1
Voetnootgedichten Jasmijn Kam
1
In 1965 voerde performancekunstenaar Joseph Beuys zijn beroemdste voorstelling ‘Wie Man dem Toten Hasen die Bilder Erklärt’ op. Hij smeerde zijn gezicht in met honing en bedekte het met bladgoud. Met een dode haas in zijn armen liep hij door een kunstgalerij en zonder één woord te spreken legde hij de schilderijen uit aan het dier.
2
Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Joseph Beuys radiotechnicus in een Stuka-duikbommenwerper. Tijdens een missie in 1943 werd zijn vliegtuig neergeschoten. Beuys overleefde het ongeluk maar raakte in coma onder de wrakstukken van het toestel. De Duitse zoekgroep had de moed al opgegeven; hij werd echter, bijna doodgevroren, gevonden door nomadische Tataren, die hem met vet insmeerden, in vilt wikkelden om hem warm te houden en hem zodoende het leven gered hebben. Beuys ontwaakte uit zijn coma in een Duits veldhospitaal.
4
Wie mann dem Toten hasen die bilder erklärt. ‘Of je ook je eigen arm kan breken,’ vraag ik aan de man die met stille bladgoudwangen aan een slappe haas op schoot de kunst verklaart in een droom over woestijn met onder elke steen een woord waardoor ik weer aan wimpers pluk aan haren trek en elke korst zorgvuldig openkrab. Waardoor ik pulk aan ieder haakje van mijn lichaam. En dan nu die arm in splinters. Niet door uit te glijden of te struikelen maar door te blijven slaan tegen een muur of hard te knijpen tot het bot doormidden is. ‘Ik voel het hier al zitten’ zeg ik met vingers zinkend in mijn bovenarm. ‘Onder vilten dekens, vet, vel, vlees.’ Hij staat op en legt de haas over zijn schouder drapeert de losse poten om zijn nek als een omhelzing opent zijn mond en toont een rode ruimte zonder tong. Het bladgoud breekt de afgebeten spier lijkt de belofte van mijn gewenste afloop.
5
1
Wanneer een walvis aanspoelt moet er altijd snel gehandeld worden. Biologen komen vaak vanuit elke uithoek van een land om onderzoek te doen. Dat is een lastige klus die zo goed en snel mogelijk moet worden gedaan. Veel mensen weten namelijk niet dat meteen op het moment dat een walvis het strand raakt, het dier begint te rotten. Er ontstaan gassen in de buik die ervoor zorgen dat de walvis opzwelt en bij elke aanraking kan exploderen.
2
Al sinds 1992 onderzoeken wetenschappers de eenzaamste walvis in de zee. Normale walvissen communiceren met elkaar door op dezelfde toonhoogte te zingen, een geluid dat voor mensenoren klinkt als een eeuwige klaagzang, een laag gehuil. Er zijn mensen die de hele dag naar een soort onderwaterradio luisteren om het gejank van zeezoogdieren te begrijpen. Precies die onderzoekers ontdekten een walvis die nooit antwoord kreeg op zijn klaagzang en door andere walvissen niet begrepen leek te worden. Het bleek dat hij op een frequentie zong die door de anderen niet begrepen werd. Voor hem lijkt het of er in de hele oceaan geen enkele andere walvis bestaat. Soms lijkt het alsof hij reageert op de roep van een soortgenoot, maar bijna altijd blijkt dat er slechts gereageerd wordt op een echo, een weerkaatsing van de eigen stem tegen een rots of grote boot.
6
Harpoen Ik zocht je in de buik van de walvis met een aangestoken kaars tussen mijn tanden omringd door vaag rood licht en baande mijn weg door een balzaal vol baleinen badkuipen met levertraan en kilometers ingewanden. Een bijna blinde speurtocht naar je afgekloven vingertoppen het zekere van uitgestoken handen een geur die niet zo duizelde als deze en hoopte dat ik aan zou spoelen.
7
1
18 november 1978. Jim Jones, de leider van de People’s Temple sekte, roept voor een laatste keer zijn sekteleden bij elkaar. Zij verzamelen zich, afgeschermd van de rest van de wereld, in Jonestown. De stad die ze samen voor hun commune op hadden gebouwd in de Zuid-Amerikaanse jungle. Eerder die dag hadden Leo Ryan, een Amerikaanse vertegenwoordiger van het huis van afgevaardigden, en een aantal journalisten een bezoek gebracht aan het tropisch paradijs van Jones. Dit bezoek liep uit de hand, en er werd door sekteleden op hun bezoekers geschoten. Ryan, drie journalisten en een sektelid overleden.
2
Jones’ wist dat wanneer de moorden uit zouden komen, hij waarschijnlijk in de gevangenis zou belanden. Om dit te voorkomen liet hij grote ijzeren vaten vullen met limonadepoeder, water en cyanide. Tijdens een grote toespraak dwong hij zijn volgelingen van de limonade te drinken. Zij die weigerden werden gewurgd, met cyanide ingespoten of neergeschoten. Bijna duizend mensen stierven. Op internet kun je tegenwoordig een geluidsopname vinden die gemaakt is tijdens de laatste toespraak van Jim Jones. Deze opname duurt vierenveertig minuten en dertig seconden.
8
Misschien naar Jonestown Hij weet iets beters dan dromen van een maatschappij van een perfecte wereldstad dan dromen van een land waarin zijn waarheid blijft en blijven zal. Jim Jones neemt al zijn mensen mee naar God. Ik gooide eieren kapot en viste spijtig schalen uit mijn plastic kom voegde toch de bloem maar toe vergat vooral geen melk en klopte vlijtig. Hij mengt in stalen teil zijn poeder met troebel water, tranquillizer, cyaankali. In Jonestown drinkt men suikerwater, druivensap wordt op cassetteband een achtergrond vol doodsangst en vertrouwen opgenomen. Voor jou bakte ik pannenkoeken met stroop en afgeblust met afwasmiddel, poedersuiker, dotten haar appeltjes, kaneel en lepels zout maar kreeg ze niet over mijn hart of op je bord. In de Zuid-Amerikaanse jungle waren ze al in elkaar gezakt plat op de buik met uitgestrekte benen op de grond en armen netjes langs het lichaam soms in een onafgemaakte omhelzing. Slechts in een plakkerige hoop opzijgeschoven in de grijze plastic zak die toch de deur uit moest. Misschien naar Jonestown.
9
1
Op 23 april 1968, midden in de koude oorlog, werd Vladimir Komarov voor de tweede keer in zijn leven de ruimte in gelanceerd. Hij was de enige kosmonaut aan boord van de Sojoez I. De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie waren op dat moment verwikkeld in de Spacerace, en er stond veel druk op de kosmonauten om een doorbraak te maken in de ontwikkeling van ruimtevaart. Het plan zou zijn om die dag, zodra de Sojoez een tijd in een baan om de aarde gezeten zou hebben, de Sojoez II te sturen en dan bemanningsleden uit te wisselen.
2
Toen het ruimteschip met Komarov aan boord echter in die baan zat ging er iets mis. Door een fout aan het schip stortte de capsule neer. Van Komarov werd alleen een gebarsten hielbot teruggevonden. Later bleek dat hij al lang van tevoren geweten moest hebben dat het ruimteschip niet goed werkte, maar dat hij tóch ging omdat anders zijn goede vriend Juri Gagarin, de eerste man in de ruimte, zou moeten gaan. Juri zou volgens Vladimir ‘te belangrijk zijn geweest voor Rusland’. Het hielbot van de eerste man die stierf in de ruimte werd met de brokstukken van zijn schip begraven.
10
Ze begroeven ons op staatstelevisie Wij alleen als kosmonauten eisten niet het neopreen van nu maar namen simpelweg genoegen met het blik. Wij alleen als kosmonauten onze pakken rammelden aan alle kanten onze helmen tikten tegen dubbelwandig glas. Wij alleen als kosmonauten draaiden tot wij misselijk verstikten. Ruimteziek verwrongen in de dikke brokken ijzer. Het vacu端m zoog diep door alle kieren heen. Wij alleen.
11
1
In 1901 werd er een groot hek gebouwd in Australië. Een koloniaal uit Londen had dertig jaar daarvoor twaalf paartjes konijnen laten importeren om op te kunnen jagen. De man had heimwee en wilde zich thuisvoelen. Snel bleek dat het droge klimaat met de zachte winters heel geschikt was voor de konijntjes. Een paar jaar later waren er vijfhonderdmiljoen dieren, de snelste vermenigvuldiging van een diersoort ooit. Er viel niet tegenop te jagen. Oogsten werden door de konijnen massaal vernietigd en mensen stierven van de honger.
2
‘The rabbitproof-fence’ werd gebouwd tegen de grijsbruine bontjas die Australië verzwolgen had. Er werd meer dan zeven jaar aan het hek gewerkt, dat van de noord-, naar de zuid-kust liep. Op die manier zou een groot gedeelte van de konijnenpopulatie niet verder naar het oosten kunnen trekken, en de gewassen daar niet beschadigen. Nog voordat het hek af was vielen er gaten in, groeven konijnen holen er onderdoor en braken mensen dingen af om als oud ijzer te verkopen. Een uiteindelijke oplossing voor de plaag kwam pas in 1950, toen meneer Fenner het Myxoma-virus uitvond en verspreidde. De konijnenziekte bracht de populatie zeer succesvol terug.
12
Konijnenziekte Hij vertelde me dat het op de camping niet erg is om extra gas te geven bij een hobbel of weg te kijken bij de vuilverbrander. Dat het beter is om dieren dood te maken als ze vol met builen zitten als hun ogen door de korsten niet meer open kunnen. Zelfs al is dat met een hakselaar. Zelfs al wordt er niet gelet op veiligheidsvoorschriften. Zelfs al vinden zij een einde tussen uit elkaar getrokken maandverband en klonten haar. Een hakselaar.
13
1
16 juli, 1945. In Los Alamos, New-Mexico wordt de eerste kernproef succesvol uitgevoerd. De atoombom is geboren. J. Rober Oppenheimer is de wetenschappelijk directeur van het project. Hij en zijn geliefde Jean Tatlock lezen samen graag de gedichten van John Donne. Enkele maanden voor de explosie pleegt Tatlock zelfmoord. Oppenheimer is ontroostbaar. Als laatste eerbetoon aan zijn geliefde geeft hij het project rondom de eerste atoomproef de naam ‘Trinity’, de titel van Tatlocks favoriete gedicht van Donne.
2
Jaren na de proef sprak Oppenheimer in een interview over hoe hij zich voelde bij het afgaan van de eerste bom: ‘Wij wisten dat de wereld nooit meer dezelfde zou zijn. Sommigen lachten, anderen huilden, de meesten waren stil. Ik moest denken aan een regel uit het Hindoegeschrift Bhaghavad Gita. Vishnu probeert de prins ervan te overtuigen dat hij zijn plicht moet doen en om indruk op hem te maken neemt hij zijn veelarmige vorm aan en zegt: “Now I am become Death, destroyer of worlds.” Ik denk dat wij ons op een of andere manier allemaal zo voelden.’
14
Trinity Ik ben bang voor de zandstorm maar red me wel als ik mijn ogen open en blaas in de bevlekte glazen van mijn hoornvlies ze dan poets met kleine rode doekjes en het overtollig traanvocht aftap. ‘Een woestijn is heus niet altijd zand.’ Ik vond het moeilijk om te zien. We kunnen in New-Mexico gaan wonen, zei je. Met een hond die Roswell heet. De dagen slijten met citroensap in ons haar om het te bleken. En de verschrompeld gele bal op het gebarsten bordje in de troep die wij een keuken durven te noemen een wereld op zich. Ik knijp en vind enkel drie gedroogde pitjes op mijn sleutelbeen.
15
1
13 mei, 1618. Onrust in Bohemen. De regels binnen het Habsburgse rijk werden voor protestanten steeds strenger. Een aantal protestantse edellieden kwamen in protest bijeen in Praag. Samen duwden ze een groot aantal katholieke vertegenwoordigers van de koning uit het raam. Het leidde tot de Boheemse opstanden en daarmee tot de dertigjarige oorlog. Dit was niet de eerste keer dat er in Praag iemand uit het raam werd gegooid vanwege een politieke reden. Een term voor het uit het raam werpen van iemand werd geboren: defenestratie. In de geschiedenis spreekt men vaak over de gebeurtenis in mei 1618 als ‘De tweede defenestratie van Praag.’
2
Wanneer iemand zichzelf uit het raam laat storten, of dat nou wel of niet met de intentie is om naar zijn dood te vallen, heet dat ook wel een zelf-defenestratie of autodefenestratie.
16
Defenestratie ‘Wij zien alles.’ zei ze. Ik keek hoe zij het bijten van de cola in haar keel wegslikte. ‘Dat is het moeilijkste ter wereld.’ Het werd avond en ik wist van de vogel die tegen het raam smakte de kat die de resten opat en de explosie van zwart-witte veren de minuten voor impact en die er na terwijl jij niet eens de vlek op de ruit zag. Of de man die in Praag een oorlog begon door te vallen. Ik sprak een fotografe. ‘Ik zie het ook, maar zet het uit.’ zei ze. ‘Dan is het net of ik een pet afzet.’ Ik zag de pet, maar niet de oplossing.
17
1
Op 24 juni 1374 begint een van de eerste en grootste uitbraken van een mysterieuze ‘dansmanie’ in Aachen. De epidemie, die zich daarna snel over WestEuropa verspreidt, zorgt er voor dat duizenden mensen spontaan beginnen te dansen tot ze er bij neervallen. Zij doen dit bijna altijd zonder dat er muziek gedraaid wordt. Deze epidemie dook tot aan de zeventiende eeuw sporadisch op en wordt ‘choreomania’ genoemd.
2
Wat de choreomania veroorzaakt is onduidelijk: sommige onderzoekers denken dat de symptomen lijken op degene die verschijnen na consumptie van moederkoren, een schimmel die op graan voorkomt, en LSD-achtige hallucinaties veroorzaakt. Anderen denken dat het een puur sociaal verschijnsel is; een soort uitlaatklep voor de stress die komt kijken bij bijvoorbeeld natuurrampen. Weer andere onderzoekers denken dat de dansmanies in het geheim georganiseerd werden door illegale sektes. Zo hadden ze een ziekte als excuus voor hun verboden rituelen. Opvallend detail is dat er soms muzikanten werden ingehuurd om een einde te maken aan al dat gedans. Omdat het denkbeeldige ritme waarop de mensen dansten en het echte ritme van de muziek van die muzikanten van elkaar verschilden, raakten de mensen in de war en hielden ze vaak op.
18
Beeldentuin Ik zat naast een bronzen man en nam zijn pose aan. Even wilde ik tegen hem praten maar was te bang om me belachelijk te voelen. Verderop ging iemand los op een piano zong iets over een redder en schoonheid. Even wilde ik terugschreeuwen over de dagen die versleten en dat we allemaal al veel te lang verzadigd zijn maar was te bang om zelf tot een inzicht te komen. Even hoorde ik het tandwiel dat ik in zijn hoofd verzonnen had kraken. Traag trok hij zijn wenkbrauwen op. De man leek meer te glimmen dan normaal. Toen ik hem een afscheidsklopje op zijn schouder gaf tikten mijn ringen tegen zijn lijf. Thuisgekomen at ik drie lepels pindakaas. Niet omdat ik honger had. Niet voor vaders of geesten of zonen. Puur om mijzelf de mond te snoeren.
19
1
Het is een fabeltje dat eksters achter glimmende dingen aan gaan. Wel zijn ze veel ge誰nteresseerder in het onbekende dan de meeste vogels. Hun nieuwsgierigheid zorgt ervoor dat ze meer op onderzoek gaan en dus vaker spullen meenemen naar hun nest. Ook zijn eksters alleseters. Hun zojuist genoemde nieuwsgierige aard zorgt er voor dat ze dingen eten die door andere vogels niet gekozen zouden worden. De ziekte Pica is vernoemd naar de Latijnse naam van de ekster (Pica pica). Kenmerkend gedrag van mensen die aan de ziekte Pica leiden is het eten van dingen die niet verteerbaar zijn en geen voedingswaarde hebben zoals klei, aarde, haar, steentjes, munten, zeepsop, vingernagels en verfschilfers die van houtwerk worden gepeuterd.
2
Een van de bekendste voorbeelden van Pica is een vrouw die in Amerika in het State Lunatic Asylum #2 in Missouri opgesloten zat. Haar maaginhoud wordt nog steeds in het museum van dat ziekenhuis tentoongesteld. Ze overleed tijdens een operatie die uitgevoerd moest worden om 1446 dingen die in haar maag en darmen zaten, uit haar lijf te halen. De vrouw had onder andere 453 spijkers, 42 schroeven, een aantal veiligheidsspelden, de koppen van lepel en de dopjes van zout- en peperstelletjes gegeten.
20
Vogeltje Ik wreef drie dagen geleden de koude koffiepulp over mijn voorste tanden ging voor het raam staan en toonde mijn zwartgewreven gebit vol korrels aan wie er ook in de flat achter dit huis woont. Ik geloof dat ik dacht dat ze er sterker van werden. -Het kon ook geler zijn.De ekster verderop leek het vrij weinig uit te maken. Hij lijkt me niet in staat om ooit iets schitterends te stelen. Twee dagen daarna keek ik weer uit het raam miste mijn zwart-witte vogel en zag alleen een meeuw die gretig stikte in een halve sigaret en drie van zijn toesnellende vrienden die vast dachten dat dit de beste broodkorst van zijn leven was. Vanochtend legde ik mijn ringen in de dakgoot. De ekster is niet teruggekomen.
21
1
Op 12 augustus 1883 stierf de Quagga uit. Het laatste exemplaar van deze zebraachtige diersoort blies zijn laatste adem uit in Artis. Het was de allereerste diersoort die in een dierentuin uitstierf. In 1878 was de diersoort al in het wild uitgestorven. De Quagga is het enige dier dat ooit in Nederland uitstierf.
2
Het laatste dier van zijn soort heet in het Engels ook wel een endling. Bekende endlings zijn bijvoorbeeld Lonesome George, een meer dan honderd jaar oude schildpad die in 2012 overleed, Benjamin, de laatste Tasmaanse tijger, Booming Ben, de laatste heidehoen en Martha, de laatste trekduif.
22
Oefeningen in alleen zijn Eenmaal daags na park- of boswandeling gaan zitten op een bankje. Niet denken aan je natgeworden billen of de ochtenddauw die in de pijpen van je broek trekt en vooral gĂŠĂŠn verband bedenken tussen jezelf de broodloze eenden de lichtrode jogger de dikke zwerver zijn Jack Russel en duiven die in plaats van poten roze stompjes hebben. Let niet op jongens met emmers vol stoepkrijt die geloven dat ze de wereld nog kunnen veranderen en denk niet dat iemand de resten op komt eten als je een veel te grote pan soep maakt. Daar komen enkel vellen van.
23
1
Omdat kannibalisme als taboe geldt is er vrij weinig bekend over hoe mensenvlees nu precies smaakt. Willen Buehler Seabrook, een journalist, heeft naar eigen zeggen in of vlak voor 1931 vlees geconsumeerd van een gezond persoon. Een man die in een ongeluk was omgekomen. Hij vond de smaak en structuur vooral op kalfsvlees lijken. De Japanse kannibaal Issei Sagawa die in 1981 de Nederlandse studente Renee Hartevelt vermoordde en delen van haar vlees rauw consumeerde, vond het vlees ‘zacht als tonijn’.
2
Issei Sagawa studeerde in Parijs toen hij Hartevelt vermoordde. Omdat de hoeveelheid vlees te groot was om op te eten voor het zou bederven, stopte hij haar lichaamsdelen in een koffer en liep hij richting een vuilnisbak om ze weg te gooien. Dit ging mis toen de koffer open viel en de vrouw haar lichaamsdelen op straat vielen. Hij werd gearresteerd door de Franse politie en uitgeleverd aan Japan. Daar kreeg hij een lichte gevangenisstraf. Sagawa schreef een boek over zijn daad en werd daar beroemd mee. Hij is nu regelmatig te zien als tafelgast in Japanse talkshows. Ook heeft hij voor een tijdschrift gewerkt als restaurantrecensent.
24
Kannibaal Ik kocht een blik sardientjes trok het open en porde in de vissenbrij. Er waren geen ogen, geen vinnen, geen staart en geen kieuwen. En toch, tussen al die stank en kleine schubben ĂŠĂŠn irritant ontroerend iets. Zes intacte ruggengraatjes. Ik herinnerde me weer dat ik als kind in totaal meer dan honderd papieren lollystokjes at en zou het een prestatie willen noemen. In een boek over kannibalen las ik dat gebakken mensenvlees lekkerder zou zijn dan wat dan ook. Ik brandde mijn arm aan de bovenste rand van de oven Alleen de geur al stelde me teleur.
25
1
Experiments in the revival of organisms is een documentairefilm uit de jaren veertig. In deze film worden een viertal experimenten uit de Sovjet-Unie getoond. Het eerste experiment laat een hondenhart zien dat aan vier buisjes is vastgemaakt. Het hart ligt op een glazen plaat en klopt zacht. Het tweede experiment is ongeveer hetzelfde. Een long zit vast aan een grote machine en ‘ademt’. Vooral het derde experiment heeft voor veel controverse gezorgd. In dit experiment ligt een afgehakte hondenkop op een tafel, met een aantal slangen in zijn luchtpijp en grootste bloedvaten. Zijn ogen zijn open en helder. Hij reageert op speldenprikjes in zijn oor en op geaai over zijn kop. In het vierde experiment wordt een hond doodgemaakt door al het bloed uit zijn lichaam te pompen. De hond ligt tien minuten lang roerloos op een tafel. Dan wordt zijn lijf weer volgepompt. Aan het einde van de film wordt het dier weer kwispelend en levend getoond.
2
In een ander vrij bekend Sovjetexperiment werd er een kleine hond door midden gesneden en voor de helft vastgemaakt aan de rug van een andere, grotere hond. De belangrijkste aderen en zenuwen werden aan elkaar vastgemaakt. Het dier leefde na de operatie nog drie dagen.
26
Paula Stradiņa medicīnas vēstures muzejs. Er wordt een poging gedaan de oertijd uit te beelden door mannen van was met lendendoeken om. In een glazen display liggen bessen van plastic bladeren en hoopjes poeder. De cd met junglegeluid blijft hangen. Als we de trap beklommen hebben zijn we in de middeleeuwen. Een zaal vol bekertjes met bloed, gal en slijm. De grote witte kraaiensnavels zijn gevuld met rozenblaadjes. Er is een verdieping over experimenten. Ik kijk naar de verdrietigste honden die ik ooit zag. Een cartoonvariant van zijn kop legt uit dat het gedoe met buizen en slangen en petrischaaltjes heel belangrijk is geweest. Op de bovenste verdieping lacht een opgezette aap in ruimtepak me uit.
27
1
Triskaidekafobie is de angst voor het cijfer dertien. Deze angst komt voort uit het idee dat het cijfer dertien een ongeluksgetal is. In landen als Amerika en Canada kan dit geloof soms vrij ver gaan. Zo zijn er daar bijvoorbeeld gebouwen zonder dertiende verdieping, zijn er scholen zonder lokalen met het nummer dertien en slaan veel vliegtuigen de dertien over bij het nummeren van stoelenrijen.
2
Componist Arnold Schรถnberg leed aan een fobie die erg lijkt op de angst voor het getal dertien, namelijk paraskevidekatriafobie. Hij werd geboren op vrijdag de dertiende en geloofde dat hij daarom een heel ongelukkig leven zou lijden. Hij was als de dood voor elke vrijdag de dertiende en veranderde zelfs een keer de titel van een van zijn muziekstukken omdat deze anders dertien letters zou hebben. Op vrijdag 13 juli, 1951, bleef Schรถnberg de hele dag nerveus in bed liggen. Hij geloofde niet alleen dat hij die dag zou sterven omdat het vrijdag de dertiende was, maar ook omdat hij die nacht 76 zou worden, en de som van zeven en zes dertien is. Hij overleed die nacht, ongeveer dertien minuten voor middernacht.
28
Woorden wissen Onze trein reed langs een veld vol kraanwagens. We zaten samen op een blauwe bank. Ze leerde me de woorden eerie en unheimisch kennen. ‘Dat is wanneer je ruggengraat zo prikt dat je het niet meer hebben kan. Wanneer je een jas met twee handen over je borstkas dichthoudt al heb je het niet koud.’ Ik had die woorden liever niet geleerd. De dagen erna probeerde ik ze te vergeten door met blote borst en open jas over straat te lopen door continu over mijn rug te blijven wrijven. Ze vroeg me waarom en ik zei tegen haar: ‘Als je me gevraagd had wat een interbellum is voordat ik het wist dan zou ik zeggen: een onderbuikgevoel.’
29
Arnhem, 2013 32