129, 130 Ханд Г. 10

Хасбаатар Ц. 45 Хишигт Н. 2, 9, 131 Хува В.А. 85, 87, 125 Цыбыктаров С.Б. 26 Цэрэндорж Б. 89, 91, 96, 112, 132

Цэрэндорж О. 45 Чагдаржав Д. 26, 32, 36, 45, 49, 53, 96 Чайванов В.Н. 26 Чжан Цзолин 44, 58, 110 Чингисхан 119 Чичерин Г.В. 56, 90, 93 Чойбалсан Х. 5, 26, 32, 36, 37, 38, 45, 49, 77, 85, 86, 98, 100, 124, 129, 130 Чоймбол С. 120 Чулуун С. 9 Чэн И 23, 34 Ширендыб Б. (Ширэндэв Б.) 5, 56, 129 Шумяцкий Б.З. 66, 76, 90, 93, 99, 100 Щетинкин П.Е. 58 Эрдэни Чжонон-ван Ширнин Дамдин 89 Ээндэн Д. 27 Янжин 12 Янжмаа Н. (С.Янжима) 114, 116, 121

134

Summary Sukhbaatar, Mongolia` s National Hero. A Biographical Outline. By S. K. Roshchin Damdin Sukhbaatar is one of the top leaders of the 1921 revolution in Mongolia, a national hero and staunch fighter of the country` s independence and democratization. The purpose of this work is to briefly narrate main events of Sukhbaatar` s life â&#x20AC;&#x201C; alas, a very short one, to offer a general analysis of his multi-faceted activities at that turbulent life. The author tried to discuss Sukhbaatar from modern positions, without unnecessary idealization and exaggerations, so common for Mongolian and Russian writings on him prior to the 1990s, and, no less importantly, without underestimation of his role and place in Mongolian history of the early twentieth century. Both exaggeration and underestimation are equally counterproductive. What is needed is objectivity, veracity and a balanced approach. Major conclusions of the author are as follows: 1. Sukhbaatar was an organizer and creator of Mongolian People` s Army, its first commander-in-chief, defense minister of the new government, formed in 1921. 2. Sukhbaatar was one of the founders of the People` s Party which became Mongolia` s only party, of national-democratic persuasion, aligning with Comintern as a supporter with all consequent developments. 3. Sukhbaatar was one of the founders of the new Mongolian state, both as a leader of the People` s Party and as an important member of the new government. Therefore, Sukhbaatar was one of the topmost leaders of the new Mongolia, in military, party-building and administrative 135

spheres, an outstanding statesman. â&#x20AC;&#x153;One ofâ&#x20AC;? has to be stressed as important here. It is not to diminish his role, crucial as it was, but to reflect historical realia more adequately and correctly. The work is based upon official sources, archival and other materials. Research works, especially present-day Mongolian publications, were widely consulted.

136

МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИЙН

ТҮҮХИЙН ХҮРЭЭЛЭН

ОРОСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИЙН

ДОРНО ДАХИНЫ СУДЛАЛЫН ХҮРЭЭЛЭН

С.К.РОЩИН

МОНГОЛЫН ҮНДЭСНИЙ БААТАР

Д.СҮХБААТАР (НАМТРЫН ХУУДСУУД)

Орос хэлнээс орчуулсан: Хангайн Төмөр Орчуулгын редактор: Н.Хишигт

Улаанбаатар 2011

Агуулга

Монгол хэвлэлийн өмнөх үг

139

Өмнөх үг

143

Тэргүүн бүлэг. Замын эхэнд

150

Дэд бүлэг. Шинэ Монгол улсын төлөө

163

Гуравдугаар бүлэг. Дайн, тулаантай 1921 он

183

Дөрөвдүгээр бүлэг. Тэмцэл үргэлжилсээр, гэнэт тасарсан нь

238

Төгсгөлийн үг

261

Дамдины Сүхбаатарын амьдрал, үйл ажиллагааны он тооллын хэлхээс

265

Ном зүй

271

Нэрийн хэлхээ

276

Summary

279

138

Монгол хэвлэлийн өмнөх үг Монгол улсын ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн хүндэт доктор С.К. Рощин нь 1930 онд төрсөн. 1948-1953 онд Москвагийн Дорно дахины дээд сургуулийг дорно дахин судлаач мэргэжлээр (монгол, англи хэл хавсран) төгссөн. 1954-1956 онд ЗСБНХУ-ын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн аспирантурт суралцаж, 1956 оноос эдүгээ хүртэл Оросын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнд ажиллаж байна.Энэ хугацаанд 1959-1961, 1969-1973 онд ЗСБНХУ-аас БНМАУ-д суугаа Элчин сайдын яаманд ажиллажээ. 1957 онд “БНМАУ-ын эдийн засагт социалист хэвшил үүсэн хөгжсөн нь” сэдвээр Москва хотноо дэд эрдэмтний, 2001 онд “Монголын улс төрийн түүх” бүтээлээрээ түүхийн шинжлэх ухааны докторын зэргийг Монгол улсад тус тус хамгаалсан. С.К.Рощин 1979-1992 онд Оросын ШУА-ийн Дорно дахины хүрээлэнгийн Монголын секторын эрхлэгчээр ажиллаж, Монгол-Оросын шинжлэх ухааны харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, Монголын судлаачдыг бэлтгэх үйлсэд үнэтэй хувь нэмэр оруулжээ. Мөн 1959-1960, 1969-1973 онд дипломат албанд ажиллахдаа Монгол-Оросын найрамдал хамтын ажиллагааг бүх талаар хөгжүүлж бэхжүүлэхэд хүчин зүтгэсэн бөгөөд эдүгээ ч Монгол,Оросын найрамдлын нийгэмлэгийн гишүүнээр ажиллаж байна. С.К. Рощин гуай бол Оросын нэрт монгол судлаач, Монголын орчин үеийн түүх, эдийн засгийн асуудлаар мэргэшсэн цөөхөн эрдэмтний нэг бөгөөд ОУМЭ-ийн I-Y их хуралд оролцож, олон жилийн туршид ОУМСХ-ны нарийн бичгийн дарга нарын газрын гишүүн байжээ. Эрдэмтэн 55 жилийн туршид монгол судлалд хүчин зүтгэхдээ ХХ зууны Монголын эдийн засаг, түүх, түүхэн зүтгэлтнүүдийн намтрын асуудлаар судалгаа хийж, 80 гаруй 139

бүтээл туурвижээ. Түүний бүтээлүүдийг ОХУ, Монгол, БНХАУ, ХБНГУ,АНУ, Япон зэрэг оронд сайн мэддэг. 1990-ээд оноос тэрбээр түүхч судлаачдын анхаарлыг онцгой татдаг асуудал болох ХХ зууны эхний хагасын Монголын улс төрийн түүхийг гүнзгийрүүлэн судалж, “Монголын улс төрийн түүх. (1921-1940 он” хэмээх томоохон бүтээлээ 1999 онд хэвлүүлсэн юм. Номд өгүүлэн буй үеийн Монголын улс төрийн түүхийн гол үйл явдал, асуудалд анхаарлаа хандуулан, 1921 оны хувьсгалын шинж чанар, онцлог, удирдагчид манлайлагчид, Монгол ба ЗХУ, Коминтерний харилцаа, хаант засаглалаас Бүгд найрамдах байгуулалд шилжсэн шилжилт, 1920-1930-аад оны МАН, МАХН-ын дотоод зөрчилдөөн, Монгол дахь Зүүний хүчний ажиллагаа, “Шинэ эргэлтийн бодлого”, Монголын нийгмийн үзэл санаа, дотоод байдлыг шинжлэн судалж, арвин баялаг материалыг судалгааны эргэлтэд оруулан, өмнөх түүх бичлэгийн зарим ташаа ойлголт, төсөөллийг залруулан, шинэ дүгнэлт, сонирхолтой гаргалгааг хийсний учир тухайн сэдвээр судалгаа хийдэг олон орны эрдэмтдээс өндөр үнэлгээ авчээ. Монголын нэрт түүхч, академич Б.Ширэндэв “...С.К. Рощин орчин үеийн монгол судлаачдаас анх түрүүнд Монголын түүхийн нэн ээдрээтэй үе болох 1921-1940 оны улс төрийн түүхийг бичихээр зориглосон”-ыг тэмдэглэж, буйртай судлаачийн хувиар судалгааны эргэлтэнд оруулсан эх материалыг нухацтай задлан шинжилж, өмнөх түүхийн бүтээлүүдэд байсан үзэл суртлын сөрөг нөлөөг эргэн харж чадсан гэсэн бол Оросын түүхч, улс төр судлаач С.Г. Лузянин “...1990-ээд онд нууцын зэрэглэлээ халсан, гайхалтай баримтуудад тулгуурласан түүний ном ХХ зууны хорь, гучаад оны Монголын улс төрийн үйл явцын өвөрмөц нэвтэрхий толь болсон” хэмээн үнэлжээ. Эрдэмтэн С.К.Рощин гуайн судалгааны нэг чухал хэсэг нь Монголын удирдагчдын намтрын судалгаа бөгөөд “Монголын маршал Х.Чойбалсан. Намтрын хуудсууд” (2005), “П. Гэндэн . Монголын үндэсний удирдагч.Намтрын хуудсууд”(2008) 140

номуудыг хэвлүүлсэн билээ. Эхний бүтээлд маршал ХХ зууны эхний хагасын Монгол болон монгол-оросын харилцааны түүхийн дэвсгэр дээр Монгол улсын маршал Х.Чойбалсангийн амьдрал, улс төрийн үйл ажиллагааг улируулан үзэж, түүхэн цаг үеийн олон зүйлийн учир шалтгаанаар нөхцөлдсөн эерэг сөрөг тал, амжилт ололт, хүндрэл бэрхшээлийг харуулах замаар түүний түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, эзлэх байр суурийг тодруулсан бол удаах номдоо 1920-1930-аад оны Монголын улс төрийн томоохон зүтгэлтэн, ерөнхий сайд П. Гэндэн гийн талаар нарийвчлан судалж, “...жирийн малчин ардаас төр, намын удирдагч, 1920-1930-аад оны улс төрийн нөлөө бүхий зүтгэлтэн, улс орныхоо эрх ашгийг тууштай хамгаалсан эх оронч” болсон түүхэн замналыг өгүүлжээ. Түүнчлэн 1921 оны хувьсгалын удирдагчид С.Данзан, Д.Сүхбаатар, Д.Бодоо , 1920-иод онд Монголд ажиллаж байсан Коминтерний төлөөлөгчид Т.Рыскулов, М.И Амагаев болон 1920-1921 оны Монголын үйл явдал дахь барон Унгерний оролцооны талаар олон өгүүлэл бичжээ. Монголын түүхийн томоохон тэгш ойнууд тохиосон энэ онд эрдэмтэн “Монголын үндэсний баатар Д.Сүхбаатар” хэмээх номоо уншигч Та бүхэнд өргөн барьж байна. Энэхүү бүтээлд Монгол улсын баатар, цэргийн нэрт зүтгэлтэн, 1921 оны Монголын хувьсгалын удирдагчдын нэг Д.Сүхбаатарын 1912-1923 он хүртэл үйл ажиллагаанд холбогдох содон сонин мэдээ баримтыг багтаан, хэн хүний тэр бүр хэлээгүй олон санааг дэвшүүлж, монголын ард түмэнд Үндэсний баатар хэмээн хүндлэгдсэн түүний богинохон боловч гайхалтай амьдралын замналыг нээн харуулжээ. Энэхүү бүтээлийг Монголын өргөн олон уншигчдад хүргэх үүднээс Оросын ШУА-ийн Дорно дахины судлалын хүрээлэн ба Монгол улсын ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд монгол хэлнээ орчуулан, эх зохиолын хамтаар хэвлэн гаргаж байна. Эл бүтээл нь манай улсын болон гадаад орнуудын түүх судлаачид, докторант, магистрант, оюутан, түүх сонирхогч 141

хэн бүхний анхаарлыг татахуйц чамбай бүтээл тул Та бүхэн олон шинэ зүйлийг мэдэж эх түүхийн мэдлэгээ арвижуулах нь лавтай.

Н.Хишигт 17 дугаар жарны цагаагчин туулай жилийн зуны дунд хөхөгчин хонин сарын улаагчин туулай өдөр (2011.07.11)

142

Өмнөх үг Хорьдугаар зууны Монголын төрийн гарамгай зүтгэлтэн Д.Сүхбаатарын тухай олон тооны ном, өгүүлэл, дурдатгал янз бүрийн хэлээр хэвлэгдсэнээс мэдээжээр ихэнхи нь монгол хэлээр гарчээ. Түүний дүр төрх уран зохиол, тайз дэлгэцэнд ч мөнхөрчээ. Нэг талаас авч үзэхэд, Монголын үндэсний баатар Д.Сүхбаатарын тухай тун олон ном бүтээл гарсан нь зөв зүйтэй юм. Харин нөгөө талаас нь авч үзвэл бусад томоохон зүтгэлтнүүдийн талаар өгүүлсэн ном зохиолтой харьцуулахад энэ нь (1990-ээд он хүртэлх үеийг өгүүлж байна-С.Р) тэнцвэргүй байгаа нь эдүгээ илэрхий байна. 1990-ээд оныг хүртэл Д.Сүхбаатарын тухай монгол, орос хэл дээр гарсан өмнөх бүтээлүүд нь үнэ цэнэтэй эх материал, баримтыг агуулж, өнгөрсөн түүхийг тодорхой хэмжээгээр үнэн зөв тусгасаны учир эдүгээ ч ач холбогдлоо алдаагүй байна. Гэвч тэдгээр нь асуудалд догматикаар хандах, Д.Сүхбаатарыг хэт магтан өргөмжлөх, түүхэн үйл явдлыг өгүүлэхдээ хялбарчлах (гуйвуулах явдал ч байв) зэрэг ерөнхий нэг дутагдлаас бүхэлдээ ангид байгаагүй юм. Сүхбаатар бол хувьсгалын цорын ганц удирдагч, МАХН, Ардын төрийг үндэслэгч гэж хэмээн бичиж ирсэн билээ. Эдүгээ бид тухайн үед бүх зүйл нарийн төвөгтэй байсан бөгөөд 1921 оны хувьсгалын хэрэг явдлын голлох удирдагчид нь Бүх Цэргийн жанжин Д.Сүхбаатараас гадна Намын Төв Хорооны дарга С.Данзан, Ерөнхий сайд Д.Бодоо болон бусад нэрт зүтгэлтнүүд байсныг мэдэх болов. 1922 онд Бодоо г, 1924 онд Данзанг хэлмэгдүүлсэн болон үзэл суртлын тодорхой шалтгаан нь (Сүхбаатар-Монгол дахь хувьсгалт өөрчлөлтийг тууштай баримтлагч) Д.Сүхбаатарын түүхэнд эзлэх байр суурийг цаашид (түүнийг 1923 онд цаг бусаар нас барсны дараагаар) “цорын ганц жолоодогч”, “үндэслэгч” хэмээн тодорхойлоход хүргэжээ. 143

Монгол хэлээр урьд өмнө гарсан дорвитой бүтээлүүд нь Ном зүйн жагсаалтад тусгалаа олжээ. Түүнчлэн орос хэл дээр хэвлэгдсэн хамтын бүтээл, нэгэн сэдэвт зохиолуудын олон арван хуудсыг Д.Сүхбаатарт мөн зориулсанаас: БНМАУ-ын түүх” (М.,1983), “Зөвлөлт-Монголын харилцааны түүх” (М.,1981), Г.Ф.Кунгуров, И.А.Сороковиков нарын хамтран бичсэн “Ардын хувьсгал” (Эрхүү.,1957), Х.Чойбалсан. Монгол Ардын хувьсгалын түүхийн товч найруулал (М., 1952), Б.Ширэндэв . 1921 оны Монголын ардын Хувьсгалын түүх (М.,1971, хоёрдахь хэвлэл-монгол хэл дээр.УБ.,1999) зэрэг зохиолыг дурдаж болно. Д.Сүхбаатарын амьдрал, үйл ажиллагааны талаар тусгайлан өгүүлсэн бүтээлүүд, тухайлбал,Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц.“Дамдины Сүхбаатар”. (М.,1971), М.Колесников. “Сүхбаатар” (М., 1959), Л.Түдэв.“Алтан гадас чигийг заана. Сүхбаатарын тухай тууж” (М., 1968) зэрэг хэвлэгджээ. Эдгээр нь бүгд 1990-ээд оноос өмнө гарсан бөгөөд дээр өгүүлсэн ололт хийгээд онцлогийн аль алиныг тусгасан бүтээлүүд болно. Монголын хувьсгалын үе шат, өрнөлтийг нарийн тодорхой нээн харуулсан Б.Ширэндэв ийн суурь бүтээл болон Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц нарын бичсэн Д.Сүхбаатарын албан ёсны намтрын орчуулга бидний сонирхлыг ихээхэн татаж байна. Намтарт Д.Сүхбаатарын амьдралын замналыг нэлээд дэлгэрэнгүй тусгаж, түүний тухай өгүүлсэн чухал баримтууд, хэлсэн үгийг нь оруулжээ. Хэдийгээр энэхүү бүтээл нь бүхэлдээ ул үндэстэй, сайн зохиол боловч цаг үеийнхээ хязгаарлалт, нөхцөл байдлыг мөн л тойрч гарч чадаагүй билээ. Түүнээс хойш Д.Сүхбаатарын үйл ажиллагааны янз бүрийн асуудлыг хөндсөн, ихэнхи тохиолдолд шинээр авч үзэхийг зорьсон ном, өгүүлэл, илтгэл Монголд багагүй хэвлэгджээ. Урьд өмнө илрээгүй, эсбөгөөс мэдэгдэх төдий байсан архивын баримт, бусад эх сурвалжууд эрдэм шинжилгээний эргэлтэд орсон нь судлан буй асуудлын цар хүрээг тэлэх, түүнийг гүн гүнзгий, зөв онож нээх боломж олгож байлаа. Д.Сүхбаатарын тухай өгүүлсэн ном, зохиолын 144

урсгал 1990-ээд он болоход мэдэгдэхүйц суларч, түүнээс хойшлоод ирэхээр урсгал гэж хэлэхийн аргагүй болсон билээ. Үүнийг түүхчид хэт туйлшрах, хиймлээр хөөргөн магтахаас татгалзаж, Сүхбаатарын үйл ажиллагааг илүү бодитоор судлан шинжилж эхэлсэнээр тайлбарлаж болох бөгөөд энэ нь урдынх шиг олон тооны ном товхимол хэвлүүлээд байхыг ч шаардаагүй юм. Гэсэн хэдий ч ард түмний сэтгэл зүрхэнд дүр төрх нь гүн гүнзгий хоногшсон Д.Сүхбаатарыг бие хүнийх хувьд болон олон талт үйл ажиллагааг нь сонирхох явдал буурч, түүний тухай дурсамж бүдэгрэхгүй нь тодорхой бөгөөд энэ бүхнийг эрдэм шинжилгээний бүтээлүүд ч тусгахгүй байж чадсангүй.. 1990-ээд оны үе рүү хандваас Д.Сүхбаатарын мэндэлсний 100 жилийн ойг тэмдэглэж байсан 1993 он сонин, сэтгүүлийн нийтлэлийн оргил үе байлаа. Мөн эрдэм шинжилгээний бага хурал зохион байгуулагдаж, тэр нь нийгмийн амьдралд мэдэгдэхүйц үйл явдал болж билээ. Түүнчлэн 2003 онд Сүхбаатарын мэндэлсний 110 жилийн ойд зориулсан эрдэм шинжилгээний хурал мөн болжээ. Монголын түүхчид өөрсдийн илтгэл, нийтлэлдээ Сүхбаатарын үйл ажиллагаа, түүний 1921 оны хувьсгалд гүйцэтгэсэн үүрэгтэй холбогдсон зарчмын чухал асуудлуудыг бодит байр суурь, шинжлэх ухааны үүднээс дэвшүүлэн тавьж байв. Тэдгээр нь Монголын түүхчдийн сүүлийн үед туурвисан томоохон хамтын бүтээлүүдэд ул үндэстэй тусгагдсан байна. Тэдгээрээс дурдвал: “Хорьдугаар зууны Монгол. Түүхийн тойм” (Эрхэлсэн М.Санждорж. УБ.,1995), “Монгол Ардын Хувьсгалт Намын түүхэн товчоон” (Ерөнхий редактор Ч.Дашдаваа. УБ.,2001), “Монгол улсын түүх. Тавдугаар боть. ХХ зуун” (УБ.,2003) зэрэг болно. Дээрхи бүтээлүүд нь бүхэлдээ бодитой байх, лавтай үнэнийг баримтлах, урьдчилан үл тааварлах чиг шугамыг баримталсан нь харагдахын дээр зохиогчид түүхэн зүтгэлтнүүд, түүний дотор Сүхбаатарын үйл ажиллагааг тодорхойлохдоо урьдын субьектив үнэлгээ, гуйвуулгаас зайлсхийж, түүхэн үнэнийг баримтлахыг хичээжээ. 145

Эдүгээ ч Д.Сүхбаатарт тусгайлан зориулсан номууд Монголд гарч байгааг тэмдэглүүштэй. 2001 онд О.Пүрэвийн “Жанжин Сүхбаатар” хэмээх ном гарч, түүний цэргийн гавъяаны тухай маш өндөр үнэлэлт өгчээ. 2003 онд Л.БатОчир Д.Сүхбаатарын тухай шинэ, чухал материалыг багтаасан баримт бичгийн эмхтгэлийг нийтлүүлжээ.Эмхтгэгч Сүхбаатарын өвийг судлах ажлыг үл сулруулах, монголын ард түмний эрх чөлөөний төлөө тэмцэлд түүний оруулсан үнэлж баршгүй хувь нэмрийг үргэлж дурсан санаж байхыг уриалжээ. 2008 онд “Ард түмний аугаа их хүү” эмхтгэл (Эмхтгэсэн Ц.Түвшинтөгс, Э.Золбаяр) хэвлэгдэв. Эмхтгэлд Сүхбаатарын тухай зарим баримт бичиг, 2003 оны бага хуралд тавигдсан илтгэлүүд, тогтмол хэвлэлд гарсан өгүүллүүд, Сүхбаатарын тухай дурдатгалууд хийгээд түүний намтрын талаархи шүүмжийг багтаажээ. Сүхбаатарын хүү С.Галсангийн дурсамж, түүнтэй хийсэн ярилцлага, Галсангийн охин С.Нарантай ярилцсан тэмдэглэл нь онцгой үнэ цэнэтэй материал болно. 2010 онд С.Лувсанноров” Монголын цэргийн нэрт жанжин Дамдины Сүхбаатарын ураг төрлийнхөн” хэмээх номыг хэвлүүлсэн бөгөөд түүнд жанжны ойр, холын хамаатнуудын талаар өгүүлж, эцэг Т.Дамдин, эхнэр Н.Янжмаа, хүү С.Галсан, ач охин С.Наран нарын товч намтрыг оруулан, Сүхбаатарын хэлсэн үг, түүний тухай 1965-2010 онд сонин, сэтгүүлд нийтлэгдсэн өгүүллийн жагсаалтыг багтаажээ. Гагц эдгээрийг тоочиход л Монголын түүхчид Д.Сүхбаатарын намтар, үйл ажиллагаа, ХХ зууны арваад оны эцэс хориод оны эхэн үеийн үндэсний эрх чөлөөний тэмцэлд түүний гүйцэтгэсэн үүрэгтэй холбогдсон асуудлуудыг судлахад өнөө ч багагүй анхаарал тавьж байгаа нь харагдана. Түүхч судлаачид орчин үеийн судалгааны хандлага, онцлогийг харгалзахын хамт алдарт жанжнаа хүндлэн дээдэлсэн хэвээр байгаа нь мөн мэдэгдэх ажээ. Үүний сацуу, магадгүй сөрөг байр суурьнаас “өөрийн” үгийг хэлэх гэсэн оролдлого байхыг үгүйсгэхгүй. Гэвч энэ нь шийдвэрлэх зүйл биш. Сүхбаатарыг ард түмэн бишрэн шүтдэг, энэ хамгийн гол нь. 146

ОХУ ба Монгол улсад, тэр тусмаа түүхийн шинжлэх ухааны өөрийнх нь хөгжилд ихээхэн өөрчлөлт гарсан ч нилээд дээрээс, бүр 1970-аад оноос хойш Сүхбаатарын тухай ном бүтээл орос хэл дээр гарсангүй. Гэтэл аймшиггүй чин зоригт Сүхбаатарыг Оросод дурсан санаж, үнэлэн хүндэтгэдэг хэвээр бөгөөд ялангуяа ахмад үеийхэн түүнийг үнэнч хань, нөхөр холбоотон гэдгийг мэддэг билээ. Оросын монгол судлалд завсар гарсан нь илт. Эл байдал Д.Сүхбаатарын амьдрал үйл ажиллагааны талаар орчин үеийн байр сууринаас, аливаа нэгэн туйлшрал, хэтрүүлэггүйгээр, мэдээж мөн түүний ХХ зууны эхэн үеийн Монголын түүхэнд эзлэх байр суурийг үгүйсгэж, бууруулж даралгүйгээр товч боловч өгүүлэх хүслийг зохиогч надад төрүүлсэн юм. Энд л номын зорилго орших бөгөөд Д.Сүхбаатарын харамсалтай богинохон амьдралын замналын үндсэн үеүдийн талаар товчхон өгүүлж, тэрхүү ээдрээтэй, ороо бусгаа цаг үе дэх түүний олон талт үйл ажиллагааг задлан шинжилж, нэгтгэн дүгнэхийг зорилоо. Номыг бичихэд Оросын Нийгэм, улс төрийн түүхийн төрийн архив (РГАСПИ) болон ОХУ-ын Гадаад бодлогын архив (АВПРФ)-т хадгалагдаж буй Сүхбаатарын идэвхтэй үйл ажиллагаанд холбогдох материалуудыг ашиглав. Түүнчлэн орос хэлээр хэвлэгдсэн “Ардын Засгаас 1921-1924 онуудад авсан хувьсгалт арга хэмжээнүүд. Баримт бичгийн эмхтгэл. (Эмхтгэсэн Ц.Насанбалжир. М.,1952), “Зөвлөлт-Монголын харилцаа”. 1921-1974. Баримт бичиг, материалууд. I боть. (М., 1975); монгол хэл дээр гарсан “МАХН-ын нэгдүгээр их хурал” (УБ., 1971), “Коминтерн ба Монгол. Баримтын эмхтгэл (УБ., 1996) зэрэг бүтээлүүд чухал эх сурвалж болов. 1990-ээд он хүртэл удаа дараа хэвлэгдсэн Сүхбаатарын тухай баримт бичгийн эмхтгэлүүд онц чухал. Зохиогч “Д.Сүхбаатар.Баримт бичгүүд” хэмээх 6 дугаар удаагийн хэвлэл (Эмхтгэсэн Ч. Мижээхүү, О.Пүрэв, Л.Мэндсайхан. Редактор Ш. Нацагдорж, Д.Даш. УБ.,1983)-ийг голлон ашигласан болно. Түүнд Сүхбаатарын хэлсэн үг, захидал, мөн түүнд ирсэн захидлууд, бусад баримтууд оржээ. 147

Д.Сүхбаатарын албан ёсны намтар Монгол улсад нэг бус удаа хэвлэгджээ. 1943 онд Ш.Нацагдорж эрхлэн, баримт бичгүүдийн томоохон хавсралттайгаар (Эмхтгэгч Х.Пэрлээ) Сүхбаатарын намтрыг орос хэл дээр хэвлэжээ. Түүнээс хойш МАХН-ын Төв Хорооны дэргэдэх Нийгмийн Ухааны Институт болон БНМАУ-ын ШУА-ийн Түүхийн Хүрээлэнгийн ажилтнуудын боловсруулан бэлтгэсэн Д.Сүхбаатарын намтар зохиол монгол хэлээр таван удаа гарснаас Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц нарын бичсэн 4 дэхь хэвлэл (1983)-ийг бид сайн мэднэ. Тэдгээр зохиогчдын 1967 онд хэвлүүлсэн бүтээлийг 1971 онд орос хэлээр орчуулан гаргасан юм. Толилуулан буй номыг бэлтгэхэд монгол орос хэлээр гарсан Сүхбаатарын намтарт холбогдох асуудлуудыг аль нэг байдлаар хөндөн судалсан, ном, зохиолыг боломжийн хирээр үзэж ашигласан болно.Ялангуяа сүүлийн жилүүдэд хэвлэгдсэн бүтээлүүдийг бүр ч онцгойлон үзлээ. Энэ ном бол- намтрын товч найруулал, Д.Сүхбаатарын улс төрийн хөрөгт хуудас нэмсэн бүтээл юм. Үүнээс илүү гарч үл чадав. Түүний тухай дорвитой, ултай томоохон бүтээлийг туурвих ажил өмнө байгаа бөгөөд эн түрүүнд монгол хэл дээр гарна гэж бодож байна. Монголын түүхчдэд үндсэн эх сурвалж, материалын арвин баялаг өв сан, үлэмж хэмжээний ном, зохиол байгаа учир чухам тэднээс уншигчид үндэсний зүтгэлтнүүд, түүний дотор Д.Сүхбаатарын тухай шинэ, том бүтээлүүдийг хүлээж байна. Эл номноос уншигчид, ялангуяа монгол уншигчид төдий л оноогүй, эсбөгөөс орхигдуулсан зүйлийг, өөр бусад барцдыг ч олох нь магад. Гэхдээ энэ бол бидний үзэл, бидний өнөөдрийн боломж юм. Суут Сүхбаатарын тухай шинэ судалгаа, шинэ жинтэй бүтээл хүлээнэм.

148

Энэхүү номыг бичихэд тусалсан Орос, Монголын мэргэжил нэгт нөхөддөө зохиогчийн зүгээс гүн талархал илэрхийлж байна. Ялангуяа үнэт зөвлөгөө өгч, баримт материалаар тусалсан Монголын түүхч С.Чулуун, Н.Хишигт, Оросын эрдэмтэн М.И.Гольман, В.В.Грайворонский, Г.И.Слесарчук нарт онцгой талархаж буйгаа илэрхийлье.

149

Тэргүүн бүлэг. Замын эхэнд Д.Сүхбаатар 1893 оны хоёрдугаар сарын 2-нд Маймаачин (Хүрээний дүүрэг)-д төржээ. Түүний эцэг, эх нь Дорнод Монголоос, Сэцэн хан аймгаас (Одоогийн Сүхбаатар аймаг) гаралтай улс юм.Эцэг Т.Дамдин ядуу ард, хамжлага хүн юм. Аж амьдралаа өөд татахыг зорьсон Т.Дамдин эхнэр Г.Ханд, бага насны хоёр хүү Дэндэв, Ранжин нарын хамт 1890 онд Хүрээнд зугтан иржээ. “Зугтсан” гэхийн учир нь хамжлага ард хошуу ноёны зөвшөөрөлгүйгээр нутгаа орхиж явах эрхгүй байжээ. Гэвч тэнд ч бас амар тайван байсангүй, оргодол босуулыг эрж хайсаар байв. Гагц нөхдийн тус дэм, Дамдины авхаалж самбааны хүчинд шийтгүүлж, хошуу нутагтаа буцаж хөөгдөхөөс аврагдсан аж. Тэдний гэр бүл эхлээд Маймаачинд сууж, аар саар ажлаар амь зууж байв. Хэдэн жил болоод хотод нүүж ирсэн ч нэг их тусыг эс олов. Өлөн зэлмэн амьдарч, ажилгүйчүүд олон байсан тул амин зуулга олоход ч амаргүй байжээ. Энэ завсар ам бүл нэмэгдэн гуравдахь хүү мэндэлж, дараа нь охин төржээ. Гуравдахь хүү нь Сүхбаатар юм. Түүнийг төрмөгц энэ нэрийг хайрлажээ. Эцэг нь бага хүүгээ төрөх өдөр ойд явж байгаад жижиг сүх олсондоо ихэд бэлэгшээн хүүгээ Сүх хэмээн нэрлэхээр шийджээ. Тэгтэл лам багш нь (тэр үед ламаас заавал асуудаг номтой байв) нэрэнд “Баатар” хэмээх үг нэмэхийг айлдсан нь эцэг эхийн сэтгэлд нийцэж, хүүгийн бүтэн нэр “Сүхбаатар” болжээ. Түүнийг бага, залууд нь “Сүхээ” ( бүр товчоор “Сү”) гэж дууддаг байсан бөгөөд харин цэрэгт ирээд “Сүхбаатар” хэмээгдэх болсон нь түүний дүр төрх, хожмын үйл хэрэгт нь тавтайяа нийцэх болжээ1. 1

Л.Бат-Очир. Түүхийн үнэний эрэлд (Судалгааны өгүүллийн түүвэр). УБ., 1999. т. 368

150

Сүхбаатарын бага, залуу нас баргар, хүнд хэцүү өнгөрсөн юм. Монгол нь Чин (Манж-С.Р) гүрний хэсэг байсан учир улс оронд манж түшмэл, хятад худалдаачид, мэдээж, Монголын өөрийнх нь феодалууд эзэн сууж байлаа. Ард түмнийг эцэс төгсгөлгүй алба гувчуураар дарамтлаж, тушаалыг үл дагасан өчүүхэн төдий явдлыг ч хайр найргүй шийтгэж байлаа. Энэ бүхнийг Сүхбаатарын эцэг Дамдин хошуу нутагтаа ч, Хүрээнд ч бүрнээ амсаж байжээ. Хот газар өдөртөө олдог хөлс мөнгө, алдаг оног олддог тохиолдлын ажлаар гэр бүлээ тэжээхийн аргагүй тул гаслан зовлонгийн улмаас тэрбээр шоронгийн хуяг болжээ. Там гэдэг чухамдаа тэнд л байлаа. Гав гинжиндээ дөнгөлүүлсэн хөөрхий хүмүүс өлсөж дааран, чийгтэй, сууц гэхийн тамтаггүй муухай оромжинд байж, ялихгүй зүйлийн төлөө эрүү шүүлт амсаж байв. Тэдний хамаг буруу нь алба татвар өгч, өр төлж чадаагүй, эсбөгөөс шазруун зан гарган эсэргүүцсэн төдий л байв. Сүх энэ бүхнийг харж байлаа. Түүнчлэн өөрийнх нь гэр бүл ч бусад мянга, мянган өрхийн адил үгүйрэн хоосорч, харин манж түшмэд, хятад худалдаачид, нутгийн эрх баригчид, ноёд жаргал цэнгэлд ташууран, дутагдах гачигдах юмгүй амьдарч буйг ч мөн харж байв. Чухам тэр цагаас л өсч өндийж байсан Сүх хүү амьдрал яагаад шудрага бус болох, ядуу хоосон байдлаас хэрхэн ангижирч, сайн сайхан амьдралыг олох талаар бодлогоширч эхэлжээ. 1909 онд өртөөний улаач болсон (энэ хүртэл өдрийн ажил, жижиг сажиг ажил хийж байв) ч амьдрал ахуй нь дээрдсэнгүй, харин ч бүр урмыг нь хугалж, гутаан доромжлогдож байв. Хэдийгээр Сүх зоригтой, эрч хүчтэй, ухаалаг залуу болон өсч байсан ч мунхаг түшмэд, ихэмсэг дээдэст дуулгавартай зүтгэж, ая тал засахад хүрч байсныг хэлэх хэрэгтэй. Эрүүл чийрэг, хүчтэй, өөрийг нь гомдоосон хэнд ч хариу барьж чадах түүнд тийм ажил зохихгүй байлаа... Тэрээр буцаж хөлсний ажил хийх болов, энэ нь ч арай дээр байлаа. Хамгийн чухал нь эрдэм сурах хүсэл түүнийг бүрэн эзэмдээд байлаа. Эцэг Дамдин нь өөрөө бичиг үсэг үл мэдэх 151

хэдий ч хөвгүүдээ эрдэмтэй хүн болгохыг маш их хүсдэг, ном эрдэм л тэднийг хүмүүсийн дунд байр сууриа олоход тус болно хэмээн найддаг хүн байв. Ялангуяа сониуч, аливааг мэдэхийг тэмүүлдэг, юмны учрыг тайлах хэмээн оролддог Сүх хүүдээ тун ч их найдвар тавина. Сүх өөрөө ч багш олж өгөхийг ааваасаа мөн гуйна. Дамдин хүүдээ туслажээ. Тэдний ойролцоо суух О.Жамъян зайсан (зохиогч түшмэл хэмээн тодотгосон-Ред) зав чөлөөгөөрөө ойр орчмын хүүхдүүдэд ном заадаг байжээ. Түүнээс сайн багшийг тухайн цагийн Хүрээнээс үл олно. Жамъян бол боловсролтой, өргөн мэдлэгтэй, эх оронч үзэлтэй хүн байв. Хожмоо тэрээр 1921 оны хувьсгалд идэвхтэй оролцож, 1930 оныг хүртэл буюу насан эцэс болтлоо Монголын Шинжлэх Ухааны хүрээлэнг толгойлж байсан юм. Сүх ч тийм хүндэт багштай болсондоо баяртай байж. Багш 1907-1909 онд Сүхэд ном зааж, түүнийг уншиж, бичдэг, тоо боддог болгожээ. Суралцахад хүнд байлаа. Их төлөв өглөө эрт, үдэш оройн цагаар ном заалгаж, өдөр нь өнөөх хар бор ажлаа эргэлдүүлнэ. О.Жамъянгийн гэргий Янжин дурсахдаа:”хаврын нэг үдэш Дамдин арван дөрвөн настай хүү Сүхбаатараа манай нөхөрт шавь оруулахаар дагуулж ирсэн юм. Бусад хүүхдийн нэгэн адил Сүхбаатар цагаан толгой сугавчилчихсан өглөө бүхэн манайд ирнэ. Тэр хичээнгүйлэн суралцах бөгөөд ичимхий, багшаасаа ихэд эмээдэгхүү байлаа. Сүхбаатарын сургууль ном хоёр, гурван жил үргэлжилсэн болов уу”2 гэжээ. Өөр нэгэн чухал зүйлийг тэмдэглэхэд: Дамдиных нэг хэсэг Хүрээний Консулын дэнж хэмээх газар сууж байжээ. Тэнд Оросын консулын газар байдаг, олон орос айл суудаг байжээ. Сүх орос хүүхдүүдтэй үерхэж, тэдэнтэй тоглож наадаж байхдаа орос хэлийг бага зэрэг гадарладаг болжээ. Энэ бол түүний орос хүмүүстэй, тэдний ахуй амьдрал, зан заншилтай танилцсан анхны, хүүхэд ахуй цагийн явдал байв (Үүний өмнө Маймаачинд хятад хүүхдүүд, тэдний эцэг эхтэй харьцаж байсан юм-Зох). 2

Л.Бат-Очир. Д.Дашжамц. Дамдины Сүхбаатар. М., 1971. т.9.

152

1911 онд Сүхбаатар 18 хүрэв. Өндөр гоолиг, чийрэг биетэй гавшгай залуу болж, өөрийгөө, нөхдөө хамгаалахад ямагт бэлэн байдаг (тэр багшаас эмээдэг, харин муу хүмүүстэй хэзээ ч ёсорхдоггүй байлаа) хүн болжээ. Сүхбаатар жирийн хүмүүсийн амьдралыг муугүй таньж мэдэж (өөрөө тэдний нэг байсан учир!), хэрхэн зовж амьдарч байгааг харж, тэр бүхний буруутан нь харийнхний дарангуйлал, ихэс ноёдын шудрага биш үйл гэдгийг бүдэг бадаг ч гэсэн ойлгож байлаа. Энэ бүхнийг тэрээр өөрийн туршлага, Жамъян багштай харилцсаны хүчинд ухамсарлаж авчээ. Жамъян багшийн яриа Сүхбаатарын оюуны цар хүрээг тэлж, шинэ мэдлэгт улам бүр хөтлөж байлаа. Монголын олон зууны түүхэнд алдар цуутай үе байж, Монголын хүчирхэг эзэнт гүрэн оршин тогтнож байсныг тэр мэдэж явсан агаад өнөөгийн [тухайн үеийн-С.Р] Монголын хараат байдал мөнхийн биш гэдэгт итгэж эхэлжээ. 1911 он Монголын түүхэнд эргэлтийн жил болов. Хятадад Синьхайн хувьсгал өрнөж Чин гүрнийг мөхөөн, Бүгд найрамдах байгууллыг тогтоов. Үүнтэй зэрэгцэн Монголд үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн эрс хүчтэй болж, хувьсгалын шинжийг улам бүр олж байлаа. Монголын феодалууд хаант Оросын дэмжлэгтэйгээр 1911 оны арван хоёрдугаар сард Богд гэгээн тэргүүтэй Монгол улсын тусгаар тогтнолыг тунхаглав. Чингэсэнээр Манжийн амбан захирагчид, түшмэд, цэргүүд Монгол нутгийг орхин гарахаас аргагүй болсон юм. Тусгаар тогтнолоо тунхаглах ёслол сүр жавхлантай сайхан болж, түүнийг лам, хар олон зуун хүн үзжээ. Сүхбаатар аавтайгаа хамт энэ түүхэн ёслолд мөн оролцжээ. Тэрээр бусдын нэгэн адил түүний эх орон- Монгол эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо олж, монгол хүн төр улсаа удирдан захирах болсонд баяртай, бардам байлаа. Гэвч тэрбээр хэдхэн жилийн дараа, 1915 онд Монгол, Орос, Хятад гурван улсын бага хурал Монголын тусгаар тогтнолыг Хятадын бүрэлдэхүүн дэх өөртөө засах өргөн эрхээр солихыг яахин мэдэх билээ. Хэрвээ 1915 онд

153

гайхан балмагдах үе эхлэх бол харин 1911 онд хөөр баяр бялхаж, их өөрчлөлтийг хүлээж байлаа. Төрийн эрхэнд гарсан Үндэсний засгийн газар нэгдмэл бус байсан бөгөөд ихэс ноёд болон шашныхны хооронд зөрчил зөрөлдөөн гарч эхэлжээ. Улсын эзэн Богд гэгээн болсонд дулдуйдан сүм хийдийн нөлөө нэмэгдэж байв. Гэвч тодорхой өөрчлөлт хийх шаардлатайг Засгийн газар ерөнхийдөө ухаарч ойлгож байсан бөгөөд үнэндээ улс төр, эдийн засаг, соёл, цэргийн зэрэг бүхий л салбарт Монгол орон ихээхэн хоцрогдсон нь илэрхий байлаа. Чингээд анхны өөрчлөлтүүдийг хийж эхэлжээ. Парламентат ёсны илрэл болсон Дээд, Доод танхимтай Улсын хурлыг Засгийн газрын дэргэд байгуулав. Дээд хурлыг Ерөнхий сайд толгойлж, түүнд аймгийн хан, сайд нар, дээд түшмэд багтаж байв. Дээд хурлаар төрийн чухал асуудлуудыг хэлэлцэн, улмаар гаргасан саналыг батлуулахаар Богд гэгээнд өргөн барьдаг байжээ. Доод хурал нь зөвлөх чанарын байгууллага байсан бөгөөд түшмэд, цэргийн давхрааны төлөөлөгчид оролцож, өөрсдийн саналыг Дээд хуралд танилцуулдаг байв. Эрх баригчид хөрөнгө санхүүг сайжруулах, гадаад, дотоод худалдааг цэгцлэх, тариалан, гар урлалыг хөгжүүлэх арага хэмжээг авчээ. Иргэний боловсролыг бий болгох, тогтмол хэвлэл гаргах анхны алхмууд хийгджээ. Үндэсний байнгын цэрэггүй байсан нь улс оронд онцгой түгшүүр төрүүлж байв. Тухайн цагт байсан цэрэг ангиуд нь тархай бутархай болохын дээр сургалт сул, бүр дундад зууны үеэс үлдэж хоцорсон нум сум, сэлэм, жад, цахиур буу зэргээр зэвсэглэж байв. Орчин цагийн цэргийг эмхлэн байгуулах явдал эн тэргүүний зорилт болж, 1911 оны эцсээр Засгийн газар Халхын дөрвөн аймгаас тус бүр мянган цэрэг албанд татжээ. Хожим нь цэргийн хороодыг шинээр дайчлагдагсдаар нөхөн хангах болов. Цэрэг нь: улсын хангамжинд байх Нийслэлийн цэрэг ба аймгуудад байрлаж, орон нутгаасаа хангагдаж байсан хөдөөний буюу хошуу цэрэг гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж байв. Цэргийн удирдлагад С.Магсаржав, Ж.Дамдинсүрэн болон 154

бусад туршлагатай жанжин, дарга нарыг татан оролцуулжээ. Цэргийн сургалт сайжирч байв. Засгийн газар Оросоос цэргийн сургагч нарыг урьж ажиллуулсан нь цэргийн байлдах чадварыг бэхжүүлэхэд ихээхэн тус болсон юм. Оросоос авсан зээлийг ашиглан Засгийн газар винтов, пулемёт, их буу зэрэг цэргийн шинэ зэвсгийг ч худалдан авчээ. Сүхбаатар 1911 оны арван хоёрдугаар сард цэрэгт татагджээ. Сэцэн хан аймгийн Доржжав ын хошууны харъяат тул тус аймгийн хошуу цэрэгт хэсэг хугацаанд алба хаав. Тэрээр эхлээд галч, дараа нь зарлага, хөтөч хийжээ. Гэвч Сүхбаатар олны дундаас ялгарч байсан бөгөөд биерхүү, өндөр гоолиг, шаламгай түүнийг удалгүй жагсаал ангид шилжүүлжээ. 1912 оны эхээр Хужирбуланд (Хүрээнээс 10 км орчим зайтай) цэргийн бага дарга нарыг бэлтгэх сургууль нээгдэж, их төлөв орос сургагчид хичээл зааж байв. Тус сургуульд аймаг, хошуудын цэргээс шилдгийг сонгон авсны дотор бие бялдраар чийрэг, бичиг үсгийн анхны мэдлэгтэй, оросоор бага зэрэг ярьдаг Сүхбаатар багтсан байв. Түүний нөхөр П.Тогтох дурсан бичихдээ: ”1912 оны хоёр, гуравдугаар сарын үест болов уу, Цэргийн яамны тушаалаар Сэцэн хан, Түшээт хан аймгийн бүх цэргийг шалгасан юм. Гучаад хүнийг шилж авсан санагдана. Сэцэн хан аймгаас арван долоо- найман хүн авсны дотор Сүхбаатар бид хоёр багтсан юм. Биднийг маргааш нь Хужирбуланд очихыг тушаасан...”3 гэжээ. Хужирбуланд Сүхбаатар их зүйл сурчээ. Жагсаалын бэлтгэл, морин сургууль, тактикийн үндэс, орчин цагийн зэвсгийг эзэмших, хатуу чанд сахилга журам түүний сэтгэлд тун их нийцжээ. Тэрээр цэргийн хэрэгт насан туршдаа дуртай байсан билээ. Тэр цэргүүдийн дотроос илэрхий товойн ялгарч байсан тул дарга захирал нар нь түүнийг бусдад үлгэр дууриал болгох нь олонтаа байв. Сүхбаатар морин сургуульд гайхалтай сайн суралцаж, тухайн үеийн монгол цэргийн шилдгүүдийн нэг болж чадсан 3

Л.Бат-Очир. Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.14.

155

билээ. Түүнтэй хамт алба хааж байсан хүмүүсийн ярианаас иш татваас: “....морин дээр харайж гарах болон үсэрч буух, морины давхиа дунд хойшоо урагшаа харайх савах нь нүдэнд оногдмооргүй түргэн...”, “...Даавуунд боож газарт тавиад давхиут дунд шүүрүүлдэг мөнгөн янчааныг Сүхбаатараас өөр хэн ч шүүрч чаддаггүй байв. Хурдаар яваа морины ууцан дээр сандайлан сууж, зүг бүхэнд буй байг чадмагаар буудаж мэргэн онодог хүн байсан”4. “Сүхбаатар сургалтын хөтөлбөрт заасан биеийн тамирын бүхий л дасгалыг чадамгай эзэмшиж, цэрэг эрсийн бахдал сайшаалыг хүлээж байсан, тэр үеэс түүнийг Гоймон баатар хэмээн нэрлэх болсон”5 гэх зэргээр өгүүлжээ. Гэвч хамгийн гол нь Хужирбуланд Сүхбаатар орчин цагийн байлдааны дадлага, онцлогийг мэдэж, шинэ зэвсэг техниктэй танилцаж, винтов, пулемёт бууг гаргуун эзэмшжээ. Сүхбаатар цэргийн сургуульд гурван жил орчим суралцжээ. Байлдааны бэлтгэл сургуульд амжилт гаргасан учир 1913 оны долоодугаар сард тухайн үеийн хүндтэй шагнал болох тавдугаар зэргийн жинс [цагаан шилэн-Ред], тогосын отгоор шагнуулжээ. Сүхбаатар сургуулиа төгсөөд пулемёт бууны сумангийн жагсаалын даргаар томилогджээ. Тэр үнэхээр сайн дарга байлаа. Цэргүүдтэйгээ эцэж цуцахыг мэдэхгүй ажиллаж, тэдэнд орчин цагийн цэрэг цэргийн тухай аль болохоор ихийг мэдүүлэхийг хичээхийн зэрэгцээгээр өөрийн байлдааны бэлтгэлийг дээшлүүлж, пулемёт болон бусад зэвсгийг бүрэн эзэмшиж байжээ. Энэ бүхнийг тэрбээр захирагч даргын өндөр дуугаар бус, харин тэвчээр халамжтайгаар хийж, өөрөө ч мөн цэргүүдийн адил нэгэн байснаа санаж, тэднээс зөвхөн мэдлэг, чадвар, туршлагаараа ялгарч гарсанаа ойлгодог байв. Бүр тэр үеэс цэргүүд цэл залуу түүнийг “Багш” хэмээн дууддаг байжээ. Цэргийг сайн сургасны төлөө түүнийг хөхүүлэн шагнажээ. Зарлигт (1915 оны 5 дугаар сар) дурдсанаар “...бэйс 4 5

Мөн тэнд

Л.Бат-Очир. Дурдсан зохиол. т. 369

156

Доржжавын хошууны харъяат Баатар [нарын зургаан хүн-Ред] их бага буу, явган морьтой сургуульд цөм боловсорсноор үл барам олон цэргийг заан сургах нь сайн бөгөөд чухал цэргийн албанд ер омтгойдон осолдсон зүйлгүй ямагт үнэнчээр чармайн зүтгэх олноос онц сайшаалтай болох зэрэг учир... дөрөвдүгээр зэргийн жинс, тогосын отгоор шагнах”6 гэжээ. Тухайн үед Сүхбаатарын гэр бүлийн байдалд ч өөрчлөлт гарчээ. Бүр 1910 онд тэрээр ард Нэмэндэй н охин Янжмаатай танилцсан бөгөөд удалгүй гэрлэн, 1912 онд хүү Галсан нь төржээ.1913 онд Сүхбаатар захирагч дарга нарын зөвшөөрлийг олж, өөрийн гэрийг Хужирбуланд нүүлгэн аваачжээ. Янжмаа Сүхбаатарын үнэнч хань, туслах нь байв. Тэрээр хожим хувьсгалт хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцож, улмаар төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн болсон билээ7. Хужирбулангийн цэргийн сургалт, албаны нэн чухал онцлог нь монгол цэрэг, дарга нарын байлдааны бэлтгэлд орос сургагчид тэргүүлэх үүрэгтэй байсанд оршино. 1913 оны хоёрдугаар сард Орос, Монголын хооронд цэргийн асуудлаар байгуулсан гэрээнд “... Монголд цэргийн ноёд хоёр, түшмэд 15, дарга 42-ыг багшаар илгээх”8-ээр заажээ. Тэдний олонхи нь бэлтгэгдсэн, цэргийн хэргийн мэдлэгтэй хүмүүс бөгөөд өөрсдийн зорилгыг Монголын байнгын цэргийг үүсгэн байгуулахад бүх талын дэмжлэг үзүүлэх, монголчуудад орчин үеийн байлдааны тактик, техникийг эзэмшүүлэх, сахилга журмыг бэхжүүлэхэд туслах явдал хэмээн үзэж байжээ. Тэд мэдээж, янз бүрийн л хүмүүс бөгөөд цэргийн бэлтгэлийн хувьд харилцан адилгүй болохын сацуу ирсэн улс орондоо хандах хандлага нь ч өөр өөр байжээ. Гэвч, дахин тэмдэглэхэд, дийлэнхи нь ажил хэргээ сайн мэддэг, мэдлэг туршлагаа монголчуудад эзэмшүүлэх эрмэлзлэлтэй хүмүүс байсан юм. 6 7 8

Л.Бат-Очир. Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.15. Б.Дашзэвэг, Ч.Манууш. Эгшигт ээж. УБ., 1994; С.Лувсанноров. Монгол цэргийн нэрт жанжин Дамдины Сүхбаатарын ураг төрлийнхөн. УБ.,2010. Е.В.Войкова. Русские инструкторы в Монголии (К истории вопроса). Российское монголоведение. Бюллетень V. М., 2001. с.98

157

Сүхбаатар сургагч нарын хэлэхийг анхааралтай сонсдог, хэн нь илүү тустай, байлдааны бэлтгэлийн бүхий л хэргийг хэнээс жинхэнэ ёсоор сурч эзэмшиж болохыг мэддэг байв. Зөвхөн энэ ч биш. Сургагчдын дунд улс төрийн янз бүрийн үзэл бодолтой хүмүүс байж, нэг хэсэг нь хаант ёсыг ухамсартайгаар дээдэлдэг байсан бол нөгөө бусад нь ердөө л өргөсөн тангараг, дүрэмдээ үнэнч байв. Үүний хамт Орост болж байгаа бүхэнд шүүмжлэлтэй ханддаг, дэвшилт үзэлтэй дарга нар ч бас байв. Цаг үе түгшүүртэй болж, дайны өмнөх ба дайны жилүүд тохиожээ. Орос орон дайны балчигт гүнзгий шигдэж, улс оронд хувьсгал аажмаар бүрэлдэж байв. Оросоос хэл чимээгүй бөгөөд хэсэг бусгаар л Монголд хүрч байжээ. Орос дарга нар фронт, улс орны байдлын талаар их бага хэмжээгээр мэдээлэлтэй байж, өөрсдийн хүрээнд ярилцахын хамт сониуч зантай, ойр дөт санаа бодолтой монголчуудаас тэгтэл нууж хаадаггүй байжээ. Юуны өмнө, Сүхбаатараас огт нуухгүй. Тэрээр Оросоос ирэх мэдээг шимтэн сонсож, өөрт талтай орос дарга нартай илүү харьцахыг хичээдэг байжээ. Тухайлбал, Монголын түүхчид сургагч Е.И.Лопатин, Толбухин”9 нарыг нэрлэдэг. Лопатин 1913 оны тавдугаар сараас Хужирбуланд алба хашсан бөгөөд Хүрээн дэх дэвшилтэт үзэлтэй орос иргэдтэй холбоотой байв. Сүхбаатар түүнтэй ойр дотно танилцжээ. Хэн хэндээ тустай уулзалт яриа олон болжээ. Сүхбаатарын хувьд энэ нь хоёрдахь сургууль, улс төрийн сургууль байлаа. Сүхбаатар бусад цэргийн албан хаагчдын адил Хужирбуланд байнга алба хаагаад байсангүй бөгөөд Монголын зүүн, зүүн өмнөд хязгаарт болсон байлдаан тулаанд идэвхитэй 9

Дамдингийн Сүхбаатар. Намтар.УБ.,1983.т.10. 1921 оноос Е.И.Лопатин Сүхбаатарын дэмжлэгээр Монголын Ардын цэрэгт хэсэг хугацаанд алба хаажээ. Хожим нь Эрхүүд ажиллаж, амьдарч байв. Тэрээр 1963 онд Хиагт дахь Сүхбаатарын гэр музейд очиж, Сүхбаатартай уулзаж учирч байсан тухайгаа элэгсэг дотноор дурсан бичсэн байдаг. Өөр нэгэн сургагч болох Толбухин 1921 оны дараагаар Монголын цэргийн сургуулийн захирлын зөвлөхөөр ажиллаж байв (Д.Сүхбаатар. Намтар. т.305, Они встречались с Сухэ-Батором., с.15-17)

158

оролцжээ. Хятад цэргүүд, зүсэн зүйлийн дээрэмчид Монголын хязгаарт байнга түрэмгийлэн ирж, нутгийн ардыг тонон дээрэмдэж, зоргоор аашилж байв. Сүхбаатар өөрийн захирсан суман цэргийн хүчээр хил зөрчигчдийн довтолгооныг нэг бус удаа няцаан бут цохиж, зориг баатарлагийг харуулж байв. Нэгэн жишээ татваас: 1917 оны хавар, зүүн хязгаарт, Халх гол орчмоор цөмрөн ирсэн дээрэмчдийн эсрэг байлдааны ажиллагааг Хатанбаатар С.Магсаржав удирдаж, түүний цэргийн бүрэлдэхүүнд Сүхбаатарын удирдсан пулемёт суман идэвхтэй байлджээ. Эрэг орчмын бүс нутгийг дээрэмчдээс чөлөөлөхөд суман шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэж, тэднийг устган, дайсан этгээдийн олон хүнийг олзлон авчээ. Гэвч тулаан үргэлжилж, Сүхбаатарын суман бүслэгджээ. Гагц Сүхбаатарын итгэлтэй удирдлага, эр зоригийн ачаар суман бүслэлтээс гарч дээрэмчдийн үлдэгдлийг устгажээ. Сүхбаатарын эр зориг, цэргийг удирдан захирах гайхамшигт чадварыг харуулсан дайн тулааны жишээ, баримт олон бий. Хатанбаатар Магсаржав дурсан бичихдээ ”... Сүхбаатар ...Нийслэлийн газраас мордуулсан цэрэгт пулемёт буугийн сумангийн даргаар мордож, зах хязгаарын газар одож харгис дайсан хулгай нар лугаа удаа дараалан байлдахад харъяат цэргүүдийг удирдан жолоодож, аливаа харуул тагнуул ба манааны албыг цөм өөрийн биеэр хүчлэн зүтгэж явсан, ... дээрэмчдийн тэргүүлэгчийн мянга гаруй цахар цэргийг Баргын Жанжин-Овоо сүмээс урагш, Хандгайт хүртэл хөөж байлдахад Сүхбаатар салаа цэрэг удирдан цахарын цэргийг бут цохиж, нэг толгойлогчийг барин авч, ... зэр зэвсэг, морь малыг хураан ирсэн”10 гэжээ. Улс орны хил хязгаарыг хамгаалахад Сүхбаатарын байгуулсан гавъяаг Монголын Засгийн газраас хөхүүлэн шагнажээ. 1917 оны арван хоёрдугаар сарын 7-ны өдөр Дотоодын зэрэг таван яаманд явуулсан бичигт “...зах хязгаарын газраа харгис дайсан хулгай нар лугаа удаа дараа баатарлан байлдаж, оноосон албанд онц гарамгай чармайн 10 Л.Бат-Очир. Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.17.

159

зүтгэсэн ... харгис муу дайсныг хядан арилгаж, газар орныг ариутган цээвэрлэж хүчин зүтгэсэн нь үнэхээр сайшаалтай тул ... дөтгөөр зэрэг Баатар [эх бичигтээ ингэж буй Ред]-т гутгаар зэрэг жинс шагнан хүртээсүгэй” 11 хэмээн заажээ. Сүхбаатар Богд гэгээний цэрэгт ихээхэн нэр хүнийг олж, алдар цуутай болжээ. Тэрбээр аймшиггүй чин зоригт дайчин, үндэсний баатар бөгөөд түүнийг тухайн үед олон хүн тийнхүү үзэж хүндэлж байжээ. Хожим нь Богд гэгээн жирийн ард түүнд бусад дээд шагналын зэрэгцээгээр “бэйс”-ийн хэргэм мөн хүртээжээ 12. Сүхбаатарын цэргийн алба зөвхөн хичээл сургууль, дайн тулаанаар дүүрэн байсангүй. Тэрээр хуарангийн хэвшмэл, гаслант амьдралын зовлонг бүрнээ амсаж, мэдэрч байлаа. Цэргүүд хувцас хэрэгсэл, хоол унд зэрэг наад захын зүйлээр гачигдаж, өчүүхэн төдий гэм хийвээс харгис хатуугаар шийтгүүлнэ. Сүхбаатар дарга болсон ч цэргээс биеийг тусгаарласангүй, харин ч тэдний зовлонг нимгэлж, ахуй хангалтыг сайжруулах, хурцадмал байдлыг арилгахын төлөө өөрөөс хамаарах бүхнийг хийж байв. Сүхбаатарын амьдралын тэрхэн үеийн тухай дурсамж олон байдаг. Тэдгээрт “тэр үргэлж баяртай, сэргэлэн байдаг, ...Анх харахад хатуу ширүүн мэт боловч нөхөрсөг, нийтэч нэгэн байв, ... Сүхбаатар найрсаг зангаараа эргэн тойрныхныгоо татаж чаддаг, ... Ямагт ил тод шулуухан ярина. Найдвартай сайн нөхөр байлаа.., Ажил албан дээр хатуу чанга байж, нэг ч мөчийг хоосон өнгөрөөдөггүй бөгөөд тийм байхыг бусдаас мөн шаардана. Дээдсийг хэзээ ч царайчлан долигнодоггүй, адил нөхөртөө атаархаж, доод захирагсдаа доромжлон гутаадаггүй. Тэр үнэнч, шудрага хүн байлаа”13 гэх зэргээр өгүүлжээ. Сүхбаатар аливаа шудрага бус явдал, дээд дарга нарын их зан, зоргоор аашлахыг тэвчиж чаддаггүй байжээ. 11 Мөн тэнд. 12 Л.Бат-Очир. Дурдсан зохиол. т. 371-372 13 Л.Бат-Очир. Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.18.

160

Цэргүүд үүнийг мэдэх бөгөөд хүнд хэцүү цагт түүнээс ямагт тус дэм олдог байлаа. 1914 оны зургаадугаар сард Хужирбуланд цэргийн ноёд, дээд дарга нарын дур зоргоор явдлыг эсэргүүцсэн жинхэнэ бослого гарсан юм. Бослогын идэвхтэй оролцогчид, зохион байгуулагчдын дунд Сүхбаатар байсан нь анхны удаагийнх биш билээ. Олны дургүйцлийг төрүүлсэн шалтгаан нь цэргүүдэд гутамшигт муу хоол, өмхий мах өгсөн явдал байв. Хуарангийн жижүүр байсан Сүхбаатар махыг шатаахыг тушаажээ. Харин цэргүүд түүгээр зогссонгүй, бусад гомдол доромжлолыг санацгааснаар үймээн өргөжжээ. Сүхбаатар бүгд (мянга орчим хүн цугласан байв-Зох) жагсахыг тушааж, Цэргийн яаманд эсэргүүцэл илэрхийлэхээр Хүрээ рүү зохион байгуулалттайгаар хөдөлжээ. Дарга захирагчид хоол хүнсийг сайжруулах амлалт өгч, хуарандаа буцахыг ятгах зэргээр үймсэн цэргийг арай ядан тайвшруулсан аж. Үүний хамт эсэргүүцэл хөдөлгөөн санаачлагчдыг барин шийтгэхээр шийдсэн боловч цэргүүд дахин үймсэнээр бүтэлгүй өнгөрчээ. Монгол цэргүүд өөр, дайчин болж, ... тэд өөрсдийн эрх, боломж бололцоогоо ухамсарлан ойлгож эхэлжээ. Дээд дарга нар “найдваргүй” Сүхбаатарын зан байдалд эгдүүцэж, харин цэргүүд түүнийг гар дээрээ өргөн явахад бэлэн байв. “Эрхэдгүй өөрийн хүн болжээ”. Дарга нар бухимдаж, “шийтгэнэ” хэмээн сүрдүүлсэн ч Сүхбаатарын гавъяа, улам бүр өсөх нэр хүнд, нөлөөг харгалзахгүй байж чадсангүй. Цэрэгт алба хааснаар Сүхбаатар хатуужлыг олж, цэргийн хэргийн ихээхэн туршлага мэдлэгийг эзэмшин, эрэлхэг шийдвэртэй, аймшиггүй зоригтой цэргийн дарга болж чаджээ. Үүний хамт тэрбээр жирийн цэргүүддээ, тэдний хүсэл эрмэлзлэлд үнэнч хэвээр үлдэж, маргаан үүдэхэд ямагт тэдний талд байдаг байжээ. Энэ бүхэн нь Сүхбаатарын хувьд улс төрийн анхны сургууль болж, Лопатин болон түүнтэй үзэл бодол нэгтнүүдтэй уулзаж ярилцах явцад улам бататгажээ.

161

Цаг хугацаа жил жилээр цөхрөлтгүй урагшлана. Дэлхийн дайн оргил үе рүүгээ ойртож байв. Орос оронд 1917 оны хоёрдугаар сарын хувьсгал болж, улмаар Октябрийн хувьсгал гарав. Монголын тал ч оргиж бургиж эхлэв.

162

Дэд бүлэг. Шинэ Монгол улсын төлөө Монголын тал нутаг оволзож улс орон түгшүүртэй, тайван бус байв. Үүнд гадаад, дотоодын жинтэй шалтгаан байгаа юм. 1915 оны Гурван улсын гэрээнээс хойш автономит Гадаад Монголд үзүүлэх хятадын дарамт шахалт хүчтэй болж байлаа. Хятадын худалдаа мөнгө хүүллийн капитал 1911 онд ганхсан байр сууриа сэргээж, хятад худалдаачид Монголын хүн амыг (эн түрүүнд ардууд, бусад давхрагын ашиг сонирхлыг ч мөн хөнджээ - Зох) үргэлжлүүлэн дээрэмдсээр байсан төдийгүй урьдын өрийг хүү бодон нэхэж эхэлжээ. 1911 онд амласан өөрчлөлтүүдийг хэрэгжүүлэх ажил шаардлагатай хөрөнгө санхүүгийн боломж, бэлтгэгдсэн боловсон хүчингүйн улмаас, гол нь идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулах талаар ихэс дээдсийн улс төрийн зориг илт дутагдсанаас шалтгаалан ноцтой бэрхшээлтэй тулгарчээ. Хүн амын үндсэн хэсэг болсон ард олны байдал улам бүр муудсаар байсан нь яван явсаар нийгмийн тэсрэлтэд хүргэжээ. Гэхдээ л хамгийн чухал нь - олон улсын байдалд гарсан гүнзгий өөрчлөлт, Орос дахь хувьсгал байлаа. Хаанаа түлхэн унагаж, шинэ, урьд өмнө огт дуулдаагүй Зөвлөлийн засаг хэмээхийг тогтоосон тухай, иргэний дайн үүссэн талаар хөрш орноос ирэх мэдээ Монголын хүн амыг цочоон сэрдхийлгэж, түүний илүү ухамсартай хэсэгт асар их нөлөө үзүүлжээ. Зөвлөлт Засгийн газар Дорно дахинд, түүний дотор Монголын тухайд идэвхтэй гадаад бодлого явуулж байв. Бүр 1918 оны хоёрдугаар сард Москва автономит Монголын Засгийн газарт хандан: Зөвлөлт Орос нь хаант Оросын үеийн гэрээ, хэлэлцээрээс татгалзаж, хуучин Оросоос Монголын авсан зээлийн өрийг хүчингүй болгосныг мэдэгдэж, монголын ард түмний тусгаар тогтнох эрхийг хүлээн зөвшөөрч буйгаа илэрхийлэн, Монгол улстай эрх тэгш харилцаа тогтооход бэлэн байгаагаа илтгэжээ. 1919 оны наймдугаар сарын 9-нд 163

Зөвлөлт Засгийн газраас автономит Монголын ард түмэн, Засгийн газарт дахин хандаж, шинэ бичгийг ирүүлсэн бөгөөд түүнд Монгол дахь хаант Оросын давуу эрхээс татгалзаж буйгаа нотлон, монголын ард түмэн өөрийн төр улсын амьдралыг бие даан төвхнүүлэх эрхтэйг хүлээн зөвшөөрсэн тухай өгүүлж, дипломат харилцаа яаравчлан тогтоохыг санал болгожээ14. Богд гэгээний Засгийн газар энэ бүхнийг төдийлөн анхаарахгүй байсан ч тэр тухай, Оросод болж буй үйл явдлын мэдээ Монголын тал нутагт нэвтэрсээр байв. Хятадын зүтгэлтнүүд үүргэлж суусангүй. Орос орон ерөнхийдөө суларсныг ашиглан, “большевизмын аюул”-аар далайлгасан Хятад улс 1915 оны Хиагтын тохиролцоог зөрчин, 1918 оноос Гадаад Монголд цэрэг оруулж эхэлсэн нь тус орны өөртөө засах эрхийг устгахад хүргэсэн билээ. Хятадууд орж ирсэн нөхцөлд засаг төрийнхөө сүүлийн эрх мэдлийг алдахаас эмээсэн Богд гэгээн атаман Семёнов ба япон цэргийнхний үүсгэсэн Даурын “Нармай Монголын” Засгийн газарт орохоос татгалзсан юм. Гадаад Монголгүйгээр “Нармай Монгол” нь 1919 оны хоёрдугаар сараас есдүгээр сар хүртэл хэдхэн сар оршин тогтноод унажээ. Мөн тэр 1919 ондоо Хятадын засгийн газар Монголын автономийг устгах алхамд ханцуй шамлан орж, эхлээд амбан сайд Чен И Монголын ихэс дээдсийн төлөөлөгчидтэй сунжирсэн “хэлэлцээр” хийж, дараа нь генерал Сүй шү жаний цэргийн шууд түрэмгийллээр шийдсэн юм. Харин олон түмэн, түүний тэргүүний хэсгийнхэн хятадын милитаристуудын үйлдлийг эрс ширүүнээр жигшин зэвүүцэж байв. Бүр Монголын “Парламент” ч хэрэг явдлын гадна үйлдсэнгүй. Үнэндээ, Дээд хурал хятад генералын сүрдүүлэгтэй тулгармагц хурдан түргэн бууж өгсөн бөгөөд Дээд хурлынхны хувьд Богд гэгээн, ихэс ноёдын эрх хөндөхгүй гэсэн амлалтыг авахад хангалттай байлаа. Харин дунд давхрагын төлөөлөл 14 Советско-Монгольские отношения. материалы. Том I. М., 1981. т.23,25

164

1921-1974.

Документы

олонтой Доод хурал шууд эсэргүүцэв. Хятадын цэргийнхний дураар загнахыг эсэргүүцэн, автономит эрхээ хадгалахын төлөө олон хүн эрс хатуу үг хэлж, эсэргүүцсэнээс Цэргийн яамны түшмэл Д.Догсом: “Хэдийнээс бид дарлал мөлжлөгт нухлагдан зовлон зүдгүүр, доромжллоыг амсаж ирсэн билээ. Тиймээс Доод хурал Хятадын хараат болохыг зөвшөөрч хэрхэвч үл чадна” гэжээ. Гэхдээ Хүрээнд нэр хүндтэй Д.Сүхбаатарын хэлсэн үг гүн утга агуулгатай жинтэй сонсогдож байсан юм. Тэрээр хэлэхдээ: “Монголын эрх баригчид гагц өөрсдийн шунахай эрх ашигт хөтлөгдөн улс орноо хятадуудад худалдахад бэлэн болохыг цэрэг, ардууд аль хэдийнээс тааварлаж мэдэж байсан юм. Хүчинд автагдах, таагүй нөхцөл байдалд захирагдахаас аргагүй болох нь гэж ярьж байна. Гэхдээ, манай Монгол хятадаас тусгаарлах үед зэвсэг, бэлтгэгдсэн цэрэг хомс байсан ч бид хятадын амбан захирагч, түшмэд, цэргийг аймшиггүйгээр хөөн гаргаж, гамингуудаас эх орноо байлдан авч чадсан юм (Монголд хятад цэргийг гамин гэж нэрлэж байв-С.Р). Хил дээр зэвсэгт мөргөлдөөн гарах бүрт цэрэг хүрэлцэж, тэд баатарлагаар тулалдан ялалт байгуулж, алдар цуугаа мандуулж ирсэн билээ. Хэрэв тэр үеийг өнөөгийнхэй харьцуулвал, цэрэг хүч нэмэгдэн, зэвсэг ч бидэнд байна. Хэрэв хятадуудад цохилт өгөх шаардлагатай аваас цэрэг ямар ч байлдаанаас зүрхшээхгүй. Бид хятадуудад бууж өгвөл урьдахаас илүү эрх дарх, сайхан бүхнийг олж авна хэмээн эдүгээ ярьж байна. Бид улсаа алдаад, манай дайсан байсан хятадуудаас эрх олж авна гэдэгт хэн итгэх бэ? Доод хурлыг биднийг, жирийн ардыг зарлан хуралдуулчихаад, олон түмний санал бодлыг сонсолгүйгээр хэрхэн шийдвэр гаргаж болох билээ15.

15 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.32-33. Зохиогчид БНМАУ-ын ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн гар бичмэлийн санд хадгалагдаж байгаа М.Дугаржавын дурдатгалыг иш болгожээ

165

Энэ бол эрх баригчид, хятадын эзлэн түрэмгийлэгчдийг шууд эсэргүүцсэн уриа байлаа. Хэдийгээр энэ нь тухайн үедээ үр дүнд хүрэлгүй Дээд хурал, Богд гэгээн бууж өгсөн ч Доод хуралд Сүхбаатар болон бусад хүмүүсийн хэлсэн үг олны санаа сэтгэлд үлджээ. 1919 оны арван хоёрдугаар сарын 22-нд Хятадын ерөнхийлөгч 1915 оны Гурван улсын гэрээ ба Монголын эсэргүүцлийг үл харгалзан Гадаад Монголын автономит эрхийг устгасан тухай зарлигт гарын үсэг зуржээ. Чингэсэнээр Монгол автономит эрхээ алдаж, хятадын нэг муж болов. 1920 оны хоёрдугаар сарын 19-нд автономийг устгасан “баяр”-т зориулан хятадын баригчдын зохион байгуулсан ёслол Хүрээнд болов. Богдын ордонд, хамгийн ил харагдах газарт Хятадын ерөнхийлөгчийн хөргийг байрлуулж, түүнд Богд гэгээн гурвантаа мөргөх ёстой байв. Богдыг дагалдан ихэс ноёд, лам нар олон удаа мөргөжээ. Эцэст их буугаар буудаж ёсолжээ... ёслол монголын ард түмний сэтгэл санаа, монголчуудын үндэсний мэдрэмжийг гутаан доромжилж буйг үл мэдэх генерал Сүй шү жан, хятад сайдуудад энэ нь магадгүй зугаатай байсан биз. Энэхүү шившигт ёслолыг Сүхбаатар ч харж байлаа. Талбайд цугласан олон монголчуудын нэг адил тэсвэрлэшгүй гомдол, уй гашуу өвөрлөж байлаа. Богд гэгээн, түүний хүрээллийнхнийг гутаан доромжлоод зогссонгүй Монголын бүх ард түмнийг, бардам, эрх чөлөөнд дуртай ард түмнийг доромжилсон хэрэг байв. Сүхбаатар 1911 оныг, өөр ёслолыг санаж байв ... Үгүй ээ, дуусаагүй, тэмцэл үргэлжилж байна, энэ тэмцэл улам хурц, улам зохион байгуулалттай болно. Тэр ганцаар биш, түүний дэргэд хамтран зүтгэгчид, улам бүр нэмэгдэж байсан нэгэн санаатнууд байсан учир чингэж бодох эрхтэй билээ... Улс орны дотоодод үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн улам бүр нэмэгдэж байлаа. Хятадын түрэмгийлэл, хүн амын олонхийн ядуу дорой байдал, нийгмийн ялгарал хүчтэй болсон, гадаадын байдал хурцадсан зэрэг нь Монголын 166

нийгмийн тэргүүний давхрагууд нэгдэж, эгнээгээ бэхжүүлж, улам олон хүнийг нэгтгэж байлаа. Тухайн үед Хүрээнд оросын шилжин суурьшигчид нилээд олон (3000 хүртэл байсан нь бас нэгэн чухал ач холбогдолтой нөхцөл байв. Тэд адилгүй, өөр өөрсдийн замаар Монголд ирсэн бөгөөд янз бүрийн ажил мэргэжил, үзэл бодол, итгэл үнэмшилтэй хүмүүс байв. Харин тухайн тодорхой нөхцөл байдалд дийлэнх нь дэвшилт, бас олон хүн хувьсгалт үзэлтэй байлаа. 1918 оны дөрөвдүгээр сард Оросын хувьсгалт хороо байгуулагдан, улмаар “Дум”, түүний гүйцэтгэх байгууллага - “Захиргаа” бий болов. Эдгээр байгууллагын удирдлагад хувьсгалт, дэвшилт үзэлтэй С.И.Попов, В.И.Чайванов, М.И.Кучеренко, Я.В.Гембаржевский, С.Б.Цыбыктаров нарын хүмүүс багтжээ. Тэд, мэдээж, монголчуудтай, танил нөхөдтэйгээ нягт харилцаж, улс орны байдалд өөрсдийн нөлөөг үзүүлж байв. Энэ бүхэн Хүрээнд нууц, ардчилсан бүлгэмүүд үүсч, тэд эхэн үеээ хэдхэн арваад эх оронч, дэвшилт үзэлтнүүдийг нэгтгэж байсны тайлбар болно. 1918 оны эцсээр Консулын дэнжид анхны тийм бүлгэм үүссэн юм. Түүнийг урьд нь лам байсан, монгол, түвэд, манж бичгийн их мэдлэгтэн, Шавийн (Шашны) яамны ахлах бичээч, багш, бичгийн хүн, шүүмжлэлт нийтлэлийн зохиогч Д.Бодоо толгойлж байв.Тэрээр Монгол улсын бие даасан хөгжил, нийгмийн шинэчлэлийг халуунаар дэмжигч байв. Бүлгэмийн бүрэлдэхүүнд Оросын консулын дэргэдэх орос сургуульд Бодоо гийн шавь байсан, дараа нь Эрхүүгийн багшийн Дээд сургуулийн бага сургуульд гурван жил сурсан, 1917 онд Хүрээнд дуудагдан ирсэнээс хойш цахилгаан мэдээний ажилтан, орчуулагчаар ажиллаж байсан Х.Чойбалсан байв. Түүнчлэн лам, худалдаачин Д.Чагдаржав (1914-1917 онд Орос, Англи, Итали, Хятадад очиж байсан), лам Д.Лосол (Зүүн хилийн тулалдаанд оролцогч), лам А.Данзан (Япон-Данзан: Япон явж ирээд ийм нэрийг авсан), багш, гүн О.Жамъян зэрэг хүмүүс оржээ.

167

1919 оны дундуур Хүрээнд Сангийн яамны түшмэл С.Данзангийн санаачилгаар байгуулагдсан бас нэг бүлгэм бий болов. С.Данзан бол амьдралын их туршлагатай хүн байв. Доод ардаас гаралтай тэрбээр мал маллаж, сүмд шавилж, ноёдод зарагдаж, жижиг наймаа ч хийж, эцэст нь төрийн албанд дурлан түшмэл ч болж үзсэн хүн. Тэр боловсролгүй ч төрөлхийн хурц ухаан, дадлага, зөн билэгтэй хүн. Тайван байж чаддаггүй, ямагт аливааг эрэлхийлж байдаг С.Данзан улс орныхоо ядуу зүдүү байдлыг хэрхэн өөрчилж болохыг ойлгох гэж оролдоно. Тэр нэгэн санаатнуудыг хайж, олж, нэгтгэж байв. Бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэд Д.Догсом, М.Дугаржав, Ө.Дэндэв болон нийгмийн бусад давхрагын төлөөлөгчид ч нэгджээ. Энэ бүлэгт Д.Сүхбаатар мөн элсчээ. Эл явдал хэрхэн болсон бэ? 1918 онд Хүрээний Засгийн газар албан бичиг, бусад зүйлийг хэвлэх зорилгоор хэвлэлийн газрыг байгуулжээ. Тухайн үеийн Хүрээнд хэвлэлийн ажилд таарч тэнцэх бичиг үсэгтэй хүн олон бус тул ажилчин сонгон авах явдал амар хялбаргүй байжээ. Ном хэвлэлийн газрыг удирдаж байсан О.Жамъян дэргэдээ бичиг үсэгтэй төдий бус, мөн таньж мэддэг, ойр дотнын хүмүүсээ ажиллуулах сонирхолтой байв. Тэрээр өөрийн шавь, цэргийн нэртэй дарга болсон Сүхбаатарыг санаж, “... морин цэргийн бага дарга Сүхбаатарыг улсын хэвлэлийн газарт хариуцлагатай ажилд томилон ажиллуулах”-ыг Цэргийн яамнаас хүсчээ. Цэргийн яам зөвшөөрсөн нь “үймүүлэгч”, “хуйвалдагч” Сүхбаатараас түр боловч хагацах таатай шалтаг олсоных байв. Хэвлэх үйлдвэрт тэрээ үсэг өрөгч болсон бөгөөд нэр төдий цэргийн албан хаагч байв. Тэр шинэ ажилдаа түргэн дадаж, үсэг өрөгчийн мэргэжил түүнд тийм ч хэцүү биш байлаа. Хамт ажиллаж байсан Д.Ээндэн дурсахдаа: “1918 онд Цэргийн яам Сүхбаатарыг хэвлэх газарт томилж, үсэг өрөгч болсон юм. Сүхбаатар өндөр, гоолиг, чийрэг залуу байлаа. Тэр шаламгай

168

агаад шалгарсан хүн байлаа, хөгжилтэй, нөхөрсөг... Энд би Сүхбаатартай хамт жил гаруй ажилласан юм”16. Хэвлэх үйлдвэрт ажиллах нь Сүхбаатарт олон талын ашигтай байлаа. Тэр Засгийн газраас гаргасан тогтоол, зарлиг, хууль, бусад албан бичгийг мэдэж, бусад янз бүрийн материалтай ч танилцаж эхэлсэнээр дотоод, гадаадын байдлыг төсөөлж, улс орон, хөрш Орос, дэлхий ертөнцөд болж буй явдлын талаар илүү ихийг ойлгох болжээ. Түүнчлэн танил тал, санаа нэгтнүүдийн хүрээ ч эрс өргөжив. Хэвлэлийн газраар олон хүн орж гарч, янз бүрийн юм гуйна, зарим нь ч шинэ сонин сонсох гэж ирэх бөгөөд тэднийг жирийн нэг үсэг өрөгч биш, харин Монголын зүүн хязгаарт баатарлан тулалдсан алдарт Гоймонбаатар угтдаг байв. Чухам тэр үед Сүхбаатар Бодоо , Данзан болон хожмын бүх хамтран зүтгэгчидтэйгээ танилцжээ. Мөн үеэс Улсын Доод хуралд багтаж, болж буй зүйлийн талаар санаа бодлоо илэрхийлэх боломжийг олжээ. Сүхбаатар ардчилсан бүлгэмд орсон нь цэрэгт байхдаа Монголын тусгаар байдал, хил хязгаарын халдашгүй байдлын төлөө түүний явуулсан тэмцэл, цэргүүдийн эрх ашгийг хамгаалан, дээд нарын зоргоор үйлдлийн эсрэг бослого үймээнд оролцож байсны шууд үргэлжлэл байв. Бүлгэмийнхэн түүний хувь хүний эрхэм чанар, зохион байгуулах авъяас, эрх чөлөөт Монголын төлөө харийн эзэрхэгчүүдийн эсрэг тэмцэх зориг шийдвэрийг үнэлж байлаа. Сүхбаатар улс оронд өрнөсөн эх оронч, үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний удирдагчдын нэг зүй ёсоор болов. Шийдэмгий, идэвхтэй зан төлөв, цэргийн бэлтгэл, мэдээлэл сайтай байдал нь түүнийг тун удалгүй нууц ажлын удирдагчдын эгнээнд дэвшүүлжээ. Тиймээ, нууц ажлын, учир нь хятад захиргааныхан Монголын эрх чөлөөний хөдөлгөөнд оролцогчдын үйл ажиллагааг тун соргогоор мөрдөн ажиглаж байв. Үүний хамт урьдын засаг, эрх дархаа алдсан Монголын ихэс дээдэс, Богд гэгээн, түүний хүрээллийнхэн 16 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.27.

169

бүлгэмийнхний талаар мөн мэдэж байсан бөгөөд өөрсдийг нь гомдоогсдын эсрэг тэдэнтэй хавсрахаас ч буцахгүй байлаа. Бүлгэмийнхэн “нөлөө бүхий хүмүүс”, бүр Богд гэгээнтэй нэг бус удаа уулзаж, хаант Оросын хуучин консул А.А.Орлов т хандан дэмжлэг олохыг хичээсэн ч хий өрөвдсөн үгнээс өөрийг олж сонссонгүй.Тэднээс туслалцаа горьдох нь бүтэшгүй зүйл болохыг бүлгэмийнхэн улам бүр ойлгох болов. Гэхдээ бүлгэмд багтагсад зүгээр суугаагүй бөгөөд үүссэн асуудал, зорилгыг ярьж хэлэлцэх, хүн амын дунд суртал ухуулга хийх төдийхнөөр үйл ажиллагаагаа хязгаарласангүй, хэдийгээр тэр бүхэн нь нэгэн адил чухал зүйл байсан ч. Тэд эзлэн түрэмгийлэгчид, тэднийг дэмжигч нутгийн ноёдын эсрэг идэвхтэй ажиллагаа өрнүүлж байлаа. Сүхбаатарын нөхөддөө ярьж хэлдэг тулгамдсан зорилт нь зэвсэг олж авах явдал байв. Зэвсгийн газраас шууд авахыг оролдсон ч хятад цэргүүд харуул хамгаалалтыг чангатсан тул бүтэлгүйтжээ. Тиймээс аль болох газраас винтов, гар буу, бөмбөг, бусад зэвсгийг худалдаж авахаар шийджээ. Эхний ээлжинд бүлгэмийн бүх хүмүүс хувийн зэвсэгтэй болов. Булаан эзлэгчид, тэдний хамсаатны амийг егүүтгэх санал гарч, тэмцлийн шуурга, цагийн аясад автагдсан Сүхбаатар ч тэр саналыг зөвшөөрч байжээ. Гэвч удалгүй энэ нь явцгүй болох нь мэдэгджээ. Хятадын эзэрхэгчүүд, тэдний гар хөл бологчдын бодлогыг шүүмжилсэн ухуулах бичиг бэлтгэн тараах нь илүү дүнтэй байв. Сүхбаатар: “Гамингийн хог шааруудын хуаранд байдал ямар байгааг бид сайн мэдэх боллоо. Нэг ч өдөр алдаж болохгүй. Гамингуудыг илчилсэн, манай ихэс ноёд, лам нарыг Сүй шү жантай харгалдуулсан бичиг бэлтгэж наая. Ард түмнийг эсэргүүцэл тэмцэлд уриалах хэрэгтэй”17 хэмээн хэлж байжээ. Энд тэндгүй, бүр генерал Сүй-гийн хашааны хаалган дээр ч бичиг наалдуулсаныг хүмүүс уншиж, хэлэлцэж, тэднийг, олон түмнийг бүлгэмийнхэн эрхийнхээ төлөө тэмцэхийг уриалж байлаа. 17 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.37.

170

Үүний хамт тэд өөрсдийн хүч бололцоо хомс, хязгаартайг ойлгож, монгол үндэсний эрх чөлөөг олох гол зорилгодоо хүрэхэд гадаадын хүчтэй дэмжлэг хэрэгтэй мэдэж байв. Тиймээс тэдний хувьд Монголд байсан дэвшилт үзэлтэй орос иргэдтэй, эн түрүүнд Хувьсгалт хороо, Дум, захиргааны удирдагчидтай нягт холбоо тогтоох нь нэн чухал байв. Чухам тэднээс бодит туслалцаа, үнэтэй зөвлөлгөө ирдэг байв. Гагц тэднээр дамжин, Монголын эх орончдод тухайн туслахад бэлэн байсан цорын ганц орон- Зөвлөлт Орос улстай холбоо тогтоох суваг нээгдэх байв. 1919 оны эцэс 1920 оны эхээр бүлгэмийнхэн болон Оросын хувьсгалт хорооны гишүүн тэдний нөхдөд умар зүгт төлөөлөгч илгээх нэгдсэн санаа (урьд нь ийм санаа гарч байлаа) төржээ. Энд Сүхбаатар дахиад л гайхамшигтай идэвх санаачлага гаргажээ.Автономийг устгасан тухай Хятадын ерөнхийлөгчийн зарлиг гарч, монгол цэргийг татан буулгаснаар Сүхбаатар цэргийн албан хаагч байхаа больсныг хэлэх хэрэгтэй. Мөн үеэр хэвлэх үйлдвэрийг бас хаажээ18. Сүхбаатар ямар нэгэн албан ажилгүй үлдэж, өөрийн биеийг бүлгэмийн нууц ажилд бүрнээ зориулах болжээ. Зөвлөлт Орос улстай шууд, газар дээр нь холбоо тогтоох явдал нэн чухал зорилт байв. Чухамхүү Сүхбаатар, Данзангийн хамтаар эл зорилтыг 1920 оны хоёрдугаар сард биелүүлэхээр оролдож, хил давахыг хичээсэн ч ихээхэн сэрэмжтэй болсон хятадын харуул манааг нэвтэрч чадсангүй. Удалгүй эцэг Дамдин нь нас барж Сүхбаатарт их уй гашуу тохиолдсоныг хэлэх хэрэгтэй. Саяхан л тэр хүүгээ алсын замд үдэж байсан бол гэтэл одоо үгүй болжээ... 18 Хэвлэх үйлдвэрт Сүхбаатар сайн ажиллаж байсныг Засгийн газраас өндөр үнэлжээ. 1919 оны арван хоёрдугаар сарын 9-ны өдрийн Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яамны бичигт : “Хууль бичгийг дармал дарсан ба шастир бичсэн бичээчийн зэрэг лам , хар ардад ..., бэйс Доржжавын хошууны гуравдугаар зэрэг тогосын отго Сүхбаатар,... үүнээс нэгэн зэрэг дэвшүүлэх” гэжээ. ( Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.33).

171

Монголын эх орончид зөвхөн Хүрээн дэх Оросын хувьсгалт хорооноос тусламж авч байсангүй. Харийн эзэрхэгчүүдийн үйл ажиллагааны улмаас Монголд нийт үндэсний хөдөлгөөн өрнөж, нууц бүлгэмүүд идэвхтэй ажиллаж байгааг Оросод сайн мэдэж байлаа. Зөвлөлт Орос болон Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах улс19∗ (АДБНУ гэж товчоор бичнэ-Ред)-ын нам, улсын байгууллагууд төвийг сахиж үлдсэнгүй, монголын эх орончдыг өөрийн холбоотон хэмээн тооцож, харийн түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэдний тэмцлийг, бүр нилээд өргөн хүрээнд авч үзвэл - улс оронд нь хувьсгалт эхлэлийг тогтоох явдлыг зүйл бүрээр дэмжихийг эрмэлзэж байлаа. 1920 оны тэргүүн хагаст Эрхүү, Дээд-Үдийн нам, улсын байгууллагын хариуцлагатай төлөөлөгчид, Коминтерний Алс Дорнодын Нарийн бичгийн дарга нарын газар (цаашид АДНБДНГ гэж товчилно-Ред)-ын ажилтнууд болох Н.Г.Буртман, С.С.Борисов, И.А.Сороковиков нар Монголд иржээ. Хэд хэдэн чухал уулзалт яриа болсны дүнд умар зүгээс дэмжлэг, тусламж үзүүлэх боломжтойг бүлгэмийнхэн бат нотоор мэдэж, Монголын ардчилсан үзэлтнүүдийн нэр хүндтэй төлөөлөгчдийг Орост илгээх нь чухал хэмээн үзжээ. Харин үүний өмнө нэгдэж, эх оронч бүх хүчний нэгдлийг буй болгохыг хичээх хэрэгтэй байв. Нууц хоёр бүлгэмийг нэгтгэх төлөвлөгөөг бараг бүх гишүүд нь дэмжсэн, тэд аль хэдийнээс хамтран ажиллаж, биесийг таньсаны дээр хамгийн гол нь нэгэн зорилготой байв. 1920 оны 6 дугаар сарын 25-нд хоёр бүлгэмийн хамтарсан хурал болж, тэднийг “Монгол Ардын Нам” (цаашид МАН-Ред) хэмээх нэгэн байгууллагад нэгтгэх түүхэн шийдвэр гарчээ. Хуралд оролцогсод шинэ байгууллагын үндсэн баримт бичиг болох “Намын хүмүүсийн дагаж явах тангаргийн бичиг”-ийг баталжээ. 19 АДБНУ нь Зөвлөлт Орос, Япон хоёр хооронд орших, Зөвлөлт маягийн улс. 1920 оны дөрөвдүгээр сараас 1922 оны арван нэгдүгээр сар хүртэл оршин тогтносон.

172

Түүний зарим зүйлийг дурдвал: “Гадаад Монголын Ардын Намын зорилго нь: шашин үндсэнд харшлах харгис дайсныг цэвэрлэх, алдагдсан эрхийг эргүүлэн авах, төр шашныг үнэн сэтгэлээр бататган мандуулах, үндэс язгуурыг алдагдуулахгүй сахих, дотоод засгийг үнэн сэтгэлээр сайжруулан засамжлах, ард түмний тусыг туйлаар бодох ба дарлах дарлагдахын зовлонгүй аж төрөхийг эрхэм болгох, ... Ардын намд элссэн хүн нар нийт нэгэн санал хүчнээр эхнээс эцэст хүртэл ядуу дорд ард түмний тусыг санаж, зовлонг арилгахад хичээх, олонд хортой хэргийг аль болох аргаар таслахад зүтгэх”20 зэрэг болно. Энд хоёр үндсэн зорилго дэвшүүлсэн нь харагдана. Нэгдүгээр - уламжлалт зорилго нь үндэстэн, шашнаа хамгаалах буюу нийт улс үндсээ чөлөөлөх, харин хоёрдугаар - шинэ зорилго нь ард олны эрх ашгийг хамгаалах, хүн хүнээ дарлахыг эцэс болгох буюу нийгмийн эрх чөлөөг олоход оршиж байлаа. Хоёрдахь зорилго нь тухайн хувьсгалт цаг үеийн үзэл санаагаар тодорхойлогдож, намын гишүүдийн үйл ажиллагаашаа явуулж байсан гадаад, дотоод тодорхой нөхцөл байдлаар нөхцөлджээ. Сүхбаатар, түүний хамтран зүтгэгчид эл зорилтыг хүлээн авахад бэлэн байлаа. Тэрээр зүүн хил дээр Монголын дайснуудын эсрэг хэрхэн тэмцэж, өчигдөрхөн жирийн ард байсан цэргүүдийн шудрага шаардлагыг хэрхэн шийдвэртэй хамгаалж байсныг санацгаая. Намын бүх гишүүд улс орныхоо ядуу дорой байдлын гэрч болж, хүнд тэмцэлд бэлтгэж байлаа.Тэд үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд оролцогчдын эгнээг өргөтгөх, Хатанбаатар С.Магсаржав, Манлайбаатар Ж.Дамдинсүрэн, Жалханз хутагт, Да лам Пунцагдорж нарын үндэсний хувьд нэр хүндтэй хүмүүсийг Ардын намын зорилгыг дэмжигчдийн эгнээнд татан оролцуулахын төлөө тэмцэж байлаа. 20 Х.Чойбалсан. Краткий очерк истории Монгольской народной революции. М., 1952.с.21-22

173

Зургаадугаар сарын зөвлөлгөөнд оролцогчид ЗОУ, Коминтерний Гүйцэтгэх хороо (цаашид КИГХ гэж товчилно-Ред)-той холбоо тогтоох, хамтын ажиллагааг үүсгэх төлөөлөгчдийг илгээх тухай зарчмын шийдвэр гаргажээ. Монгол улсын түүх болон Монгол-Оросын харьцааны он тооллын бичигт гүнзгий мөр үлдээсэн “Алдарт долоог”-г Д.Бодоо , С.Данзан, Д.Догсом, Д.Лосол, Д.Сүхбаатар, Д.Чагдаржав, Х.Чойбалсан нарыг томилов. Төлөөлөгчид долоодугаар сард Орос руу бүгд явсангүй. Нууцлах, аюулгүй байдлыг хангах үүднээс хоёр, гурваараа тасарч явсан бөгөөд хятадын цэргээр сахиулсан хил хязгаарыг давахад тун амаргүй байлаа. Эхлээд Данзан, Чойбалсан хоёр явж, дараа нь Бодоо , Чагдаржав, сүүлд нь Сүхбаатар, Догсом, Лосол нар хөдөлжээ. Гуравдугаар хэсэг саатсан нь Орост чухам ямар бичгийг, - Богд гэгээний эсвэл Ардын Намын нэрээр хийсэн бичгийн алиныг авч явах талаар төлөөлөгчдийн хооронд маргаан гарсантай холбоотой байлаа. Ном зохиолд уул хоёр бичгийн талыг баримтлагчдын тухай янз бүрийн нэр дурдсан байдаг. Сүхбаатар намын нэрийн өмнөөс захидал бичих саналыг Хүрээнд гаргасан гэж Чойбалсан хэлсэн тухай дурджээ21. Үнэндээ тэр үед, Сүхбаатар л Богд гэгээний мутрын тамгатай бичгийг эцсийг нь хүртэл хүлээсэн байдаг билээ. Ямар ч байсан Богдын захидал төлөөлөгчдөд хүч нэмж, нийт үндэстний өмнөөс хандсан бичиг болно хэмээн ихэнх нь үзэж байсан бололтой. Хожим нь Эрхүүд очсон үед ч төлөөлөгчдийн тэргүүн Данзан энэхүү үзлийг баримталсаар байсан бөгөөд Сүхбаатар ч мөн үед Данзантай ойр дотно байжээ. Богд гэгээнээс захидал гаргуулж авах зорилт энгийн хэрэг бус байв. Богд гэгээн болон түүний ойр шадрыхан Зөвлөлт Оросод, түүнтэй аливаа холбоо тогтоох талаар нэн таагүй ханддаг байсан нь илэрхий тул намын нөхөд Богд гэгээний байр суурьт нөлөөлөх бүхий сувгийг ашиглахаас өөр 21 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.63.

174

аргагүй болжээ. Энэ үед ордонд танил тал олонтой О.Жамъян дахин үнэлж баршгүй тус хүргэжээ. Жамъянгийн хүсэлтэд Да лам Пунцагдорж, зарим нөлөө бүхий хүмүүс ээлтэй хандаж, Зөвлөлт Оросод илгээх бичгийг мутарлахыг Богд гэгээнээс удаанаар ятган гуйжээ. Захидал, үнэндээ хаягласан эзэнгүй - “Оросын Засгийн газрын бүрэн эрх барих төлөөлөгчид Гадаад Монголын ноёд, лам нараас” гэсэн байв. Богд гэгээн энэ мэт захидлыг мөн АНУ, Японд явуулах гэж хүчлэн зүтгэжээ. Бид Богд гэгээний захидлын түүхийг дэлгэрэнгүй бичихийн учир нь Ардын Намын удирдагчид, түүний дотор Сүхбаатар ч Богд гэгээн болон түүний хүрээллийн үүрэг, ач холбогдлыг ихэд өндөрт үзэж байсан бөгөөд зүгээр нэг “Ардын нам”-аас бус, харин “улс үндэс, шашны” нэрийн өмнөөс ажиллах гэсэн тэдний эрмэлзлэл нь бүрнээ тайлбарлагдах зүйл болохыг тэмдэглэхэд оршино. Харин захидлыг шинэ Оросод, Зөвлөлт засгийн болон Коминтернд авч очиж байгаа гэдгийг тухайн үед бараг л харгалзаагүй бөгөөд тэдэнд Богд гэгээний талаар ямар ч хоёрдмол төсөөлөл байхгүй гэдэгт төлөөлөгчид [Монголын] удахгүй итгэсэн билээ. Захидал дараах утгатай болно. Үүнд:”...Монголын автономийг устгасан нь хятад сайд Чен И, генерал Сүй нарын зүгээс үзүүлсэн хүчирхийллийн уршиг мөн. Монголчууд эдүгээ өөрийгөө удирдах бүх боломжоо алдаад байна. Монголд автономийг устгахыг хэн ч үл хүсэх бөгөөд цөм улсынхаа бие даасан байдлыг сэргээхийг хүсэж байна. Богд гэгээний хөдөлж явахыг хязгаарлан, дарамт шахалт үзүүлж байна. Ард олон айдас хүйдэст автав... Халх, Дөрвөдийн аймгийн монголчуудаар бие даасан багахан улс байгуулж, Богд хутагтыг хаан өргөмжлөн, шашин төрийг удирдахыг түүнд даатгаж, Дундад улсаас тусгаар улс болгохыг гуйна. Одоо монголчууд бэлэн цэрэг, зэвсэггүй болох бөгөөд, харин хятад цэрэг маш олны учир бидний аргагүй байдлыг харгалзан

175

үзэж, тусалж хамгаалахыг гуйна. Туслахыг зөвшөөрөх аваас яахин дайн самуун, эмх журамгүй байдал гаргалгүйгээр, гагц хэлэлцэх, эргэн авч үзэх замаар автономит захиргааг дахин босгохыг бидэнд хариу мэдэгдэнэ үү”22 гэх зэргээр өгүүлжээ. Захидлын гол утга тодорхой: Монголын төр улсыг сэргээхэд туслахыг хүсчээ. Чингэхдээ захидлыг үйлдэгсэд бие даасан тусгаар улсын, эсбөгөөс өөртөө эзэрхэх засгийн гэхчлэн янз бүрийн хувилбар дэвшүүлсэн байх бөгөөд ямар ч тохиолдолд Богд гэгээнийг өргөмжлөхийг хүсчээ... Төлөөлөгчид Буриадын төв, тухайн үеийн АДБНУ-ын нийслэл Дээд-Үдэд наймдугаар сард бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ цугларчээ. Тэнд АДБНУ-ын СнЗ-ийн тэргүүн, ОК(б)Н-ын Төв Хорооны Алс Дорнодын Товчооны нарийн бичгийн дарга, 1920-1921 оны Орос-Монголын харилцаанд холбогдох бүхий л үйл явдалд нэн чухал үүрэг гүйцэтгэсэн нэр нөлөө бүхий зүтгэлтэн Б.З.Шумяцкийтэй уулзаж, ярилцжээ. Наймдугаар сарын 16-нд төлөөлөгчид Эрхүүд ирж, Зөвлөлийн засагт Орос улс (хойшид ЗОУ гэх болно)-ын Гадаад хэргийн ардын комиссиарат (ГХАК хэмээн товчилно-Ред)-ын Сибирь ба Алс Дорнодыг хариуцсан бүрэн эрхт төлөөлөгчийн орлогч бөгөөд ОК(б)Н-ын Сибирийн товчооны Дорно зүгийн ард түмний секцийн эрхлэгч Ф.И.Гапонтой албан ёсны хэлэлцээр хийсэн юм. Монголын төлөөлөгчдийн хувьд гол нь Монголын автономийг сэргээхэд Оросын дэмжлэгийг олох явдал байсан бөгөөд тусламжийн хэлбэр нь дипломатын төвшинд, зэвсгээр туслах, цэргийн зөвлөх сургагчдыг илгээх, зээл олгох гэх мэт янз бүр байж болох байв. Оросын тал Монголын төлөөлөгчдийн хүсэлтэд нааштай хандахын хамт зарчмын шийдвэрийг Москвад гаргана хэмээн тэмдэглэж байлаа. Хэлэлцээрийн явцад хоёр тал харилцан ойлголцож байсан боловч мэдээж, зарим нэг асуудлаар өөр өөр хандлага ажиглагдаж байв. Монголын нийгмийн шинэ хүчний төлөөлөгчид ирж, тэд зорилгодоо хүрэхэд Оросыг баталгаа 22 РГАСПИ. Ф.495, оп.152, д.7.лл.5-6

176

болгон үзэхийн хамт мөн өөрийн гэсэн үзэл, байр суурьтай байгааг Оросын тал ойлгож байв. Ф.И.Гапон Богд гэгээний тамгатай бичиг (“Хэзээ нэг цагт гэрч баримт болно” хэмээн хэлж байсан -С.Р)-ийг шууд хойш тавьж, хүсэлтийг тодорхой тусгасан бичгийг төлөөлөгчдийн нэрийн өмнөөс дахин шинээр бичиг үйлдэхийг санал болгожээ. Үүнийг Д.Бодоо төлөөлөгчдөд томилон илгээсэн буриадын нэрт зүтгэлтэн Э.Ринчино, Ж.Цэвээн нараас зөвлөгөө авч хийсэн бололтой. Эхлээд “Тэмдэглэл”, дараа нь МАН-аас Зөвлөлт Орос улсын Засгийн газарт өргөх дэлгэрэнгүй захидал үйлджээ. Захидлаас зарим зүйлийг дурдвал: “Ардын Намын гишүүд бид намын нэрийн өмнөөс их Орос улсад хандан тусламж хүсэж байна. Бид...Монголын автономит засгийг сэргээж Богд Жибзундамба хутагтыг хэмжээт эрхт хаанд өргөмжлөхийг эрмэлзэнэ. Дараа нь бид ноёдын угсаа замгамжилсан эрхийг хязгаарлах арга хэмжээ авахыг хүсэж байгаа юм. Улс орныхоо тусгаар тогтнолыг олмогц гадаад бусад улсын туршлагыг ашиглан, ард түмнийхээ эрх, ашиг тусын төлөө тэмцэл өрнүүлнэ. Олон түмний үндэсний ухамсрын өсөлт нь хувьсгалыг цаашид өрнүүлэн нэг, хоёр жилийн дараа засаг ноёдын эрхийг бүрэн устгах боломжийг олгоно”23гэжээ. Ерөнхийдөө, зорилгоо урьдын адилаар тодорхойлж, автономийг сэргээх гэсэн боловч энд “хутагтхэмжээт эрхтэй хаан”, “тусгаар тогтнолоо олоод...” гэсэн хоёр зүйлийн нарийн ялгаа буй. Феодалыг эсэргүүцсэн өнгө аяс илэрхий сонсогдож, “хувьсгал” хэмээн дурджээ. Эл захидлыг авсан С.Данзан, Д.Чагдаржав нар Э.Ринчиногоор замчлуулан наймдугаар сарын эцсээр Эрхүүгээс хөдөлж, Зөвлөлтийн удирдлагын төлөөлөгчидтэй хэлэлцээ хийхээр Москва явжээ. Д.Бодоо , Д.Догсом, Д.Лосол нар намын ажлыг идэвхжүүлэхээр Хүрээ буцаж, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нар Эрхүүд үлдэв. Тэд хэд хэдэн зорилгыг 23 Х.Чойбалсан. Краткий очерк истории Монгольской народной революции. М., 1952.с.25-26

177

тавьснаас, нэгд, Москвад очсон төлөөлөгчид болон Хүрээнд байгаа намын нөхөдтэй холбоо барих,намын бүхий л хэргийг зохицуулах; хоёрт, удахгүй болох (тэр гарцаагүй!) тулаанд бэлтгэх, үүний тулд орон нутгийн цэргийн туршлагыг судлах; гуравт, өөрийн байгууллагын тусын тулд орон нутгийн намын ажлын туршлагатай танилцах зэрэг болно. Москвад очсон төлөөлөгчдийн тухайд гэвэл Данзан, Чагдаржав нараас сайн мэдээ ирсээр байсан бөгөөд тэд арван нэгдүгээр сарын дундуур Эрхүүд буцаж иржээ. Москвад тодорхой тохиролцоонд хүрч, дэмжих, тодорхой тусламж өгөх талаар багагүй амлалт авчээ. Харин Хүрээнээс улам бүр түгшүүртэй мэдээ ирэх болжээ. Догсомоос илгээсэн нэгэн захидалд: “...мөрдөлт мөшгилт хүчтэй болж Хатанбаатар Магсаржав, Манлай ван Дамдинсүрэн, Жигмэддорж, Жамъян нар баригдсан. Оросод явж ирсэн биднийг тагнуулууд эрж хайж байна. Ажиллахад маш хүнд боллоо. Сүхбаатарын гэр бүлийнхэн сайн гэнэ. Тэдэнтэй биечлэн уулзаж чадсангүй, Хүрээ ороход аюултай байна... Бид одоо хөдөө хээр нуугдаж байна. Тун хэцүү болох нь”24 гэсэн байв. Тулж ирсэн тэмцэлд сайтар бэлтгэхийн тулд Сүхбаатар, Чойбалсан нар Эрхүүгийн эрх баригчид, Коминтерний АДНБДНГ-т хандан, цэргийн мэдлэгээ дээшлүүлэх боломж олгохыг хүсчээ. Тэднийг даргалах бүрэлдэхүүнийг бэлтгэх сургуулийн зохих ангид оруулжээ. Сүхбаатар цэргийн хүн учир урьд нь мэддэггүй байсан шинэ зүйлийг хялбархан сурч, ялангуяа орон нутгийн байлдааны туршлагыг сонирхоно. Харин Чойбалсанд хүндэвтэр байсан ч тэр мөн амжилттай сурч байв. Хүрээнд тэдний хооронд үүссэн нөхөрсөг, найрсаг харилцаа Эрхүүд улам бэхжсэнийг хэлэх хэрэгтэй. Сүхбаатарын эхрэлхэг зориг, хатуу чанга, зарчимч чанарыг Чойбалсан гайхан биширч байсан бол, Сүхбаатарт Чойбалсангийн итгэлтэй, зүтгэлтэй, нийтэч байдал тааалагджээ. Сүхбаатар Данзангийн, Чойбалсан Бодоо гийн бүлгэмийнх байсан нь 24 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол . т.68-69.

178

тэдний нөхөрлөлд огт саад болсонгүй. Тэд нэгэн санаатнууд, нэгдмэл байгууллагын дайчин тэмцэгчид билээ. Эрхүүд тэдний хооронд бие биедээ туслах өвөрмөц харилцаа бий болж, орос хэлийг илүү сайн мэддэг Чойбалсан орчуулга хийж Сүхбаатарт туслах бол харин Сүхбаатар нөхрийн цэргийн хэрэгт шимтэн сонирхож эхэлсэнийг мөн үеэс ажиглаж мэдсэний учир цэргийн сахилгын нарийн ширийнд суралцахад түүнд тусалж байв. Тэд V цэргийн штабт очиж цэрийн туршлага, цэргийн дунд улс төрийн ажил явуулах аргатай илүү гүнзгий танилцаж байжээ. Түүнчлэн Эрхүүгийн нам, улсын байгууллагын удирдагчид, Коминтерний АДНБДНГ-ын ажилтан Шумяцкий, Буртман, Борисов нарын хүмүүстэй байнга уулзаж байсан нь тэдэнд онцгой ач холбогдолтой байв. Эдгээр уулзалтын үед олон улсын болон Дорнод Сибирь, Алс Дорнод, Зөвлөлт Оросын байдал, Коминтерний АДНБДНГ ба Монголын намын хамтын ажиллагаа зэрэг олон асуудлыг удаан хэлэлцдэг байлаа. 1920 оны есдүгээр сард Эрхүү мужийн Намын Хорооны бага хурал болж, түүн дээр баяр хүргэж үг хэлэхийг Сүхбаатараас хүсчээ. Тэрбээр хэлэхдээ: “Манай Монгол Ардын Хувьсгалт Нам монголын малчин ард дундаас төрсөн билээ. Дэлхийн капиталын эсрэг зэвсэгт тэмцлийн тугийг анх мандуулсан Оросын коммунист намын Эрхүү мужийн бага хуралд баяр хүргэе. Лам, ноёд, хятадын милитаристууд, дэлхийн капиталын гурван давхар дарлалд нухлагдсан

179

монголын ард олонд манай намын уриа хүрсэн. Оросын коммунист хувьсгал Дорно дахинд хувьсгалт түймрийг асаасан билээ. Дорно дахины ард түмнүүд тэмцэлд босч байна”25* гэжээ. “Бага хуралд баяр хүргэсэн хүмүүсийн хэлсэн үг тод, хүчтэй сонсогдоно. Коммунист секцүүдийн төлөөлөгчид болох лалын, Хятад, Япон, Солонгос, ялангуяа Монгол Ардын Хувьсгалт намын төлөөлөгчийг баяр хүргэж үг хэлэхэд бага хурлын уур амьсгал ихэд анхааралтай болж байлаа. Шинэ амьдралд уриалан дуудсан нь монгол хүний үг байлаа”26 хэмээн орон нутгийн “Хөдөлмөрийн алдар” (“Власть труда”) сонин тэр өдрүүдэд бичиж байлаа. Тайлбарлагч Сүхбаатарын үгийг онцгойлж авч үзсэн нь тохиолдлын хэрэг биш юм. Тэрээр үнэхээр төрөлхийн уран илтгэгч бөгөөд болж байгаа бүхэнд урам зориг орсон тэрбээр нөхөддөө хандан эв нэгдлийн тухай гал цогтой үг хэлсэнийг бага хуралд оролцогчид хичээнгүйлэн сонсож байгааг амархаан төсөөлж болно. Сүхбаатар, Чойбалсан хоёр Эрхүүд маш их, эрчимтэй, үр ашигтай ажиллаж байлаа. Энэ үед Сүхбаатар хүнд өвдөж, эмнэлэгт хүртэл хэвтсэн боловч золоор түргэн илаарч ажилдаа орсон юм27 . Энэ үед монголын хувьсгалчдад зөвлөлтийн байгууллага, КИГХ-ны зүгээс цэрэг, зохион байгуулалт, үзэл суртлын зэрэг бүхий л чиглэлээр үзүүлэх тусламж эрс нэмэгджээ. 25 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.67. Энэ үг бол Сүхбаатарын уламжлалт, үндэсний ардчилсан үзэл хувьсгалт болж хувьсан өөрчлөгдсөний гэрч юм. Энэ бол зөвхөн үзэгдэл төдий зүйл, түүнийг хэн нэгэн хэлж өгсөн байж ч болно хэмээн үгүйсэж болно. Гэхдээ нэгдүгээрт, энэ бол үзэгдэл биш. Цаашид ч энэ мэт хэлсэн үг гарах болно. Хоёрдугаарт, Сүхбаатар бол ухаантай сэргэлэн, гярхай хүн тул Эрхүүд ч, бага хурал дээр ч нөхцөл байдлыг баримжаалж чадаж байсан учир хэн нэгнээр хэлүүлж заалгасан гэдэг юу л бол. Энэ бол түүний үг, тэр энэ үгийг хэлсэн юм. (“Хөдөлмөрийн алдар” сонины тайлбарыг үзнэ үү). 26 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.67. 27 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.66.

180

АДНБДНГ-ын хөрөнгө санхүүгийн дэмжлэг, үзэл суртлын нөлөөний дор 1920 оны арван нэгдүгээр сарын 10-нд Эрхүү хотноо монгол хэл дээр МАН-ын хэвлэл “Монголын үнэн” сонины анхны дугаар хэвлэгдэн гарсныг хэлэхэд л хангалттай. Сонин монголын ард түмнийг үндэсний ба нийгмийн эрх чөлөөний тэмцэлд чиглүүлж байв. Хил орчмын цэргийн ангиудыг бэхжүүлж, ЗСБНХОУ, АДБНУ, КИГХ-ны албан ёсны болон нууц төлөөлөгчдийн сүлжээ өргөжжээ. Монголын хувьсгалчид ба зөвлөлтийн байгууллагуудын хооронд холбоо барих төв нь Троицкосавск дахь Зөвлөлийн засагт Орос улсын ГХАК-ын төлөөлөгч О.И.Макстенек ийн байр болжээ. Цагийн байдал шийдвэртэй, шуурхай ажиллахыг шаардаж байлаа. Учир нь 1920 оны аравдугаар сард атаман Семёнов ын ойрын хамсаатан, цагаантан барон Унгерний цэрэг Монголын хязгаарт оржээ.Тэд хоёул японы милитаристуудын тусламжинд найдаж байсан боловч байдал өөрчлөгдөж, улаан цэрэгт шахагдан, аятай гарц эрж хайхад хүрчээ. Семёнов ын үндсэн ангиуд Манжуурт одож, Унгерн Монголд орох нь дээр хэмээн үзжээ. Бүхэлдээ Алс Дорнодын байдал нэн түвэгтэй байв. АДБНУ дахь зөвлөлт маягийн Засгийн газрын байр суурь төдий л бат бэх бус байсны сацуу япон цэрэг эрэг орчмын нутагт хэвээр үлдэж, цагаантнууд 1921 оны тавдугаар сард Владивостокт бослого гарган, хотыг 1922 оны аравдугаар сар хүртэл барьжээ. Эл нөхцөлд Унгерний аян дайн нь Монголд ч, зөвлөлтийн Байгалийн чанад дахь нутагт ч ноцтой аюул буй болгож байв. Хятадын эзлэн түрэмгийлэгчдийн зэрэгцээгээр Унгерний цэрэг Монголд мөн цөмөрсөн нь тааварлашгүй үр дагаварт хүргэж болохоор байв. Унгерн амжилт олох аваас тэрбээр алс хэтдээ өмнө талаас, Монголын түшиц газраас Байгалийн чанад дахь Зөвлөлтийн нутагт цохилт өгөх бодит боломжийг олох байв.

181

Нийтийн дайсантай тэмцэхэд бүх хүчийг - зөвлөлтийн ч, монголын ч хүчийг нэгтгэн нягтруулах нь бодит шаардлага болсон байв. Монголын эх орончид тулгарсан аюулыг хурдан ойлгож, хүнд тэмцэлд бүх талаар бэлтгэх, Зөвлөлт Оростой хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлэхийн тулд өөрсдөөс хамаарах бүхнийг хайж байсанд талархах ёстой. Данзан, Чагдаржав нар Москвагаас буцаж ирсний дараа Эрхүү хотноо Монголын намын нөхдийн зөвлөлгөөн болж, Монголыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагааг зохион байгуулах төлөвлөгөөг боловсруулжээ. Партизаны цэргийг (зохиогч отряд гэж бичсэн-Ред) эмхлэн байгуулах, зэвсэглэх, улмаар тэднийг Ардын цэрэг болгон нэгтгэх явдал гол зорилт болж, энэ бүх ажлыг удирдан зохион байгуулахыг эн түрүүнд Сүхбаатарт даалгажээ. Тэр хил залгаа Троицкосавскт ирж, Макстенек ийн байранд буув. Чингээд цэрэг бүрдүүлэх хүнд хэцүү, аюултай ажил эхэлж, Сүхбаатар байнга хил даван гарч, хошуу нутгийн ард олныг цэрэгт элсүүлэх ажлыг уйгагүй хийж байлаа. Ард олныг ятган итгүүлэх явдал тийм ч хэцүү биш байсан бөгөөд хятадын эрх баригчдын үйлдлийг бэлхнээ харж, Унгерний цэрэг довтлон ирэх шинэ аюул ойртож буйг ойлгосон тэд Сүхбаатарын хэлэхийг ганц үгнээс л ойлгож байв. Сүхбаатарт намын бусад нөхөд болон ойр орчмын хошуудаас ирсэн сайн дурынхан-шинэ идэвхтнүүд тусалж байв. Партизан цэргийн тоо нэмэгдэж, Д.Сүхбаатар тэдний нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн жанжин болжээ. 1920 он шувтарч байлаа.

182

Гуравдугаар бүлэг. Дайн, тулаантай 1921 он 1921 оны эхээр Монгол дахь цэрэг-улс төрийн байдал туйлдаа хүртэл хурцдав. Автономийг устгасанаар Монголын дээдэс урьдын бүрэн эрхээ алдаж, улс орон дахиад л Хятадын төв засгийн газар, Хүрээ, аймгуудад суусан түүний төлөөлөгчдийн эрхэнд оров. Монголын цэрэг нэгэнт үгүй болж, хятадын түрэмгий цэрэг 10-15 мянган хүнтэй томоохон хүч байв. Тэдний хагас нь Хүрээнд суурьшиж, бусад нь Оростой хил залгаа Монгол Хиагт (Маймаачин) орчим, мөн баруун зүгт Ховд, Улиастайд байрлажээ. Булаан эзлэгчид муугүй зэвсэглэсэн бөгөөд их буу, пулемёттай байв. Хятад захиргаа, цэргийн хэрэгцээг нутгийн олон нуруундаа үүрч, алба, гувчуур илт нэмэгдэв. Үүн дээр бас арилжаа наймаандаа хамгийн луйварчин аргыг хэрэглэж байсан хятад худалдаачдын хошуу нутаг дахь хуваарьгүй ноёрхлыг мөн нэмэх хэрэгтэй. Энэ бүхэн нь зөвхөн ардын дунд төдийгүй хүн амын бусад давхаргын дотор ч битүүхэн дүргүйцэл, эсэргүүцэл, хөдөлгөөнийг төрүүлж байсан нь ойлгомжтой. Гэхдээ хятадын түрэмгийлэл зөвхөн нэг зовлон байв. Дээр өгүүлснээр энэ үед бас нэг, багагүй аймшигтай зовлон ойртсон нь оросын Улаан цэргийн ангиудад шахагдсан Унгерний морин дивиз болон цагаан цэргийн отрядууд аврал эрэн Монгол нутагт нэвтэрч байсан явдал мөн. Барон Унгерн Монголд ирсэн нь анх удаа бус юм. Тэрбээр урьд нь хоёр ч удаа- 1910 (Хүрээн дэх хаант Оросын консулын газрын хамгаалах цэрэгт), 1913 онд (Ховдод, Оросын цэргийн отрядын офицер) ирж байжээ. Хувь хүнийхээ хувьд Унгерн нь харгис хатуу, дарангуйлагч, донтон, хувьсгалыг улангасан эсэргүүцэгч байв. Түүнд нэгэн өвөрмөц шинж- дорнын соёл, бурхны шашин, шар арьстанд эгэлгүй хандах явдал бас байв. Өөр нэгэн онцлог нь тэрбээр хаант ёсонд чин үнэнч байв. Тэр өөртөө болон эргэн тойрныхондоо Чин гүрнийг, дараа 183

нь Романовынхны хаанчлалыг сэргээх түүхэн үүрэг хүлээсэн хэмээн итгүүлж үнэмшүүлэхийг оролдоно. Гэхдээ анхны алхам нь Богд гэгээний шашны хэмжээгүй эрхт ёсыг Монголд сэргээх явдал байв. Үүний учир тэрбээр “Монголоос хятадын цэргийг хөөн гаргана, автономитийг босгож, Богдыг хаан ширээнд зална” гэх зэргээр өөрийн “зорилгыг” монголчуудын дунд цөхрөлтгүй ухуулан сурталчлах явдлаар аянаа эхэлжээ. Эдгээр сүржин үг, монголчуудын үндэсний үзэл мэдрэмжээс ашиг хонжоо гаргасан, мөн зарим нэг тодорхой үйлдэл нь бас ч өөрийн үүргийг гүйцэтгэсэнээр монголчуудын нэг хэсэг “Монголыг дахин сэргээхэд туслана” хэмээн Унгернд найдаж, түүнийг зорих болжээ. Эцэстээ тэд хууртагдсан ч эхэн үед Унгерний зүгээс тодорхой дэмжлэг байжээ. Түүний дивиз монгол цэргээр ихэд түргэн нэмэгдэж байв. 1920 оны аравдугаар сарын 27-нд Унгерн Хүрээнд дөхөж очжээ. Түүний захиргаанд “Азийн морин дивиз”-ийн 800 морьт цэрэг болон 200-аад монгол цэрэг байжээ. Хотыг бүслэн хаах ажиллагаа арван нэгдүгээр сарын 7 хүртэл үргэлжилсэн ч амжилтгүй дуусчээ. Хятадын гарнизон илүү хүчтэй байв. Унгерн ухарч, ул суурьтай довтолгоонд бэлтгэж эхлэв. Энэ завсар хятадын цэргийн удирдлага дараалан алдаа гаргаж байв. Албадан хураах, дураар авирлах явдал үргэлжилсээр байсан нь тэдний дайсныг олшруулж, тэр хирээр Унгернийг “аврагч” хэмээн итгэж найдагсдын тоо нэмэгдэж иржээ. Хятадуудын томоохон алдаа нь Богд гэгээнийг Унгернтэй холбоотой хэмээн сэжиглэж, баривчилсан явдал болж, тэр нь нийт хүн амын дургүйцэл тэсрэхэд хүргэжээ. 1921 оны хоёрдугаар сарын эхээр Унгерн дахин Хүрээнд тулж иржээ. Түүнд 3000 шахам цэрэг захирагдсанаас хоёр мянга нь орос, мянга нь монгол цэрэг байв28. Шинэ дайралтынхаа өмнө тэрээр Богд гэгээнийг хулгайлах ажлыг зохион байгуулжээ. Унгерн “Амьд бурхан”-ыг авчирсан нь бүх нийтийн баяр хөөрийг төрүүлж, сайн дураар цэрэгт элсэгчдийн тоог илт нэмэгдүүлжээ. 28 Б.Д. Цибиков. Разгром унгерновщины. Улан-Удэ,, 1947, с.80.

184

Хоёрдугаар сарын 3-4-нд болсон ширүүн тулааны дараагаар хятадууд Хүрээнээс бут цохигдон гарч, хот бүхэлдээ Унгерн болон монголчуудын нэгдсэн хүчний гарт оржээ. Тийм ээ, Унгерний ерөнхийлэн захирсан болон Лувсанцэвээн гүний удирдсан монгол цэргийн- “нэгдсэн хүч”-ийг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй. Хятадын эзэрхэг түрэмгий нараас хотыг чөлөөлсөнд монголчууд үнэхээр хөөрөн баярлаж байлаа. Богд гэгээн хаан ширээгээ буцаан авч, хоёрдугаар сарын 26-нд ширээнд залах ёслол болжээ. Автономит Засгийн газрыг дахин байгуулж, түүнийг шашны томоохон төлөөлөгчдийн нэг Жалханз хутагт тэргүүлэв. “Чөлөөлөгч” Унгернд эрхэм дээд хэргэм- ханы зэргийг хүртээжээ. Засгийн газар олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэхийг эрмэлзэн хэд хэдэн улсад тунхаг бичиг илгээсэн ч мэдээжээр, тэр нь эерэг үр дүнд хүрсэнгүй. Монголчуудыг ивээгч “ачтан”-ны үйл ажиллагаатай холбоотой баяр хөөр удаан үргэлжилсэнгүй. Хүрээг авсан эхний өдрөөс харгислал, дээрэм, үй олноор хөнөөн егүүтгэх явдал эхэлжээ. Залхаан цээрлүүлэлтэд энгийн хятад иргэд, еврейчүүд, найдваргүй орос иргэд өртсөн юм. Тэр өдрүүдэд хэдэн зуун хүн амь эрсэджээ. Бүх зүйл- ялан дийлэгсдийн хувьсгалыг үзэн ядах, еврей нарыг хяхан гадуурхах, баяжиж хөлжих шунал, хуульд үл захирагдах явдал бүгд холилдон хутгалджээ. Зэрлэг явдал, харгислалыг Унгерн, түүний дээрэмчин хүрээлэгчид зөвшөөрөн өөгшүүлж байлаа. Унгерн дөрвөн сар орчим энэ улс орны жинхэнэ дарангуйлагч нь байв. Хятадтай байлдаж байх үед монголчууд түүний дарангуйлалтай яаж ийгээд эвлэрч байлаа. Гуравдугаар сард Улиастайн их зам, Чойрын сүмийн ойролцоо томоохон тулаалдаан болж, хятадууд ялагдал хүлээн хилийн зүг (Сүхбаатарын командын дор Хиагтын орчимд болсон тулалдааны тухай хойно тусад нь өгүүлэх болно) зугтжээ. Унгерний захирсан Азийн морин дивиз, монгол цэргийн ангиуд хятад цэргээс Монголыг чөлөөлөхөд үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Чингэсэнээр Унгерн нь өөрийн эрхгүй, хүсэл зорилгосоо 185

гадуур хятадын эзэрхэг түрэмгий нартай хийх Монгол ардын цэргийн тэмцлийг хөнгөвчилж өгчээ. Гэвч цаг хугацаа өнгөрөхийн хирээр монголын хүн амын Унгернд хандах харьцаа өөрчлөгдөж байв. Монголчуудад дарамт болсон гол зүйл нь Унгерний цэргийн хангамжийг даах хүнд бэрх ачаа байв. Богд гэгээний Засгийн газар дивизийг бүхий л зүйлээр үнэ төлбөргүй хангах үүрэг хүлээсэн бөгөөд хэрэгцээ, зарлага сар тутам өссөөр хангахад улам бүр бэрхтэй болж иржээ. Үүний улмаас дүргүйцэл битүүхэн нэмэгдэж, эсэргүүцэл аяндаа бий болов. Цэрэгт албадан дайчлах бодлого нь бүтэлгүйтэж, Унгернд хүчин зүтгэх монголчуудын тоо улам бүр цөөрсөөр... Цагаантан бароны түрэмгий дэглэм хятадынхаас огтхон дээргүй байв. Харин одоо, тухайн үед улс орны умард хэсэгт юу болж байсныг авч үзье. Монголын хувьсгалчид, Ардын Намын гишүүд, партизанууд (Цэргийг хэлж буй хэмээн үзнэ-Ред) эх орноо гадаадын зүсэн зүйлийн булаан эзлэгчдээс чөлөөлөхөөр хүчээ зузаатгаж байлаа. Хятадын гамин, цагаан цэргийн давхар түрэмгийлэл нь бүх аймагт байдлыг хурцатгаж, улс оронд хувьсгалын тохироо бүрдэж ирэв. Энэ үеийн нэг өвөрмөц онцлог нь хятадын милитаристууд, унгернчууд өвөр хоорондоо дайны байдалтай байсан явдал юм. Дахин хэлэхэд, энэ нь Монгол ардын цэргийн зорилгыг нэг талаар хөнгөвчилж байв. Үүний хамт ерөнхий дүр зураг маш нарийн түвэгтэй, ээдрээтэй байлаа. Хятадын эзэрхэг түрэмгий нартай тэмцэхийн сацуу өөр нэгэн дайсан этгээд болох Унгерний зүгээс учрах аюул өсөн нэмэгдэж буйг байнга санах хэрэгтэй байсан бөгөөд түүнээс гадна Хятадын төв засгийн эрх баригчид, Манжуурын захирагч, генерал Жан Золин ы зүгээс “залхаан цээрлүүлэх ангиуд”-ыг илгээж болзошгүйг мартах ёсгүй байлаа. Гэхдээ, нэн тэргүүний, шууд тулгарах дайсан этгээд бол умард хил дээр, Монгол Хиагт (Маймаачин)-ын ойр орчимд хуралдсан хятадын цэргүүд байлаа. Хотын гарнизоноос гадна 186

Хүрээнээс зугтсан хятадын цэрэг, дарга нарын дийлэнх нь энд бүгэж, сайн дурынхан, дүрвэгсэд гээд нийтдээ 10 мянгаад хүн байжээ. Нөгөө нэг дайсан этгээд- Унгерн бололцооныхоо хэрээр хүчээ зузаатгаж, “большевикуудтай”, “улаан монголчуудтай” хийх шинэ тулаанд бэлтгэж байв. Эл нөхцөл байдалд үүсгэн байгуулсан партизан цэргийн ангиудад тулгуурлан Монгол ардын цэргийг эмхлэн бүрдүүлэх ажлыг нэн яаравчлах шаардлагатай болжээ. Түүнчлэн бүх эх оронч хүчийг үндэсний нэгдсэн фронтод нэгтгэх хэрэгтэй байлаа. Эн түрүүнд намын эгнээг өсгөж, нягтруулах, түүнийг зохион байгуулалт, үзэл суртлын хувьд бэхжүүлэх ёстой байв. Эдгээр болон бусад тулгамдсан зорилтуудыг шийдвэрлэхэд цэргийн болон намын тэргүүлэх зүтгэлтэн Д.Сүхбаатарын гүйцэтгэсэн үүргийг үнэлж барахын аргагүй. Хоёрдугаар сарын 9-ний өдөр болсон намын зөвлөлгөөн дээр цэргийн жанжин Сүхбаатарын бүрэн эрхийг баталгаажуулсан юм. Тэр үеийн хамгийн гол ажил болох байлдах чадвартай цэргийг үүсгэн байгуулах үүрэг чухам түүнд оногдсон билээ. Саланги, тусдаа ангиудыг хороо болгон нэгтгэв. Анхны хороо хоёрдугаар сарын 23-нд Алтан дахь журамт цэрэгт суурилан байгуулагдсан бол гуравдугаар сарын дунд хүрэхэд 4 морьт хороо байгуулагдаж, даргад Б.Пунцаг, Ц.Хасбаатар, О.Цэрэндорж, Ч.Базарсад нарыг тохоожээ. Д.Сүхбаатар гуравдугаар сарын 1-3-нд болсон намын идэвхтний түүхт зөвлөлгөөнийг зохион байгуулагч, удирдагчдын нэг байв. Хожим нь, 1924 онд эл зөвлөлгөөнийг МАН-ыг зохион байгуулах их хурал хэмээн тодорхойлсон юм. Хурал Троицкосавскт, Зөвлөлт Орос улсын ГХАК-ийн төлөөлөгч О.И.Макстенек ийн байшинд болжээ. Хуралд оролцогсод цөөхөн: Буриадаас ирсэн хэдэн хүнийг багтаагаад гуравдугаар сарын 1-нд 17, 2-нд 19, 3-нд 26 хүн оролцжээ. Намын зүтгэлтнүүд бүгд Троицкосавскт ирж чадсангүй. Бодоо , Чагдаржав, Чойбалсан нар ирж чадсангүй. Тэд нууц ажлаар саатжээ. Бүх намын гишүүд тэр үед 150 орчим хүн болоод байжээ. 187

Их хурлын ач холбогдлыг харгалзан түүний явц, онцлогийг авч үзье29. Гуравдугаар сарын 1, 2-ны хуралдааныг “МАН-ын гишүүд, МАН-ын цэргийн захирал ба ангиудын төлөөлөгчид ба Гадаад Монголын зарим хошуудын төлөөлөгч нар Коминтерний Алс Дорно дахь хорооны ажилтнуудын хамтаар хуралдсан зөвлөгөөн” (Монгол эх дээрээ бага зэрэг өөр болно-Ред) гэж нэрлэжээ. Эхний хуралдаанууд С.Данзангийн удирдлагын дор болжээ. Цаг үеийн байдал болон ээлжит зорилтын тухай түүний илтгэлийг сонсож хэлэлцсэнээс “хятадын дарлалаас ангижрахын төлөө тэмцэх”, “оросын цагааны этгээдийн цэрэг лүгээ нэгдэхээс татгалзах”, “Зөвлөлт Орос улсыг түших” зэрэг гол нь байв. Гуравдугаар сарын 2-нд МАН-ын цэргийн штабыг Сүхбаатар тэргүүтэй байгуулж, штабын гишүүдэд Данзан, Билигсайхан нарыг томилохоор шийдвэрлэжээ. Мөн Данзан, Сүхбаатар нар хуралд оролцогсдод МАН-ын зориго, зорилтыг танилцуулжээ. Гуравдугаар сарын 3-нд хурлыг намын ёс журмын дагуу“МАХН-ын гишүүдийн зөвлөлгөөн” гэж нэрлэжээ. Хурлыг С.Данзан нээж, тухайн цаг үеийн онцлогийг “... түлхэгдэн унагаагдаж буй хятадын эрх мэдлийн оронд оросын цагаан цэргийнхэн, тэдэнтэй нийлсэн ноёдын засаглал гарч ирэх аюул тулгарч буй явдал” хэмээн тэмдэглээд, цааш нь “МАН-ын өмнө хоёр зорилт:- хятадын эрх мэдлийг бүрэн устгаж арилгах, Зөвлөлт Оросыг түшсэн нэгдмэл, ардчилсан үндэсний засгийг тогтоох зорилт тулж ирсэн гэжээ. Хурлын даргад Д.Сүхбаатарыг сонгосоноор тэр бүхий л үйл ажиллагааг чиглүүлэн удирджээ. Зөвлөгөөнд (нарийндаа бол Их хуралд-С.К) АДНБДНГ-ыг төлөөлөн Ц.Бэгзеев (Ж.Цэвээн) баяр хүргэж үг хэлсэн байна. Дараа нь их хуралд оролцогчдод О.И.Масктенек баяр хүргэхдээ: Монгол Ардын нам нь Зөвлөлийн засагт Орос улсын Засгийн газрыг “бүхий 29 МАХН-ын их, бага хурал. Төв Хорооны бүгд хурлуудын тогтоол, шийдвэр. I хэсэг. УБ., 1956, т.11-20, МАХН-ын нэгдүгээр их хурал. УБ., 1971, Монголын хувьсгалчдын түүхт зөвлөлгөөн. УБ., 1996

188

л дэмжлэг, тусламжийг үзүүлэхэд бэлэн, жинхэнэ нөхрөө гэж ямагт үзэж болно” хэмээн батлан хэлжээ. Хариу үгийг Сүхбаатар хэлжээ. МАН-ыг цаашид туслан дэмжихэд бэлэн байгаа ЗОУ-ын Засгийн газарт тэрээр талархал илэрхийлээд, ”Монгол Ардын Нам нь Зөвлөлт Оросын сэтгэл санаа, эд материалын дэмжлэгтэйгээр гадаад, дотоодын дайсныг ялж, монголын хөдөлмөрчин ард түмэн ойрын ирээдүйд хөгжил дэвшлийн замаар орж, хүн төрөлхтний нөхөрсөг хөдөлмөрч гэр бүлд нэгдэнэ гэдэгт бид бат итгэлтэй байна”30 гэжээ. Их хурлын гол асуудал нь “МАН-аас түмэнд тунхаглан зарлах бичиг” (Монгол хэл дээр буй эх бичгийн нэрээр ававРед)-ийг хэлэлцэж, батлах явдал байв. Түүнийг мөн намын тунхаг, “Эрмэлзэх 10 зүйл хөтөлбөр” гэж ч нэрлэдэг. Энэхүү баримт бичиг нь Оршил, тунхаг бичиг гэсэн хоёр хэсэгтэй бөгөөд Мөрийн хөтөлбөрийн шинжийг агуулжээ. Дараах заалтуудыг онцлон авч үзье. Зорилгын тухайд: “Нам нь алсдаа бүх монгол овог, аймгийг нэгэн гэр улс болгон нэгтгэхийг өөрийн зорилго болгохын хамт эдүгээ Монголд халдаар орсон хятадын болон бусад харгис эзэрхэгүүдээс Монгол орныг чөлөөлөхийг эрмэлзэнэ” гээд цааш нь намд хоёр зорилт- хөдөлмөрчин олны засгийг тогтоох, төрийг босгох явдал буй гэжээ. Төрийг босгох зорилт намын баримт бичигт өмнө ч туссан зүйл бөгөөд харин Ардын засаг, ялангуяа бүх монгол овог аймгийг нэгтгэх гэдэг нь анх удаа илүү тод, тодорхой яригдаж байгаа юм. Бусад намтай харилцах тухайд: “Хэрэв Монголд манай намаас өөр суртлын намууд гарч ирээд, тэдгээр намууд нь дурдсан үндсэн хоёр зорилтыг биелүүлэхэд туслаж чадах аваас манай нам тэдэн лүгээ түр тохиролцоно; хэрэв манай үндсэн зорилтод хор хүргэх, түүнийг эсэргүүцэх намууд гарч ирвээс манай нам тэднийг Монголын хөдөлмөрчин ардын дайсанд үзэх болно” гэжээ.Энэ зүйл нь цаг үеийн өнгө аясад бүрэн тохирох бөгөөд 30 Советско-монгольские отношения. Том I. с.4.

189

- бидэнд туславал хамтран ажиллана, хэрэв саад болох аваас ардын дайсанд үзэгдэнэ”. Өмнөхийн шууд үргэлжлэл нь дараагийн зүйлд тусчээ. Үүнд: “Нам нь тусгүй... эсбөгөөс аль хэдийн үеэ өнгөрөөж хоцорсон, харштай зан суртал, уламжлал, ёс журмыг ... зүй зохисыг үзэж чадвал зөөлөн аргаар устгана, эс чадваас ажил хэргийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн хатуу аргыг хэрэглэхээс ч үл буцна” гэжээ. Цаашид “зөөлөн”, “хатуу” аргыг нэлээд идэвхтэй хэрэглэсэн нь илэрхий билээ. Мөрийн хөтөлбөрт: МАН нь Хятад, Орос болон бусад гадаад улсын нөхөрсөг намуудтай нягт харилцан, дарлагдсан бага буурай ард түмнүүдтэй хэлхээ холбоо тогтоохыг эрмэлзэх”-ээ мөн тунхаглажээ. Намд элсэгчдэд амьдралын нэр төртэй хэв маяг, ард түмний үйл хэрэгт үнэнч байдал, намын мөрийн хөтөлбөр, дүрмийг сахих зэрэг болзлуудыг тавьж байлаа31. Энэхүү чухал баримт бичгээс Коминтерний үзэл санаа, үйл ажиллагааны хүчтэй нөлөөг (ардын засаглал, интернационализм, бусад урсгалыг үл тэвчих, улс төрийн хатуурхал гэх мэт) тодорхой ажиглаж болно. Түүнчлэн хуралд оролцогсдын ангид санаа бодол, баримт бичгийг боловсруулагчдын өвөрмөц үзэл ч туссан нь мэдэгдэнэ. Энэ нь монгол овог, аймгийг нэгэн улс дор нэгтгэх явдлыг намын зорилго болгон тавьсан хийгээд бусад зарим зүйл дээр ч бодитой илэрсэн юм. Мөрийн хөтөлбөрийн гол зохиогч нь Буриад, Монголын эрх чөлөөний хөдөлгөөний нэрт зүтгэлтэн, үндэсний ардчилсан үзэлтэн, соён гэгээрүүлэгч, АДНБДНГ-ын шугамаар 1920 онд Монголд томилогдсон Ж.Цэвээн (Бэгзеев) байв. Тэрбээр намын гишүүний хувиар их хуралд илтгэл тавьж, Мөрийн хөтөлбөрийн заалтуудыг дэлгэрэнгүй тайлбарлажээ. Хэдий тийм боловч баримт бичгийг боловсруулсан цорын ганц хүн нь Ж.Цэвээн биш байлаа. Түүнийг бэлтгэхэд Сүхбаатар, Данзан болон бусад удирдагчид идэвхийлэн оролцсон гэдэг нь эргэлзээгүй. Тэдний зөвшөөрөлгүйгээр Мөрийн хөтөлбөрийн нэг ч заалт бусад баримт бичгүүдийн нэгэн гарахгүй байсан 31 Монголын хувьсгалчдын түүхт зөвлөлгөөн. УБ., 1996, т.140-143.

190

билээ. Их хурлын бичигт Тунхаг бичиг (ө.х. Мөрийн хөтөлбөр)-ийн төслийг нилээд хэлэлцэн, санал онолыг гаргаж, засамжилсаны эцэст батлав хэмээн тэмдэглэсэн байна. Их хуралд оролцогсод бас нэг чухал асуудлыг шийдвэрлэсэн нь намын үүрүүдийн ажлыг удирдах, зохицуулах, шуурхай зохион байгуулах байгууллага болсон МАН-ын Төв Хороог сонгожээ. Тухайн үед түүнд ердөө гуравхан хүн- С.Данзан, Д.Лосол, Ц.Дамбадорж нар оржээ. Төв Хорооны анхны дарга С.Данзан болов. Нам өөрөө цөөхөн хүнтэй, мөн Д.Сүхбаатар, Д.Бодоо , бусад нэртэй зүтгэлтнүүд өөр хариуцлагатай ажилд тохоогдсон зэргийг их хуралд оролцогсод харгалзан үзсэн бололтой. Их хурал дээр ч, хурлын дараа ч Зөвлөлт Орос улс, Коминтернтэй хамтын ажиллагаагаа бэхжүүлэх асуудалд байнга анхаарч байжээ. Зөвлөлт Орос, Эрхүү, Москва явсан төлөөлөгчдийн үйл ажиллагаа сайшаалыг бүрнээ олж байв. Их хурлын нэгэн тогтоолд: “Зөвлөлт Орос лугаа нөхөрсөг харилцаа тогтоон үргэлжид бэхжүүлж ирсэн нь манай их үйл хэрэгт эдүгээ ч, ирээдүйд ч их тус болно”32 хэмээн дурдсан байдаг. Их хурлаас хойш нэн удалгүй, Төв Хорооноос 1921 оны гуравдугаар сарын 11-ний өдөр гаргасан хүсэлтийг үндэс болгон МАН нь Коминтернд талархагч байгууллагаар элссэн бөгөөд 1921 оны долоодугаар сард түүний төлөөлөгчид Коминтерний III Их хуралд оролцжээ. Харин гуравдугаар сарын 13-нд Хүрээг чамгүй түгшээсэн нэгэн үйл явдал болжээ. Троицкосавскт МАН, ардын цэргийн ангиуд, орон нутгаас ирсэн төлөөлөгчдийн өргөтгөсөн хуралдаан болж, Ардын Түр Засгийн газар (хойшид АТЗГ гэх болно-Ред)-ыг байгуулжээ. Түүний бүрэлдэхүүнд Чагдаржав (дарга, дөрөвдүгээр сарын дундаас эл тушаалд Бодоо томилогдсон), Сүхбаатар, Бодоо (эчнээ), Билигсайхан, Сумъяа, Чойбалсан нар багтжээ. Мөн Цэрэг, Дотоод, Гадаад, Сангийн яамд байгуулагджээ. Партизаны отрядууд Ардын цэрэгт албан 32 Советско-монгольские отношеиия, Том I. с.3.

191

ёсоор нэгдэв. Сүхбаатар Цэргийн яамны сайд бөгөөд Бүх цэргийн жанжинд, дэд жанжинд Сумъяа (1921 оны тавдугаар сараас түүнийг Чойбалсангаар сольсон) томилогджээ. Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг “Монголын түмэн ард ба олон лам, ноёдод тунхаглан зарлах бичиг”-т тусгажээ. Түүнд: “Манай газар орныг хятадын эзэрхэг түрэмгийчүүдээс ангижруулсугай! Монголчуудын урьдын баатарлаг сүр алдрыг санацгаа...,бүхий л хүчийг дайчлан, монгол үндсээ бататган, боловсрон хөгжих их үйлсэд өдөр шөнөгүй,өөрсдийн хэр чадлаар туслагтун... Түр Засгийн газар бүрэн эмх журам, амар тайвныг тогтоохын тулд манай газар оронд зоргоор явах цагаан дээрэмчдийг нэн даруй хөөн гаргаж, тэднээс нутаг орноо бүрэн ариутгахыг уриалж байна. Монголын ард түмний сэргэн мандах агуу цаг, элж хоцорсон бурангүй засаглалын оронд ард олны засаглалыг тогтоохын төлөө тэмцэлд хүсэл мөрөөдөл, эрмэлзэл, үйл ажиллагаагаа нэгтгэх цаг ирлээ... Түр Засгийн Газар дараах үндсэн зорилтуудыг- хятадын эзэрхэгчүүдийн дарлалаас эх орноо бүрэн чөлөөлөх, нутаг оронд нэвтрэн ирсэн цагаан намын зэвсэгт дээрэмчдийг устгах, Монгол газар энгийн номхоноор суугаа гадаад улсын иргэдийн амь хөрөнгийг бүрнээ хамгаалах болно... Монголын Түр Засгийн газар нь.... төрийн чухал хэргийг шийдэх, тусгаар тогтносон Монгол ард улсын байнгын Засгийн газрыг байгуулахын тулд Улсын Их Хуралдаанд өөрсдийн төлөөлөгчдийг илгээхэд бэлэн байхыг нийт иргэдэд хандан уриалж байна”33 гэжээ. Түр Засгийн газар байгуулсан тухай албан ёсоор мэдэгдсэн бичгийг МАН-ын Төв Хороо, Ардын Түр Засгийн газар гуравдугаар сарын 24-нд Хүрээний Засгийн газарт илгээжээ. Тийнхүү хэсэг хугацаанд улс оронд хоёр засаг: Унгерний заавраар ажилладаг Хүрээний Засгийн газар ба умард хошуудыг хяналтдаа авсан, Зөвлөлт Оросын дэмжлэгт тулгуурласан АТЗГ бий болжээ. Оросын цахилгаан мэдээний агентлагийн (РОСТА) төлөөлөгчийн асуултад Д.Сүхбаатар 33 Революциоиные мероприятия народного правительства Монголии в 1921-1924 гг. Документы. М., I960, с.11-13.

192

хариулахдаа үүссэн нөхцөл байдлыг чингэж тайлбарлажээ. Тэрээр: “Үндэснийхээ эрх ашгийг хүндэтгэдэг жинхэнэ хувьсгалчид ард түмний үйл хэргийг доромжлон, дэвссэн хүмүүстэй ямар ч хамааралгүй. Хүрээний Засгийн газар бол япончуудын хөлсний этгээд болох барон Унгерний заавраар байгуулагдсан. Зөвхөн бид, монголчууд эрх чөлөөнийхөө төлөө, өөрийн засгийг байгуулахын төлөө тэмцэх ёстой. Монгол Ардын нам манай ард түмнийг тонон дээрэмдэгч, дарлан дарангуйлагч, манай газар орныг сүйтгэн хоосруулагч барон Унгерн, түүний байгуулсан Хүрээний Засгийн газрын эсрэг эрс шийдвэртэй тэмцэх болно”34 гэжээ. АТЗГ-ын анхны баримт бичгүүдийн нэг нь гуравдугаар сарын 16-нд ЗОУ-ын Засгийн газарт хандан, цагаан дээрэмчидтэй хийх тэмцэлд цэргийн тусламж үзүүлэхийг хүсч өргөсөн бичиг юм. Түүнд: “ ...цагаан намын цэрэг болбаас Орос, Монгол алинд ч хорлолтой нь мөний тул зүй нь Зөвлөлийн засагт Орос улсаас манай түр зуурын Засгийн газарт туслан, магад нэгэн идэвхийлэлтэй арга хэрэглэн танай оросын цагаантны муу хулгай дээрмийг зогсоон, тэдний харгис цэргийн хүчнээс ангижруулан өгөхийг туйлаас эрхэмлэн хүснэ”35 гэжээ. Энэхүү хүсэлтээ 1921 оны дөрөвдүгээр сарын 10-нд илгээсэн ноот бичгээр дахин баталгаажуулжээ36. Зөвлөлт засгийн газар эл хүсэлтэд нааштай хандсан бөгөөд түүний гэрч нь умар зүгт Унгерний эхлүүлсэн түрэмгий ажиллагаагаа монгол, зөвлөлтийн цэргийн эрс шийдэмгий няцаалттай тулгарсан явдал билээ. Гэхдээ энэ тухай хожим өгүүлнэ. Эн тэргүүний зорилт бол улс орныг хятадын эзэрхэгчүүдээс ариутган цэвэрлэж, тэдний гол хүч хуралдсан Хиагт-Маймаачны нутгийг чөлөөлөх явдал байлаа. Үйл явдал ингэж өрнөсөн юм. Гуравдугаар сарын 6-нд МАН-ын Төв Хороо Монгол Хиагтыг (Маймаачныг) 34 Г. Кунгуров, И. Сороковиков. Аратская революция, Ирк., 1957, с.123124. 35 Советско-монгольскые отношения, Том I, с. 8. 36 Мөн тэнд. с.473.

193

чөлөөлөх шийдвэр гаргажээ. Гуравдугаар сарын 14-нд Сүхбаатар байлдааны ажиллагааны тодорхой төлөвлөгөөг танилцуулав. Гуравдугаар сарын 15-нд Бүх цэргийн жанжны нэрээр бууж өгөхийг тулган шаардсан бичгийг хятад цэргийн захиралд явуулжээ.Хариу ирсэнгүй. Гуравдугаар сарын 17-нд Сүхбаатар давших тушаал өгчээ. Ширүүн тулалдаан нэг хоног үргэлжилж, гуравдугаар сарын 18-ны шөнө болоход Монгол Хиагт бүрэн чөлөөлөгдсөн юм. Энэ бол их амжилт, шинэ залуу ардын цэргийн анхны том ялалт байлаа. Үнэхээр Монголын 400 орчим морьт цэрэг хятадын сайтар зэвсэглэсэн хэдэн мянган цэргийг бут цохиж чаджээ. Ялалтын нууц тун энгийн:монгол цэргүүд зөв үйл хэргийн төлөө, эх орноо чөлөөлөхийн төлөө тэмцэж байгаа болохоор урам зоригтой байлджээ. Харин хятадын цэргүүд сандарч мэгдсэн генералуудынхаа хамт ёс зүйгээ алдсан, салж тархсан, гагц амь аврагдах тухай бодолд автагдсан хүмүүс байв... Өөр нэг зүйл бол монгол цэрэг нь тэднийг зоригжуулж, байлдааны явцыг чадварлаг удирддаг гайхамшигтай жанжинтай байсан юм. Хүнд, аюултай мөч ч бас байлаа. Гамин цэрэг үлэмж олон байсан бөгөөд хүчний харьцаа тэдний талд олон дахин давуу байсан хэдий ч ялалт монголчуудад оногджээ. Хятадууд өмнө зүг, хилд ойрхон бусад чиглэлээр зугтав. Бүх зүйл өмнө байгааг ойлгож байсан хэдий ч монголчууд баярлан бахархаж байлаа... Хиагтын дэргэдэх байлдаанд Сүхбаатарын жанжны авъяас ихээхэн хүчтэй, тод томруун илэрчээ. Түүний алдар ард олонд түгэж, Нам, Засгийн газарт нэр хүнд нөлөө нь өсжээ. Зөвлөлтийн V цэргийн Хувьсгалт цэргийн Зөвлөл (Хойшид ХЦЗ гэж бичнэ-Ред)- ийн гишүүн Д.И.Косич ийн тэр өдрүүдийн тухай дурсан өгүүлсэнийг иш татваас: “1921 оны гуравдугаар сард Сүхбаатар надтай нэгэн жижигхэн байшинд уулзсан юм. Бид хоёр шөнөжин лааны гэрэлд дайсныг няцаах ажлыг хэрхэн зохион байгуулах тухай ярилцсан юм. Сүхбаатарын яриаг сонсож байхад тэрээр ард түмнийхээ төлөө амь насаа зориулахад бэлэн хүн гэдэгт би итгэсэн юм. 194

Тэр өөрийн итгэл үнэмшилд үнэнч тул энэ тэмцлийг толгойлж чадах хүн чухам тэр мөн гэдгийг ойлгосон юм”37 гэжээ. АТЗГ гуравдугаар сарын 19-нд Троицкосавскаас эдүгээ Алтанбулаг хэмээн нэрлэгдэх болсон чөлөөлөгдсөн Маймаачинд шилжин иржээ. Энд гуравдугаар сарын 19-өөс зургадугаар сарын 28 хүртэл Засгийн газрын хуралдаан 24 удаа болсноос Сүхбаатар 20-д нь оролцсон байна38. Цэргийн асуудал хэлэлцэхэд шийдвэрлэх үгийг Сүхбаатар хэлдэг байсны сацуу тулгамдсан бусад асуудлыг хэлэлцэн тогтооход мөн л идэвхи, санаачлагатай оролцдог ажээ. Засгийн газрын зохион байгуулалтын бүх ажлын үндэс нь Унгерний цагаантантай хийх шийдвэрлэх байлдаанд бэлтгэх явдал байв. Хороодыг шинэ цэргээр хангах, хүн амын дунд Засгийн газрын бодлогыг тайлбарлах, суртал ухуулгын ажлыг идэвхжүүлэх, Унгерний цэрэгт хууртагдан орсон монголчуудыг өөрийн талд татан авах зэргийг хийх хэрэгтэй байлаа. Үндэсний тусгаар тогтнолын тэмцэлд эх оронч бүх хүчийг нэгтгэх Түр Засгийн газрын тактик хэвээр үлджээ. Гуравдугаар сарын 24-нд АТЗГ чөлөөлөгдсөн нутаг дэвсгэрт хувьсгалт журам тогтоох, үүний хамт хуучин захиргааг хэвээр үлдээж, гагц шинэ засгийг илэрхий эсэргүүцэгчдийг зайлуулах тухай Сүхбаатарын саналыг хүлээн авчээ. Дөрөвдүгээр сарын 10-нд АТЗГ цэргийн удирдлагыг сайжруулах асуудлыг тусгайлан хэлэлцэж, Сүхбаатарын толгойлсон Цэргийн яамны бүрэн эрхийг баталжээ. Үүний хамт цэргийн яаралтай хэргийг Бүх цэргийн жанжин Сүхбаатар, суртлыг номлогч Чойбалсан, штабын дарга нар бүрэлдэхүүнд нь багтсан Бүх Цэргийн Зөвлөлийн хурлаар хэлэлцүүлж байхаар болжээ39. АТЗГ-ын нөлөөний хүрээг өргөтгөхийн тулд намын удирдах ажилтнуудыг Монгол нутгийг янз бүрийн хэсэгт илгээх тухай Сүхбаатарын санаачлага дэмжигдэж, баруун 37 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц, Дурдсан зохиол., т..87. 38 Мөн тэнд, т.85. 39 Революционные мероприятия ... , с.16.

195

хязгаарт Ц.Дамбадорж, Ц.Хасбаатар, Хөвсгөл нутагт Д.Чагдаржав нарыг томилон илгээжээ. Одогсодтой Сүхбаатар дэлгэрэнгүй ярилцаж, тулгамдсан амаргүй асуудлуудыг хамтран хэлэлцэж, тэдгээрийг хэрхэн гүйцэтгэх талаар зөвлөлджээ. Хожим Дамбадорж дурсахдаа: “Хасбаатар бид хоёр Алтанбулагийн баруун хэсэгт орших хаалгыг нь орос маягаар өтгөн шар өнгөөр будсан шинэ хашаанд тулж очив. Хашааны дунд барьсан жижиг гэрт орж Сүхбаатартай мэнд мэдэлцээд... зэрэгцэн сууж, цай уун энэ тэрийг цаг шахам ярилцав. Жанжин бид хоёрт хадаг барьж аян замдаа сайн явж, ажлаа амжилттай бүтээн түргэн буцаж ирэхийг ерөөв. Дараа нь хүн бүрт дахин цай аягалаад гэрт байсан бүх хүн цайгаа ууж дуусаад гарав. Жанжин, түүний орлогч мориндоо мордож, цэргүүдийн хамт биднийг Хиагтын баруун өмнө зүгт километр хэртэй газар үдэж өгөөд, жанжин аян замын ерөөл дахин тавьж, бид салсан юм”40 гэжээ. Энэ завсар, тавдугаар сарын эхээр Унгерний цагаантнууд хятадын эсрэг бус, харин Зөвлөлт Орос, “улаан монголчууд”ын эсрэг байлдаанд идэвхийлэн бэлтгэж байлаа. Монгол дахь бароны байр улам бүр суларсаар ажээ. Хөрөнгө санхүүгийн хүндрэл, зоргоор ирэгсдийн эзэгнэн түрэмгийлэх байдлын улмаас Богд хааны Засгийн газар “холбоотондоо” анхных шигээ хандахгүй болов. Унгернчуудын албадан хураах, дээрэмдэх явдал хэрээс хэтэрч, үл дагагсдыг тэд зэрлэг балмадаар залхаан цээрлүүлж байлаа. Дургүйцэл, сөргөлдөөн, илтээр эсэргүүцэх нь ихсэв. “Чөлөөлөгч” заримын хувьд хүсэшгүй зочин, нөгөө бусдад нь булаан эзлэгч, дээрэмчин, тэжээвэр хүн болжээ. Унгернд дургүйцэх явдал Монголын ихэс дээдсийн дунд ч хүчтэй болж байв. Үүний жишээ нь, өөрийн үйл ажиллагааг бүрэн дэмжихийг хүссэн Унгерний захидалд дөрөвдүгээр сарын эцсээр Богд хаан хариу өгөөгүй явдал мөн. Унгерн умар зүгт цэргийн ажиллагаа эхэлж “улаан монголчууд”-ыг таягдан хөөж, Байгалийн чанадад цөмрөн 40 Л. Бат-Очир, Д. Дашжамц. Дурдсан зохиол., т. 95

196

орж, большевикуудын эсрэг тариачдыг босгож, ялан дийлэгчийн дүрээр Монголд эргэж ирэхээр шийдсэн байв. Алс Дорнодын хэрэг явдал түүнийг эл зорилгод түлхжээ. Дээр өгүүлсэнээр, Приморийн хязгаарт японы милитаристуудын дэмжлэгтэйгээр цагаантны нууц байгууллага идэвхжиж, тавдугаар сарын эцэс болоход Владивосток болон Приморийн бусад хотуудад АДБНУ-ын засаг унаж, түүний дайснуудын захиргаа тогтжээ. Энэ мэт өөрчлөлтүүдийн тухай мэдээ Унгернд хүрч байсан нь лавтай. Мөн үеэр тэр бас япончуудын дэмжлэгтэйгээр большевикуудын эсрэг хятадын хилийн дагуу өргөн хэмжээний операцид оролцохыг санал болгосон захидлыг атаман Семёнов оос хүлээн авчээ. Унгерн тавдугаар сарын 21-нд Зөвлөлт Сибирь дэхь оросын цэргийн отрядуудад хандсан 15 дугаар тушаалыг гаргаж, эхлүүлэх гэж буй байлдааны ажиллагааныхаа байрлалыг дэлгэрэнгүй зааж, Орос болон Монгол дахь өөрчлөлтийн талаархи өөрийн үзэл бодлыг тусгажээ. Тушаалд “...Монгол нь Зөвлөлт Сибирийн нутагт Улаан цэргийн эсрэг хийх давшилтыг эхлэх цэг мөн... Комиссар, коммунист, еврей нарыг гэр бүлийн хамт устгах... шийтгэлийн арга хэмжээ цорын ганц- зүйл бүрийн аргаар цаазлах ...”41 гэжээ. Энд тайлбар илүүц биз. Мөн өдөр монгол отрядуудаар хүч нэмэгдүүлсэн Азийн морин дивиз умар зүг хөдөлжээ. Зарим мэдээгээр Унгерн 10 мянга гаруй цэрэгтэй, нөгөө бусад, арай даруухан мэдээгээр 3300 морьт цэрэгтэй”42 хэмээж байв. Баруун зүгт Унгернийг Кайгородов, Казанцев, Казагранди мэтийн цагаан офицеруудын отрядууд дэмжих ёстой байжээ. Цагаантан умар зүгт хөдөлж, ЗОУ, АДБНУ-ын нутагт цөмрөн орсон нь Монголын болон түүний эргэн тойрон дахь нөхцөл байдлыг үндсээр нь өөрчлөв. Унгерн Сибирийн өргөн 41 Л.А. Юзефович. Самодержец пустыни. Феномен судьбы барона Р.Ф.Унгерн-Штернберга. М., 1993, с.230. 42 А.Н. Кислов. Разгром Унгерна. М., 1964, с. 37; Л.А. Юзефович. Дурдсан зохиол., с.181.

197

уудам нутагт цөмрөхийн тулд хятадын бус, харин зөвлөлтийн цэрэгтэй тэмцэхэд хүрчээ. Москва цэргээ Монголд оруулах жинтэй шалтагтай болов. Энэ нь Зөвлөлт Оросын хүчтэй, аюултай дайсан болох Унгернийг бут цохихын тулд цэрэг дайны үүднээс зайлшгүй хийх зүйл байв. Түүнчлэн Зөвлөлт Орос Улсын холбоотон болох Монголын залуу хувьсгалт хүчинд туслах, тус орон дахь нөхцөл байдлыг хянахын тулд улс төрийн хувьд ч мөн чухал байв. Монголын Ардын Түр Засгийн газар хоёр удаа буюу гуравдугаар сарын 16, дөрөвдүгээр сарын 10-нд ЗОУ-д хандан цэргийн тусламж хүссэнийг сануулах нь зүйтэй. Эл нөхцөлд Зөвлөлт-Монголын хилийн районд байлдааны ажиллагаа явуулах Москвагийн үйлдэл нэн шуурхай, шийдэмгий байлаа. Бүр тавдугаар сарын 28-нд ОК(б)Н-ын Төв Хорооны Улс Төрийн Товчоо Приморийн хязгаарт эргэлт гарсан болон Унгерний давшилт эхэлсэн тухай мэдээг авмагц зүүн ба өмнө талаас давхар цохилтод орсон АДБНУ-д шаардлагатай тусламжийг үзүүлэх шийдвэрийг гаргажээ43. Энэ нь Унгерний довтолгооныг няцаах хойшлуулшгүй арга хэмжээ авахыг мөн дам шийдсэн хэрэг байв. Зургадугаар сарын 16-нд Төв Хорооны Улс төрийн товчоо Монголын нутаг дэвсгэрт Унгернийг дарж устгах хэрэгт монголын ард түмэнд цэргийн тусламж үзүүлэх тогтоолыг гаргаж, тус орны эрх, ёс заншил, журмыг бүрэн сахихыг даалгажээ. Мөн сарын 22-нд Г.В.Чичерин ОК(б)Н-ын Төв Хорооны Алс Дорнодын Товчоонд Монголын нутагт Унгерний эсрэг цэргийн ажиллагаа эхлэх зааврыг өгчээ44. Монголын нутаг дэвсгэрт Улаан цэргийн ангиуд орсонтой холбогдуулсан Зөвлөлтийн цэргийн командлал Монголын ард түмэнд хандан зөвлөлтийн цэргийн анги, салбарууд Монголд орох болсон учир шалтгаан, зорилгыг дэлгэрэнгүй 43 А.Т. Якимов. Дальний Восток в огне борьбы с интервентами и белогвардейцами (1920-1922). М.,1979, с.36. 44 Б. Ширендыб. История Монгольской народной революции 1921 года. М., 1971, с.252.

198

тайлбарлажээ. Монголын ард түмэнд хандсан бичигт: “Оросын ажилчин-тариачны улаан цэрэг Монголын ард олны хошуу нутагт нөхрийн ёсоор орж, дайснаас чөлөөлөгдөн буй Монгол улсын цэрэг тэдэнтэй хамт төрсөн нутагтаа орлоо. Монголын шинэ Ардын Засгийн газар улс орноо зовлон зүдгүүр, гадаадын дарлааас ангижруулахаар тэмцэж байна. ...Ажилчин тариачны Орос улс, Алс Дорнодын Бүгд Найрамдах улсын цэргүүд нийтийн дайсан, хаант Оросын генерал, цуст яргачин барон Унгернийг бүрмөсөн устгаж дуусмагц Монголоос гарах юм. Тэд монголын ард түмэнд өөрийн чөлөөт засаг захиргаагаа эмхлэн, чөлөөт аз жаргалтай амьдралаа байгуулахад нь тусалж байна. ...Бид монголын ард түмэнд ямар ч муу юм хийхгүй, түүний бие даасан байдал, чөлөөт бүрэн эрхт байдалд өнгөлзөхгүй гэдгээ Зөвлөлийн засагт нийгэм журамт Орос улсын нэрийн өмнөөс итгэл төгс батлан хэлж байна”45 гэжээ. МАН-ын Төв Хороо мөн ард түмэндээ хандсан уриалах бичиг гаргажээ. Түүнд: “Эдүгээ манай Ардын засгийн цэрэг лүгээ Зөвлөлийн засагт Их Орос улсын улаан цэргийн ангиуд хүчин тусалж буй. Монголчууд аа! Энэхүү орос улаан цэрэг нь алах талах зэргээр явах гэмин хятад ба Унгерний цагаантан лугаа адилгүй... Улаан цэрэг Монголын ард олонд зовлон зүдгүүрийг үл учруулах бөгөөд зөвхөн Унгерн болон бусад дээрэмчдийг устган уул нутагтаа буцах болно. Бид Монголын бүх ард түмнийг айж цочих үгүй, амгалан тайван аж төрөн суухыг уриалж байна. Үл итгэх, бачимдах сандрах явдал үгүй...”46 гэжээ. Эдүгээ буй ном, зохиолд Унгерний аян дайны үе нэг бүрийг дэлгэрэнгүй тусгасан байх тул тэр бүхнийг энд давтах өгүүлэх шаардлагагүй болов уу. Зөвлөлт-Монголын хил, түүний цаана болсон цус асгаруулсан байлдаан Унгерний цэргийн бүрэн ялагдлаар дууссан билээ. Аян дайных нь үр дүн түүний хувьд тун эмгэнэлтэй болсон юм. Алтанбулаг, 45 Советско-монголъские отношения, Том I. с.14-16. 46 Советско-монголъские отношения, Том I. с.19-20

199

Троицкосавскийг авч чадсангүй, Сүхбаатарын “улаан монголчууд” бут цохигдсонгүй, генерал Резухин ы бригад Зөвлөлтийн нутагт төдий л удаан тэссэнгүй бөгөөд Байгалийн чанадах нутагт цөмөрч чадсангүй. Бут цохигдсон цагаан цэргүүд Монгол нутгийн гүн рүү, Сэлэнгийн эрэг дагуу, баруун тийш зугтжээ. Унгернийг бут цохих байлдаанд Алтанбулаг болон түүний ойр орчмын газрыг хориглон хамгаалах явдлыг Сүхбаатар чадварлагаар удирдаж, туслахаар ирсэн Улаан цэргийн ангиудтай үйл ажиллагаагаа харилцан зохицуулах талаар шийдвэртэй арга хэмжээ авсан зэрэг нь чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Алтанбулагийн дэргэдэх байлдаанд Сүхбаатарын цэргийн жанжны авъяас чадвар, аймшиггүй чин зориг дахин тодорсон билээ. Алтанбулаг руу анхлан барон Унгерний холбоотон, цахарын Баяр гүн гийн цэрэг зургаадугаар сарын 5-нд довтолжээ. АДБНУ-ын цэргийн ангиудын их буугаар дэмжүүлсэн Сүхбаатарын дайчид довтолгооныг няцааж, улмаар давшин хөөжээ. Дайсан этгээд бут цохигдож, Баяр гүн үхлийн шарх олсон байв. Гэвч удалгүй, хотод Унгерний гол хүч дөхөж иржээ.Умар зүг- Троицкосавск, түүнээс цааш ... явах шулуун зам нээгдэх учир энд бэхжихийг Унгерн ихэд хүсэж байлаа... Бас энд “улаан монголчуудын” үндсэн голомт байв. Тэднийг арчиж хаяхсан... Гэвч бароны юу ч бүтсэнгүй. Сүхбаатарын удирдсан “улаан монголчууд” Улаан цэргийн ангиудын идэвхтэй дэмжлэгээр, энэ удаа ч гэсэн (зургаадугаар сарын 12-13) хотыг хамгаалж чадсан төдийгүй цохигдсон дайсныг баруун өмнө зүг элдэн хөөжээ. Бас нэгэн зүйлийг авч үзье. Сүхбаатар Алтанбулагт байхдаа Монгол орны бусад хэсэгт байлдаж байсан журамт цэргийн ангиудын үйл ажиллагааг нэгэн адил уялдуулан зохицуулж байлаа. Тухайлбал, тэрээр барон Унгерний холбоотнуудын эсрэг баруун зүгт байлдаж байсан Х.Чойбалсангийн анги, П.Е.Щетинкин ий отрядтай байнга холбоо барьж байжээ.

200

Гэвч цохигдож ухарсан Унгерн хүчтэй хэвээр байв. Тэрээр Богд хааны Засгийн газрын хамтаар Хүрээг хянаж байв. Унгернийг бүрмөсөн бут цохиж, улс орон даяар хувьсгалт хүчний ялалтыг хангах, Жан Золин ы “залхаан цээрлүүлэх аяны” довтолгоог таслан сэргийлэхэд (Гэвч хятадын генерал хожимдож, Сүхбаатарын морьт цэрэг, зөвлөлтийн Аялан байлдах корпусын дайчид өрссөн юм) гол зорилт оршиж байлаа. Зургаадугаар сард Зөвлөлтийн “Аялан байлдах корпус”ыг байгуулав. Түүний бүрэлдэхүүнд дивизийн захирагч К.А.Нейман ы удирдсан 10 мянган орчим цэрэг багтжээ. Тэдний олонхи нь иргэний дайны хүнд бэрхийг туулсан, нилээд нь Унгернтэй байлдаж явсан хүмүүс ажээ. Сибирийн ХЦЗ-ийн Улс Төрийн газраас корпусын бие бүрэлдэхүүнд хандан, Монгол нутгийн гүнд хийх аян дайны зорилго, тус оронд баримтлах журам, хэм хэмжээг заасан Уриалгыг тэдэнд танилцуулсан байв. Уриалгаас зарим зүйлийг иш татваас: “...манай цэргийн дайчдад дээрэмчин, хөдөлмөрчин ардын дайсан Унгерний шинэ (эх бичигтээ амьд хүч гэж буй-Ред) хүчийг устгах үүрэг ноогдлоо... Бидний татагдан орж буй энэ тэмцэл бол шудрага, ариун тэмцэл юм. Монгол орныг бароны дарлалаас чөлөөлөөд түүнд өөртөө тааламжтай журам дэглэм, төрийн байгуулалтыг тулган хүлээлгэх ёсгүй бөгөөд хүлээлгэх ч үгүй юм. Манай улаан цэргүүд Монгол нутгийн гүнд орохдоо жинхэнэ чөлөөлөгч дайчдын үлгэр үзүүлбэл зохино. Монголын ард түмэн биднийг дайсан биш, нөхрийн ёсоор ирсэн гэдэгт итгэх ёстой. Найрсаг харилцлаа тогтоохын тулд манай улаан цэрэг Монгол ардын хувьсгалт Засгийн газартай бүрэн тохиролцож ажиллана. Улаан цэрэг, монголын ард түмэн хоёрын хооронд элдэв маргаан, үл ойлголцох зохисгүй явдал гаргахгүйн тулд цэргийн томоохон анги нэгтгэлүүдийн дэргэд Монголын ардын хувьсгалт Засгийн газар ба ГХАК-ын албан ёсны төлөөлөгчид явах болно. Бид монголын ард түмний зан заншлыг хүндэтгэж, шашин шүтлэг, сүм хийд, шүтээн, үндсээ 201

гэх санаа сэтгэлд болгоомжтой хандах ёстой...Бүгд Найрамдах улс маань бидэнд Унгернийг устгах, Монголыг чөлөөлөх хүнд хэцүү үүрэг өглөө...”47 гэжээ. Харин монгол цэргүүдэд тусгайлсан заавар нэг их хэрэггүй байлаа. Тэд юуны төлөө тэмцэж буйгаа, тусгаар тогтнол, эрх чөлөөнийхөө төлөө эхлээд хятадын эзэрхэг түрэмгийчүүдтэй, харин одоо Унгерний цагаантантай тэмцэж байгаагаа сайтар ойлгож байсан юм. Зургаадугаар сард Монгол ардын цэрэг олон зүйлээр өөр харагдах болсныг хэлэх хэрэгтэй. Сүхбаатарын дайчид хэдийн байлдааны туршлага хуримтлуулж, хүчиндээ итгэлтэй, бүрэн ялалтад хүрэх эрс шийдмэг болсон байлаа. Тэдэнд ард түмний гүнээс төрж гарсан залуу, зоригтой, эрч хүчтэй дарга нар бас байв. Үндэсний баатар, авъяаслаг жанжин, чин зоригт Сүхбаатар Бүх цэргийн жанжин байсан нь бүр ч чухал байв. Хүчний харьцаа Унгерний тал бус байснаас тэрбээр Хүрээг хориглон хамгаалах шийдвэр гаргаж чадаагүй бөгөөд эл байдал Монголын ардын цэрэг, Зөвлөлтийн “Аялан байлдах корпус”-ын зорилгыг хөнгөвчилжээ. Долоодугаар сарын 17-нд Унгерн үлдсэн цэргийнхээ хүчээр умар зүгт хоёрдахь, сүүлчийн аянаа эхэлжээ. Энэ удаад тэрбээр томоохон эсэргүүцэлтэй тулгаралгүйгээр (улаантны хүч Хүрээг тойрон байрласан байлаа) Дээд-Үд бараг хүрсэн ч тэнд ширүүн цохилт авч, Монголын тал нутагт буцаж оржээ.Монголд тэрээр бүрэн бут цохигдож олзлогдон, улмаар цэргийн шүүхээр таслуулан 1921 оны есдүгээр сард Новониколасвск хотноо буудуулжээ. Монголд цагаантны отрядуудтай хийх байлдаан хожуу ч үргэлжилсээр байсан боловч тэдний төгсгөл нэгэнт ирсэн байв. Харин одоо гол үйл явдалдаа эргэн орж, хувьсгалт хүчний ялалт, тэдний засаглал улс оронд тогтсон тухай авч үзье. Зургаадугаар сарын 28-нд АТЗГ, МАН-ын Төв Хороо, Сүхбаатарын штаб болон Аялан байлдах корпусын командлалын боловсруулсан Хүрээг чөлөөлөх байлдааны 47 Советско-монголъские отношения, Том I. с.20-23

202

ажиллагааны төлөвлөгөөг сайшааж, 30-ны өдөр Монгол ардын цэрэг, Аялан байлдах корпусын ангиуд Монголын нийслэлийн зүг давших байлдааны өргөн ажиллагааг эхэлжээ. Тарж бутарсан цагаантны бүлгүүд эсэргүүцэл үзүүлэхийг оролдсон ч удалгүй дарагджээ. Монгол, Зөвлөлтийн цэргийн түрүү ангиуд долоодугаар сарын 6-нд хотод орж иржээ. Богд хаан,түүний Засгийн газар “улаан монголчууд” болон зөвлөлтийн цэргийн удирдлагатай үг хэлээ ололцох найдвараа орхиогүй байлаа. Ялсан баатруудыг ёслолын байдалтай угтаж, энгийн ардууд баяртай, бүр хөөрч бахадсан нь ил байсан бол ихэс дээдэс болгоомжтой, гэхдээ сайныг хүлээсэн шинжтэй байлаа. Тухайн өдрүүдийн уур амьсгалыг Монголын цахилгаан мэдээний агентлаг (МонТА)-ийн долоодугаар сарын 12-ны өдрийн мэдээнд ихэд дэлгэрэнгүй өгүүлснээс :“Хүрээнд орохын өмнө Хутагт гудамж талбай, зах зээлийн газар зар илгээн, улаанынхан нөхөр журмаар ирж байгаа тул улаан Монголын цэрэг, зөвлөлтийн цэргийг найрсгаар угтахыг олон түмэнд уриалжээ. Хотоос 10 модны газарт Хутагтын шадар цэргийн дарга улаан Монголын Засгийн газар болон манай цэргийг угтан ирж, Хутагтын өмнөөс баяр хүргэв. Гоёлоо өмссөн морьтнууд хотоор дүүрэн байв. Хүрээнийхэн бүгд гадаа гарчээ. Найрсаг хандаж буйн илэрхийлэл болсон хадгийг Хутагт Засгийн газрын гишүүд, дивизийн захирагч, комиссар, бригадын дарга нарт илгээснийг хүлээн авав. Сүм хийдээс, хүн амын бусад давхраанаас төлөөлөгчид тасралтгүй ирж, бэлэг барин Унгерний дээрэмчдээс чөлөөлж өгсөнд талархал илэрхийлж байна”48 гэх зэргээр дурджээ. Долоодугаар сарын 8-нд АТЗГ, МАН-ын Төв Хороо цэргийн гол хүчний хамт Хүрээнд ирж, Д.Сүхбаатар, С.Данзан, Д.Бодоо нар Богд гэгээнд бараалхжээ. Тэд шашны тэргүүнд зохих хүндэтгэлийг үзүүлсэний дараагаар Богд нь хаан хэвээр, тэгэхдээ хэмжээт эрхтэй хааны ёсоор байхыг амлаж, түүнийг тайвшруулсан хэмээн үзэж болно. Хуучин 48 РГАСПИ, ф. 495, on. 154, д. 106, л.15.

203

засгийг халж, шинийг тогтооход саад болохгүй байхыг эелдэг атлаа шаргуу шаардсан бололтой. Долоодугаар сарын 9-нд Ардын Түр Засгийн газар, МАН-ын Төв Хорооны хамтран хуралдаж гаргасан тогтоолд: “Богд гэгээнийг хэмжээт цаазат эзэн хаанд өргөмжлөн Ардын хувьсгалт Засгийн газрыг байгуулж, ... яамдын тамга, хэргийг шинэ засгийн газраа шилжүүлэн өгч ... Манай Ардын Нам ухаалаг бодлогыг урьтал болгож, юуны өмнө монгол үндэстний олон ард нутаг орныхоо бүрэн эрхт эзэн болж, бүхий л зөвшилцөн шударга журмаар шийдвэрлэдэг болгох; хөгжил дэвшилд хүрэх дардан замыг хүмүүст зааж өгөх хүслээр дүүрэн байна... ард түмний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэн, төрийн тэргүүний эрхийг хязгаарлаж, Ардын Түр Засгийн газрыг зохих үүрэг хүлээсэн байнгын Засгийн газар болгон өөрчлөхөөр шийдвэрлэв...”49хэмээн заажээ. Үүнтэй зэрэгцэн жанжин Сүхбаатар Унгерний сэргээн босгосон Автономит Засгийн газарт захидал илгээжээ. Захидалд : “... манай нам, манай Засгийн газар болон ард түмэн... эдүгээ засгийн эрх, ард түмний хувь заяаг гартаа авч, түүний ашиг сонирхлыг хамгаалан, газар бүр эмх журам, амгалан тайван байдлыг тогтоож байна. Оршин буй засаг төрийн тогтолцоог шинэчлэн байгуулж, эрх тэгш байдал тогтоох, соёл гэгээрлийг хөгжүүлэх,.... Шашнаас бусдыг нь аажмаар өөрчлөн байгуулах хэрэгтэй...Та бүхнийг тамга, албан хэргийг бидэнд шилжүүлэн өгөхийг санал болгож байна”50 гэжээ. Д.Бодоо хуучин засгийн сайд, ихэс ноёдод хандан үг хэлжээ51. Үндэсний эрх ашгаас урван, Унгернд үйлчилж байсан урьдын Засгийн газрыг татан буулгав. Ард олон ойр, тэдний амьдралын хэрэгцээ, хүсэл эрмэлзлэл хийгээд өсөн төлжиж буй ардчилсан хүчний зорилгыг тусгасан шинэ Засгийн газар төрийн эрхэнд гарав. 49 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол., т.101 50 Революционные мероприятия ... , с. 23. 51 МАХН-ын түүхэн товчоон. УБ., 2001,т. 27

204

Долоодугаар сарын 10-нд Богд хаан Ардын Засгийн газрын бүрэлдэхүүнийг баталжээ. Ерөнхий сайд бөгөөд Гадаад яамны сайдад Д.Бодоо , Дотоод яамны сайдад Да лам Т.Пунцагдорж, Цэргийн яамны сайд бөгөөд Бүх цэргийн жанжинд Д.Сүхбаатар, Сангийн яамны сайдад С.Данзан, Шүүх яамны сайдад Магсаржав хурц нарыг тус тус томилжээ52. Долоодугаар сарын 11-нд Богд гэгээнийг Монгол улсын хэмжээт эрхэт хаанд өргөмжлөх ёслол болов. Шинэ Засгийн газар өдөр тутмынхаа ажилд оров. Долоодугаар сарын 11-ний өдөр ард олны баярын өдөр, хувьсгалын ялалтын баярын өдөр болов. 1921 оны хувьсгал нь хөдлөх хүчний хувьд ардын, шинж чанар, агуулгын хувьд бол үндэсний ардчилсан хувьсгал байлаа. Түүний нэн тэргүүний зорилго нь үндэсний эрх чөлөө, төрийн тусгаар тогтнолоо байлдан олж авах явдал байлаа. Энэ утгаараа 1921 оны хувьсгал 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын шууд үргэлжлэл, ялгуусан үргэлжлэл болсон юм. 1911 онд тусгаар тогтнолыг тунхагласан ч олон зүйлийн таагүй нөхцөл байдлын улмаас тогтоон барьж чадаагүй билээ. Харин 1921 онд чөлөөлөх тэмцлийн дотоод, гадаад хүчин зүйлс, зарчмын хувьд огт өөр байлаа. Улс оронд харийн эзлэн түрэмгийлэл нийт үндэсний тэсрэлтийг нөхцөлдүүлж, хувьсгалын тохироо бүрджээ. Монголын хувьсгалын ялалтад томоохон, бүр нарийндаа бол шийдвэрлэх хэмжээнд Орос, Хятад дахь хувьсгал, дэлхий дахинаа эрс хүчтэй өрнөсөн эрх чөлөөний хөдөлгөөн, гадаад дэмжлэгийг өргөн ашиглах боломж зэрэг гадаад хүчин зүйлс нөлөөлсөн юм. Энэ удаад, 1921 онд бүхнийг шийдээгүй нь мэдээж. Хятадаас тусгаарласан нь маргашгүй үнэн юм. Гэхдээ тусгаар тогтнолыг де-юре зөвшөөрөх, олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөх зорилтод хүрэх явдал олон жил сунжирсан билээ. Үүний хамтаар анхны алхам, томоохон, эргэлт буцалтгүй алхам чухам 1921 онд хийгдэж, Монгол нь төрийн тусгаар тогтнолоо олсон билээ. 52 Мөн тэнд.т. 65.

205

Монголын хувьсгал бүр эхнээсээ зөвхөн үндэсний эрх чөлөөний зорилтыг шийдвэрлэх явдлаар хязгаарлаагүй гэдгийг онцлон тэмдэглэх нь чухал. Ард түмний ядуу зүдүү байдал, олон улсын харилцаа, дэлхий дахины чөлөөлөх хөдөлгөөн, ЗОУ, Коминтернтэй тогтоосон холбоо зэрэг түүхэн тодорхой нөхцөлд шинэ Монголын удирдагчдад өөр, багагүй чухал зорилт ч бас байв. Юуны өмнө, ард түмнийг нийгмийн талаар чөлөөлөх, олон түмний засаглалыг тогтоох, улс орныг түүхэн мухардмал байдлаас гаргаж ХХ зууны бодит байдалд хөтлөх ардчилсан өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх явдал чухал байв. Энэ бол алсын, олон жилийн турш хэрэгжин биелэх зорилго байсан хэдий ч бүр тэр үеэс анхны алхмуудыг хийж эхэлсэн юм. 1921 оны хувьсгал бол чиглэлийг эрс өөрчилсөн, Монголын түүхэнд гарсан үндсэн эргэлт байлаа. Хувьсгалыг удирдан зохион байгуулагч хүч нь үйл ажиллагааны тодорхой мөрийн хөтөлбөрийг удирдлага болгон, улс үндэсний эрүүл саруул, эх оронч сэтгэлгээтэй олонхид түшиглэж, ЗОУ, олон улсын эрх чөлөөний хөдөлгөөн хэмээх найдвартай гадаад дэмжлэгийг олсон Монгол Ардын Нам байв. Чухам өгүүлэн буй үеэс нам, түүнийг дэмжигчдийн хүрээнд 1921 оны хувьсгалын үйл хэрэг, түүний дараах жилүүдэд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн нэрт зүтгэлтнүүд цөөнгүй бий болсон юм. Тэдний дунд Д.Сүхбаатар маргаангүй тэргүүн байрыг эзэлж, хувьсгалын манлайлагч, удирдагчдын нэг байлаа. Тэрээр С.Данзан гийн нууц бүлгэмийн, дараа нь нэгдсэн хувьсгалт байгууллагын идэвхтэй гишүүн, Ардын Намын анхдугаар, зохион байгуулах Их хурал болон дараагийн намын зөвлөлгөөнүүдийн зохион байгуулагчдын нэг байсныг сануулах нь зүйтэй. Түүнийг МАН-ыг үндэслэгчдийн нэг гэж зүй ёсоор хүлээн зөвшөөрдөг юм. Мөн түүнчлэн Сүхбаатар бол Дээд-Үд, Эрхүү, Москвад (хожим нь ) болсон ЗөвлөлтМонголын хэлэлцээрүүдэд оролцож, засаглалыг солих, өмнөх Засгийн газрыг татан буулгаж шинэ төрийн бүтцийг тогтоох ажлыг зохион байгуулагчдын нэг, Түр Засгийн 206

газрын хамгийн нөлөө бүхий гишүүдийн нэг билээ. Тэрээр шинэ, ардчилсан Монгол улсыг үндэслэгчдийн нэг хэмээн зүй ёсоор хүлээн зөвшөөрөгджээ. Хамгийн гол нь түүнийг Ардын цэргийг үндэслэн зохион байгуулагч болохыг нийтээр зөвшөөрдөг бөгөөд Бүх цэргийн жанжин, Цэргийн Зөвлөлийн удирдагч мөн. Бүх цэргийн жанжин бол тэрхүү түгшүүртэй самуун цагт хамгийн гол, бүхэнд ил тод харагддаг, магадгүй бүр шийдвэрлэх хүн гэдгийг мартаж үл болно. Чухамдаа Сүхбаатар тэр үед ард түмний дунд хамгийн нэр хүндтэй, алдартай хүн байлаа. Сүхбаатар бол цаг үеийнхээ хүү бөгөөд түүнд хүчтэй ба сул талын аль аль нь байсан нь мэдээж. Тэрээр мэдлэг боловсрол, туршлага дутмаг байгаагаа мэдэрдэг байв. Гэвч тэр төрөлхийн хурц ухаан, зөн билэг, хатуу чанга зан, хүний сайн чанар, эхэлсэн үйлийнхээ зөвд итгэдэг чанараараа ялгарч байлаа. Тухайн үеийн Монголын удирдагчдаас хамгийн тууштай, хатуу тэмцэгч нь Сүхбаатар байсан бөгөөд тэр далдуур үймүүлэх, гуйвж дайвах, зайлж бусгах зэрэгт ой гутдаг нэгэн байв. Сүхбаатар хэзээ ч худалдагдахгүй, чин үнэнч, шудрага шинжээрээ ялгардаг байлаа. Түүний хувиршгүй чиг шугам нь үл туйлшрах, эв нэгдэл, зөвшилцлийг бэхжүүлэх явдал байлаа. Сүхбаатар бол ганцаар захирагч, гарцаагүй “жолоодогч” байгаагүй юм. (Тэр үед Монголд тийм хүн ерөөсөө байгаагүй). Тэр үндэсний баатар, үнэн зөв үйл хэргийн төлөө аймшиггүй тэмцэгч, шинэ, ардчилсан Монгол улсын эхэн үеийн гол удирдагчдын нэг байлаа. Өмнө, Д.Сүхбаатарын нэгэн үеийнхний дурдатгалаас заримыг иш татсан билээ. Тэдгээрийг одоо үндэсний зүтгэлтэн, хүнийх нь хувьд Сүхбаатарыг хэрхэн үнэлж байсан тухай бусад дурсамжаар нэмэн баяжуулая. 1921 онд Зөвлөлт Орос, Монголын хамтын ажиллагааг уялдуулан зохицуулж байсан гол хүн, Сүхбаатарыг сайн мэдэх Б.З.Щумяцкийн бодол тун үнэтэй юм. Г.В.Чичеринд зориулан бэлтгэсэн Сүхбаатарын тухай тодорхойлолтод (1921 оны 207

аравдугаар сар)53: “Сүхбаатар-Бүх цэргийн жанжин, Цэргийн яамны сайд. Ардын Хувьсгалт намыг байгуулж эхэлсэн цагаас Данзан, Бодоо нарын хамт үндэсний хувьсгалт хөдөлгөөнд оролцсон. Оросын хаант Засгийн газраас монголчуудад цэрэг байгуулж өгч байхад цэргийн сургуульд сонсогч байсан. Тэр харьцангуй залуу хүн. Гайхалтай зоригтой, шаргуу хүн. Тэрээр ард түмний дунд үндэсний баатар хэмээн алдаршсан, ихэд нэр хүндтэй, харилцаж чаддаг, харин өөрийн цэргүүүдийн дотор хатуу шаардлагатай боловч үлгэр жишээч цэргийн дарга хэмээгддэг. Төр, цэргийн зохион байгуулалтын европ арга барилыг үнэлдэг. Ардын хувьсгалт нам түүнийг чин үнэнч хүн гэж үздэг. Гэвч зарим тохиолдолд түүнээс гайхалтай зүйл гардаг. Жишээлбэл, тэр хэдийгээр шашинд нэг их сүжиггүй боловч саявтар цагаантантай хийсэн тулалдаанаас олзолсон пулемётуудаас нэгийг Хутагтад бэлэглэсэн. Түүнээс гадна, сүүлийн үед Сүхбаатар Бодоо нарын хооронд ямар нэгэн эвдрэл гарсан бололтой. Иймд Сүхбаатарыг жаахан “сэнхрүүлэх” гарсан байна. Тэр манай талыг баттай баримталдаг. Ядуу ард гаралтай. Данзангийн адил орос хэл бага зэрэг гадарлана”54 гэжээ. Б.З.Щумяцкийн 1921 оны арван нэгдүгээр сарын 2-нд В.И.Ленинд бичсэн захидалд: “Сүхбаатар- Бүх цэргийн жанжин, Цэргийн яамны сайд, дорд ард гаралтай, Монголд шинээр төрж буй харилцааны төлөөлөгч. Залуу хүн боловч ер бусын зоригтой. Ард түмний дунд түүнийг баатар эр хэмээн домог ярьж байна. Ардын хувьсгалт намын идэвхтэй зүтгэлтний нэг, Монголын шилдэг уран илтгэгч. Цэргийн хэрэгт дуртай, бусдыг сургаж, өөрөө сурдаг. Зөвлөлт Орос улсаар талыг баримталдаг. Оросоор бага зэрэг ярьна”55 гэжээ. Өндөр үнэлсэн, сайныг хүссэн, бага зэрэг шүүмжлэлтэй тодорхойлолт. Бидний харж буйгаар Б.З.Щумяцкий 53 Энэ нь ганц Сүхбаатар бус, 1921 оны аравдугаар сард Зөвлөлт Засгийн газартай хэлэлцээр хийхээр очсон Монголын төлөлөөгчдод өгсөн товч тодорхойлолт болно-Ред. 54 РГАСПИ, ф. 495, on. 152, д. 9, л.42. 55 РГАСПИ, ф. 495, on. 152, д. 9, л.65.

208

Сүхбаатарын албан тушаалаас /Бүх цэргийн жанжин, Цэргийн яамны сайд/ эхэлж байгаа ч түүнийг зөвхөн цэргийн төдийгүй, улс төрийн зүтгэлтэн (“Ардын хувьсгалт намын идэвхтэй зүтгэлтний нэг”) хэмээн тэмдэглэж, ард олны дундах өндөр нэр хүнд (“үндэсний баатар”, “домог болон яригддаг”), уран илтгэх чадвар (“хамгийн шилдэг илтгэгч”) хийгээд төр цэргийг зохион байгуулах европ арга барилыг үнэлдэг (энэ чухал), Бодоо той таарамжгүй, Богд хаантай өвөрмөц харилцаатай, Зөвлөлт Оросын талыг баттай баримталдаг тухай бичиж, шинэ нийгмийн харилцааг цогцлон бүрдүүлэх талаар туршлага, чадваргүй (Тэр үед хэн туршлагатай байлаа?) гэжээ. Щумяцкий Монголын шинэ удирдлага дахь Сүхбаатарын эзлэх байр сууийг тодорхойлохдоо маш болгоомжтой хандаж, “идэвхтэй зүтгэлтний нэг” гэхийн хамт “үндэсний баатар”, “домогт хүн, “ер бусын зоригтой, шаргуу” гэжээ. Одоо буриадын улс төрийн нэрт зүтгэлтэн Э.Д.Ринчино Сүхбаатарын талаар юу гэж хэлснийг авч үзье. Тэрээр МАН-ын удирдлагатай харилцан тохиролцсоны дагуу Коминтерний АДНБДНГ-аас 1921 оны дөрөвдүгээр сард Монголд томилогдон ирж 1925 оныг хүртэл ажиллахдаа Засгийн газрын зөвлөх, БЦЗ-ийн дарга, МАН-ын Төв Хорооны тэргүүлэгч гишүүн, Засгийн газрын тэргүүлэгч гишүүний хувиар улс орны нийгмийн амьдралд чамгүй нөлөөлж байжээ56. “Нам, Засгийн газрын зарим зүтгэлтнүүдийн тухай тодорхойлолт” гэсэн 1922 оны хоёрдугаар хагаст хамаарах нэгэн гар бичмэлдээ Э.Ринчино :“ Сүхбаатар, Цэргийн яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин, Намын Төв Хорооны бүгд хурлын гишүүн, намыг үндэслэгчийн нэг. ... Хүний хувьд Сүхбаатар бол Монголын орчин үеийн нийгмийн зүтгэлтнүүдээс хамгийн аятайхан хүн. Тэр, эргэлзээгүй ил цагаан, шулуун шударга, үнэнч, хурц зоригтой, эрэлхэг, тэнэг биш. 56 Жабаева Л.Б. Элбэк-Доржи Ринчино и националыю-демократическое движение монгольских народов. Улан-Удэ, 2001.с.

209

Лам нар, ялангуяа цэргийхний дотор нэр хүндтэй. Улс төрийн зүтгэлтний хувьд зөөлөн аядуу, гэхдээ зарчимгүй биш, нийт ардчилсан чиг шугамыг нэлээд тууштай баримталдаг. Богдын өмнө бялдуучилж долигонодоггүй хирнээ орчин үеийн Монголын олон зүтгэлтнүүдийн адил бас огт хөндий байдаггүй.... Сүхбаатарын гол дутагдал бол тэр бүр биеэ дааж чаддаггүй, практик ажиллагаандаа тууштай биш (Өмнө нь тэрээр тууштай хэмээн тэмдэглэсэн Ринчино энд өөртэйгөө зөрчилджээ),... Сүхбаатар бол Зөвлөлт Оросын талыг баттай баримтлагч итгэлтэй хүмүүсийн нэг”57 гэжээ. Ринчино бодитой байхыг хичээж байжээ. Тэр Сүхбаатарыг намыг үндэслэгчдийн нэг, Зөвлөлт Оросыг талыг баримтлагчдын нэг гээд түүний хувийн сайхан чанаруудыг тэмдэглэж, улс төрд түвшин хэдий ч зарчимгүй биш, Богд хааны өмнө бялдуучилдаггүй хэмээн бичжээ. Үүний хамтаар Ринчино Сүхбаатарыг үнэлэхдээ болгоомжтой бөгөөд товч татуу байгаа нь харагдана. Тэрбээр тэмдэглэлдээ Сүхбаатарыг С.Данзан, Хатанбаатар нарын дараа гуравдугаарт тавьжээ. С.Данзан, Б.Цэрэндорж нарын тухай Д.Сүхбаатараас илүү дэлгэрэнгүй бичсэн байна. Сүхбаатарын “гол дутагдал”-ын тухай өгүүлсэн зүйл нь санаанаас зохиосон шинжтэй, маргаантай харагдана. Мэдээжээр, дээд удирдлагын тогтолцоонд Сүхбаатар ямар нэгэн онцгой байр эзлэх тухай огт дурсаагүй бөгөөд зөвхөн “... нэг нь байсан” гэжээ. Сибирийн сэтгүүлч, нийгмийн зүтгэлтэн, 1915-1927 онд Монголд ажиллаж байгаад Хятадад цагаачлан гарсан Д.П.Першин өгүүлсэнийг авч үзье. Тэр “большевик” үзлээс хол хөндий, түүний дурсамж “хөндлөнгийн хүнийх ” учир сонирхол татна. Тэр Сүхбаатарын тухай ингэж бичжээ: “... Сүхбаатар цэргийн хэрэгт дуртай, эрч хүчтэй, шудрага хүн. Тэр тал нутаг, ард түмэндээ хязгааргүй хайртай, эх орныхоо төлөө ямар ч үед амиа өгөхөд бэлэн. Тэр өөрийн дурладаг цэргийн хэрэгт хамаарах бүхнийг шуналтайгаар сонсож мэдэж, монгол цэрэгт хэрэгтэй гэж бодсон бүхнээ улаан цэргийн дарга 57 Элбэк-Доржи Ринчино.О Монголии. Улан-Удэ, 1998, с.148-150.

210

нараас авсан.Харин улс төр, нийгмийн зорилго, харилцааны хүрээнд, тэр тусмаа большевик болон үл гүйцэлдэх үзлийн тухайд бол Сүхбаатар нялх хүүхэд, тал нутгийн гэнэн эр байсан бөгөөд большевик суртал нэвтрүүлгийн сүржин, уран гоё үгэнд ердөө л гэнэн хонгор сэтгэлээр итгэдэг. Түүнийг таньдаг хүмүүсийн хэлдгээр бол тэр цэвэр ариун сэтгэлтэй, өр нимгэн, хувиршгүй санаа бодолтой хүн байв... Харин санхүү, захиргааны, ерөөс практик шинжтэй, алсын хараа, дипломат ухаан шаардах бүхий л ажилд түүнийг амархаан хуурчихаж болно. Сүхбаатар бол өөрсдийгөө “Монголыг аврагч“ гэж нэрлэдэг Алтанбулагийн бүлгийн дотроос хувийн эрх ашгийг үл огоорон, дан гагц улс орноо гэсэн сэтгэлээр зүтгэсэн нэгэн”58гэжээ. “Алтанбулагийн бүлэг”-ийн тухайд ч, “большевик суртал нэвтрүүлэг”-ийн талаар ч, “Сүхбаатар хашир догь бус” гэсэн нь аль аль нь субьектив юм. Харин нэг онцлог гэвэл Першин Сүхбаатарын тухай илтэд элэгсэг дотноор бичиж, түүний ард түмэндээ, улс орондоо чин сэтгэлээс хайртай, цэргийн хэрэгт дуртайг онцолж, шудрага, цэвэр ариун сэтгэлтэй, эрч хүчтэй, нийт ард түмний дунд нэр хүндтэйг тэмдэглэжээ. Цаг үеийнхнийх нь хэлж бичсэн бүхэн ойлгомжтой бөгөөд тайлбар шаардахгүй. Өөр бусад зүйлийг ч мөн иш татаж болох боловч чингэх шаардлагагүй юм: бүгд - Сүхбаатар бол ер бусын, хүчтэй бие хүн, томоохон цэргийн жанжин, улс төрийн зүтгэлтэн гэдэгт санал нэгддэг. 1921 оны хувьсгалыг манлайлан удирдагчдын нэг гэдэг ч бүрэн зүй ёсны хэрэг. 1990-ээд оны үед түүний үүргийг “мэдээжээр хэтрүүлэн” үнэлсэн нь бидний бодоход, түүний дүрийг хэт үзэл сурталжуулж, түүнийг “аугаа их жолоодогч”, үндэслэгчийн хэмжээнд өргөсөнийг засах, өөрөөр хэлбэл, түүхэн үнэн, бодит байдлыг сэргээхэд чиглэсэн хэмээн үзнэ. Үүнийг зөвшөөрөхгүй байхын аргагүй, учир нь энэ бол шудрага зүйл. Чухам үүнд л энэ номын зорилго оршино. 58 Д.П. Першин. Барон Унгерн, Урга и Алтан-Булак. Самара, 1999, с.76-77

211

Харин юуг зөвшөөрч болохгүй, юутай маргаж болох вэ гэвэл, залуу, боловсрол багатай гэдгээр шалтаглан Сүхбаатарын үүргийг зориудаар, учир холбогдолтойгоор багасгах, дарж бууруулах эрмэлзлэлийг зөвшөөрч болохгүй юм59. Энэ мэт зүйлийг урьд нь ч зарим нэр хүндтэй судлаачдын бүтээлд ажиглаж болохоор байлаа. Жишээлбэл, “Сүхбаатар (1893-1923) халх, учир битүүлэг, тодорхой бус хүн, үргэлж магтуулж байдаг, амьд хүнийх нь хувьд дүрийг нь гаргаагүй. Түүнийг суртал ухуулгын бүтээл болгох нь илүүтэй, түүний үнэлгээнд хиймэл байдал нэвт шингэсэн...”60 гэх зэргээр бичсэнийг уншиж болно. Сүхбаатар хувь хүнийхээ хувьд “учир битүүлэг”, “тодорхойгүй”, “зохиомол” гэдэг нь юунд байсан юм бол. Тэр амьд хүн, Монгол дахь 1920-21-22 оны хувьсгалт хөдөлгөөний биелэл болсон хүн. Түүний намтрын тодорхой баримтуудыг (дан гагц “суртал ухуулга” биш) өгүүлсэн олон зуун хуудас ном янз бүрийн хэл дээр бичигджээ. “Учир битүүлэг”, “тодорхойгүй” зүйл байгаагүй, байх ч үгүй, харин Монголд болж байсан үйл явдлын, түүнд Сүхбаатарын гүйцэтгэсэн үүргийн тухай бодит дүр зургийг сэргээх гэсэн эрмэлзэл байна. Тэрхүү үүрэг нь том бөгөөд маргашгүй гэдгийг эдүгээ бараг бүгд, зохиогч уншигчид хүлээн зөвшөөрч байх шиг байна. Харин “битүүлэг”, “тодорхойгүй” гэдэгт холбогдуулан тухайн цагийн товчхон хоёр баримтыг иш татахыг хүснэм. Коминтерний АДНБДНГ-ын 1921 оны дөрөвдүгээр сарын 21-ний өдрийн цахилгаан утсанд: Маймаачинд болсон цуглаан дээр “Монгол дахь байдлын тухай Монголын удирдагч, үндэсний баатар Сүхбаатар үг хэлэв”61 гэжээ. Мөн оны зургадугаар сарын 3-ны өдрийн МонТА-ийн цахилгаан мэдээнд Монголын удирдагчид үг хэлсэн өөр нэг цуглааны 59 Б. Баабар. XX зууны Момгол. Нүүдэл, суудал. Гарз, олз... Боть 1, УБ., 1996,т. 246. 60 Robert Rupen. How Mongolia is Really Ruled. A Political History of the Mongolian People's Republic, 1900-1978. California, 1979, р.132. 61 РГАСПИ, ф. 495, on. 154, д.106, л. 15.

212

тухай өгүүлжээ. “ Үг хэлсэн бүх хүнийг ихэд анхааран сонсож байлаа...Ялангуяа Бүх цэргийн жанжин, Монголын ардын цэргийн их ирээдүйтэй залуу удирдагч Сүхбаатарын хэлсэн утга төгөлдөр, гал цогтой үг ихээхэн амжилттай боллоо”62 гэжээ. Энэ бол хожим түүнийг “жолоодогч” хэмээн хэлэх болсон гэж үзэж хүмүүст өгөх хариу юм. Үгүй ээ, энэ бол авъяаслаг жанжин, алдар хүндтэй үндэсний удирдагч түүнд амьд ахуйд нь үзүүлсэн хүндэтгэл мөн. Харин одоо 1921 оны хувьсгалын бусад удирдагч С.Данзан, Д.Бодоо нарын тухай өгүүлье. Тэдний тухай дээр олон удаа дурдсан тул эдүгээ илүү дэлгэрэнгүй авч үзье63. Тэмцлийн зорилго, зорилтын талаар Сүхбаатартай үзэл бодол нэгтэй (1921 онд) төдийгүй хувийн харьцааны хувьд ч ойр дотно байсан С.Данзангийн тухай эхлэн өгүүлье. Нууц бүлгэм дэх хамтын ажиллагаа, дараа нь МАН-ын I их хурлыг бэлтгэн удирдах, Зөвлөлт Оросод одсон хийгээд цэргийн хүрээнд, Засгийн газарт хамтран ажиллласан нь тэднийг ойртуулжээ. Түүнчлэн угсаа гарлын хувьд адил (хамгийн доод давхаргаас), хүнд бэрх бага нас, боловсрол дутмаг зэргийг харгалзан үзэх учиртай. Ялгаатай тал ч бас бий: Данзан 8 насаар ах (энэ нь түүнд эхний үед давуу талыг бий болгож байв), харин Сүхбаатар цэргийн хэрэгт нилээд бэлтгэгдсэн бол Данзан цэргийн боловсролгүй, мөн зан аашийн хувьд ч олон зүйлээр адилгүй байв. Сүхбаатар энгийн, шудрага, ашиг завшаан хардаггүй зантай бол Данзан- зальтай, ашиг завшаанч, шунахай хүн ажээ. Гэхдээ Данзанд сайн талууд бас бий:- тэр эрч хүчтэй, уран үгтэй, удирдагч, зохион байгуулагчийн төрөлхийн авъяастай. Нууц бүлгэмүүд нэгдсэний дараа, богинохон хугацаанд тэрээр намын удирдлагчдын эгнээнд дэвшсэн. 1920 оны намар чухам тэр “МАН-ын хилийн чанад дахь товчоо”-г толгойлж”64, 62 РГАСПИ, ф. 495, on. 152, д.2, л. 2 63 Д. Бодоо , С.Данзан нарын тухай тусгайлсан судалгаа монгол хэл дээр гарчээ. Ном зүйгээс харна уу 64 Д. Даш. Солийн Данзан. УБ., 1990, т.15

213

анхдугаар I их хурлын бэлтгэлийг хангаж, Коминтернтэй холбоотой байв.Дээр өгүүлснээр, Их хурал дээр тэр Намын Төв Хорооны даргаар сонгогдсон. Түүнийг сонгосон нь тохиолдлын хэрэг биш байв. Намын гишүүд, Коминтерний ажилтнуудын үзэж байснаар Данзан тэр үед намын зорилго, эрх чөлөөний хөдөлгөөний зорилтыг зөв ойлгож байжээ. Мэдээж, түүнчлэн бусад олон зүйлийг, тухайлбал түүний нэр хүнд, олонд танигдсан байдал, амьдралын туршлага, хүмүүсийг мэддэг, ажиллаж чаддаг зэргийг харгалзан үзсэн нь лавтай. Данзан нь 1921 оны есдүгээр сард Засгийн газрын төлөөлөгчдийн тэргүүнээр Москва явах хүртлээ Төв Хороог толгойлж байсан юм. Тэрээр хожим нь ч, Төв Хорооны тэргүүлэгч гишүүний хувиар намын ажлыг шаргуу хийж байсан юм. С.Данзан бол шинэ Монголын анхны дипломат байлаа. Чухам тэр 1920 онд АДБНУ-ын төлөөлөгчидтэй Дээд-Үдэд, Зөвлөлт Оросын төлөөлөгчидтэй Эрхүүд, дараа нь Москвад хэлэлцээр хийсэн монголын төлөөлөгчдийг; харин 1921 онд Зөвлөлт-Монголын хэлэлцээр дээр Засгийн газрын албан ёсны төлөөлөгчдийг тус тус тэргүүлж байв. Тэр хамгийн чадвартай, хамгийн боловсролтойдоо төлөөлөгчдийг тэргүүлсэн бус, тийм ч байсангүй, харин шаардлагатай нэр хүнд, нөлөө бүхий учир, өөртөө хариуцлага хүлээх чадвартай, шийдэмгий, Монголын ашиг сонирхлыг өөрийн ойлгосноор нэр төртэй хамгаалж чадах учир төлөөлөгчдийг тэргүүлж байсан хэмээн санагдана. Тэр тусмаа, тийм нөхцөл байдалд анх удаа ажилласан гэхэд хэлэлцээрийг тун муугүй хийж байсныг хэлэх хэрэгтэй. Данзан бол шинэ Монголын Засгийн газрын удирдагчдын нэг байлаа. Түр Засгийн газрын үед түүний Тэргүүлэгчдийн бүрэлдэхүүнд орж (Бодоо , Сүхбаатар нарын хамт) байсан. Байнгын Засгийн газрын үед ерөнхий сайдын орлогч, Сангийн яамны сайд. Засгийн газрын тэргүүний орлогчийн хувьд эдийн засгийн асуудал хариуцаж байв. Зөвхөн энэ биш. Данзан бол Монголын цэргийн нэрт зүтгэлтэн хүн. Тэр цэргийн анги 214

хороодыг байгуулахад, Унгерний эсрэг байлдаанд оролцож, нэгэн үе Цэргийн сургуулийн захирлын үүрэг гүйцэтгэж байлаа. 1921 онд зөвлөлтийн болон Коминтерний ажилтнуудын Данзанд хандах хандлага нөхөрсөг, бүхэлдээ эерэг байсан бөгөөд түүний үйл ажиллагаа, хэлсэн үг, санаа бодлыг ойлгож хүлээж авдаг байжээ. Энэ тухайд 1921 оны аравдугаар сард Б.З.Щумяцкийн Г.В.Чичеринд илгээсэн Данзангийн тухай товч тодорхойлолт жишээ болно. Түүнд: “... манай талыг баримталдаг нь эргэлзээгүй. Ядуу ард гаралтай, урьд ойн албаны жижиг түшмэл байсан. 1920 оны намар Тантай уулзсан Монголын анхны төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд багтан төлөөлөгчдийг тэргүүлж байсан. Тийм ч далайцтай хүн бус боловч үндэсний хувьсгалт хөдөлгөөний үйл хэрэгт чин үнэнч хүн. Цэргийн хүн биш боловч Унгернтэй хийсэн байлдаанд идэвхтэй оролцож хөлдөө шарх олсон боловч жагсаалаасаа гараагүй. Данзанг Монголын шилдэг уран илтгэгчдийн нэг хэмээн үздэг, ер нь их яриа хүн. Орос хэл бага зэрэг мэднэ”65гэжээ. Б.З.Щумяцкий 1921 оны арван нэгдүгээр сарын 2-нд В.И.Ленинд бичсэн захидалдаа Данзангийн тухай дээрхийн адил боловч тун товчхон өгүүлсэн байдаг. Захидалд: “Төлөөлөгчдийн тэргүүн Данзан- Сангийн яамны сайд бөгөөд АХН-ын Төв Хорооны дарга. Оросоор бага зэрэг ярина. АХН-ын зүтгэлтэй гишүүдийн нэг. Ядуу ард гаралтай. 1920 онд АХН-ын төлөөлөгчидтэй Москвад ирж, ардын хувьсгалт хөдөлгөөнд тусламж үзүүлэхийг хүсэж байсан”66 гэжээ. Өгүүлсэнээс үзэхэд, үнэлэлт даруухан хэдий ч чамгүй элэгсэг болох нь харагдана. “Манай талыг баримталдаг хүн, үндэсний хувьсгалт хөдөлгөөний үйл хэрэгт чин үнэнч”- энэ бүхэн нь үнэмшилтэй сонсдож байна. Харин С.Данзангийн тухай Э.Ринчиногийн хэлсэн зүйлд шүүмжлэлт, хар бараан үнэлгээ олон байна. Тэрээр Данзан нь 65 РГАСПИ. ф. 495, on. 152, д. 9, л.42 66 РГАСПИ. ф. 495, on. 152, д. 9, л.65

215

“Намыг үндэслэн байгуулсан хамгийн идэвхтэй хүмүүсийн нэг”, “Засгийн газар, намын идэвхтэй, юм ойлгодог гишүүдийн нэг, Зөвлөлт Оросын талыг баримтлахын хувьд их бага алин боловч найдвартайд тооцогддог” гэх зэргээр хүлээн зөвшөөрчээ. Үүний хамт тэрбээр Данзан Төв Хорооны даргын хувьд “өөрийгөө харуулаагүй, тэр ч байтугай эерэг гэхээсээ илүүтэй сөрөг үүрэг гүйцэтгэсэн” гэжээ. Мөн төстэй зүйлийг Сангийн яамны сайдынх нь ажлын тухайд хэлэхдээ Э.Ринчино: “Хүнийх нь хувьд Данзанг зальтай, болгоомжтой хүн гэдэг. Улс төрийн зүтгэлтний хувьд аман дээрээ эрс шудрага.., харин ажил дээр хувьсгалч бус, аялдан дагалдагч, эвлэрэгч ...”67 гэжээ. Э.Ринчино өөрийн бодол эрэгцүүлэлдээ хэт автаж, С.Данзанг үнэлэхдээ дэндүү хараар будсан санагдана. Ринчиногийн тэмдэглэлээ бэлтгэж байсан 1922 оны хоёрдугаар хагас бол намын дотоод тэмцэл хурцдаж (тайлал нь 1924 онд эхэлнэ), МАН-д Данзан тэргүүтэй “баруун”, Ринчиногийн толгойлсон “зүүн” гэсэн хоёр жигүүр бий болсон үе байсныг харгалзан үзэх ёстой. Эл нөхцөлд Ринчино өөрийн гол өрсөлдөгчөө бүрэн дүүрэн бодитой үнэлж чадна хэмээн хүлээх хэрэггүй билээ. Ринчино тэмдэглэлдээ Данзан- Сүхбаатар гэсэн холбоог мөн авч үзжээ. Тэрээр Данзан “эцсийг хүртэл” Сүхбаатарт хүчтэй (сөрөг муу) нөлөө үзүүлж байсан гэсэн хирнээ үгнээс буцаж, Сүхбаатар эл нөлөөнөөс аажмаар чөлөөлөгдөх чадвартай байсан юм гэсэн байх аж. Энэ эндүүрэл их үнэтэй!. Сүхбаатар бол Бүх цэргийн жанжин, цэргийн хүний хатуу чанга зантай зүтгэлтэн, бөгөөд өөрөө мөн хэнд ч нөлөөлж чадах хүн. Удирдагчдын хамтын ажиллагаа нь тэдэнд бие биедээ харилцан нөлөөлөх явдлыг буй болгосон гэлтэй. Ингэхэд, 1921 онд ганцаар захирагч, нэр хүндтэй удирдагч, “жолоодогч” байхгүй байлаа шүү дээ. 1921 онд С.Данзан нь шинэ Монголын гол хүмүүсийн нэг, дээд удирдагчдын нэг байсан нь бидний хувьд маргаангүй 67 Элбэк-Доржи Ринчино.О Монголии. Улан-Удэ, 1998, с.144-146.

216

юм. Тэрээр идэвхтэй, газар бүхэнд - намд ч, Засгийн газарт ч, цэрэгт ч, дипломат албанд ч амжилттай ажиллаж байв. Байдал 1922 оны эхнээс өөрчлөгдөж эхэлсэн бөгөөд цаашид бүр ч өөрчлөгдсөн юм (Энэ тухай дор өгүүлнэ). Хувьсгалын гуравдахь удирдагч нь Д.Бодоо юм. Тэрээр намын гишүүдийн дунд хамгийн боловсролтой, эрдэмтэй хүн бөгөөд Ж. Цэвээн болон автономит Монголын нэрт зүтгэлтэн Б.Цэрэндорж, А.Амар нартай ойр дотно явсан хүн. Ардын намыг үүсгэн байгуулагчдын нэг болохын хувьд Бодоо гийн нэр хүнд өндөр байсан бөгөөд үүнийг 1921 оны гуравдугаар сарын 13-нд түүнийг АТЗГ-ын бүрэлдэхүүнд эчнээгээр сонгосон, дөрөвдүгээр сарын 16-нд ерөнхий сайдад томилсон явдал гэрчилнэ. Хэдийгээр төрийн ажлын туршлагыг явцын дунд хуримтлуулахад хүч байсан ч Бодоо нь боловсрол мэдлэгийн түвшнээр ч, улс төрийн талаар илүү бэлтгэгдсэн хүмүүсийн нэгэн болохын хувьд дээрхи шийдвэр бүрэн үндэстэй байлаа. Энэ бол юм мэддэг, итгэл үнэмшилтэй хүн төдийгүй мөн хүнтэй ажиллаж чаддаг, тэдний хүчийг уялдуулан зохицуулж чаддаг сайн зохион байгуулагч байв. Тэрээр Сүхбаатар, Данзан болон бусад нөхдийн хамтаар Унгерний эсрэг тэмцлийг зохион байгуулах, цэрэг, аж ахуйн асуудлаар гаргах анхны тогтоол шийдвэрийг бэлтгэх, долоодугаар сарын ялалтыг хангах нөр их ажлыг гүйцэтгэсэн юм. Долоодугаар сарын 10-нд Д.Бодоо Ардын байнгын Засгийн газрын Ерөнхий сайд, Гадаад Явдлын яамны сайдаар зүй ёсоор томилогдож, дээрхи албан тушаалд 1922 оны нэгдүгээр сарын 7 хүртэл ажиллажээ. Хугацаа нэн богино, хувьсгалт, үймээнтэй цаг үе байсан ч маш ихийг бүтээжээ. Бодоо гийн Засгийн газрын гол шийдвэрүүдийн тухай арай хожуухан өгүүлэх бөгөөд харин одоо доорхи зүйлийг тэмдэглэе. Долоодугаар сарын ялалтын дараа Монголд үндэсний засаглалын гурван төв, удирдлагын гурван төв бий болсон нь - Намын (Данзан), Засгийн газрын (Бодоо ), Цэргийнх (Сүхбаатар) байв. Дөрөвдэх төв буюу Богд хаан, түүний 217

хүрээлэл гэж байсан ч, энд бид зөвхөн бид удирдлагын шинэ хэлбэрүүдийг авч үзэж байгаа юм. Эдгээр шинэ төвүүд олонхи тохиолдолд харилцан зөвшилцөж, нэгэн чигийг барьж ажиллаж байсан нь эерэг үр дүнг авчирчээ. Харин 1921 оны хоёрдугаар хагаст Бодоо , Данзан нар санал зөрөлдөн, сөргөлдөх болсны сацуу мөн Бодоо , Сүхбаатарын хооронд ч “эвдрэл” үүсч, хожмоо эмгэнэлт уршигт хүргэсэн билээ. “Гурвалжин холбоо”-ны тухай ярих нь ихэд харьцангуй зүйл.Учир нь удирдагчдыг шинэ Монголын төлөө харийн дайсантай хамтран тэмцэх, нэг намын гишүүн г.м. гол зүйл нэгтгэж байсан ч, тэдний нэгдэл бат бэх бус, хэврэг байв. Оногдсон бодит эрх мэдлийн хувьд тэд бараг эн тэнцүү байсан юм. Тэдний дундаас Бодоо - хамгийн боловсролтой, Данзан илүү ашиг завшаанч, Сүхбаатар- хамгийн залуу нь боловч нэр хүндтэй байлаа.Тэд удаан хугацаанд бие биеэ нөхөж ажиллах чадах байсан ч бодит амьдрал дээр ингэсэнгүй. Юуны өмнө Бодоо , Данзан нарын санал зөрөлдөөн ихээхэн гай тарьсан юм. Анхны ан цав нууц бүлгэмүүд нэгдэж, Ардын Нам байгуулагдсаны дараахнаас гарчээ. Хэрэг дээрээ, намд хоёр удирдагч (ямар ч байсан Төв Хороог сонгох хүртэл) байлаа. Тэд нэгэн зорилготой, хамтран ажиллах хөрс суурь ч яриангүй байв. Олонхи тохиолдолд харилцан зөвшилцөлд хялбархан хүрч байлаа. Амьдрал өөрөө, дайн байлдааны үеийн байдал, хурдан түргэн шийдвэр гаргах шаардлага, энэ бүхэн үйл ажиллагааны нэгдлийг шаардаж байлаа. Бодоо , Данзан хоёр эцэс төгсгөлгүй сөргөлдөж, бүх зүйл дээр санал зөрөлдөж байсан гэж бодвол утгагүй хэрэг. Намын удирдагч ч, Засгийн газрын тэргүүн ч хувьсгал, улс орны хувь заяаны төлөө ард түмний өмнө хүлээсэн хариуцлагаа ухамсарлаж байсан билээ. 1921 оны тэргүүн хагаст, түүнээс хойш ч тэд үүссэн хүнд бэрх зорилтуудыг хамтарч, харилцан зохицож шийдвэрлэхийг хичээж байжээ. Гэвч цог уугиж, ан цав аажимдаа томорсоор байлаа. Энд субъектив, хувийн чанартай хүчин зүйл багагүй нөлөөлжээ. Бодоо , Данзан хоёр бол дэндүү өөр хүмүүс байлаа. Зан 218

аашийн хувьд ч өөр - зөөлөн, сэхээтэн маягийн Бодоо ба хатуу, шургуу, өөрийнхөөрөө зүтгэдэг Данзан; амьдралын туршлага, мэдлэгийн түвшин ч адилгүй-өндөр боловсролтой Бодоо ба ямар ч сургууль боловсролгүй Данзан; номын мөр хөөсөн Бодоо ба гал усан дундуур туулсан, ашиг завшаанч Данзан гэх мэт. Сөргөлдөөн жижиг зүйл дээр ч, зарчмын шинжтэй чухал асуудал дээр ч аажмаар нэмэгдсээр байлаа. 1921 оны сүүлийн хагаст удирдагчдыг хамгийн их түгшээж байсан зүйл бол Монгол улсад ямар өөрчлөлт хийх вэ? гэсэн асуулт байлаа. Данзангийн хувьд анхаарлыг нь ихээр татаж байсан зүйл нь худалдаа, зах зээл, олон улсын холбоо харилцаа байсан бол, Бодоо энэ асуудлыг бага сонирхож, харин улирч өнгөрсөн ёс, уламжлалыг халах, гэгээрэл, сүм хийдтэй харьцах зэрэг асуудлыг илүүд үзэж байсан бололтой. Зарчмын шинжтэй санал зөрөлдөөн үүссэн тухай Б.З.Щумяцкий өгүүлэхдээ, 1921 оны аравдугаар сард Д.Бодоо г “зүүнтний” удирдагчдад (Яг үнэндээ, С.Данзан бүр тэр үеэс “баруунтан”-д татагдах болсон) хамааруулсныг анзаарууштай гэжээ68. Бидний үзэж буйгаар Бодоо , Сүхбаатар хоёрын харилцаа хялбар, төвийг сахисан байжээ. Харилцаа үндсэндээ ажил хэрэгч, албаны шинжтэй байв. Сүхбаатар нэр хүндтэй, олны танил, анхны нууц бүлгэмийг зохион байгуулагч (мөн насаар ахмад) Бодоо г хүндэтгэхгүй байж чадахгүй байв. Тэрээр түүний нийтийн тэмцэлд байгуулсан гавъяаг, мэдлэг, боловсролтой байдлыг үнэлдэг байв. Харин Бодоо Сүхбаатарыг, булаан эзлэгчдийн эсрэг хийсэн зэвсэгт тэмцлийг удирдсан үндэсний баатрыг, хүнлэг сайхан чанарыг нь хүндэтгэдэг байв69.

68 РГАСПИ, ф. 495, on. 152, д. 9, л.29. 69 Харин Д.П.Першин: Алтан булагийн бүлгээс хоёр хүнийг онцолсон байна. Энэ нь Сүхбаатар, Бодоо юм. Энэ хоёр «цэвэр санаачилсан, хувийн ашиг сонирхол гаргаагүй» гээд «зүгээр сайн санаатай сайн хүмүүс» гэжээ. Дээрхи зохиол, тал.77

219

Өөр нэгэн зүйл. Сүхбаатар өөрийн орлогч, Бодоо гийн шавь Чойбалсантай үерхдэг байсан бөгөөд Бодоо гийн тухайд ихээхэн хүндэтгэлтэй ханддаг Чойбалсан, өөрийн суралцаж байсан үеийнхээ тухай, Ерөнхий сайд болсон багшийнхаа тухай олон сайхан, ашигтай зүйлийг Сүхбаатарт ярьж чадах байсан хэмээн үзэж болно. Тэгсэн атлаа Бодоо , Сүхбаатар хоёрын дунд жинхэнэ хүний ёсны ойр дотно харилцаа байсангүй. Мэдээж, амьдралын замнал, туршлагын ялгаа нөлөөлсөн байж таарна. Энгийн хүн болох ерөнхий сайд Бодоо , цэргийн дарга Сүхбаатар нар тэр болгон бие биеэ ойлгодоггүй байсан байж болох юм. Эсвэл өөр нэг асуудал- Богд хаан, түүний ордныхонд болгоомжтой хандах (Өнгөн дээрээ хүндэтгэлтэй) Сүхбаатарын байдал ба лам байсан Бодоо гийн нэн элэгсэг харьцаа ч бас нөлөөлж болох юм. Тийнхүү “таарамжгүй” байдал буй болсон ч томоохон зөрөлдөөн, сөргөлдөөн байгаагүй гэж болно. Бодоо -Данзан-Сүхбаатар хэмээх “гурвалжин холбоо”-нд гарсан гол ан цав нь Бодоо , Данзан нарын харилцаанд байсан бөгөөд ил тод, гадаад зөрчлийн цаана манлайлах, тэргүүн нь байхын төлөө далд тэмцэл болж байлаа. Сүхбаатар бол хувийн дээд эрх мэдлийн төлөө тэмцээгүй, аливаа далдуур үймүүлэх, жижиг сажиг тооцоо хорсолд ой гутдаг нэгэн. Түүний хувьд ард түмний сайн сайхны төлөөх нийтийн тэмцэлд харилцан ойлголцох, зөвшилцөл явдал эн чухал байсан юм. Ардын байнгын Засгийн газарт Бодоо , Данзан хоёр хамтдаа маш бага хугацаанд, ердөө л хоёрхон сар орчим ажилласан юм. Дараа нь Данзан Москва явж, харин Бодоо зөвхөн Ерөнхий сайд, Гадаад яамны сайд төдийгүй Намын Төв Хорооны даргын үүрэг гүйцэтгэгч болов. Асар их бүрэн эрх байгаа биз!. Чингээд Засгийн газрын төлөөлөгчдийн эзгүйд (Данзан ч , Сүхбаатар ч явсан) Бодоо том, шаардлагатай ажлын зэрэгцээгээр, чухал шийдвэрүүдийг батлан гаргахын хамт ээлж дараалан алдаа гаргаж, үр дагаврыг нь ч тооцож үзсэнгүй. Ер нь л “тархи нь эргэчихсэн” мэт болжээ. Тэр Залуучуудын эвлэлийн “зүүн” удирдагчдын эрс хурцаар шүүмжилж байв. 220

Тэдэнтэй ярьж тохиролцож (Тэр бас өөрөө “зүүнтэн” шүү дээ) болох л байлаа. Хуучин уламжлал, ёс заншилтай тэмцэх ажлыг санаачилсан нь бүх нийтийн дургүйцлийг хүргэжээ. Богд хаан, дээд лам нарт илтэд сул зөөлөн хандаж байв. Зарим орос сургагчтай ч таарамжгүй болжээ”70. Бодоо гийн алдаа, дутагдлын гор гарч эхэллээ. Түүний дээрхи хар үүл улам бүр зузаарч байв. Үүний тайлал тун удахгүй, 1922 онд гарах болно. Харин 1921 оны туршид Сүхбаатар, Данзан, Бодоо нар тэргүүлэгчид, шинэ Монголын дээд удирдлагчид хэвээр байлаа. Мэдээж, эднээс гадна олон нэрт зүтгэлтэн, тод хүмүүс багтсан удирдах цөм байсан. Тэдний талаар өмнө нэг бус удаа дурдсан. Гэвч тэдний дунд Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар, Намын Төв Хорооны дарга С.Данзан, Ерөнхий сайд Д.Бодоо нар ялгарч байсан бөгөөд тэд зөвхөн эрхэлж буй өндөр албан тушаалаас гадна мөн нэр нөлөө, алдар хүнд, хүний эрхэм чанарынхаа хувьд ч нэр төдийхөн удирдагчид бус байлаа. Монголын удирдагчид болон бусад зүтгэлтнүүдийн үзэл бодол олон янз, харилцан адилгүй өнгө аястай ч, нэг зүйл тэднийг нэгтгэдэг. Энэ бол төрийн тусгаар байдлаа хадгалах, бэхжүүлэхийн төлөө тэмцэл, хамгийн гол зүйл. Үүний хамт тэд өөрсдийгөө олон зууны уламжлал ба үндэсний онцлогийг, түүний дотор ламын шашин, сүм хийдийн асар их нөлөөг ч өвлөн залгамжлагч гэж үзнэ. Мөн үүн дээр дарлагдсан (мөн бас хуваагдсан) үндэстний эрүүл саруул үндэсний үзэл бас нөлөөлжээ. Түүнчлэн тэдний үзэл санааны нийтлэг тал нь Ардын намын, үндэсний ардчилсан чиглэлтэй намын, тухайн түүхэн нөхцөлд өөрийгөө Коминтернд талархагч хэмээн зарласан намын гишүүд байснаар тодорхойлогдоно. Гадаад түшиг тулгуур нь Зөвлөлт Орос улс, “талархагч” Коминтернэнэ бол хоосон үг бус, харин ажил хэрэг юм. Монголын удирдагчид Октябрийн авчирсан /тээсэн/ үзэл санааны мөн чанарт нэвтрэхийг хичээж байлаа. Сүхбаатар багагүй амжилттай, тодорхой ойлголттой байсан бол Бодоо , Данзан 70 РГАСПИ, ф. 495, оп. 152, д. 16, л.32.

221

нар- гол нь ашигч бодол, ор нэрийн төдий төсөөллөөр ойлгож байв. Өнгөрснийг эдүгээтэй, өөрийн үндэсний зүйлийг дэлхийн туршлагатай холбох эрмэлзлэл удирдагчдын хэлсэн үгнээс, ертөнцийг үзэх үзлээс харагдаж байдаг юм. Д.Сүхбаатар бол шинэ үзэл санааг тусган авч эзэмших, түүнийгээ шинэ Монголын байгуулах үйл хэрэгт ашиглах тал дээр тууштай, шургуу бөгөөд уламжлал, үндэсний өвөө мартаагүй хүн. Түүний хэлсэн үгийн гол утга санааг авч үзвэл: - шашин, уламжлалаа хүндэтгэх; - улс орноо баян хүчирхэг болгох, ард олны аж байдлыг дээшлүүлэх; - эрх тэгш байдал, ардчилсан байгуулалтыг тогтоох, хууль ёсыг сахих; - цуцалтгүй хөдөлмөрлөх, гэгээрэл бололвсрол, мэдлэгийг нэвтрүүлэх; - цэргийг бэхжүүлэх, Зөвлөлт Оросын тусламжид түшиглэх, бусад улс орнуудтай эрх тэгш харилцаа тогтоох; - Монголын иргэн бүр, жирийн малчин, түшмэд, ноёд, сайд хэн боловч хуулийн өмнө тэгш эрхтэй, мөн эрх чөлөөтэй байх; - түшмэл хэн боловч урьдын журам, дүрмийг мэдэж, шинэ Засгийн газрын бодлогыг гүнзгий ойлгох...”71 зэрэг болно. Д.Бодоо , мэдээж шашны, ламын ёсны хүмүүжлийг уламжлан авчээ. Тэрээр шинэ үзэл санааг “талархахын” хамт хуучнаас шинэ нийгэмд шилжихэд завсрын шат хэрэгтэй хэмээн үзэж байв. Цаашилбал, “Ардын нам Зөвлөлт Оросоос тусламж гуйсан нь зөв болсон, харин бодлогодоо Оросыг хуулбарлан дууриайх нь буруу”72 гэжээ. Эрүүл саруул л бодол. С.Данзан үндсэрхэг үзэлтэй, өрнөдийн соёлыг талархан ханддаг. Тэрээр социалист үзэл санааг их л хүндээр хүлээж авч байсан, нарийндаа бол хүлээж аваагүй, түүнд зах зээлийн 71 МАХН-ын түүхэн товчоон. УБ., 2001.т.31. 72 Мөн тэнд. т. 32

222

харилцаа, худалдааны хүрээ илүү ойрхон байлаа. Монгол улс хуучин, шинийн төв дундыг барьж, эрс шинэчлэл хийхээс азнах хэрэгтэй хэмээн тэр үзэж байв73. Монголын удирдагчдыг сайшаан магтахыг больё. Тэд амьдарч, ажиллаж байсан цаг үеийнхээ болон нөхцөл байдлын хэв шинжийг өөрсдөддөө тээсэн хүмүүс. Үүний хамт, тэдний олон талт үйл ажиллагаа, Монголыг бие даасан, ардчилсан хөгжлийн замд оруулахын төлөө хийсэн хүнд тэмцлийн ач холбогдлыг бууруулах ёсгүй . Одоо 1921 оны хоёрдугаар хагасын гол үйл явдлуудад анхаарал хандуулъя. Шинэ Засгийн газар хариуцлагатай ажлыг идэвхтэй, урам зоригтой барьж авсныг эн түрүүнд тэмдэглэх ёстой. Оны хоёрдугаар хагас бол улс оронд хэрэгжүүлэх ардчилсан өөрчлөлтийг тавих, гадаад хэлхээ холбоог хөгжүүлэхэд чиглэсэн онц чухал шийдвэрүүдийг дотоод, гадаад бодлогын хүрээнд батлан гаргах үе байлаа. Цэргийн яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар Засгийн газрын тогтоол, шийдвэрийг бэлтгэх, батлах, хэрэгжүүлэхэд нэн үр бүтээлтэй оролцож байжээ. 1921 оны долоодугаар сарын 7-ноос 1923 оны хоёрдугаар сарын 13 хүртэл тэрээр Засгийн газрын 73 хуралдаанд сууж, 530 гаруй асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэхэд оролцон, Засгийн газарт ирсэн 470 баримт бичгийг хүлээн авч, танилцжээ74. Тэр зөвхөн цэргийн гэлтгүй, бүх асуудлын мөн чанар, баримт бичгийн агуулгад нэвтэрч, дараа нь заавал өөрийн саналыг хэлдэг байсан бөгөөд тэдгээр саналыг Засгийн газрын бусад гишүүд анхааралтайгаар сонсож, харгалзан үздэг байв. Сүхбаатарын хүү С.Галсан хожим бичихдээ: “Тэр үед аав маш их ажилладаг, ажлаасаа үүрээр буцаж ирдэг байв. Хувцастайгаа жаахан хэвтээд дахин босож явах үе бишгүй байсан”75 гэжээ. Сүхбаатар болон бусад удирдах гишүүд (ховорхон тохиолдлыг эс тооцвол) шаардлагатай мэдлэг, төрийн ажлын туршлага, 73 Мөн тэнд.Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол., т.104-105 74 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц, Дээрхи зохиол, т.104-105 75 Мөн тэнд. т.105.

223

засаглалын дээд түвшинд ажиллах дадлага байхгүй байлаа. Гэвч өдөр тутмын практик ажлын явцад, янзын бүрийн асуудлаар түргэн шуурхай шийдвэр гаргах онцгой шаардлага гарах бүр туршлага хуримтлуулж, энэ бүхэнд улс орон, ард түмэндээ зүтгэх, өндөр дээд түвшинд байх тэсгэлгүй хүсэл, эрч хүч, залуу нас дэмжлэг болж байлаа. Тэр үед Сүхбаатарын бичсэн нэгэн захидалд: “миний олж авсан мэдлэг дутмаг, хомс байсан ч би ард түмнийхээ сайн сайхны төлөө, ариун үнэнийг тогтоохын төлөөх үйл хэрэгтээ нэг хором алдахгүйг хичээдэг”76 гэжээ. Тэр үнэхээр нэр төртэй удирдагч, Засгийн газрын өндөр хүндтэй гишүүн байлаа. Ардын Засгийн газрын анхны чухал баримт бичгүүдийн нэг нь 1921 оны есдүгээр сарын 14-нд ерөнхий сайд Д.Бодоо гийн гарын үсэг зурсан (Зүй нь Д.Бодоо гийн нэрээр гарсан гэх - Ред) Монголын тусгаар тогтнолыг тунхагласан тухай гадаад олон улсад хандсан бичиг байлаа. Бичигт: “Ардын засгийн газар...Хятадын сюзеренитетийг дахин хүлээж хэрхэвч чадахгүй. Монголд үндсэн хуульт- ардчилсан байгуулал [ардын эрхтэй хэмжээт цаазат засаг] тогтож, монголчууд өөрсдөө улс орноо удирдах боллоо. ...урьдын адил Дундад улстай найрсан харилцаатай байж,...Дундад, Монголын хүн иргэдийг тус тусдаа энх түвшний улиралд хандуулахыг гүнээ эрмэлзэн бүхийн дээр бас ч олон улстай худалдаа арилжааг нэвтрүүлэхийг эрмэлзэх...”77 гэх зэргээр өгүүлжээ. Ардын засгийн газар нь шинэ Монгол улс, Дундад улсын харилцааг зохицуулах нь нарийн түвэгтэй урт хугацааны асуудал болохыг харгалзан, түүнийг аажмаар шийдвэрлэж эхлэхийн тулд есдүгээр сарын 10-нд ЗСБНХОУ-ын Засгийн газарт хандан Дундад улстай найрамдалт харилцааг тогтооход зуучилж өгөхийг хүсчээ. Есдүгээр сарын 14-нд Зөвлөлт Засгийн газраас зуучлахыг зөвшөөрсөн хариу ирүүлжээ78. 76 Мөн тэнд. т.104 77 Советско-монгольские отношения. Том. 1, с.7 78 Советско-монгольские отношения. Том. 1, с.28,35

224

Харин харамсалтай нь тухайн үед мэдэгдэхүйц үр дүнд хүрч чадсангүй. Энэ нь Монгол Хятадаас тусгаарласантай холбогдон нэн түвэгтэй зөрчлүүд үүдэж, Монголын нутагт зөвлөлтийн цэргийн ангиуд байсан, Дундад улс, Зөвлөлт Оросын хооронд дипломат харилцаа үндсэндээ байгаагүй зэрэгтэй холбоотой байв. Түүнээс өмнө, долоодугаар сарын 12-нд Ардын Засгийн газар ЗСБНХОУ-ын Засгийн газраас нийтийн дайсны заналхийллийг бүрэн арилгатал Улаан цэргийн ангиудыг Монгол нутгаас гаргахгүй байхыг хүссэн билээ. Наймдугаар сарын 10-нд Зөвлөлт Засгийн газар энэхүү хүсэлтэд зөвшөөрсөн хариу өгсөн юм (.43-44)79. Түүнчлэн 1921 оны есдүгээр сар болоход цэргийн талаас Зөвлөлтийн Аялан байлдах корпус Монголд байх шаардлага цэргийн талаас үгүй болж, есдүгээр сарын 14-нд Корпусыг татан буулгаж, нутагт нь буцаажээ. Ардын Засгийн газрын хүсэлтээр Монголд зөвлөлтийн цэргийн буудлагын ганц хороо (1925 он хүртэл) үлдсэн юм80. Дотоод бодлогын салбарт олсон томоохон ололт нь арван нэгдүгээр сарын 1-нд Ардын Засгийн газар ба Богд гэгээний хооронд “Тангаргийн гэрээ” байгуулсан явдал байв. Долоодугаар сарын 9-нд Богд гэгээнийг хэмжээт эрхт хаанд өргөмжилсөн үед түүний эрх хэмжээ, Засгийн газартай харилцах харилцааг тодорхойлоогүй байв. Энэ бол ярвигтай асуудал учир түүнийг шийдвэрлэхэд хэдэн сар шаардлагатай болжээ. Богд гэгээн, түүнийг хүрээлэгсэд бодит засаглал Шинэ Засгийн газарт очсоныг ойлгож байсан ч Богд шашны талаар хязгааргүй эрхтэй эзэн болохын дээр мөн Монгол улсын хаан байсан тул иргэний засаглалд ч тодорхой байр суурь эзлэхийг горилохгүй байж үл чадах билээ. Нөгөө талаас Ардын Засгийн газар Богд гэгээнийг хааны суудалд үлдээсэн нь маш ухамсартай, мэргэн шийдвэр байсан юм. Тэгээд ч тухайн цагийн Монголын бүх, бараг бүх хүн ам ариун 79 Советско-монгольские отношения. Том. 1, с. 43-44 80 А.И.Кислов. Дурдсан зохиол. с. 92.

225

гэгээн Богдод итгэж, түүнийг сохроор шүтэж байсан хүчин зүйлийг харгалзахгүй байж болохгүй билээ.Дотоод ертөнцийг амаржуулж, тайвшруулахад буулт хэрэгтэй байсан, түүнд хүрч чадсан. Тангаргийн гэрээ ёсоор Богд гэгээн- хэмжээт эрхт хаант засаглал хэмээх удирдлагын хэлбэр бүхий Монгол улсын хаан бөгөөд “төрийн бүхий л хэргийг Ардын Засгийн ерөнхий сайдаар дамжуулан гүйцэтгэх” болжээ. Түүнчлэн Ардын Засгийн газар аливаа шинэ хууль дүрмийн төсөл зэргийг Богд хаанд айлтгах ёстой,...Богд хаанаас үл зөвшөөрөх ба эвдэж үл болох хууль дүрмээс бусдыг...хаан нэг удаагаас илүүгүй эргүүлэн хэлэлцүүлэх эрхтэй байв. Ерөнхий сайд, түүний орлогч нар, Бүх цэргийн жанжинг Засгийн газар Богд хаанд айлтгасаны дараагаар томилох ёстой байв81. Улсыг удирдахад Богд хааны эрх хумигдаж, хязгаартай болсон ч, эрх мэдэл мөн байсан бөгөөд тэрбээр тэдгээрийг ашиглахгүй байсан гэх үндэсгүй юм. Засгийн газрын удирдагчид ч Богд хааныг тойрон өнгөрдөггүй байсан бөгөөд төрийн хэргийг Тангаргийн гэрээний дагуу шийдвэрлэж байжээ. Тэгээд ч шашны хүчин зүйл хүчтэй хэвээр байж, шашны тэргүүнд ч улс орны байдалд нөлөөлөх хүчтэй хөшүүрэг багагүй байсан билээ. “Тангаргийн гэрээ”-ний сацуу улс орны нийгмийн амьдралыг эрс шинэчлэхэд чиглэсэн нэлээд олон чухал хууль, тогтоомж гарсан юм. Тэдний заримыг дурдая. 1921 оны есдүгээр сарын 20-нд Засгийн газар чөлөөлөгдсөн хошуудаас ард 5, ноёд тайж 1, нийт 6 хүнийг ардын төлөөлөгчдөөр сонгон Түр цагийн хурал байгуулах дүрмийг баталжээ. Аравдугаар сарын 28-нд Улсын Түр цагийн хурлын анхдугаар хуралдаан нээгдэв82. Энэ бол жирийн ардууд төрийн хэргийг шийдвэрлэхэд оролцох боломж олж авсан, нэг ёсны парламентын өмнөх хэлбэр (Нийт Монголын Улсын анхдугаар их хурал хожим- 1924 онд хуралджээ) байв. 81 Революцнонные мероприятия ... , с. 31-33. 82 Мөн тэнд. с.28-31

226

1921 оны наймдугаар сарын 3-нд ноёд, дээд лам нарын хэргэм, зэрэг, цалин пүнлүүг халах тухай зарчмын чухал тогтоол баталжээ83. Эл тогтоол нь нийт иргэдэд тэгш эрх олгох, ард олны аж байдлыг хөнгөвчилөхөд шууд чиглэсэн юм. Энэ нь зөвхөн нэг удаагийн шийдвэр байгаагүй бөгөөд хожим бусад шийдвэрүүдийг нэмэн гаргасан нь тодорхой ч чухамхүү жинтэй эхлэлийг мөн үед тавьсан юм. 1921 оны долоодугаар сарын 30-нд гадаадын худалдаачид, мөнгө хүүлэгчдэд төлөх өрийг түдгэлзүүлэх тогтоол гарч, хожим 1924 оны есдүгээр сард өрийг бүрэн хүчингүй болгосон юм84. Ардын, зөвхөн ард ч биш , Монголын бүх өрх өр ширэнд баригдсан байсан учир эдгээр шийдвэр ямар чухал байсныг төсөөлөхөд хэцүү биш ажээ. Үндэсний худалдаа, үйлдвэрлэлийг зохион байгуулах шинэ хэлбэрийн үүсэл болсон Харилцан туслалцах хоршооны (1921 оны арванхоёрдугаар сар) анхны салбар байгуулагдсан тухай хэлэхгүй өнгөрч болохгүй юм85. Шинэ Засгийн газар янз бүрийн олон асуудлыг шийдвэрлэх явцад соёлын байгуулалтын тухай мартаагүй юм. Эл чиглэлээр авсан анхны алхам нь наймдугаар сарын 14-нд гарсан Бага сургуулийн тухай тогтоол байсан бөгөөд есдүгээр сарын 9-нд Засгийн газар Судар бичгийн хүрээлэн байгуулах тогтоол гаргаж “сурах бичиг зохиох, нийгэм, төрийн чухал ач холбогдол бүхий ном, зохиолыг гадаад хэлнээс монгол хэлнээ орчуулах, улс даяар ном, товхимол хэвлэж тараахыг даалгажээ”86. Судар бичгийн хүрээлэнгийн анхны даргаар Д.Сүхбаатарын багш байсан О.Жамъян томилогджээ. 1921 оны долоодугаар сараас хойш Сүхбаатар нь Засгийн газрын бусад гишүүдийн адил маш олон асуудлыг шийдвэрлэж байсныг дахин тэмдэглэх нь зүйтэй. Хэдий тийм ч Цэргийн яамны сайд, Бүх цэргийн жанжны хувьд Сүхбаатарын гол ажил нь цэргийн хэрэг бөгөөд дээрэмчин бүлэглэлүүдийн 83 84 85 86

Мөн тэнд. с.94. Мөн тэнд. с.154, 159 Мөн тэнд. с. 144. Мөн тэнд. с.175, 177

227

үлдэгдлээс улс орноо бүрэн чөлөөлөх, цэргийг бэхжүүлэх, хил хязгаарын аюулгүй байдлыг хангах явдал байлаа. Бүх цэргийн жанжинд түшиг тулгуур болох хүч хэдийн бий болж, 1921 оны есдүгээр сар гэхэд Монгол Ардын цэргийн бүрэлдэхүүнд морьт цэргийн бригад, хэд хэдэн тусгай хороо, отряд, их буугийн дивизион бусад салбарууд үүсчээ. Цэргийн удирдлага ч хүчтэй болж байв. Хуучин туршлагатай цэргийн дарга нараас (Хатанбаатар Магсаржав мэт) гадна байлдаанд шалгарсан залуу дарга нар- Х.Чойбалсан, Б.Пунцаг, Г.Бумцэнд нарын олон хүн тэргүүн эгнээнд гарч иржээ. ЗОУ-тай тогтоосон цэрэг- техникийн холбоо бэхжиж, энэ асуудалд Бүх цэргийн жанжин байнга анхаарч байв. Хэлхээ холбоо өргөжин жигдэрч байв. Тухайлбал, оросын цэргийн сургагч нарын ажил чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Сүхбаатарын үед штабын даргаар зөвлөлтийн сургагч мэргэжилтэн Лятте (1921 оны гурав- дөрөвдүгээр сар), П.И.Литвинцев (1921 оны дөрвөөс есдүгээр сар), В.А.Хува (1921 оны есдүгээр сараас 1922 оны есдүгээр сар) нар ажиллаж байжээ.87 Уригдсан сургагч мэргэжилтэн нарын ашигтай зөвлөгөө, зааврыг анхааралтай сонсож, хүлээн авдаг байсан ч гол шийдвэрийг Бүх цэргийн жанжин гаргах нь мэдээж. Харийн эзэрхэгчүүдийг ялан дийлсэн шийдвэрлэх ялалтуудыг байгуулсан ч тарж сарнисан цагаантны дээрэмчдийг устгах байлдааны ажиллагаа 1921 оны эцэс хүртэл үргэлжилсэн юм. Сүхбаатар баруун, зүүн хязгаарт, зүүн ба өмнөд хилийн орчимд болж байсан байлдааны ажиллагааг уялдуулан зохицуулах ажлыг цөхрөлтгүй хийсээр байлаа. Нэн ялангуяа баруун талд, Улиастайн районд болсон байлдаан тулаанууд чухал учир холбогдолтой байсан юм. Унгернийг бут цохигдсоны дараа тус нутагт бэхжиж авахыг оролдсон цагаантны отрядуудыг Хатанбаатар Магсаржавын удирдсан монгол цэрэг бүрмөсөн бут цохижээ. Энэ тухай Бүх цэргийн жанжнаас 1921 оны намар Хатанбаатарт бичсэн захидалд: “... Эрхэм сайд эдүгээх цагийн хэрэг, тэнгэрийн 87 Монгол Ардын армийн 50 жил. УБ., 1971,т.76

228

зааврыг нэвтэрхийлэн толилсон агаад ихэд завдаж харгис дайсан этгээдийг давын өмнө сөнөөн ариутгаж, анх тэргүүн их хэрэг бүтээсэнд баярлавч бээр барахгүй, ...сэтгэл амрав”88 хэмээн өгүүлсэн байдаг. Хатанбаатар С. Магсаржавтай нягт харилцаатайгаар баруун зүгт байлдааны ажиллагаа явуулсан хүн бол дэд жанжин Х.Чойбалсан юм. Монголын зүүн хязгаараас дайсан этгээдийг хөөн гаргах байлдааныг Г.Бумцэндийн удирдсан хороо амжилттай хийжээ. Жанжин хэд хэдэн тулалдаанд өөрийг ангиудыг биечлэн удирдсан юм. Тухайлбал, долоодугаар сарын эцсээр Хүрээнээс ердөө 30 км-ийн зайтай газар 300-аад хүнтэй цагаан цэргийн дайралтыг няцааж байлаа. Цагаантнууд зүүн зүгт зайлан гарахыг оролдсон ч чадсангүй, бүрэн бут цохигджээ. Бүх цэргийн жанжны удирдлагаар монгол цэргүүд наймдугаар сарын хуучдаар есаул Хоботовын бригадтай ширүүн тулаан хийж ялжээ. Унгерн, түүний хамсаатнуудыг Монголд бут цохисон нь зөвхөн улс орныг эзлэн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөөд зогссонгүй, мөн зөвлөлтийн нутаг дэвсгэрийг цагаантны дээрэмчид болон японы халдаар орогчдоос ариутган цэвэрлэхийн төлөө Улаан цэргийн Алс Дорнодод хийж байсан тэмцлийг амжилттай болгоход ч ихээхэн дэм болсныг хэлэх ёстой. Зөвлөлтийн удирдлага нийтийн дайсны эсрэг тэмцэлд монгол цэргийн дарга нарын байгуулсан гавъяаг өндөр үнэлсэн билээ. Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар, дэд жанжин Х.Чойбалсан, баруун хязгаарын [Монголын] цэргийг захирагч Хатанбаатар С.Магсаржав нарыг 1922 оны эхээр Зөвлөлт Орос улсын Улаан тугийн одонгоор шагнажээ. Мөн одонгоор Бүх цэргийн зөвлөлийн тэргүүлэгч Э.Ринчино, штабын дарга В.А.Хува нар ч шагнагджээ89. Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатарын байлдаанд гавъяа байгуулсан тухай тодорхойлолтод (1921 оны аравдугаар 88 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т..111. 89 Советско-монгольские отношения. Том. 1, с.71- 72.

229

сарын 31): Нөхөр Сүхбаатар Монголын улаан партизаны ангиудыг удирдан энэ оны 1 дүгээр сараас эхлэн Унгерн, Резухин ы дээрэмчидтэй байлдаж, энэ оны гуравдугаар сард Маймаа хотыг хятадуудаас цэвэрлэсэн билээ. Зөвлөлтийн цэрэг Монголд үүрлэсэн цагааны дээрэмчдийг устгаж эхлэх үед нөхөр Сүхбаатар манай холбоотны хувьд бидэнд ихээхэн дэмжлэг үзүүлсэн бөгөөд ялангуяа энэ оны долоодугаар сарын 6-нд Хүрээг эзлэх үеэр, мөн Унгерний үлдэгдлийг мөрдөн хөөхөд нөхөр Сүхбаатар энэ оны наймдугаар сарын 29-нд Хоботовын командласан 1-р бригадыг хиартал бут цохисон билээ”90 гэжээ. Сүхбаатар болон монгол цэргийн бусад дарга нарыг зөвлөлтийн одонгоор шагнасан мэдээг хамтын хүчээр Унгернийг бут цохисон монгол, зөвлөлтийн цэргийн ангиуд ихэд талархан хүлээн авчээ. 1922 оны гуравдугаар сарын 18-нд Монгол ардын цэрэг байгуулагдсаны нэг жилийн ойг тэмдэглэж, түүнтэй холбогдуулан зөвлөлтийн цэргийн хэсэг дарга нар Сүхбаатарт баяр хүргэсэн захидал ирүүлжээ. Түүнд: “Танай шинэ тулгар Ардын хувьсгалт цэрэг дайсан этгээдийг стратегийн хувьд чадамгай цохиж, удаа дараа гавъяа байгуулан хувьсгалын түүхэнд их зүйл бүтээв. Энэ тухай сониноос уншаад ...хувьсгалын хэрэгт үнэнч болохоо нотлон харуулсан Монголын удирдагч Танаар бид бахархаж байна...”91 гэжээ. Тайван бус, цэргийн хувьд түгшүүртэй, хүнд байдал 1921 оны турш Монголд үргэлжилж, 1922 онд ч зарим газар түгшүүртэй байв. Хэдий тийм ч тайван цагийн ажил Цэргийн яаманд ч аажмаар жин дарах болжээ. Цэргийн тоог нэмэгдүүлэх, цэрэг дайчдын бэлтгэлийн түвшинг дээшлүүлэх, анги салбаруудын техникийн хангалтыг сайжруулах талаар арга хэмжээ авч байв. Цэрэгт хатуу сахилга, журмыг нэвтрүүлэх, цэргийн амьдралын дүрмийн шаардлагыг гуйвалтгүй сахихыг Сүхбаатар хатуу шаардаж, залуучуудыг цэрэгт татах асуудалд онцгой анхаарал тавьж байв. 1921 оны наймдугаар сард гарсан 90 Мөн тэнд. с. 69. 91 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.111

230

Бүх цэргийн жанжны 15 тоот тушаалд: “... Ардын цэргийн үүрэг нь гадаадыг сэргийлэн, хил хязгаарыг батлан сахиж, түмэн олныг хүмүүжүүлэн амьдруулж, энх түвшин болгох учир ... цэргийн дотроос хааяа зарим нэгэн ухваргүй ард ... оргосон нь төрийн цааз хуулийг гажуудуулах ба нэр сүрийг гутаахад хүрэхээс гадна төрийн дайсанд үзэгдэх болно...”92 гэжээ. Хатуу чанга хэлсэн байх бөгөөд цэрэг дайны үеийн нөхцөл, шинэ тулгар улсын аюулгүй байдлыг хадгалах зорилт ингэж хэлэхийг шаардаж байжээ. Цэргүүдийн алба хаах нөхцөл, өдөр тутмын хэрэгцээг сайтар мэдэх Бүх цэргийн жанжин хоол хүнс, хэрэгцээт бүх зүйлээр тасралтгүй хангах, байр, сууц хуаранг засах, эмнэлгийн тусламж үзүүлэх зэрэг асуудлуудыг хараанаас гаргадаггүй байв. Түүний санаачлагаар цэрэг, энгийн ардыг үнэ төлбөргүй үздэг европ маягийн эмнэлэг нээжээ. Цагийн байдал цэргийг бэхжүүлэхтэй холбоотой олон янзын асуудлыг шуурхай шийдвэрлэхийг шаардаж, тэдгээр асуудлыг Сүхбаатар Засгийн газрын хуралдаанд байнга оруулдаг байв. Үүнд Бүх цэргийн жанжны 1922 оны нэгдүгээр сарын 6-нд хийсэн тэмдэглэлийг жишээ болгож болно93. Тэмдэглэлд цэргийн анги, салбарууд болон нутгийн ардуудын хооронд зөв харилцаа тогтоох, цэргийн хэрэгцээнд зориулан ард олноос авсан хүнс, тээвэр болон бусад зүйлийн зардлыг цаг тухайд нь нөхөн олгох зэрэг зарчмын чухал асуудлыг хөндсөн нь эцсийн дүндээ цэрэг, ард түмний холбоог бэхжүүлэд чиглэжээ. Бас нэгэн нэн чухал асуудал нь цэргийн мэргэжлийн удирдах боловсон хүчин ихэд дутмаг байсан явдал мөн Сүхбаатарын шууд санаачлагаар 1921 оны эцсээр Хүрээнд үндэсний цэргийн мэргэжилтнийг бэлтгэх уурхай болсон цэргийн дунд сургууль байгуулагдав. Сүхбаатар сургуульд байнга очиж, хичээлд сууж, сургагчидтай ярилцдаг байв. Энэ сургууль бол түүний хөдөлмөрийн үр дүн, түүний бахархал байсан учир анхны, цэргийн сургуульд тэрээр ихээхэн найдвар тавьж байсан билээ. 92 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.106 93 Мөн тэнд.

231

Дотоод фронт дахь анхны амжилтууд хичнээн дорвитой байсан ч гадаад хүчин зүйлс чухал ач холбогдолтой болохыг, шинэ Монголын олон улсын байдлыг илүү тодорхой болгох хэрэгтэйг Монголын удирдагчид ойлгож байсан юм. Тухайн нөхцөлд байлдан олсон тусгаар байдлаа хамгаалах, Хятадтай харилцаагаа хэвийн болгоход Монголд туслах цорын ганц орон нь ЗОУ байлаа. Түүний тусламж үндэсний ардчилсан хувьсгалын ялалт, улс орныг булаан эзлэгчдээс цэвэрлэхэд шийдвэрлэх гадаад хүчин зүйл болсон юм. ЗОУтай өргөн хүрээнд хамтран ажиллах зорилтыг хууль зүйн хувьд бэхжүүлэхгүйгээр цааш явах, хувьсгалын зорилгыг хэрэгжүүлэх боломжгүй байв. Москвад очиж Зөвлөлтийн дээд удирдлагатай хэлэлцээр хийх зорилт өдөр ирэх тутам нэн чухалчлагдах болов. Монголын Засгийн газрын төлөөлөгчид 1921 оны есдүгээр сарын 27-нд Хүрээнээс Москва морджээ. Төлөөлөгчдийг МАН-ын Төв Хорооны дарга, ерөнхий сайдын орлогч, Сангийн яамны сайд С.Данзан тэргүүлжээ. Тэр бол намын удирдагч, Засгийн газрын гишүүн болохоос гадна 1920 онд Дээд-Үд, Эрхүү, Москвад хэлэлцээр хийсэн туршлагатай хүн. Төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Цэргийн яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин Д.Сүхбаатар, Гадаад явдлын яамны дэд сайд, туршлагатай төрийн зүтгэлтэн, 1915-1919 онд Автономит Гадаад Монголын Гадаад явдлын яамыг толгойлж байсан Б.Цэрэндорж, Богд хааны бие төлөөлөгч, 1915 оны Хиагтын гурван улсын хэлэлцээрт оролцож явсан Ширнэндамдин нар багтжээ. Төлөөлөгчдийн нарийн бичгийн даргаар гүн Даваа (1922 онд тэрээр Монголоос Оросод суух анхны бүрэн эрхт төлөөлөгч болно); орчуулагчаар- Оросын буриад, сурган хүмүүжүүлэгч, Засгийн газрын нарийн бичгийн дарга Э.Батхаан тохоогджээ. Эрхүүгээс Москва хүртэл ЗСБНХОУын Гадаад хэргийн Ардын комиссиарат болон Коминтерээс Алс Дорнодод томилогдсон бүрэн эрхт төлөөлөгч Б.З.Шумяцкий дагалдан явжээ. Тэрээр 1920-1921 оны Орос, 232

Монголын харилцаанд их үүрэг гүйцэтгэсэн хүн. 1921 оны эцэст ч айлчлалыг зохион байгуулах, ялангуяа хэлэлцээрийг сайнаар дуусгахад их зүйл хийжээ. Оросын төлөөлөгчдийн тэргүүн нь ГХАК-ийн Алс Дорнодын хэлстийн эрхлэгч С.И.Духовский, гишүүн нь ГХАК-ын эдийн засаг- эрх зүйн хэлтсийн ажилтан Б.Ф.Гец нар байв. Төлөөлөгчдийн нарийн бичгийн даргаар ГХАК-ын референт Л.Е.Берлин, орчуулагчаар Очиров нар ажиллав. Бодит байдал дээр хэлэлцээрийн идэвхтэй оролцогч нь мөн Б.З.Щумяцкий байв. Зөвлөлтийн дээд удирдлага Монголын төлөөлөгчдөд ч, хэлэлцээрт ч анхааралтай хандаж байлаа. Ардын комиссар Г.В.Чичерин хэлэлцээрийн явцын тухай амаар болон бичгээр Засгийн газрын тэргүүн В.И.Ленинд мэдээлж байв. Хэлэлцээр амжилттай дуусахад Ленин, Чичерин болон зөвлөлтийн бусад удирдагчдын байр суурь чухлаар нөлөөлжээ. Тэдний байр суурь нь хайхрамжгүй, үл тоомсорлосон биш, харин гүнзгий сонирхсон, сайныг хүссэн байр суурь байлаа. Хэлэлцээр аравдугаар сарын 26-наас арван нэгдүгээр сарын 5 хүртэл үргэлжилжээ. Хэлэлцээр нөхөрсөг, таатай нөхцөлд болж байв. Хоёр тал хоёул зөвшилцөхийг эрмэлзэнэ. Гэхдээ энэ нь бүх юм шулуун болж байсан гэсэн үг бус бөгөөд тодорхой асуудлаар (бүх Монгол овогтныг нэгтгэх, Тагнаурианхайн асуудал, буриадуудын цагаачлал, концессийн тухай г.м) санал зөрөлдөх явдал гарч байжээ94. Буулт хийж, харилцан ойлголцож, эвлэрэлд хүрэх замаар маргаантай асуудлыг ч шийдвэрлэж байлаа. Туршлага багатай, шинэ нийгмийн хүчнийг төлөөлөн дөнгөж засгийн эрхэнд гарсан ч Монголын төлөөлөгчид өөрийн асуудал, Монголын үндэсний эрх ашгийн тухайд маш тодорхой төсөөлөлтэй байж, байр сууриа тууштай хамгаалж байжээ. Үндсэн, зарчмын асуудлаар талууд нэг байр суурьтай байсан нь чухал юм. Монголын бие даасан байдлыг 94 С.К. Рощин. Политическая история Монголии (1921-1940 гг.). М., 1999. с.45

233

бэхжүүлэх, харилцан хүлээн зөвшөөрөх, Орос-Монголын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх зэрэг асуудлаар талуудын ашиг сонирхол нийлж байв. Монголын талаас гол хэлэлцэгч нь мэдээж төлөөлөгчдийн тэргүүн С.Данзан байлаа. Төлөөлөгчдийн бусад гишүүд ч дуугүй байсангүй. Өөрийн жинтэй үгээ туршлагатай дипломатич Б.Цэрэндорж хэлж байлаа. Мэдээж, Д.Сүхбаатар ч идэвхтэй байжээ. Тэр дуугүй байсангүй, үгүй (тэгэх зантай хүн биш), хэрэгтэй үед маргаанд зоригтой орж байжээ. Оросын төлөөлөгчдийн нарийн бичгийн дарга Л.Е.Берлин хожим нь “Түүний (Сүхбаатарын-С.Р) төлөөлөгчдийн ажилд үзүүлэх нөлөө тодорхойлогч шинжтэй байсан юм”95 хэмээн тэмдэглэсэн байдаг. Хэрэв энд хэтрүүлэг байгаа бол бага зэргийн л байж болох юм96. Хэлэлцээрийн үр дүн нь 1921 оны арваннэгдүгээр сарын 5-нд ЗСБНХОУ-ын Засгийн газар ба Монголын Ардын Засгийн Газрын хооронд байгуулсан Орос, Монголын хооронд найрамдалт харилцаа тогтоох тухай гэрээ ба мөн нэмэлт хоёр протокол болно. Эхнийх нь ЗСБНХОУ-ын Засгийн газар хаант засгийн үеийн концессийн болон эдийн засгийн онцгой эрхээс татгалзсан тухай бол удаах нь Шүүхийн салбарт хамтран ажиллах протокол юм. Хожуухан, арваннэгдүгээр сарын 24-нд гуравдахь протокол- ЗСБНХОУ-ын Засгийн газраас Монголын засгийн газарт зориулан 1 сая рублийн зээллэг олгох тухай протоколд гарын үсэг зуржээ97. 95 Советско-монгольские отношения. Том. 1, с. 454 96 Л.Е.Берлины доорхи бичсэн зүйлс сонирхолтой: “Монголын төлөөлөгчдийн гишүүд Данзан, Эрдэнэ Батхаан хоёроос бусад нь үндэсний хувцсаа- тод хээ бүхий торгон дээл, гутал өмсөнө. Сүхбаатарын малгай отго жинстэй, Сүхбаатарын дүр төрхийн зарим зүйл санаанд үлджээ. Тэр нэр төрөө өндөрт өргөх чадвартай, аливаад байнга бэлэн байдаг, сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй. Тэр өндөр, гоолиг нуруутай, огцом түргэн хөдөлгөөнтэй, дуу цөөтэй, 27 настай гэхэд амьдралын их зам туулсан нь мэдэгдэж байсан” гэжээ. (мөн тэнд т.445). 97 Баримт бичгийн агуулгыг “Советско-монгольские отношения”. 19211974, Том. 1, с. 58-63, 508, 509-д үзнэ үү.

234

Гэрээ бичгийн үндсэн заалт нь “ Зөвлөлийн засагт Орос улсын Засгийн газраас гагцхүү хуулийн эрхийг барьсан Монголын Ардын засгийн газрыг хүлээн зөвшөөрөв. Монголын Ардын засгийн газраас гагцхүү хуулийн эрхийг барьсан Зөвлөлийн засагт Орос улсын Засгийн засгийн газрыг хүлээн зөвшөөрөв” хэмээжээ. Талууд дипломат болон консулын харилцаа тогтоох, бүрэн эрхт төлөөлөгчдийг солилцох тухай тохиролцжээ. Гэрээ болон бусад баримт бичгийн заалтууд хоёр талд үнэлж баршгүй чухал ач холбогдолтой байв. Зөвлөлт Оросын хувьд Гэрээ бичиг нь Зүүн Азид улс төрийн байр сууриа бэхжүүлэх, улсын аюулгүй байдлыг хангах, Монголтой уламжлалт эдийн засгийн харилцаагаа сэргээх үүднээс ч, Орос-Монгол-Хятад хэмээх гурвалжин харилцааны хэтийн төлөвийн үүднээс ч чухал байв. Харин Монголын хувьд- Зөвлөлт Оросын зүгээс шинэ Засгийн газрыг хүлээн зөвшөөрсөн нь үндэсний төр улсаа бэхжүүлэх чухал баталгаа болж, Хятадтай харилцаагаа хэвийн болгох найдварыг төрүүлж, гадаад ертөнцөд гарах замыг нээж өгсөн явдал юм. Эдийн засгийн шинжтэй заалтууд, ялангуяа өрийг хүчингүй болгож, зээл олгох тухай заалтууд ч багагүй үүрэг гүйцэтгэсэн билээ. Зөвлөлт Оростой олон талын хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь улс орны эдийн засаг, аж ахуйг дээш татах ажлыг эхлүүлэх, гүн өөрчлөлт хийх боломж олгож байлаа. Орос-Монголын хэлэлцээр байгуулахад тулгарсан нарийн түвэгтэй асуудал бол Хятадын байр суурь, Хятадтай харилцах асуудал байлаа. Зөвлөлт Оросын Засгийн газар Монголын Засгийн газрыг хүлээн зөвшөөрөхийн хамт, энэ нь түүнээс Хятадтай албан ёсны дипломат харилцаагаа сэргээх, найрсаг хэлхээ холбоог хөгжүүлэхэд саад болохгүй байх бүхнийг хийж байв. Тиймээс баталсан баримт бичигт Монголын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлын шинж чанартай холбоотой

235

хийгээд Хятадаас тусгаарласан тухай болон түүнтэй харилцах харилцааны асуудлыг хөндөөгүй байна98. Хэлэлцээрт бэлтгэх, хэлэлцээр хийх нь Монголын төлөөлөгчдийн үндсэн ажил байлаа. Түүнчлэн зочломтгой эздийн санал болгосон соёлын арга хэмжээний том хөтөлбөр ч бас байлаа. Төлөөлөгчид Нийслэлийн түүхэн дурсгалт газруудтай танилцаж Октябрийн хувьсгалын 4 жилийн ойн баярын арга хэмжээнүүдэд оролцон, Их театрт жүжиг үзэж, циркт очжээ. Мөн Петроград явж, тэрхүү агуу хоттой сайн танилцжээ. Оросод хийсэн айлчлал, хэлэлцээр, уулзалтуудаас монголчуудад олон сайхан, мартагдашгүй сэтгэгдэл төржээ. Уулзалтуудын дотроос нэн чухал нь Гэрээнд гарын үсэг зурсан өдөр В.И.Ленинтэй хийсэн уулзалт-яриа байв. Уулзалт яриа нь энгийн тайван, нөхөрсөг болж нэлээд удаан үргэлжилсэн бөгөөд түүнд мөн Г.В.Чичерин, Б.З.Щумяцкий нар оролцжээ. Ленин зочдоос Монгол дахь байдлын тухай асууж, тэдний сонирхсон асуултад дэлгэрэнгүй хариулж байв. Зарчмын чухал хэлэлцээрт гарын үсэг зурж, бусад асуудлаар тохиролцоонд хүрсэн, Зөвлөлтийн дээд удирдагчидтай уулзаж ярилцсан зэрэг нь ЗОУ-д Монголын төлөөлөгчдийн хийсэн айлчлал бүрэн амжилттай болсныг илтгэнэ. Зочид арванхоёрдугаар сарын эхээр эх орондоо буцсан юм. Л.Е.Берлин салах ёс хийх үеийг дурсахдаа: “Сүхбаатар сэтгэл тун өөдрөг байв. Ильичийн ихэд өндөр үнэлсэн Монголын хувьсгалын амжилтаар бахархах сэтгэгдэл тод байв. Октябрийн агуу их оронтой тогтоосон дайчин холбооноос эх оронд нь өгөх хэтийн төлөвөөр жигүүрлэсэн сэтгэгдэлтэй харагдаж байлаа”99. Мөн ийм сэтгэгдэл бусад төлөөлөгчдөд төрж байх шиг байлаа. Монголын төлөөлөгчид 1921 оны аравдугаар сарын 23-нд Хүрээнд буцаж иржээ. Д.Сүхбаатар болон түүний нөхөд 98 С.Г.Лузянии.Россия- Монголия - Китай в первой половине XX в. М, 2000; С.К.Рощин. Дурдсан бүтээлээс дэлгэрэнгүй харна уу. 99 Советско-монгольские отношения. Том.I, с.457

236

Зөвлөлт Орос улсад бараг гурван сар болжээ. Төлөөлөгчид тун нухацтай ажиллаж, их зүйл хийсний гол үр дүн нь Монгол анхны эрх тэгш гэрээтэй болсон явдал юм. Энэ гэрээ нь Зөвлөлт-Монголын харилцааны цаашдын хөгжлийн эрх зүйн үндэс болсон юм. Гэхдээ энэ бол зөвхөн эхлэл. Өмнө - амьдрал, тэмцлийн яндашгүй их ажил байлаа. Улс орны дотоодод ч, түүний гадна ч ...

237

Дөрөвдүгээр бүлэг. Тэмцэл үргэлжилсээр, гэнэт тасарсан нь Монголын засгийн газрын төлөөлөгчид Москва явсан, Зөвлөлт-Монголын хэлэлцээр үр дүнтэй болсон зэрэг нь Монгол орны дотоод, гадаад байдалд хамгийн таатай нөлөө үзүүлж, үндэсний Засгийн газар, эрх баригч намын байр суурийг бэхжүүлсэн гэдэг нь эргэлзээгүй билээ. Хэдий тийм ч бүх зүйл тэдний ажлын үр ашиг, чиглэл зорилго хийгээд голлох удирдагчдын эв нэгдэл, нягтралаас ихээхэн хамаарах байлаа. Харамсалтай нь, 1921 оны эцэс хүрэхэд “нэгдэл” “нягтрал”-ын тухай зөвхөн хийсвэрлэн ярих хэмжээнд очсон нь илэрхий болжээ. Бодит ба бодит бус хүндрэл улам их болж, дотоод зөрчил нэмэгдсээр байв. Улс төрийн нөхцөл байдал, нарийн түвэгтэй, огт нэг мөр болоогүй байв. Нэг талаас Д.Бодоо гийн Засгийн газар 1921 оны хоёрдугаар хагаст хувьсгалын зорилгыг биелүүлэх шийдвэртэй үйл ажиллагаанд шилжиж (энэ тухай дээр өгүүлсэн), Монголын нийгмийг шинэчлэх анхны арга хэмжээнүүдийг авсан нь хүн амын ихэнхийн дэмжлэг, сайшаалыг хүлээжээ. Нөгөө талаас, мөн энэ үеэс Засгийн газрын бүрэлдэхүүний олон янз байдал, түүн дэх нийгмийн янз бүрийн давхаргын төлөөлөл нь тэдний зорилго, ашиг сонирхол нь тэр бүр нийлж тохирохгүйг харуулж эхэлжээ. Зарим нэгэн сайд, төрийн ажилтнуудын илэрхий туршлагагүй байдал ажил төрлийг саатуулж байв. Хамгийн эмгэнэлтэй нь Ерөнхий сайд эерэг шийдвэрийн зэрэгцээгээр дараа дараагаар алдаа гаргах болжээ. Тэдгээр нь аль нэг хэмжээгээр хоёр удирдагчдын- Бодоо , Данзан нарын хоорондын зөрөлдөөний улмаас үүсч байжээ. Дээд эрхийн төлөө бүдүүлэг тэмцэл улам газар авчээ. Гэтэл Данзан гадагшаа явж, гурван сар эзгүй байлаа. Бодоо гийн гарт бүх эрх мэдэл байсан атал алдаа (энэ тухай дээр өгүүлсэн), эндэгдэл үргэлжилсээр байв. Түүний зарим үйлдэлд дургүйцэх явдал 238

нэмэгдэж, түүнд хандсан шүүмжлэл улам олширч байв. Харин Бодоо (өөрийн ажилд ингэж хандахыг мэдээгүй байсан, гайхан балмагдсан) төлөөлөгчдийг эргэж ирэхийн өмнө хоёр ч удаа огцрох өргөдөл өгсөн бөгөөд түүнийг нь хүлээж аваагүй юм. Данзан, Сүхбаатар, Цэрэндорж нар эзгүй, бас Богд хааны ордон ч Бодоо г явуулах дургүй байв. Хүрээнд Данзангийн ирсэн нь үйл явдлыг түргэтгэжээ. Эхлээд бие биедээ тааламжгүй байсан, дараа нь тэргүүлэх байрын төлөө тэмцэлдсэн, харин одоо хэн нь хэнийгээ вэ гэх ил дайсагнал болон хувирчээ. Бодоо гийн алдааг бүрэн ашигласан юм. 1922 оны нэгдүгээр сарын 7-нд Бодоо бүх албан тушаалаасаа чөлөөлөгдөв.Гэвч үүгээр хэрэг явдал дууссангүй. “Бодоо гийн хуйвалдааныг” мөрдөн шалгах онцгой комиссыг Данзангаар ахлуулан байгуулжээ. Түүнд 1922 оны долоодугаар сард байгуулагдсан Дотоодыг хамгаалах газарт хүч хавсарч байлаа. Наймдугаар сард Бодоо болон түүний “хамсаатнууд” баривчлагдав. Тэдэнд Ардын засгийн газрыг түлхэн унагаж, хятадын милитаристуудад захирагдсан хуучин харгис Засгийн газрыг сэргээхийн зорьсон, Америкийн консул, Жа лам, Оросын цагаантантай холбоотой гэсэн ял тулгажээ. Хуйвалдагсад “алдагдсан эрх ямбаа буцаан олох, дахин удирдах дээд албан тушаалд суух”100-ыг эрмэлзсэн гэжээ. Бодоо гийн бүх амьдралын утга, түүний итгэл үнэмшил, шинэ Монголын дээд удирдагчдын нэг болсон түүний эзэлж байсан байр суурь тулгасан ялыг үгүйсгэж байв. Гэвч намын дотоод тэмцлийн учир утга, зарчимгүй сөргөлдөөн, газар бүхэнд буй болсон хардалт сэрдэлт, зүйрлэшгүй харгис байдал дээгүүр тавигджээ. Бодоо болон бусад яллагдагсдад ажлын алдаа, аливаа нэгэн дутагдал байсан ч гэм буруу, оноосон шийтгэлийн хооронд харьцуулашгүй зөрүү байв. 1922 оны наймдугаар сарын 30-нд Засгийн газраас томилогдсон Онцгой комиссын шийдвэрээр 15 хүнийг буудан хороожээ. Тэдний дотор Д.Бодоо , Д.Чагдаржав, Ө.Дэндэв, Да лам Пунцагдорж 100 Революционные мероприятия ..., с. 128-129.

239

ба бусад хүмүүс байлаа. Энэ бол шинэ Монголын анхны томоохон улс төрийн цээрлэл байсан бөгөөд ихээхэн эмгэнэлтэй үр дагаварт хүргэсэн билээ. Эмгэнэлт үйл явдлын гол шалтгааны нэг нь, дахин тэмдэглэж хэлэхэд тэрхүү хатуу ширүүн, хувьсгалт үед улам хурцадсан Бодоо , Данзан нарын сөргөлдөөн байв. Хэрэв тодорхой дэмжлэг, бусад нөлөө бүхий хүчний далдуур сайшаах явдал байгаагүй бол Данзан, түүний талынхан намыг үндэслэгчийн нэг, нийтийн тэмцэлд хамтран зүтгэсэн энэ хүнийг цаазаар авах шийдвэр гаргаж чадах байсан болов уу хэмээн өөрийн эрхгүй бодогдоно. Энэ зөрчилдөөнд зөвлөлтийн болон Коминтерны зарим ажилтнууд төвийг сахисан, зөрчил зөрөлдөөнийг сааруулж саармагжуулсан байр сууринд байж чадсангүй. Тухайн үед өөрөөс нь багагүй зүйл хамаарч байсан Бүх цэргийн Зөвлөлийн тэргүүлэгч, Засгийн газрын зөвлөх Э.Ринчино ч энэ бүхнээс ангид байсангүй. Үүнээс үзвэл Бодоо зөвлөхтэйгээ харьцаа тогтоож чадаагүй бололтой. “Бодоо ... Засгийн газрын зөвлөх (энэ бол Ринчино өөрөө)101ийн зөвшөөрөлгүйгээр тэр энэ, заримдаа бүр маш чухал арга хэмжээг нэг бус удаа хийж байсан” хэмээн Ринчино нэгэнтээ хэлсэн байдаг. Ерөнхий сайд хэтэрхий бие даасан байдалтай байжээ... Чухал нэгэн зүйл бол “Бодоо гийн хэрэг”-ийн талаархи Онцгой комиссын шийдвэрийг Засгийн газарт Ринчиногийн толгойлсон Цэргийн зөвлөл танилцуулсан байх аж”102. Энэ эмгэнэлт түүхэн дэх Д.Сүхбаатарын байр суурь ямар байв?. Өмнө тэмдэглэсэнээр, хувийн харьцааны хувьд тэрээр удирдагчдын дотроос Данзантай ойр байсан бөгөөд Бодоо той хийсэн хэрүүл тэмцэлд үндсэндээ Данзанг дэмжиж байсан бололтой. Гэхдээ тэр маргааныг хурцатгахыг хүсдэггүй байсан болов уу. Ямар ч атугай бидэнд байгаа баримт материалаас тэрбээр тэмцэлд идэвхтэй оролцсон байдал үл харагдана103. 101 Элбэк-Доржи Ринчино.О Монголии. Улан-Удэ, 1998, с.152. 102 Революционные мероприятия ..., с.127. 103 Д.Даш. С.Данзан. УБ., 1990. т.36. Өөр нэгэн хувилбараар Сүхбаатар

240

“Хэрэв Бодоо Засгийн газраас гарахыг хүсэж байгаа бол гараг. Бид Бодоо гүй ажиллаж чадна”104 хэмээн Сүхбаатар хэлсэн гэдэг. Эндээс харахад, Сүхбаатар огцрох тухай Бодоо гийн өөрийнх нь санал дээр тулгуурласан болохоос бус түүнийг устгахыг улайран хүсэж байгаагүй нь илт ажээ. Бидний бодоход нам, хувьсгалын нэг удирдагч болох Бодоо г Сүхбаатар хүндэтгэсэн хэвээр байж, түүний тухай өөрийн орлогч Чойбалсангийн яриаг санаж байсан нь лавтай. Ерөөс Сүхбаатарын зан чанарынх нь онцлог, үйл ажиллагааг авч үзсэн ч тэрээр тэмцэл тийнхүү дуусахыг хүсэх хүн биш. Хувьсгалын болон эх орны дайсантай тэмцэх, сөргөлдөгч этгээдээ устгах нэг хэрэг, харин намыг үндэслэн байгуулагчдын нэг, Ардын Засгийн газрын анхны удирдагчийг залхаан цээрлүүлнэ гэдэг огт өөр зүйл. Үүнтэй Сүхбаатар эвлэрч үл чадахыг (Хэрэв Бодоо буруутай бол шийтгэх хэрэгтэй, гэхдээ цаазаар авах ёсгүй -тэр ингэж бодож болох байлаа) бүх зүйл харуулж байна. Тэр айсандаа эсэргүүцээгүй юм биш, түүн шиг зоригт эр, баатар хүн айна гэж үү?. Харин бүх зүйл хэтэрхий нарийн түвэгтэй, ээдрээтэй, ойлгомжгүй байсантай холбоотой болов уу. Харин энэ бүхэнд маш их сэтгэл зовж, их бодож бясалгаж байсан нь гарцаагүй. 1922 онд Данзан тэдний харьцаа илтэд хүйтэрч, мөн Ринчинотой ч нэгэн адил болжээ. Тэрхүү 1922 онд Ринчино “... сүүлийн үед тэр (Сүхбаатар-С.Р) түүний (Данзангийн) нөлөөнөөс зайлсхийх болсон нь Данзан Сангийн яаманд янз бүрийн таагүй заль мэх гаргадгаас болсон болов уу“105 хэмээн бичиж байв. Шалтгаан нь зөвхөн “заль “Бодоо гийн хэрэг”- бэлтгэхэд оролцож байсан гэжээ. (М.Ринчин. “Ардын эрх” сонинд өгсөн ярилцалгыг үзнэ үү. 1995.10.18). Бидний хувьд энэ хувилбар маш эргэлзээтэй юм. Бас оролцсон бол ямар үүрэгтэй, ямар хэмжээгээр гэдэг нь тодорхойгүй байна. (Янз бүрээр “оролцож” болно). 104 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.122. Энэ үгийг Х. Чойбалсан ”Хэрвээ Бодоо тэгж хүсэж байгаа юм бол Засгийн газрын бүрэлдэхүүнээс гараг л дээ “ гэжээ (Х.Чойбалсан. Түүвэр өгүүлэл хэлсэн үг. М., 1961. т.183) 105 Элбэк-Доржи Ринчино.О Монголии. с.149.

241

мэх” биш “Бодоо гийн хэрэг” цаазын ялаар дууссанаас болсон хэмээн зориглон хэлж болох мэт. Ийнхүү 1922 оны нэгдүгээр сард, шинэ засаг тогтоосноос хойш ердөө л хагас жилийн дараа Монгол улс ерөнхий сайдгүй болов. Энэхүү суларсан суудал дээр гол өрсөлдөгч нь С.Данзан байв. Тэр бол МАН-ыг үндэслэгчдийн нэг, хувьсгалын удирдагчдын нэг, Бодоо той хийсэн тэмцэлд давж гарсан гэх мэтээр түүний нөлөө өсч байлаа. Түүнийг шүүмжлэгчид ч цөөнгүй байв. Энэ тухай Данзан нэр дэвших нь ойлгомжтой шалтгаанаар Богдын ордныхонд үл таалагдаж, Бодоо той хийсэн тэмцэлд түүнийг дэмжиж байсан Э.Ринчино “Баруунтан” Данзангийн нөлөө хүчтэй ихсэхээс болгоомжилж байсныг хэлэхэд хангалттай. Сүхбаатар ч бас Данзанг үг дуугүй дэмжихийг аль хэдийн больжээ. Сонголт нь (1922 оны гуравдугаар сард) Монголд ихэд нэрд гарсан улс төрийн зүтгэлтэн, дээд лам нарын нэг, Богд гэгээний шадар хүн Жалханз хутагт дээр буужээ. 1921 онд тэрбээр эхлээд болгоомжтой, хүлээзнэх байр суурь баримталж байсан ч шинэ засгийн хүч, нөлөөг ойлгож итгэсэнээр түүний талд орсон билээ. Тэр нэлээд туршлагатай, нэр нөлөө бүхий зүтгэлтэн, бие даасан Монгол улсын талыг идэвхтэй баримтлагч хүн байсан нь тухайн үеийн нөхцөлд олон хүний санаанд нийцжээ. Богд хааны хувьд түүнээс илүү хүн байсангүй. Мэдээжээр түүнийг Засгийн газарт орж ирэхийг бүгд дэмжээгүй ч Намынхны хувьд тэрбээр -төвийг сахигч, ухаалаг, ашигтай нэгэн байв. Эл сонголтод Э.Ринчино баяр хүргэсэн бөгөөд түүний хувьд Богдын ордонтой харилцан зохицсон улс төрийн шугамыг хэвээр хадгалах нэн чухал байсан бөгөөд энэ тал Жалханз хутагт ижилгүй хүн байлаа. Д.Сүхбаатар Жалханз хутагттай 1921 оноос хамтран ажиллаж ирсэн бөгөөд Хатанбаатар болон бусад хүмүүсийн хамтаар хутагтыг нөлөө бүхий үндэсний зүтгэлтний хувьд Монголыг чөлөөлөх хамтын тэмцлийн талд татахыг зүйл бүрээр хичээж байжээ. 1921 оны хоёрдугаар сард Сүхбаатар 242

намын бусад нөхөдтэй нэр хамтран Жалханз хутагтад захидал илгээж, хамтран ажиллах явдлыг тодорхойлох уулзалт хийхийг санал болгож байжээ. Захидалд: “Энэ цаг үе маш явцуу бөгөөд учир нэн бэрхтэй болсон тул Таны бие ба ...яаран .. ирж найрамдалтайгаар хэлэлцэх хэрэгтэй болохыг толилуулъя”106 гэжээ. 1921 оны дундуур Жалханз хутагт эцсийн сонголтыг хийжээ. Түүний шийдвэрийг Б.З.Щумяцкий өндөр үнэлэн “... Жалханз хутагт Ардын хувьсгалт Засгийн газраас Баруун хязгаарыг тохинуулах сайдаар томилогдон, хязгаар нутгийг цагаантнаас чөлөөлөх байлдааны ажиллагааг эхэлсэнээр Ардын хувьсгалт засаг үндэсний, бүх Монголын засаг болов”107 хэмээн 1921 оны наймдугаар сарын 12-нд бичиж байв. Сүхбаатар болон намын бусад олон гишүүдээс Жалханз хутагттай тогтоосон төвийг сахисан, ажил хэрэгч харилцаа нь 1921 оны эцэст ч, 1922 онд ч, ерөнхий сайдаар томилогдсоноос нь хойш ч хэвээр байсан билээ. Энэхүү харилцаа нь зөвхөн хамтын ажиллагаагаар тодорхойлогдож байсангүй, мөн улс орны амьдралд шашин, сүм хийдийн гүйцэтгэх үүргийн талаархи Сүхбаатарын, ганц түүний ч биш, төсөөлөлтэй нягт холбоотой байв. Хэдийгээр нийгмийн ухамсарт өөрчлөлт гарч эхэлсэн ч бараг бүх монгол хүн, тэдний нэгэн адил Сүхбаатар ч бурхны шашны сүм хийд, лам хуврагийг, тэр дундаа Жалханз хутагт зэрэг дээдэс лам нарыг хүндэтгэн шүтэх нь хэвээр байсан билээ. Тэрээр бусад удирдагчдын нэг адил төрийн тэргүүн, шашны эзнийх нь хувьд Богд гэгээнд анхаарал, хүндэтгэл үзүүлэхээ мартаж байсангүй. Б.З.Щумяцкий 1921 оны аравдугаар сард Г.В.Чичеринд илгээсэн захидалдаа Сүхбаатар цагаантнаас олзолсон пулемётуудаас сайныг Богд гэгээнд бэлэглэж, “гайхалтай авир” гарсан талаар дурдсан 106 Ш.Нацагдорж. Сүхбаатарын намтар. Сүхбаатарын тухай баримт бичгүүд. УБ., 1943., т.5 107 РГАСПИ, ф. 495, оп. 152, д.9.л.10.

243

байдаг 108. Энэ нь “хачин авир” байж болох юм, биш ч байж болох юм... шинэ удирдагчдаас Богд хаанд өргөн барьсан өөр бусад бэлэг байж л таараа. Бас нэг сонин баримт байгаа нь Сүхбаатар, Чойбалсан нараас Богд хаантнаа өргөсөн захидал бөгөөд түүнд “...Засгийн газрын даалгасан ёсоор албаны хэргээр Зөвлөлт Орос улс лугаа явах учир Сүхбаатар миний бие Цэргийн яамны болон Бүх цэргийн жанжны тамгыг дэд жанжин Чойбалсанд шилжүүлэн өгч, ... буцаж ирмэгц ... сөгдөж хичээнгүйлэн айлтгасны дараа... Сүхбаатар миний бие тамга хэргүүдийг буцаан авч, Чойбалсан миний бие хүлээлгэн өгч, тус тус оногдсон тушаалын албан дор оров. Гэгээнээр толилохын гуйхын учир шавь сайд Сүхбаатар, Чойбалсан. 1922 оны хоёрдугаар сарын 26”109 гэжээ. Ерөнхий сайдад илтгэх нь хангалтгүй, бас Богд гэгээнд “мөргөн ёслох” хэрэгтэй байжээ... Мөн дараа нь “ бурхны шавь”... энэ бүхэн тэр үеийн ёс. Гэхдээ Сүхбаатар сүм хийд, түүний дэг жаягаас хамаарч байсан мэтээр хэт дөвийлгөхөө больё. Анхаарал тавих, бишрэн хүндэтгэх- энэ бүхэн өнгөрсөнөөс, үргэлжлэн үйлчилж буй хуучны ёс зан заншил, хэм хэмжээнээс хадгалагдан үлдсэн илрэл юм. Гэхдээ улс орон хөгжлийнхөө шинэ зурвас үед орж, үнэт зүйлийг халах анхны шинж тэмдэг бий болж байлаа. Эхэлж буй өөрчлөлтийн гол төвд нь байсан Сүхбаатар, магадгүй, үүнийг бусдаас илүү ухамсарласан байж мэднэ. Өмнө өгүүлсэн Б.З.Щумяцкийн захидалд “... Сүхбаатар шашинд нэг их сүжиггүй” гэсэн нэг чухал тэмдэглэгээ байдаг. Э.Ринчиногийн гэрчилсэнийг давтан хэлбэл: “...Богдын өмнө тэгтлээ бялдуучлан долигонодоггүй”110 гэжээ. Үүнтэй холбогдуулаад 1921 оны намар Засгийн газрын эсрэг зэвсэгт бослого үймээнийг зохион байгуулсан Саж лам ын тухайд Сүхбаатарын баримталсан байр суурь нэлээд сонин, сургамжтай юм. Хуйвалдагчдыг баривчлан, шүүхээс 108 РГАСПИ, ф. 495, оп. 152, д.9.л.42 109 Ш.Нацагдорж. Дурдсан зохиол.т. 57. 110 Элбэгдорж Ринчино. О Монголии. с.149.

244

ялын дээд хэмжээ оноосон байв. Тэр үед Москвад байсан Сүхбаатар энэ шийдвэрийг бүрэн сайшааж,: “Хэн ч байлаа гэсэн эх орноосоо урвагчдад өршөөл байхгүй, тэд хамгийн хатуу шийтгэл хүлээх ёстой”111 гэжээ. Гэтэл энэ хэрэгт Богд гэгээнтэн өөрөө оролцжээ. Төвд хүн болох Саж лам ыг тэр сайн таньдаг, 1920 онд Богдыг хятадын хорионоос чөлөөлөхөд оролцсон хүн юм. Тэгээд ч Саж лам ын хожмын үйл ажиллагаа Богдын ордонд нууц зүйл биш байлаа. Төр, шашны тэргүүн баривчлагсдыг суллахыг шаардаж байв. Хэрэг сунжирч, Засгийн газар гуйвж, хааны үгийг зөрчиж зүрхлэхгүй байжээ. Э.Ринчиногийн112 нотлож байгаагаар ганцхан Сүхбаатар л Бүх Цэргийн Зөвлөлийн нэрийн өмнөөс эсэргүүцэл илэрхийлж, шүүхийн шийдвэрийг ёсчлон гүйцэтгэхийг шаардаж байжээ. Энэ бол зоригтой, зарчмын байр суурь байсан бөгөөд хэргийг дуусгахад шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн юм. Асуудлыг хэлэлцэхийн өмнө Богд хаан Сүхбаатарт алт, сувд эрдэнийн үнэтэй бэлэг илгээснийг анзаарууштай. Гэвч тэр нь Бүх цэргийн жанжны байр суурьт нөлөөлсөнгүй. Тэрээр өөрөө хаанд бэлэг барьж болох ч хариу бэлэг авахгүй байх нь дээр гэж үзжээ. Мэдээж, Богд гэгээнтэн, түүний хүрээнийхэн Сүхбаатарын эл шийдвэр болон “бурханд харш” шийдвэрүүдийг санаж үлдсэн нь гарцаагүй. Тэд Сүхбаатарын Зөвлөлт Оростой хэт ойртох байдал, “улаан монголчуудыг” идэвхтэй удирдаж байгаад ихээхэн дургүйцэж байсан ч түүний цэргийн гавъяа, ард түмний дундах өндөр нэр хүнд, Засгийн газарт үзүүлэх нөлөө зэргийг харгалзан үзэхгүй байж чадаагүй юм. Тийнхүү 1922 оны гуравдугаар сараас 1923 оны зургаадугаар сар хүртэл Монголд нэлээд өвөрмөц сонин нөхцөл байдал үүсч, төрийн тэргүүн нь хэмжээт эрхт хаан“амьд бурхан” Богд гэгээн, Засгийн газрын тэргүүн нь - Богдын шадар хүн Жалханз хутагт, эрх баригч нам нь- Коминтернийг талархагч Ардын хувьсгалт нам байлаа. Гэхдээ бодит эрх 111 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц, Дурдсан зохиол.т. 119. 112 Элбэгдорж Ринчино. О Монголии. с.149

245

мэдэл Намын гарт байж, тэрээр улс орны бие даасан байдлыг бэхжүүлэх, нийгмийг шинэчлэн өөрчлөх, хүн амын олонхийн ахуй амьдралыг сайжруулах бодлогыг хэрэгжүүлж байлаа. Ард олныг хамжлагаас чөлөөлөх, өмнөх засгийн эрх баригчдын зарим эрх дархыг халах, өртөөний албыг хөнгөвчлөхөд чиглэсэн арга хэмжээ авсаар байсныг эн түрүүнд тэмдэглэх нь чухал113. Захирах захирагдах ёсны эрх зүйн үндсийг бэхжүүлэх, нийт иргэдээр шинэ хууль тогтоомжийг сахин мөрдүүлэх, дур мэдэн эзэрхэх, хүч хэрэглэх явдлыг устгахад чиглэсэн хэд хэдэн журам, дүрмийг боловсруулж баталжээ114. Мөн үеэс олон хошуудын тушаалд нийгмийн гарлаас үл хамааран эрдэм чадалтай ард, тайж зэрэг “олны тусыг бодох хүн”-ийг томилж байх шийдвэр гарчээ (Засгийн газрын 1922 оны тавдугаар сарын 26-ны өдрийн тогтоол)115. Орон нутагт шинэ засгийн байр суурийг бэхжүүлэхэд Ардын засгийн газрын Төлөөний түшмэдийн дүрэм (1922 оны есдүгээр сар), “Засаг ба засаг бус ван гүнгүүдийн эрх хэмжээний дүрэм”, “Нутгийн захиргааны дүрэм” (1923 оны гуравдугаар сар. Түүнийг бүр 1922 оны гуравдугаар сараас боловсруулж эхэлсэн)116 зэрэг нь чухал ач холбогдолтой болсон юм. Төлөөний түшмэдийн үндсэн үүрэгт орон нутагт ардчилсан захиргааг тогтооход туслах, Засгийн газрын бодлого суртлыг дэлгэрүүлэх, тайлбарлан таниулах, түүний тогтоол шийдвэрийн биелэлтэд хяналт тавих зэрэг багтжээ. Нутгийн захиргааны дүрэм нь засаг захиргааны анхан шатны нэгжүүдийн үйл ажиллагааг дэлгэрэнгүй тусгажээ. Нутгийн захиргааны байгууллагуудын ажилд албан тушаалыг сонгуулиар байгуулах эхлэл нэвтэрч байв. Хошууны хурал нь хошуу засгийг батлах, бусад албан тушаалтныг сонгох зэргээр чухал үүрэг гүйцэтгэж байв.

113 114 115 116

Революционные мероприятия ... , с.106, 107, 110, 170. Революционные ...., с.36 Мөн тэнд. Революционные мероприятия ..., с.42, 46, 57

246

Эдгээр болон бусад шинэ зүйлүүд нь орон нутаг дахь урьдах засгийн нөлөө дарамтыг устгах, хүн амын олонхи болсон ардуудын амьдрал ахуйг бодитоор сайжруулах, тэднийг идэвхийг сэргээх, нийгмийн амьдралд татан оролцуулах зорилгыг агуулж байлаа. “Эдүгээ үед хөдөлмөрчин олон түмэнд бүх эрх, эрх чөлөөг олгоод байна”117 хэмээн Засгийн газрын нэгэн тогтоолд өгүүлсэн байдаг. Үүнийг батлахын тулд, дэмий хоосон үг болгохгүйн тулд байнгын, уйгагүй, олон талт ажил шаардагдаж байв. Тэдгээрт Сүхбаатар хамгийн идэвхтэй, зорилго сонирхолтой оролцож байлаа. Тэрээр батлан гаргаж буй шийдвэрийг нягт нямбай үзэж, тэдгээрийн олонхийг санаачлан, амьдралд хэрэгжүүлэхэд өөрөөсөө шалтгаалах бүхнийг хийдэг байлаа. Мэдээж, Сүхбаатар эн тэргүүнд цэргийн байлдах чадвар, зэвсгийн хангалтыг сайжруулах, цэрэг дайчдын сахилга батыг бэхжүүлэхэд анхаарал хандуулж байсан нь ойлгомжтой. Ардын цэргийн эгнээ өсөж, урьд өмнө нь цэргийн албанаас чөлөөлөгддөг байсан хүмүүс (хамжлага ардууд, тайж г.м) ч дайчилгаанд хамрагдах болжээ118. Энд тэнд үлдэж хоцорсон дээрэмчдийн үлдэгдэлтэй тэмцэх, устгах хэрэг тасралтгүй байв. Бүх цэргийн жанжны санааг баруун хязгаарт эзэрхэгч харгис балмад Жа ламын (Дамбийжанцан) бүлэг ихээхэн зовоож байлаа. Сүхбаатар Жа ламын дээрэмчдийг устгах тодорхой төлөвлөгөөг өөрийн биеэр удирдан боловсруулж, тэрхүү төлөвлөгөөг гүйцэтгэж чадах туршлагатай хүмүүсийг сонгон авч илгээснээр 1922 оны аравдугаар сард Жа лам, түүний бүлгийг устгах ажиллагаа амжилттай дуусчээ119. Д.Сүхбаатарын байлдааны гавъяа, байнгын цэргийг байгуулж бэхжүүлэх нөр их хөдөлмөр, ардчилсан өөрчлөлтүүдийг явуулах бодлогыг боловсруулж хэрэгжүүлэхэд оруулсан их хувь нэмрийг эх орон нь өндөр үнэлсэн юм. 1922 оны есдүгээр сарын 23-нд түүнд “... гурван нүдний тогосын 117 Революционные мероприятия ..., с.36. 118 Мөн тэнд. с.92. 119 И.И.Ломакина. Голова Джа-ламы. Улан-Удэ-СПб., 1993.

247

отго Зоригт баатар бэйс цол ( Цэргийн агуу гавъяаг үнэлж...) шагнажээ. Тийнхүү Сүхбаатар шинэ Монголын энэхүү хүндэт цолыг хүртсэн анхны хүн болсон билээ120. 1922 онд Монголд анх удаа Майн нэгний баяр, ардын хувьсгалын нэг жилийн ой, Орос дахь Октябрийн хувьсгалын таван жилийн ойг тус тус тэмдэглэжээ. Үүнд зориулан Бүх цэргийн жанжнаас зохих тушаалыг гаргаж байснаас Хувьсгалын нэг жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх тухай тушаалаас иш татая: “...гадаадын харгис этгээдийн дарлагдлаас ангижирч, ардын эрхтэй хэмжээт засгийг их баяр ёслолыг ...гурван өдөр [аргын улирлын 7 дугаар сарын 30, 31, 8 дугаар сарын 1] явуулахаар Засгийн газрын хуралд хэлэлцэн тогтсон тулд... Монгол Ардын бүх цэргийн ангиуд долоон сарын 30-ны 10 цагт Богд хаантны залрах замын улаан гүүрээс Шар ордны хайс замын хоёр этгээдээр жагсах,...бүгд цэргүүд морь, зэвсэг, гадуур хувцсыг нэгэн адил хэрэглэж, ... Долоон сарын 31-ний 11 цагт зарлалын индрийн газраа... цэргийн төлөөлөгчид ирнэ. Найман сарын 1-нд Хүрээний хамгаалах бүх цэргийн ангиудыг зарлалын индрийн газраа... хуралдуулж цэргийн сургууль үйлдүүлнэ...төгссөний дараа ёслолын жагсаалаар цувран явбал зохино”121 гэх зэргээр заажээ. Зүй зохисоор өөрчлөгдөөр хожмоо уламжлал болсон баярын эхлэл ийм байв. Түүний үүсвэрийг Сүхбаатар тавьжээ... Бүх цэргийн жанжин амьдралаас тасарсан “тасалгааны” удирдагч болсонгүй.Жирийн ардын дунд өссөн тал нутгийн хүү тэрбээр эдүгээ хүмүүсээр, гагц дээд хүрээнийхэн бус, харин түүнийг “өөрийн хүн”, ашиг сонирхлыг нь хамгаалагч гэж үздэг эгэл жирийн хүмүүсээр ч нэгэн адил хүрээлүүлж байв. Түүнд “даргархуу зан” огт үгүй, урьдын адил бусдад 120 Ш.Нацагдорж. Дурдсан зохиол. т.63, Д.Сүхбаатар. Баримт бичгүүд. УБ., 1983, т.250-251,, Л.Бат-Очир.Дурдсан зохиол. т. 371 121 Д.Сүхбаатар. Баримт бичгүүд. УБ., 1983. т.121-122. Хожим шинэ засгийн газрын эрхэнд гарсан өдөр долоодугаар сарын 11-нд баяраа тэмдэглэдэг болсон.

248

ойр, анхаарал халамжтай хэвээр байв. Үүний хамт баатар эр, шаардлагатай, зоригтой удирдагч, өөрийгөө, бүх амьдралаа зориулсан үйл хэргээ өмгөөлж хамгаалж чаддаг хүн. Маш уран илтгэгч, цэрэг, ардын өмнө тэр үг хэлэх нь олонтаа, түүнийг ярих үед сэтгэл нь үл хөдлөх хүн үгүй, түүнийг анхааралтайгаар сонсож алга ташилтаар шагнадаг байв. Түүний хэлсэн үгнээс зарим нэгийг иш татаж үзье:“Бидний улс эв саналаа нэгтгэн нийтдээ нэгэн хүчээ нийлүүлэн нэгэн зэрэг бие зориглон хөдөлвөөс үл хүрэх газаргүй бөгөөд мэдэхгүй чадахгүй хэмээх явдал огт үгүй болж цэнгэлийн манлайг олж болохыг дан ганц бидний сэтгэлийн чин зориг мэдмүй”122 гэжээ. Тэгвэл түүнийг сонсогч “...хурал, цуглаан дээр Сүхбаатарын хэлсэн үг ямагт яруу тод, “сэтгэлийн угаас” гардаг. Хэлсэн үг нь шийдэмгий, зоригтой тиймээс сонсож буй хүмүүсийг сэтгэлийг хөндөхгүй байж үл чадна. Түүний өндөр гоолиг нуруу, бүргэдийн мэт нэвт шувт хурц харц нь бүр ч эрэмгий, ихэмсэг дүртэй болгоно. Өчигдөрхөн малчин байсан энэ хүний үгийг, түүний чин үнэн, тайван, өөрийн зөвд бүрэн итгэсэн үгийг баярлан бахархахгүйгээр сонсож үл чадна”123 гэжээ. Д.Сүхбаатарын нэр хүнд нь ард түмний дунд урьдын адил ихэд өндөр байсан бөгөөд энэ талаар түүнтэй эн зэрэгцэх хүн дээд удирдагчдын дотор бараг байгаагүй болов уу. Түүний бодит нөлөөлөл нь түүний томилогдсон албан тушаалын нөлөөллөөс хавьгүй өндөр байв. Хэдийгээр намыг үндэслэгчдийн нэг, хэрэг дээрээ бүр нэг удирдагч нь байсан ч тэрээр 1922 оныг хүртэл намын жирийн гишүүн байлаа. Гэвч тухайн үед нам дотор “намын удирдагч” гэсэн ойлголт хэлбэржин тогтоогүй, түүнд онцгой ач холбогдол ч өгдөггүй (Анхдугаар их хурал дээр Төв Хороонд ердөө гурван хүн сонгогдсоныг санацгаая) байсан бололтой. 1921-1922 онд тэргүүнд эгнээнд Засгийн газар хэвээр байсан ч тэрээр намын чиг шугамыг дагаж, намын байгуул122 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. Дурдсан зохиол. т.121. 123 Мөн тэнд.

249

лагуудын үүрэг алгуур боловч хэлбэрэлтгүй дээшилсээр байв. Сүхбаатар Засгийн газрын нөлөө бүхий гишүүний хувьд 1922 оны хоёрдугаар сард Төв Хорооны бүгд хурлын гишүүн, МАН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгч гишүүн болжээ124. Улс орон дахь ардчилсан өөрчлөлтүүд аажмаар улам бүр үзэгдэхүйц болж, тэдгээрийг зохион байгуулагчид, бүтээн хэрэгжүүлэгчдийн дунд Д.Сүхбаатар ямагт байдаг байлаа. Улс төрийн нөхцөл байдал намуун тайван болж, түвширч нэг л чадахгүй байв. Нийгмийн удирдлага дахь хүчний хуваарьлалтад өөрчлөлт гарч эхэлсэнийг тэмдэглэх нь чухал юм. Хэдийгээр бүгдээр хүлээн зөвшөөрөөгүй ч 1921 онд Сүхбаатар- Бодоо - Данзан гэсэн гурван удирдагч тэргүүлж байсан илэрхий. 1922 онд Бодоо үгүй болов. Энэ нь эн түрүүнд Данзангийн байр суурийг хүчтэй болгох ёстой байсан ч тийм зүй болсонгүй. Намын гишүүн олон хүн Бодоо гийн тухайд хийсэн үйлдлийг сайшаахгүй (ил, далд) байв. Түүний хувийн эрх мэдлээ бэхжүүлэх эрмэлзлэл, баяжих хөлжих, эд хөрөнгө хураах, худалдаа наймааны явдалд илтэд татагдах байдал нь бусдын дургүйг хүргэх болжээ. Энэ бүхэн нь тухайн үед Данзан гийн нэр, нөлөө өсөхөд саад болж байлаа. Үүний хамт түүний талынхан, хүндэтгэдэг хүмүүс мөн байж, тэрээр намд бүрэлдэж байсан “баруун” жигүүрийг үнэн хэрэгтээ толгойлж байлаа. Гэхдээ л бүх намыг биш!!!. Учир юун гэвэл “зүүн” жигүүр мөн бий болж, түүнийг тухайн нөхцөл байдалд Монголыг ЗОУ-тай нягт холбоотойгоор, хувьсгалт замаар хөгжүүлэхийг зорьсон Коминтерний чиг шугамыг хэрэгжүүлэх эрмэлзэл бүхий Э.Ринчино удирдаж байжээ. Түүний талыг идэвхтэй баримтлагсдын дунд эхлээд А.Япон-Данзан, дараа нь Ц.Дамбадорж, Н.Жадамба нар байв. Сүхбаатар үл туйлшран нэгдэл, зөвшилцлийг бэхжүүлэх гэсэн 124 Д.Сүхбаатар. Намтар. УБ., 1983, т.299, Өөр нэгэн мэдээгээр Сүхбаатар 1922 онд Төв Хорооны орлогч гишүүнээр, 1923 оны эхээр МАН-ын Төв Хорооны тэргүүлэгчдийн орлогч гишүүнээр сонгогдсон гэжээ-// Д.Даш Сүхбаатар судлалын зарим асуудал -//"Намын амьдрал”. 1990. №2, т.15, Мөн түүнчлэн ”Намын амьдрал” .1989. №3, т.69-д үзнэ үү.

250

өөрийн хувиршгүй чиг шугамыг баримтлахыг хичээж байсан хэдий ч бүхий л баримтаас үзэхэд дээрхи жигүүрт ойр байжээ. Гэвч эв нэгдэл байсангүй. Данзан тай ойр байдаг урьдын байдал үгүй болжээ. Одоо тэднийг дэндүү олон зүйл салгаж хөндийрүүлж байлаа. 1922 оноос Данзан түүнд үл ойлгогдох, хүлээж авахад хэцүү нэгэн болжээ. Сүхбаатар эрх мэдэлд дурлах, шунах, баяжихыг хичээх, хагалж хутгахыг үзэн яддаг бөгөөд тэрээр гагц ард түмэндээ мөнхийн сайн сайхныг хүснэ. Үүний хажуугаар бас Сүхбаатар Бодоо д учирсан явдлыг хүчлэн бодсоор байв... Засгийн газар, Ардын намын үйл ажиллагаанд улам бүр нөлөөлөх болсон Ринчинотой ойртох хандлага байв уу?. Ринчино үндэсний баатар, хувьсгалын удирдагчдын нэг болохынх нь хувьд Сүхбаатарыг үнэлдэг, хүндэтгэдэг, мөн түүний хүний дээд чанар, зарчимч байдлыг нь үнэлнэ. Сүхбаатар мөн Ринчиног өндөр боловсролтой, Монголд ашигтай, тустай олон зүйл хийж байгаа, Коминтерн, Оросын төлөөлөгчидтэй нягт холбоотой хүнийх нь хувьд хүндэтгэнэ. Хэдий тийм ч тэдний хоорондын “нөхөрлөл” их өвөрмөц байлаа. Сүхбаатар Бүх цэргийн жанжны хувьд 1921 оны дөрвөөс есдүгээр сар хүртэл Бүх Цэргийн зөвлөлийн (цэргийн дээд байгууллага) тэргүүлэгч байсан, харин есдүгээр сараас түүнийг Ринчино толгойлох болсон, ө.х. Тэр Монголын зэвсэгт хүчний тэргүүн болсон аж. Нөгөө талаас, Ринчино Монголын харъяат болоогүй, Оросын иргэн хэвээр үлдсэнийг мартаж болохгүй. Сүхбаатарын нэр төр хөндөгдсөнийг хүний хувьд ойлгож болох ч хамгийн гол нь түүний Бүх цэргийн жанжны бүрэн эрх хөндөгдсөн байлаа. Тэр хэдийгээр Зөвлөлт Оростой хамтран ажиллах байр суурийг тууштай, хатуу боловч гадны бүх “зааврыг” сохроор, дуулгавартай дагадаггүй байсныг онцлон тэмдэглэх нь ёстой. Сүхбаатар Зөвлөлт Засгийн газар, зөвлөлтийн цэргийнхэнтэй ажил хэрэгч, нөхөрсөг харилцаатай байлаа. Хэрэв тэдний зүгээс ямар нэг зөрчил гаргавал гуйвалтгүй шулуухан хандана. Монголын бусад удирдагчдын нэгэн адил түүний хувьд 251

үндэсний эрх ашиг, дотоод сэтгэлээс нь гарсан шийдвэр, үзэл бодол чухал байдаг байлаа. Энэ талаар доорхи баримт бичиг сонин юм. Хүрээнд суусан ЗСБНХОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын бүрэн эрхт төлөөлөгч А.Я.Охтин 1922 оны тавдугаар сард мэдэгдэхдээ: “Сүхбаатар Цэргийн зөвлөлийн нэрийн өмнөөс ГХАК-ын бүрэн эрхт төлөөлөгчид хагас албан байдлаар хандан, 308-р хорооны дийлэнхийг Оросын хил рүү шилжүүлж, Хүрээнд байлдааны өндөр чадвартай 500 хүнтэй отряд үлдээхийг хүсчээ. Энэхүү хүсэлтээ улаан цэргүүдийн зоргоор авирлах явдал, гуравдугаар сард дээрэм хийж хүний аминд хүрсэн, энэ бүхэнд Богд хаантан дургүйцэж байгаа гэх зэргээр тайлбарлав”125 гэжээ. 1922 онд Монголын нийгмийн амьдралд сүм хийдийн үүрэг аль нэг хэмжээгээр нэмэгдсэн (тэртэй тэргүй өндөр байсан) гэж хэлж болно. Үнэндээ бол улсын тэргүүн - Богд гэгээн, Засгийн газрын тэргүүн- түүний ойрын хамтран зүтгэгч Жалханз хутагт байлаа. Гэхдээ хаан хязгаартай эрхтэй, харин Ерөнхий сайд намын чиг шугамыг хэрэгжүүлэх ёстой. Сүм, хийдийн нөлөө оролцоо болгоомжтой боловч байсаар байв. Богд гэгээн Саж лам ын хэргийг шүүсэн шүүх хурлын ажиллагааны төгсгөлд нөлөөлж болно хэмээн үзэж байсныг ядаж санацгаая. Сүхбаатарын сүм хийдтэй харьцах харьцаанд түвэгтэй байдал үүсэж байсныг дээр өгүүлсэн билээ. Ерөнхий сайд Жалханз хутагт өнгөн дээрээ Сүхбаатартай төвийг сахиж харьцах боловч ойр дотно байсангүйг анзаарах нь чухал. Тэр тусмаа Богд хаан Сүхбаатарыг дотночилан үзэж байсангүй. Тэрээр Сүхбаатарт нэг бус удаа өндөр дээд шагнал хүртээсэн нь тэгэх хэрэгтэй байсан, үндэсний баатарт хүндэтгэл үзүүлэх шаардлагаас л үүдсэн хэрэг юм. Дээрээс нь бас Сүхбаатар “улаан монголчуудын” удирдагч байлаа.... Энэ бүхэн нь 1922 онд, нэн ялангуяа сүүлчээр Сүхбаатарын үйл ажиллагаанд, Монголын гол удирдагчдын нэг болох түүний байр байдалд түвэгтэй нөхцөл үүсэж, үе 125 АВП РФ, ф. 111, оп. 5, д. 5, п. 1, хуудас 3.

252

үе амаргүй болж ирж байсныг харуулна. Тэр урьдын адил цэргийн “жолоодогч” хэвээр байж, үндэсний баатар, удирдагч түүнд өндөр хүндэтгэл (“Зоригт баатар” цолын тухай сануулж болно)-ийг үзүүлсээр байлаа. Үүний хамтаар далд тэмцэл өрнөж, Сүхбаатарын аль болохоор зайлсхийхийг хичээдэг “тооцоо бодолт” хийгдэж байв. 1922 оны эцсээр Москва очиж чухал хэлэлцээр хийх цэргийн төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Сүхбаатарыг оруулсангүй. Төлөөлөгчдийг Э.Ринчино, Цэргийн яамны дэд сайд Хатанбаатар Магсаржав нар тэргүүлжээ. Арванхоёрдугаар сард Магсаржав Цэргийн яамны сайд болж, Ринчино БЦЗ-ийн Тэргүүлэгчийн албан тушаалаа хадгалж, харин Сүхбаатар гагц Бүх цэргийн жанжинтайгаа л үлджээ126. Сүхбаатарыг цэргийн дээд удирдлагаас шахахыг эрмэлзэгч хүч байжээ гэсэн дүгнэлт аяндаа гарна. Зайлуулах бол биш (энэ нь боломжгүй, бас ажилд хортой), тодорхой хэмжээгээр шахах, түүний бүрэн эрхийг хасаж багасгахыг хүсэмжлэгчид байжээ. Д.Сүхбаатар бол цэргийн удирдлагад (гэж нэрлэе) ажиглагдсан дээрх өрсөлдөөнөөс дээгүүр хүн байсан учраас Засгийн газрын шийдвэрийг, тэр дотроо цэргийн асуудлаар гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх, цэргийн байлдах чадварыг дээшлүүлэх, хил хязгаарын аюулгүй байдлыг бэхжүүлэх үйлсэд бүхий л хүчээ зориулан шударгаар зүтгэсээр байв. Тэр орон нутагт, цэргийн анги салбаруудад байнга явна. Сүүлчийн удаа тэрээр 1922 оны арван нэгдүгээр сард зүүн хязгаар явжээ. Тэрхүү томилолтын зорилго нь зүүн хязгаарын цэргийн ангиудыг шалган зааварлах, бэрхшээл, дутагдлыг илрүүлэх, хүнд алба хашиж буй цэрэг дайчдад шаардагдах тусламж үзүүлэхэд оршиж байв. Хязгаар нутагт байдал түгшүүртэй, Жан Золин ы цэрэг хийгээд бусад зүсэн зүйлийн хулгай дээрэмчид Манжуураас халдаар ирэх байнгын түгшүүрийг бий болгосон үе байлаа. Жанжин цэргийн асуудлаас гадна аж ахуйн асуудлуудыг шийдвэрлэж, аймгийн төв-Баянтүмэн, хэд 126 Д.Гомбосүрэн. Онолын бага хурал дээр тавьсан илтгэлээс «Үнэн» 1994.2.2. Мөн Баабар. ХХ зууны Монгол. Боть 1. УБ., 1966. т.179

253

хэдэн хошуунд очиж зөвлөлгөөн хийж, ард олонтой уулзаж ярилцаж явжээ. Ялангуяа тэртээ 1890 онд эцэг, эх нь Хүрээ рүү гарч явсан төрөлх нутаг, Ёст бэйсийн хошуунд очиж, нутгийн орныхонтойгоо уулзсан сэтгэл хөдлөм явдлууд болжээ. Энэ явалт нь түүний хувьд сүүлчийн, нэг ёсны салах ёс хийсэн явдал байлаа. Хэт их ачаалал- биеийн хүчний, ёс суртахуун, сэтгэл санааны ачаалал нь удалгүй мэдрэгдэж эхэлжээ. Гаднаа, бусдын нүдэнд чийрэг, хүчтэй харагдах боловч цаагуураа эрүүл мэнд нь ихэд доройтсон байжээ. Хүнд хэцүү, дутагдаж гачигдсан бага нас, хаант Монгол улсын цэргийн хүнд хүчир алба, 1921-1922 онд Бүх цэргийн жанжин, шинэ тулгар улсын удирдагчдын нэг болох түүнд оногдсон үүрэг хариуцлагын нүсэр хүнд ачаа- энэ бүгд түүний хүчийг барж тамирдуулжээ. Намын дотоод санал зөрөлдөөн, Бодоо г цаазалсан, С.Данзантай найз нөхрийн харилцаа хөрсөн, Богдын ордон, ерөнхий сайд Жалханз хутагт тай амаргүй байсан хийгээд Э.Ринчинотой бүрэн дүүрэн нийлж таарахаа больсон зэрэг нь лав л эрүүл мэндийг нь сайжруулаагүй болов уу. Дээрдсан бүхнийг Сүхбаатар идэр залуудаа насан өөд болсоныг тайлбарлахад харгалзан үзэхэд хүрч байна. 1920 оны есдүгээр сарын Эрхүүг санацгаая. Тэрээр эмнэлэгт нилээд удаан хэвтэж эмчлүүлсэн. Хурдан түргэн эдгэрч чадахгүй байжээ. Хожим ч үе үе бие нь мууддаг болов127. 1922 оны гэрэл зургийг нь анхааралтай ажиглавал бидний өөдөөс ядарч турсан, амралт эмчилгээ илт хэрэгтэй хүн харах вий. Даанч цаг үе нь биш байлаа даа. Сүүлчийн мөчийг хүртэл Сүхбаатар Засгийн газар, МАНын Төв Хорооны ажилд идэвхтэй оролцсоор байжээ. 1923 оны хоёрдугаар сарын 10-нд сүүлчийн удаа МАН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчдийн, хоёрдугаар сарын 13-нд Засгийн газрын гишүүдийн хуралд оролцжээ. Тэрээр биеэ тун ч хайрласангүй, үргэлж ажилд умбаж, санаа зовж явжээ. Шинэ засгийн дайснууд цагаан 127 Л.Бат-Очир. Түүхийн үнэний эрэлд. УБ., 1999. т..311-312.

254

сарын шинийн нэгнийг (хоёрдугаар сарын дундуур) тааруулан Хүрээнд төрийн эргэлт хийхээр бэлтгэж байгаа нь нэгдүгээр сард мэдэгджээ. Бүх цэргийн жанжин хуйвалдагчдаас өрсөх, тэдэнд санаснаа хэрэгжүүлэх боломж олгохгүй байх шаардлагатай арга хэмжээг авчээ. Цэргийн анги салбарууд бэлэн байдалд байж, эргүүл харуулыг байнга, зохион байгуулалтай хийж байв. Гэвч энэ бүхэн Бүх цэргийн жанжинд хангалтгүй санагдаж, тэрээр хотыг тойрон явж, харуул хамгаалалтыг биечлэн шалгахаар шийджээ. Тушаал, заавар өгөгдсөн тул чингэж явах айхавтар чухал шаардлага байгаагүй бололтой. Гэвч Сүхбаатар тушаал өгөөд орхидог хүн биш, аюултай мөчид (хотод байдал үнэхээр түгшүүртэй байв) тэр ямагт түрүүнд явдаг, биечлэн шалгадаг хүн. Хоёрдугаар сарын 14-нөөс 15-нд шөнөжин харуул манааг шалган зааварлаж, харилцан холбоо тогтоож явжээ. Тэр шөнө айхавтар хүйтэн байсан болохоор тэр ихэд даарч бээрсэн байлаа. Маш хүчтэй хатгалга тусч, дараа өдрүүдэд нь айхавтар үгдэрчээ. Сүхбаатар босох тэнхээгүй болов. Түүнийг орос эмч, лам нар аль аль нь эмчилж байв. Эмч нар хагалгаа хийлгэхийг зөвлөсөн ч Жалханз хутагт, ордныхон эсэргүүцжээ128. Тэр үеийн эмнэлэг хүчин мөхөсджээ. Д.Сүхбаатар хоёрдугаар сарын 20-нд таалал төгсөв. Мөн тэр өдрөө Цэргийн яам, Бүх Цэргийн зөвлөлийн гашуудлын мэдээ гарч, “Бүх цэргийн жанжин, намын гишүүн, зоригт баатар, бэйс” Д.Сүхбаатар таалал төгссөн” тухай мэдээлжээ129. Хоёрдугаар сарын 22-нд оршуулгын ажлыг зохион байгуулах Засгийн газрын комисс байгуулагдаж, МАНын Төв Хорооны дарга А.Япон-Данзан, бусад хариуцлагатай хүмүүс оржээ. Д.Сүхбаатарыг хоёрдугаар сарын 26-нд оршуулжээ. Түүнийг таалал төгссөнд бүх Монгол даяар гашуудаж байсан гэхэд хэтрүүлэг болохгүй. Хүрээнийхэн тэр чигээрээ (ганц Хүрээ ч биш) түүнийг сүүлчийн замд нь үдэв. Гашуудлын 128 Мөн тэнд. т. 310. 129 Д.Сүхбаатарын. Баримт бичгүүд. УБ.,1983. т. 254.

255

цуваа хотын төвөөс Алтан-Өлгийг чиглэн хэдэн километр үргэлжилжээ. Гашуудлын цуглааныг ерөнхий сайдын орлогч Б.Цэрэндорж нээж, Засгийн газрын эмгэнэлийн үгийг уншжээ. Түүнд: “Монгол Улсын Ардын Засгийн газраас. Олон түмэн ардын төлөөнөө нөхөр, жанжин Сүхбаатар чиний биеийг наснаас нөхцсөнд туйлаас эмгэнэн гашуудах үнэнхүү санааг илтгэхийн учир, нөхөр жанжин Сүхбаатар чиний бие мөнөөхөн эзэрхэг харгис этгээдээс бидний Монголын автономит зэсгийг хүчирхэн устгаж, улс төрийг мөхөөсөн хирд эн тэргүүнд тачаадан хорсож адил сэтгэлэгт журмын нөхөд лугаа санаа зоригийг нэгтгэн амь биеийг өчүүхэн ч хайрлахгүйгээр зүтгэн явж, айл улсаас тусламж олоод ардын цэргийг удирдан авч, чин зоригт баатар хүчнээр харгис дайснуудыг хурамхан зуур байлдан сөнөөгөөд олон түмэн ард юугаан гал усны гашуун зовлонгоос ангижруулан, ардын эрхтэй хэмжээт цаазат улсын засгийг явуулан, ард түмэнд эрх чөлөө олгосон зэргийн гайхамшигт сүр, яруу алдар чинь бүх дэлхийд түгэээмэл алдаршсан бөгөөд нөхөр жанжин Сүхбаатар чиний биеийг Монгол улсын төрд өнө удтал болдын багана мэт бэх бат түшиг тулгуур болох буй за хэмээн гүнээ итгэмжилсэн бөлгөө. Гэтэл эдүгээ санамсаргүйгээр ийнхүү наснаас нөхцсөнд олон түмэн ардууд үнэхээрийн туйлаас эмгэнэн гашуудаж барахгүй, тийн хэмээвч ертөнцийн мөнх бус ийм тул арга буюу гагцхүү чиний адил сэтгэлэгт журмын нөхөд ба баатар зориг, гайхамшигтай алдрыг чинь бишрэн сүсэглэгчид цөөнгүй бөгөөд цөм нөхөр Сүхбаатар чиний жолоодон удирдсан сайн мөрөөр сааралтгүй явж, одоогийн бүхий ардын засагт улс төрийг... улмаар бататган хамгаалж чадах нь магад болно. Бидний нөхөр, жанжин Сүхбаатар аа! ...чиний гайхамшигтай гавъяа зүтгэлийг түмэн үед хүртэл түгээмэл алдаршуулахын тулд хөшөө чулуунд сийлэн, судар шастирт тэмдэглэмой. Үүний тул нөхөр, жанжин Сүхбаатар чиний эрхэм хүүрийг их

256

ёслолоор үдэн оршуулж олон түмэн ардын туйлаас эмгэнэн гашуудах үнэнхүү санаа илэрхийлье”130 гэжээ. Цааш нь Монголын бусад удирдах хүмүүс үг хэлжээ. Цэргийн яамны сайд Хатанбаатар Магсаржав бүх цэрэг, дарга нарын өмнөөс байнгын цэргийг байгуулж бэхжүүлэх, харийн түрэмгийлэгчдээс улс орныг чөлөөлөхийн тулд онцгой ихийг бүтээсэн Бүх цэргийн жанжин Сүхбаатар нас нөхцсөнд гүн эмгэнэл илэрхийлжээ. МАН-ын Төв Хорооны дарга А.Япон-Данзан Сүхбаатар бол Ардын намыг үндэслэгчдийн нэг болохыг тэмдэглээд нам, төрийн байгуулалтад оруулсан түүний гавъяаг дурдаж, Сүхбаатарын үйл хэрэг, эхлүүлсэн бүхнийг түүний үзэл нэгтнүүд үргэлжүүлж, биелүүлэх болно гэжээ. Залуучуудын эвлэлийг төлөөлж С.Буяннэмэх үг хэлэхдээ залуучууд Сүхбаатарын замнасан замаар явж,түүний гэрээслэлд үнэнч байхаа илэрхийлжээ. С.Данзангийн хэлсэн үг сэтгэлийн хөөрөлтэй, гутрангуй байв, тэрээр Сүхбаатартай дотно нөхөр, ихэр хоёр хүүхэд лүгээ адил явсан, Сүхбаатарын хувь хүний чанар, шинэ Монголын төлөө явуулсан тэмцлийг өгүүлсэн байна131. Зөвлөлт Оросын бүрэн эрхт төлөөлөгч Н.М.Любарский н хэлсэн үгээс иш татваас: “Монголын ард түмэнд учирсан гарз хохирол бол нөхөр Сүхбаатарын чин сэтгэлийн үнэнч нөхөр Оросын хөдөлмөрч ард түмний гарз хохирол юм... Алс холын Орос орноос ширүүн шинэ салхи үлээж, тэр салхины зах сэвлэг нь Ази тив, Монголын өргөн уудам талд хүрсэн юм... Сүхбаатар бол Монголын хавар, Монголын сэргэн мандалтыг эхэлсэн анхны алтан хараацай [Эх бичигтээ нэг гэсэн-Ред] юм. Тийм ч учраас бид амьд ахуй цагт нь Сүхбаатарыг эрхэмлэн хүндэтгэж, ах дүүгийн найрсаг ёоор харилцдаг байсан,нас барсны дараа ч түүний тухай гэгээн дурсгалыг бид ариун 130 Д.Сүхбаатарын. Баримт бичгүүд. УБ.,1983. т. 255-256. 131 Д.Сүхбаатарын. Баримт бичгүүд. УБ.,1983. т.318. Мөн Л.Бат-Очир, Дурдсан зохиол. т.313-315.

257

нандин хадгалж явна. Гайхамшигт зоригт залуу нөхөр маань биднээсээ салж одсоныг санахад маш хүнд байна...”132 гэжээ. Гашуудлын цуглаан удаан үргэлжилж, дууссаны дараа ч ард олон тарж явсангүй, цаг бусаар явсан монголын ард түмний алдарт хүүдээ хүндэтгэл үзүүлэхээр, шарилд нь мөргөхөөр олон олон хүмүүс ирсээр байжээ. Сүхбаатар цаг бусаар, гэнэт нас барсан нь удалгүй янз бүрийн цуу яриа, сэжиг таавар (энэ нь нийтэд илэрхий билээ) гарахад хүргэж, тэдгээр нь хожим нь бас гарч байсан юм. Тэдгээрээс хордуулсан, зориуд хороосон гэх сэжиглэл гол болно. Тийнхүү сэжиглэх үндэс ч бас байжээ. Үнэндээ, зүгээр нэг хатгаа, хичнээн хүнд байсан ч, аюултай үгдэрсэн ч долоо хоногийн дотор 30 настай хүнийг яаж үхэлд хүргэж чадав аа? . Тиймээс бүр хоёрдугаар сарын 27-нд Хүрээнд европ, монгол эмч нараас бүрдсэн эмнэлгийн комисс байгуулж тусгай шинжилгээ хийжээ. Комиссын дүгнэлтэд үхлийн гол шалтгаан нь элэгний өвчний хүндрэл хэмээн заахын хамт өөр бусад хүндрэл байж болохыг үгүйсгээгүй байна. Хордуулсан тухай яриа батлагдсангүй. 1923 оны дөрөвдүгээр сарын 18-нд Читад давтан шинжилгээ хийв, эмнэлгийн дүгнэлтэд хортой бодис илрээгүй гэжээ133. Энэ бүхнээс үзэхэд, эмнэлгийн тусламж дутмаг байсан тухайн цагт үед түргэн явцтай хурц өвчин бие махбодь нь суларч доройтон, өвчин эсэргүүцэх чадваргүй болсон Сүхбаатарыг авч одсон бололтой. Гашуудлын ёслолд оролцсон олон хүнээс Сүхбаатарын хамгийн дотно хүмүүс-эхнэр Янжмаа, 11 настай хүү Галсан, төрөл садны хүмүүс шарилыг дагалдан явжээ.... Н.Янжмаа 1893 оны хоёрдугаар сард Хүрээнд төрсөн. Тэр нөхрийнхөө үнэнч туслагч, хамтран зүтгэгч нь, хувьсгалын жилүүдэд найдвартай ал тал нь байсан хүн. Түүнээс их юм сурч, аажимдаа төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн болжээ. 1923 онд намд элссэн цагаас нам, улсын байгууллагын хариуцлагатай алба 132 Л.Бат-Очир, Д.Дашжамц. дээрхи зохиол. 131-р тал. 133 Д.Сүхбаатарын. Баримт бичгүүд. УБ.,1983. т. 318.

258

хашиж явсан юм. МАХН-ын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга, Төв Хорооны Улс Төрийн Товчооны гишүүн, Ардын Их Хурлын депутат байв. Тэр бол боловсролтой, өргөн мэдлэгтэй эмэгтэй (Москвад Дорно дахины хөдөлмөрчдийн эв хамтын их сургууль төгссөн) зоригтой, бие даасан зантай хүн. Янжмаа худал хуурмаг, хов живийг тэвчиж чаддаггүй, ямар ч даргад санаа бодлоо шулуухан хэлж чаддаг байв. Түүний амьдралын зам тийм ч шулуун дардан байсангүй. Хавчигдах үе (1949-1951он) байсан ч азаар удаан үргэлжилсэнгүй: шулуухан, алдаа дутагдлыг ая тал засаж, нэр нүүр харалгүйгээр шүүмжилдэг түүний занг таалдаггүй хүмүүс ч байв. Тэрээр амьдралынхаа эцсийг хүртэл (1962 онд нас барсан) нийгмийн идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулсаар байжээ134. Хүү С.Галсан (1912-2003) Улаанбаатарт цэргийн дунд сургууль, Москвад Дорно дахины дээд сургууль төгсч цэрэг, улс төрийн ултай мэдлэг эзэмшжээ. Мэргэжлийн цэргийн хүн болж, Монгол ардын цэргийн янз бүрийн анги салбарт алба хааж, Батлан хамгаалах Яаманд хариуцлагатай албанд ажиллаж, офицерийн сургуулийн захирал, Монгол улсын Их сургуулийн цэргийн тэнхмийн эрхлэгч байсан ажээ. 1945 оны байлдааны ажиллагаанд оролцсон. Олон одон медалиар шагнуулсан.1964 онд хурандаа С.Галсан тэтгэвэртээ гарчээ. Тэтгэвэрт байхдаа ч тэрбээр ихээхэн идэвхтэй бөгөөд олон нийтийн ажилд оролцдог, домогт Сүхбаатарын хүү учир олон зүйл түүнийг тийм байхыг шаарддаг байжээ135. С.Галсан, түүний эхнэр Г.Дулмаа (1911-1991) нарын охин С.Наран 1931 онд Улаанбаатарт төрсөн. Улаанбаатарт дунд сургууль, Намын Дээд сургууль, Монгол Улсын Их сургууль төгссөн, англи хэлний багш, орчуулагчийн мэргэжил эзэмшсэн. “Үнэн” сонин, бусад хэвлэлийн газарт олон жил ажиллаж, Улаанбаатар хотын МАХН-ын хороо, Зохиолчдын 134 Б.Дашзэвэг, Ч.Манууш. Эгшигт ээж. УБ., 1994; С.Лувсанноров, Монголын цэргийн нэрт жанжин Дамдины Сүхбаатарын ураг төрлийнхөн. УБ., 2010.т.73-74. 135 С.Лувсанноров. дээрхи зохиол. т.75.

259

эвлэлийн дарга С.Удвалын туслах хийж байжээ. Сүхбаатар, Янжмаа нарын ач охин өргөн мэдлэгтэй, олон оронд очиж байсан ажээ. Түүний нөхөр нэрт дипломатч, Гадаад явдлын яамны сайд байсан М.Дүгэрсүрэн гэдэг хүн юм. Тэд нэг хүү, дөрвөн охинтой айл....136. ... Эд бол Сүхбаатар, Янжмаа нарын удам. Харин одоо 1923 оны хоёрдугаар сарын 26-нд Сүхбаатарын шарилын дэргэд хайрт хань Янжмаа, хүү Галсан нар нь зогсож байна. Тэдний уй гашуу хязгааргүй, тэдний уй гашууг хэдэн зуу, мянга мянган хүн, Монголын бүх ард түмэн хуваалцаж байна. Д.Сүхбаатарын оршуулга бол улс орны нэг удирдагчтай салах ёс хийж байгаа төдий бус, бүх ард түмний хайртай хүү, зоригт дайчин, үндэсний баатартайгаа салах ёс хийж байгаа хэрэг байлаа.

136 Мөн тэнд.т. 6-7, 75

260

Төгсгөлийн үг Д.Сүхбаатар 30-хан настай цэл залуугаараа таалал төгссөн билээ. Богинохон боловч хурц тод, асар том үйл явдлуудаар дүүрэн амьдрал байлаа. Хужирбулан дахь цэргийн сургууль, тэнд Сүхбаатар хамгийн сайн нь, чухамдаа Гоймон баатар нь байж, насан туршдаа зүтгэсэн цэргийн хэрэгт дуртай болсон билээ. Монгол нутагт халдаар ирсэн хулгай дээрэмчдийн эсрэг зүүн хязгаарт явуулсан байлдааны ажиллагаа түүний удирдлагын дор төгс ялалтаар дууссан. Засгийн газрын хэд хэдэн шагнал хүртсэн. Үндэсний баатар болтлоо өсчээ. Цэргийн бухимдал хөдөлгөөнд итгэл үнэмшлээрээ, сэтгэлийн дуудлагаар оролцсон, удирдах дарга болсон ч дотор хүн нь цэрэг, бүр илүү туршлагатай, зоригтой, шийдэмгий цэрэг хэвээр үлдсэн. Улсын хэвлэх үйлдвэрт ажилласан нь эхлээд огт мэдэхгүй ажил байсан боловч яваандаа тун учир утгатай, чухал ажил болжээ. Дахиад л засгийн дээд шагнал хүртэв. Ардчилсан бүлгэмд орсон нь үндэсний тусгаар тогтнолын төлөө, ард түмний сайн сайхны төлөө тэмцэгч түүний хувьд зүй ёсны хэрэг байв, нууц бүлгэмийнхний үзэл санаа түүнд ойлгомжтой, ойр байв. Үндэсний ардчилсан хувьсгал болон өргөжсөн эрх чөлөөний хөдөлгөөнийг манлайлан удирдсан Ардын намыг үндэслэгчдийн нэг болов. Ардын намд тэр нэлээд туршлагатай, нэрд гарсан цэргийн хүн байж, чухам тэр л шинэ Монголын бүх цэргийн жанжин болсон билээ. Ардын намын бусад удирдагчийн нэгэн адил гадны тусламжгүйгээр, тухайлбал, Зөвлөлт Оросын тусламжгүйгээр Монголыг чөлөөлөх боломжгүй гэдгийг ойлгосон хүн. Өөрийн зүй тогтлыг тулгасан цаг үе ийм байлаа. Зөвлөлтийн Аялан байлдах корпусын тусламжтайгаар Монгол ардын цэрэг Сүхбаатарын удирдлагаар Хүрээг чөлөөлж, хувьсгалын ялалт бодит зүйл болов. Сүхбаатар Бүх цэргийн жанжин, шинэ Засгийн газрын Цэргийн яамны 261

сайд, бас хамгийн хүнд саруудад Бүх Цэргийн зөвлөлийн тэргүүлэгч байсан юм. Тэр анхны ардчилсан өөрчлөлтүүдийг боловсруулж, хэрэгжүүлэхэд идэвхтэй оролцож байв. Шинэ Монголын дээд шагнал- Зоригт баатар цолоор анх шагнагдсан хүн. Одоо үндсэн дүгнэлтүүд хийе: Сүхбаатар - Монголын ардын цэргийг үүсгэн зохион байгуулагч, түүний анхны Бүх цэргийн жанжин, шинэ Засгийн газрын Цэргийн яамны сайд. Сүхбаатар- улс орны эрхийг барих цорын ганц хүчин болсон, үндэсний ардчилсан чиглэлтэй хэдий ч тухайн түүхэн тодорхой нөхцөлд Коминтернийг талархагч нам байсан Ардын Намыг үндэслэгчдийн нэг. Сүхбаатар - Шинэ Монгол улсыг үүсгэн байгуулагчдын нэг, Ардын намын удирдагчдын нэг, шинэ Засгийн газрын нөлөө бүхий гишүүдийн нэг. Тийнхүү Сүхбаатар нь цэргийн ч, намын ч, Засгийн газрын ч шугамаар шинэ Монгол улсын дээд удирдагчдын нэг, улс үндсээ чөлөөлөх, анхны ардчилсан өөрчлөлтүүдийг хэрэгжүүлэх үйлсэд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн төрийн нэрт зүтгэлтэн байлаа. Гэхдээ Сүхбаатарыг хэтрүүлэн үнэлж болохгүй, чингэх ч хэрэгцээ шаардлага байхгүй. Тэр бол цаг үеийнхээ, хүнд бэрх, зөрчил зөрөлдөөнтэй, хатуу цагийн төлөөлөгч байв. Мөн сул тал, хувийн дутагдалтай хүн байв. Гэхдээ Сүхбаатар бол алдартай удирдагч, хүний эрхэм дээд чанар, ёс суртахууныг өөртөө шингээсэн хүн байлаа. Тухайн үеийн түүхэн үйл явдалд түүний, гүйцэтгэсэн үүрэг, эзлэх байр суурийг хэрхэвч бууруулж болохгүй. Хэтрүүлэх, бууруулахын аль нь байж үл болно. Бодитой, үнэн зөв, дэнсэлж шалгасан хандлага хэрэгтэй. Сүхбаатар орчин үед тохирч байна уу?. Монгол эдүгээ Сүхбаатар, түүний хамтран зүтгэгчдийн байгуулж эхэлсэн цагаас огт өөр улс орон болсон.

262

Гэвч тэдний бодитоор хэрэгжүүлж эхэлсэн бүхэн одоо ч үргэлжилсээр байгаа мэт санагдна. Сүхбаатар болон бусад нөхөд үндэсний эрх чөлөөний төлөө, үндэсний тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж байсан. Орчин үеийн Монголд ч үндэсний тусгаар тогтнол эрхэм дээд, эн тэргүүний зорилт. Сүхбаатар, түүний нөхөд Монголын хоцрогдлыг гэтлэх, ардчилсан өөрчлөлтүүдийг хэрэгжүүлэхийн төлөө тэмцэж байсан. Орчин үеийн Монголд эдийн засгийг хөгжүүлэх, нийгмийг ардчилах явдал нэн чухал зорилт (Хэдийгээр тэдгээрийг хориод оны үеийнхээс өөрөөр ойлгодог болсон ч гэсэн) Сүхбаатар нар ард түмний амьдралыг сайжруулах, тэднийг хамжлагат ёсноос чөлөөлөхийн төлөө тэмцэж байв. Орчин үеийн Монголд, мэдээж өөр хэлбэрээр, ард түмний амьдралын түвшинг дээшлүүлэх явдал-тэргүүн зэргийн асуудал хэвээр байна. Сүхбаатар болон бусад зүтгэлтнүүд ард түмний эв нэгдлийн төлөө, бүх эх оронч хүчийг нэгтгэн нягтруулахын төлөө тэмцэж байлаа. Орчин үеийн Монголд эв нэгдлийн төлөө, сөрөг зөрчлүүдийг даван туулахын төлөө тэмцэл тэргүүн зэргийн асуудал хэвээр байна. Сүхбаатар бол Орос улстай хамтран ажиллах талыг тууштай баримтлагч билээ. Олон тулгуурт гадаад бодлого хэрэгжүүлж байгаа орчин үеийн Монголд Оросын чиглэлтэргүүлэх чиглэлийн нэг хэвээр байна. Ингэхээр Сүхбаатар орчин үеийнх ажээ. Тэр түүхэн том хүн ард түмний сэтгэлд амьдарч байна. Түүний үйл хэрэг (мэдээж, бүгд биш) монголын ард түмний өнөөгийн амьдрал, тэмцэлтэй дуу нэгэн болно. Түүний шарил Алтан-Өлгийд урьдын хэвээр нойрсож байна. Нэгэн үе (1954-2004 он) Д.Сүхбаатарын шарилыг (Х.Чойбалсангийн шарилтай хамт) түүний нэрээр нэрлэсэн Төв талбай дахь бунханд байрлуулж байлаа. Бунхан байсан газар эдүгээ Чингис хаан ы цогцолбор байгуулжээ. 263

Сүхбаатарын шарилыг 1923 оны хоёрдугаар сарын 26-нд анх оршуулсан тэр газар нь буцааж байрлуулжээ. Монголд, үе үеийнхэн Д.Сүхбаатарыг санан дурсаж, хүндэтгэсээр байна. Түүний дурсгалыг хүндэтгэсэн олон зүйл байдгийн дотор аймаг, хот, гудамжийг түүний нэрээр нэрлэж, түүний тухай шинэ ном, өгүүлэл гарч, эрдэм шинжилгээний бага хурал, уулзалтууд болсоор байна. Түүнийг зөвхөн Монголд биш, Оросод, бусад оронд ч сайн мэддэг, хүндэтгэдэг юм. Монгол улсын нийслэлийн төвд Д.Сүхбаатарын алдарт хөшөө (уран барималч С.Чоймбол ын гайхамшигт бүтээл) 1946 оноос хойш сүндэрлэж, эдүгээ сайхан засварлаж шинэчилжээ. Шинэчлэн зассан хөшөөг нээх ёслол 2011 оны гуравдугаар сарын 1-нд, Монголын улс төрийн анхны намын, Сүхбаатар, монголын эх орончдын эх суурийг тавьсан МАН-ын 90 жилийн ойгоор болсон юм. Талбай дээр олон хүн цуглаж, төрийн удирдагчид, намын идэвхтнүүд, жанжны төрөл төрөгсөд, гадаадын зочид байлаа. Бүх цэргийн домогт жанжинд зөвхөн өнгөрсөн үед ч биш, өнөө цагт ч хүндэтгэл үзүүлсээр байна... Энэ бол шудрага, баярлууштай зүйл. Өнөө, ирээдүй хоёр өнгөрсөн үетэйгээ үл үзэгдэх утсаар холбоотой бөгөөд түүнийг мэддэг, ойлгодог байх хэрэгтэй. Эрх чөлөөт, хүчирхэг Монголын төлөө тууштай тэмцэгч Д.Сүхбаатарын гэгээн нэр улс орны түүхэнд мөнхөд орших болно.

264

Дамдины Сүхбаатарын амьдрал, үйл ажиллагааны он тооллын хэлхээс 1893.II.2. 1907-1909. 1909. 1911. XII. 1912-1913. 1912. 1913. VII.

1914. VI. 1915.V.

1917.

1918-1919

Дамдины Сүхбаатар Маймаачинд ядуу ардын гэрт төржээ. О.Жамъян гүнд шавь орж монгол бичигт суралцжээ. Хүрээ, Хиагтын замд улаа нэхэв. Богд гэгээний цэрэгт татагдсан. Хужирбуланд цэргийн сургуульд сурчээ. Н.Янжмаатай гэрлэж, хүү Галсан нь төржээ. Цэргийн хэрэгт сайтар суралцсаны учир тавдугаар зэргийн жинс, тогосын отгоор шагнуулсан нь Засгийн газрын анхны шагнал байв.Сургуулиа төгсөөд пулемёт сумангийн жагсаалын даргаар томилогдсон. Хужирбулангийн цэргийн эсэргүүцлийн хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцсон. Цэргийг сайн сургасан учир Засгийн газрын шагналыг хоёр дахь удаагаа хүртэж, дөрөвдүгээр зэргийн жинс, тогосын отгоор шагнагджээ. Зүүн хязгаарт болсон байлдаанд пулемёт сумангийн жагсаалын даргаар оролцов. Баатарлагаар тулалдан, цэргийн даргын ур чадварыг харуулсан тул Засгийн газрын шагналаар гуравдахь удаагаа шагнагджээ. Цэргийн яамнаас Хүрээнд байгуулагдсан хэвлэлийн газарт үсэг өрөгчөөр ажиллуулахаар томилжээ. Үлгэр жишээ ажилласаны учир Засгийн газраас дөрөвдэхь удаагаа шагнагдав. 265

1918-1919

Хүрээнд Д.Бодоо , С.Данзан нарын удирдсан ардчилсан нууц бүлгэм байгуулагдав. Д.Сүхбаатар, С.Данзангийн бүлгэмийн идэвхтэй оролцогч болов. 1919.XI.17. Гадаад Монголын автономит эрхийг хадгалан үлдээх асуудал хэлэлцсэн Доод хуралд үг хэлсэн. 1919. XI.22. Гадаад Монголын автономийг устгаж, монгол цэргийг татан буулгажээ. 1919. ХII- Сүхбаатар болон нууц бүлгэмийнхэн хятадын 1920 оны эхэн эзэрхэг түрэмгийчүүдийн эсрэг тэмцлээ хүчтэй болгож, Зөвлөлт Орос, Коминтерний төлөөлөгчидтэй холбоо тогтоохоор хичээнгүйлэн оролджээ. 1920. III дунд үе. Д.Сүхбаатар, С.Данзан нар хил даван гарч, зөвлөлтийн төлөөлөгчидтэй шууд холбоо тогтоохыг оролдсон ч амжилтад хүрсэнгүй. Сүхбаатарын эцэг нас баржээ. 1920. VI.25. Ардчилсан нууц бүлгэмүүд нэгдэж Ардын Нам болов. “Намын хүмүүсийн дагаж явах тангаргийн бичиг”-ийг батлан, Зөвлөлт Орос улстай шууд харилцаа тогтоохын тулд төлөөлөгч илгээхээр шийдвэрлэжээ. Төлөөлөгчдийг (“Анхны долоо”) С.Данзан ахалж, Д.Сүхбаатар төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд багтжээ. 1920. VIII. Д.Сүхбаатар Троицкосавск, Дээд-Үд, Эрхүүд болсон уулзалт хэлэлцээрт оролцжээ. 1920. Намар. Сүхбаатар (Х.Чойбалсангийн хамт) Эрхүүд үлдэж, намын нөхдийн үйл ажиллагааг зохицуулан, цэргийн дарга нарыг бэлтгэх курст суралцсан. Орон нутгийн нам, төр, цэргийн удирдлагатай уулзаж, хэлэлцээ хийсэн.

266

1920. IX. 20. Сүхбаатар ОК(б)Н-ын Эрхүү мужийн III бага хуралд үг хэлсэн. 1920. XI.18 Сүхбаатар Монголтой хил залгаа Хиагтад иржээ. 1920. XI-XII. Сүхбаатарын шууд оролцоо удирдлагаар харийн түрэмгийлэгчидтэй тэмцэх партизаны отрядуудыг Монголын умард хошуудад байгуулах ажлыг үүсгэжээ. 1921. II. Алтанд анхны хороо бүрдүүлэв (Гуравдугаар сарын дунд болоход 4 хороо байгуулагджээ) 1921. III. 1-3. МАН-ын I их хурал хуралдаж, Намын мөрийн хөтөлбөрийг батлан Төв Хороог сонгон даргад С.Данзанг томилжээ. Гуравдугаар сарын 3-ны өдрийн хуралдааныг Д.Сүхбаатар даргалжээ. Тэрээр Ардын намын цэргийн Бүгд ерөнхийлэн захирах жанжнаар томилогдов. 1921. III. 13. Ардын Түр Засгийн газрыг байгуулж, даргад Д.Чагдаржав (Дөрөвдүгээр сарын 16-аас Д.Бодоо )-ыг томилов. Д.Сүхбаатар Цэргийн яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин. 1921. III. 18. Хиагтыг хятад цэргээс чөлөөлсөн нь Д.Сүхбаатарын удирдсан ардын цэргийн анхны том ялалт байв. 1921. IV. 10. Бүх Цэргийн Зөвлөлийг байгуулж, тэргүүлэгчид Д.Сүхбаатарыг тохоов. 1921. VI. 5, Хиагтын (Алтанбулагийн) ойролцоо Сүхбаатарын 12-13. удирдсан ардын цэрэг туслахаар ирсэн зөвлөлтийн цэргийн ангиудын хамтаар Унгерний цагаан цэрэгтэй байлдан бут цохижээ. 1921. VI. 30. Хүрээг дайлаар мордов. 1921. VII. 6. Ардын журамт ба Зөвлөлтийн Аялан байлдах корпусын түрүү ангиуд Хүрээнд оров.

267

1921. VII. 9-10. Унгернд үйлчилж байсан хуучин Засгийн газрыг татан буулгав. Д.Бодоо тэргүүтэй байнгын Ардын Засгийн газар байгуулагдаж, Д.Сүхбаатар Цэргийн яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин болов. 1921. VII. 11. Монголын тусгаар тогтнолыг Богд гэгээн тэргүүтэй Ардын эрхтэй хэмжээт цаазат засгийн хэлбэрээр сэргээн мандуулсан баяр ёслолыг үйлджээ. 1921. VII-VIII. Сүхбаатар улс орны баруун, зүүн хязгаарт Унгерний цагаантны үлдэгдэлтэй хийсэн байлдааны ажиллагааг удирджээ. Наймдугаар сарын сүүлээр Хобототовын бригадыг бут цохив. 1921. IX. 27-XII.23. С.Данзан тэргүүтэй Монголын Засгийн газрын төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд Д.Сүхбаатар багтжэ Х.26-ХI.05. Зөвлөлт-Монголын хэлэлцээр явагдаж, Арваннэгдүгээр сарын 5-нд ЗСБНХОУ-ын Засгийн газар, Монгол Ардын Засгийн газрын хооронд найрамдалт харилцаа тогтоох тухай гэрээ, нэмэлт Протоколуудад гарын үсэг зуржээ. В.И.Ленин Монголын төлөөлөгчдийг хүлээн авчээ. 1921. IX. Бүх Цэргийн Зөвлөлийн тэргүүлэгчид Э.Ринчино томилогдов. 1921. XII. Сүхбаатарын санаачилгаар Хүрээнд цэргийн сургууль нээгджээ. 1922. I.07. Ерөнхий сайд Д.Бодоо огцров. 1922. I.10. Хамтын тэмцэлд баатарлаг гавъяа байгуулсаны учир Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан, Хатанбаатар Магсаржав нар Зөвлөлтийн Улаан тугийн одонгоор шагнагджээ. (Хоёрдугаар сард мөн

268

1922. II. 03.

1922. III. 1922. IV.29.

шагналыг БЦЗ-ийн тэргүүлэгч Э.Ринчино, штабын дарга В.А.Хува нар хүртжээ) Д.Сүхбаатар – Төв Хорооны бүгд хурлын гишүүн. МАН-ын Төв Хорооны тэргүүлэгч гишүүнээр сонгогджээ. (Өөр нэгэн мэдээгээр тэрээр 1922 онд Төв Хорооны орлогч гишүүн, 1923 оны эхээр МАН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчдийн орлогч гишүүн болсон гэдэг). Шинэ ерөнхий сайдаар Жалханз хутагт томилогдов. Майн нэгний баярыг тэмдэглэх тухай Цэргийн яамны сайд, Бүх цэргийн жанжин, Д.Сүхбаатарын тушаал гарчээ.

1922. V сарын дунд үе Цэргийн хээрийн сургууль үйлдэх тухай Сүхбаатарын тушаал гарчээ. 1922. VII. 30. Монголын хувьсгалын нэг жилийн ойг тэмдэглэх тухай Сүхбаатарын тушаал гарчээ. 1922. VIII. 30. Д.Бодоо болон бусад “хуйвалдагсдад” оноосон цаазын ялыг гүйцэтгэжээ. 1922. IX. 23. Цэргийн гавъяаны учир гурван нүдний тогосын отго, Зоригт баатар бэйс цол шагнагджээ. 1922.X. Баруун хязгаарт байсан Жа ламын дайсагнагч бүлгийг устгах ажлыг Сүхбаатар зохион байгуулав. 1922.ХI. Октябрийн хувьсгалын 5 жилийн ойг тохиолдуулан цэргийн жагсаал үйлдэх тухай Сүхбаатарын тушаал гарчээ. 1922. XI. 1-25. Зүүн хязгаарын цэргийн ангиудыг шалган зааварлахаар явжээ. Бүх цэргийн жанжин аймгийн төв- Баянтүмэн болон хэд хэдэн хошуунд очжээ. 1922. XII. Хатанбаатар Магсаржав Цэргийн яамны сайдаар томилогджээ.

269

1923. II.10.

Д.Сүхбаатар МАН-ын Төв Хорооны Тэргүүлэгчдийн ажилд эцсийн удаа оролцов. 1923. II.13. Засгийн газрын хуралдаанд сүүлчийн удаа оролцжээ. 1923. II.14-20. Өвчтэй байв. 1923. II. 20. Д.Сүхбаатар нас барав. 1923.II.26. Д.Сүхбаатарыг Алтан-Өлгийд нутаглуулав.

270

Ном зүй Эх сурвалж 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

15.

Архив внешней политики Российской Федерации (АВП РФ): фонд 111. оп. 5. Российский государственный архив социальнополитической истории (РГАСПИ): ф.495,оп. 152, 154. Революционные мероприятия народного правительства Монголии в 1921-1924 гг. Документы. Пер. с монг. M., 1960. Протоколы 1 Великого Народного Хурала Монгольской Народной Республики. УБ., 1925. Советско-монгольские отношения. 1921-1974. Документы и материалы. Т. 1, 1921-1940. М.-УБ., 1975. Д. Сүхбаатар. Баримт бичгүүд.(Эмхтгэсэн Ч. Мижээхүү, О. Пүрэв, Л. Мэндсайхан). УБ., 1983. Д. Сүхбаатар. Хэлсэн үг, бичсэн баримт бичгийн цоморлог (Эмхтгэсэн Л. Бат-Очир). УБ., 2003. МАХН-ын их бага хурал, Төв хорооны бүгд хурлуудын тогтоол, шийдвэр. Нэгдүгээр хэсэг. УБ., 1956. МАХН-ын нэгдүгээр их хурал. УБ., 1971. МАХН-ын хоёрдугаар их хурал. УБ., 1974. МАХН-ын гуравдугаар их хурал. УБ., 1964. Монголын хувьсгалчдын түүхт зөвлөлгөөн. 1921 оны 3-р сарын 1-3. Үндсэн баримт бичиг. УБ., 1996. Коминтерн ба Монгол. Баримтын эмхэтгэл УБ., 1996. Дамдины Сүхбаатар. Намтар, Ном зүйн бүртгэл (Биобиблиографический указатель на монгольском и русском языках). Составители A.M. Кайгородов, Д.Галсанпунцаг. M.,1978. Российско-монгольское военное сотрудничество (19111946). Сборник документов в 2 частях. Москва - УланУдэ. 2008. 271

Ном, зохиол Орос хэл дээр 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

Бат-Очир Л., Дашжамц Д. Дамдины Сухэ-Батор. Биография. Пер. с монг. M., 1971. Белов E.A. Барон Унгерн фон Штернберг. Биография, идеология, военные походы 1920-1921 гг. М.,2003. Даревская E.M. Сибирь и Монголия. Очерки русскомонгольских связей в конце XIX - начале XX веков. Ирк., 1994. Жабаева Л.Б. Элбек-Доржи Ринчино и национальнодемократическое движение монгольских народов. УланУдэ, 2001. История Монголии. XX век. M., 2007. История Монгольской Народной Республики. Издание третье, переработанное и дополненное. M., 1983. История советско-монгольских отношений. M., 1981. Каллиников А.Д. Национально-революционноедвижение в Монголии. M.-Л., 1926. Кислов A.H. Разгром Унгерна. M., 1964. Колесников M. Сухэ-Батор. M., 1959. Кунгуров Г.Ф.,Сороковиков И.А.Аратская революция. Исторический очерк.Изд 2-е. Ирк.,1957. Ленин В.И. Беседы с делегацией Монгольской Народной Республики. 5 ноября 1921 г.-Полное собрание сочинений. Том 44. Ломакина И.И. Голова Джа-ламы. У.-У.-СПб., 1993. Лузянин С.Г. Россия-Монголия-Китай в первой половине XX в. Политические взаимоотношения в 1911-1946 гг. M., 2000. Майский И.М. Монголия накануне революции. M., 1959. Нацок-Доржи Ш. Биография Сухэ-Батора. Приложение: Документы о Сухэ-Баторе. Обработка и комментарии X.Перле. УБ., 1943. 272

17. Они встречались с Сухэ-Батором. Литературная запись и составление Р.Ф. Тугутова.Улан-Удэ., 1967. 18. Очерки истории Монгольской народно-революционной партии. Пер. с монг. M., 1971; Изд.З, УБ., 1987. 19. Першин Д.П. Барон Унгерн, Урга и Алтан-Булак. Самара, 1999. 20. Россия и Монголия: новый взгляд на историю взаимоотношений в XX веке. M., 2001. 21. Рощин C.K. Политическая история Монголии (1921-1940 гг.) . M., 1999. 22. Тудэв Л. За полярной звездой. Повесть о Сухэ-Баторе. Пер. с монг. M., 1968. 23. Цибиков Б.Д. Разгром унгерновщины. У.-У., 1947. 24. Чимитдоржиев Ш.Б. Россия и Монголия. M., 1987. 25. Чойбалсан X. Избранные статьи и речи. Пер. с монг., M., 1961. 26. Чойбалсан X. Краткий очерк истории Монгольской народной революции.Пер.с монг.M., 1952. 27. Ширендыб Б. История Монгольской народной революции 1921 r. Пер. с монг. M., 1971. 28. Элбэк-Доржи Ринчиио. O Монголии. У.-У. 1998. 29. Юзефович Л.А. Самодержец пустыни. Феномен судьбы бароиа Р.Ф. Унгерн- Штернберга. M., 1993. Монгол хэл дээр 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Ард түмний аугаа их xүү. (Хэвлэлд бэлтгэсэн Ц.Түвшинтөгс, Э. Золбаяр). УБ., 2008. Ардын армийн 50 жил. УБ., 1971. Баабар Б. (Б. Батбаяр). XX зууны Монгол. Нүүдэл, суудал. Гарз, олз. Боть 1. УБ., 1996. Бат-Очир Л., Дашжамц Д. Дамдингийн Сүхбаатар. Намтар. Нэмж засварласан дөрөв дэх хэвлэл. УБ., 1983. Бат-Очир Л. Бодоо сайд. Үзэл ба үйлс. УБ., 1991. Бат-Очир Л. Түүхийн үнэний эрэлд. УБ., 1999. 273

7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

24.

Бат-Очир Л. Чойбалсан (Намтрын нь балархайг тодруулахуй). УБ., 1996. Болдбаатар Ж. Дулаан ханы xүү. Монгол төрийн нэрт зүтгэлтэн Г. Бумцэндийн амьдрал, үйл ажиллагаа. УБ., 2001. Гомбосүрэн Д. Монгол улсын өрлөг жанжин маршал Хорлоогийн Чойбалсан. Цэргийн үйл ажиллагаа. УБ., 2003. Даш Д. Монгол түмний төлөө зүтгэсэн анд нөхөд. УБ., 1967. Даш Д. Солийн Данзан. УБ., 1990. Дашдаваа Ч. Tүүx соёл, улс төр. УБ. 2005. Дашдаваа Ч. Улаан түүх. Коминтерн ба Монгол. УБ.,2003. Дашцэвэг Б., Манууш Ч. Эгшигт ээж (Д. Сүхбаатарын Янжмаагийн тухай түүхэн найруулал. УБ., 1994. Лааган Б. Жалханз хутагт Дамдинбазар. УБ., 1994. Лонжид 16.З., Батсайхан О. Жанжин Данзан. УБ., 1995. Лувсанноров C. Монголын цэргийн нэрт жанжин Дамдины Сүхбаатарын ураг төрлийнхөн. УБ.,2010. Монгол ардын хувьсгалт намын түүхэн товчоон. Ерөнхий редактор Ч. Дашдаваа. УБ.,2001. Монгол улсын түүх. Тавдугаар боть (XX зуун). УБ., 2003. Пунсалдулам Б., Хишигт H. Монголын 1911, 1921 оны хувьсгал (Гадаадын түүх бичлэгийн тойм). УБ., 2007. Пүрэв О. Ардын засгийн анхны ерөнхий сайд. УБ., 2001. Пүрэв О. Жанжин Сүхбаатар. УБ., 2001. Хишигт H. 1921 оны хувьсгал ба ардын журамт цэрэг. УБ., 2001. Хишигт H. 1921 оны хувьсгалын түүхэнд Д. Сүхбаатарын эзлэх байр суурь: 1990 оноос хойшхи түүх бичлэгийн асуудал-// Түүхийн судлал Tom ХХХIҮ. Fasc.15.УБ., 2003. т.116-125. Хорьдугаар зууны Монгол. Түүхийн тойм. Доктор M. Санждоржийн удирдлагаар туурвисан хамтын бүтээл. УБ., 1995. 274

25. Ширэндэв Б. Хичээнгүй сайд Цэрэндорж (1868-1928).. УБ., 1965. 26. Ширэндэв Б. Монгол ардын хувьсгалын түүх. Залруулсан хоёр дахь хэвлэл. УБ., 1999. Англи, герман хэл дээр 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Barkmann U. Geschichte der Mongolei oder die Mongolische Frage: die Mongolen auf ihrem zum eiqenen Nationalstaat. Bonn, 1999. Dashpurev D., Usha Prasad. Revolution and Independence. 1911-1992. New Delhi,1993. Lattimore О. Nationalism and Revolution in Mongolia. N.Y., 1955. Mongolia in the Twentieth Century: Landlocked Cosmopolitan. Edited by Stephen Kotkin and A. EUeman. N.Y., 1999. Morozova I.Y. The Comintern and Revolution in Mongolia. Cambridge, 2002. Morozova I.Y. The Social History of Mongolia in the XX Century. L.-N.Y. 2009. Rupen R. How Mongolia is Really Ruled. A Political History of the Mongolian People’s Republic. 1900-1978. Stanford University, California, 1979.

275

Нэрийн хэлхээ Амагаев М.И. 141 Амар А. 217 Баабар Б. 212, 253, 273 Базарсад Ч. 187 Бат-Очир Л. 144, 146, 148, 150, 152, 155, 156, 157, 159, 160, 165, 169, 170, 171, 174, 178, 180, 195, 196, 204, 223, 229, 230, 231, 241, 245, 248, 249, 254, 257, 258, 271, 272, 273, 274

Батхаан Э. 232, 234 Баяр гүн 200 Берлин Л.Е. 233, 234, 236 Билигсайхан 188, 191 Богд Жибзундамба 153, 154, 160, 164, 166, 169, 174, 175, 177, 185, 196, 203, 205, 217, 220, 221, 225, 226, 245, 252, 268

Бодоо Д. 141, 143, 167, 169, 174, 177, 178, 187, 191, 203, 204, 205, 208, 209, 213, 214, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 224, 238, 239, 240, 241, 242, 250, 251, 254, 266, 267, 268, 269, 273

Борисов С.С. 172, 179 Бумцэнд Г. 228 Буртман Н.Г. 172, 179 Буяннэмэх С. 257 Войкова Е.В. 157 Галсан С. 146, 157, 223, 258, 259, 260, 265 Гапон Ф.И. 177

Гембаржевский Я.В. 167 Гец Б.Ф. 233 Гольман М.И. 149 Гомбосүрэн Д. 253, 274 Грайворонский В.В. 149 Гэндэн П. 140, 141 Даваа гүн 232 Дамбадорж Ц. 191, 196, 250 Дамдинбазар С. (Жалханз хутагт) 173, 185, 242, 243, 245, 252, 254, 255, 269, 274 Дамдинсүрэн Ж. 154, 173, 178 Дамдин Т. 146, 150, 151, 152, 171

Данзан А. 167, 250, 257 Данзан С. 143, 168, 169, 171, 174, 177, 178, 182, 188, 190, 191, 203, 205, 206, 208, 210, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 232, 234, 238, 239, 240, 241, 242, 250, 251, 266, 267, 268, 274 Даш Д. 147, 213, 240, 250 Дашдаваа Ч. 145, 274 Дашжамц Д. 144, 148, 152, 155, 157, 159, 160, 165, 169, 170, 171, 174, 178, 180, 195, 196, 204, 223, 229, 230, 231, 241, 245, 249, 258 Дашзэвэг Б. 157, 259 Догсом Д. 165, 168, 174, 177 Доржжав (Ёст бэйс) 155 Дугаржав М. 165, 168 Дулмаа Г. (С.Галсаны гэргий) 259

276

Духовский С.И. 233 Дүгэрсүрэн М. 260 Дэндэв Д. 150 Дэндэв Ө. 168, 239 Жабаева Л.Б. 209 Жадамба Н. 250 Жа лам (Дамбийжанцан) 239, 247

Жамъян О. 152, 153, 167, 168, 175, 178, 227, 265 Жан Золин 186, 201, 253 Жигмэддорж 178 Золбаяр Э. 146 Казагранди 197 Казанцев 197 Кайгородов 197 Кислов А.Н. 197, 225, 272 Колесников М. 144 Косич Д.И. 194 Кунгуров Г.Ф. 144, 193 Кучеренко М.И. 167 Ленин В.И. 233, 236 Литвинцев П.И. 228 Ломакина И.И. 247, 272 Лопатин Е.И. 158, 161 Лосол Д. 167, 174, 177, 191 Лувсанноров С. 146, 157, 259 Лувсанцэвээн 185 Лузянин С.Г. 140, 272 Любарский Н.М. 257 Лятте 228 Магсаржав С. 154, 159, 173, 178, 205, 228, 229, 253, 257 Хатанбаатар 159, 173, 178, 210, 228, 229, 242, 253, 257 Магсаржав хурц 205 Макстенек О.И. 181, 182, 187

Манууш Ч. 157, 259, 274 Мижээхүү Ч. 147 Мэндсайхан Л. 147 Наран С. 146, 259 Насанбалжир Ц. 147 Нацагдорж Ш. 147, 148, 243, 244, 248 Нейман К.А. 201 Нэмэндэй 157 Орлов А.А. 170 Охтин А.Я. 252 Очиров (орчуулагч) 233 Першин Д.П. 210, 211, 219 Попов С.И. 167 Пунцаг Б. 187, 228 Пунцагдорж, Да лам 173, 175, 205, 239 Пүрэв О. 147 Пэрлээ Х. 148 Ранжин Д. (Сүхбаатарын ах) 150

Резухин 200, 230 Ринчин М. 241 Ринчино Э. (Р.Элбэгдорж) 177, 209, 210, 216, 229, 240, 241, 242, 244, 245, 250, 251, 253 Рощин С.К. 139, 140, 233, 236, 273

Рупен Р. 212, 275 Рыскулов Т. 141 Саж лам 244, 245, 252 Санждорж М. 145 Семёнов Г.М. 164, 181, 197 Слесарчук Г.И. 149 Сумъяа 191, 192 Сюй шү жан 166 Тогтох П. 155 277

Толбухин 158 Түвшинтөгс Ц. 146 Түдэв Л. 144 Унгерн-Штернберг Р.Ф. 181, 183, 184, 185, 187, 193, 196, 197, 199, 200, 201, 202, 211, 229, 230 Ханд Г. 150 Хасбаатар Ц. 187, 196 Хишигт Н. 137, 149 Хува В.А. 228, 229 Цыбыктаров С.Б. 167 Цэвээн Ж. 217 Цэрэндорж Б. 210, 217, 232, 234, 239, 256 Цэрэндорж О. 187 Чагдаржав Д. 167, 174, 177, 178, 182, 187, 191, 196, 239 Чайванов В.Н. 167 Чен И 164, 175

Чингис хаан 263 Чичерин Г.В. 198, 233 Чойбалсан Х. 140, 144, 167, 173, 174, 177, 178, 179, 180, 187, 191, 195, 220, 228, 229, 241, 244, 268, 273, 274 Чоймбол С. 264 Чулуун С. 149 Ширнэндамдин, Эрдэнэ жонон ван 232 Ширэндэв Б. 140, 144, 198, 273, 275

Шумяцкий Б.З. 179, 232 Щетинкин П.Е. 200 Ээндэн Д. 168 Юзефович Л.А. 197, 273 Якимов А.Т. 198 Янжин 152 Янжмаа Н. 146, 157, 258, 259, 260

278

Summary Sukhbaatar, Mongolia’ s National Hero. A Biographical Outline. By S. K. Roshchin Damdin Sukhbaatar is one of the top leaders of the 1921 revolution in Mongolia, a national hero and staunch fighter of the country’s independence and democratization. The purpose of this work is to briefly narrate main events of Sukhbaatar’s life -alas, a very short one, to offer a general analysis of his multi-faceted activities at that turbulent life. The author tried to discuss Sukhbaatar from modern positions, without unnecessary idealization and exaggerations, so common for Mongolian and Russian writings on him prior to the 1990s, and, no less importantly, without underestimation of his role and place in Mongolian history of the early twentieth century. Both exaggeration and underestimation are equally counterproductive. What is needed is objectivity, veracity and a balanced approach. Major conclusions of the author are as follows: Sukhbaatar was an organizer and creator of Mongolian People’s Army, its first commander-in-chief, defense minister of the new government, formed in 1921. Sukhbaatar was one of the founders of the People’s Party which became Mongolia’s only party, of national-democratic persuasion, aligning with Comintern as a supporter with all consequent developments. Sukhbaatar was one of the founders of the new Mongolian state, both as a leader of the People’s Party and as an important member of the new government. Therefore, Sukhbaatar was one of the topmost leaders of the new Mongolia, in military, party-building and administrative 279

spheres, an outstanding statesman. â&#x20AC;&#x153;One ofâ&#x20AC;&#x2122; has to be stressed as important here. It is not to diminish his role, crucial as it was, but to reflect historical realia more adequately and correctly. The work is based upon official sources, archival and other materials. Research works, especially present-day Mongolian publications, were widely consulted.

280