Schakel in Succes voor Agrifirm, maart 2015 by JEEN bureau voor communicatie

SCHAKEL IN SUCCES magazine voor AGRARISCH ondernemers, NR 1, MAArt 2015

schadeclaim op je bord? PAGINA 16

“In de vrije markt komt de ware ondernemer naar boven” PAGINA 22

ONDERNEMER Clemens Toebes

“GROEIEN IN DUITSLAND” PAGINA 6

vooraf

lef en authenticiteit Ondernemerschap. Daar draait het om in de nieuwe Schakel in Succes. Voor mij

De nieuwe vogelverschrikker pagina 12

heeft ondernemerschap niets te maken met de grootte van je bedrijf. Het draait om lef en authenticiteit. Ondernemerschap betekent keuzes maken. Of je nou besluit wel of niet verder te gaan met het bedrijf. Of je het bedrijf van je ouders na de overname verder uitbreidt, of een heel andere weg in slaat. Tegenwoordig is niemand meer verplicht boer. Jonge, moderne ondernemers kiezen er bewust voor om verder te gaan in deze sector. Ook al weten ze dat het een onzeker en soms zwaar bestaan zal zijn. Ze zijn 100 procent gemotiveerd en hebben het lef om die keuze te maken. Daar heb ik diep respect voor. Authenticiteit betekent doen wat bij je past, en dat heeft ook weer alles met die keuzes te maken. De één kiest voor een heel groot bedrijf met personeel, de ander voor een gezinsbedrijf en weer een ander zoekt het in de verbreding. Juist die diversiteit maakt de sector zo mooi. De afgelopen jaren zien we het verschil tussen bedrijven groter worden. Het gemiddelde bedrijf en de gemiddelde ondernemer bestaan niet meer. Ook in 2015 zullen onze leden voor keuzes komen te staan. Moeilijke keuzes soms, nu alle sectoren het financieel zwaar hebben. Dat is nog niet vaak voorgekomen en brengt nieuwe uitdagingen met zich mee, zowel voor Agrifirm als voor ondernemers. De uitdaging om alles nog beter te doen: het laatste grammetje kan het verschil maken. En natuurlijk ook de uitdaging om extra scherp te zijn op de kosten. Dat vergt ondernemerschap en creativiteit. Een uitdaging die we graag aan gaan.

Theo Koekkoek Voorzitter Koninklijke Coöperatie Agrifirm U.A.

VOLLUK! pagina 9

Schakel in Succes in een nieuw jasje Het is u vast opgevallen: Schakel in Succes ziet er in 2015 anders uit dan u gewend bent. Na vier jaar vonden we het tijd voor een nieuw jasje. Wat betreft de uitstraling van het blad, maar zeker ook de inhoud. In de afgelopen jaren hebben we verschillende keren om uw mening over het blad gevraagd. Uw feedback en tips hebben geleid tot deze nieuwe Schakel in Succes. Een magazine voor

Betere opname met vloeibaar mengvoer pagina 10

vooruitstrevende agrarische ondernemers, die verder willen met hun bedrijf. Het blad bevat daarom vooral artikelen over thema’s waar u als ondernemer tegenaan loopt, verhalen van collega ondernemers en inspiratie

Bijzonder afzetkanaal voor unieke appel

voor uw eigen bedrijfsvoering. Vaktechnische informatie en berichten over nieuwe producten van Agrifirm zult u in Schakel in Succes nog

pagina 13

maar mondjesmaat tegenkomen. Die ontvangt u via andere kanalen, zoals uw specialist/ adviseur en (sector)nieuwsbrieven. We zijn benieuwd naar uw mening over deze nieuwe weg voor Schakel in Succes en wensen u veel plezier met deze eerste editie. Reacties zijn welkom: communicatie@agrifirm.com

MELKVEEHOUDERIJ de Kam-van Berkum, Aldeboarn Vader Jan en zoon Bram de Kam

360

Op het moment van de foto is de nieuwe stal bijna klaar. De stal, die voldoet aan de maatlat duurzame veehouderij, heeft onder andere een gedeeltelijk rubberen roostervloer, vrijligboxen en 4 melkrobots. De eerste plannen voor de nieuwe stal ontstonden zo’n 5 jaar geleden. Agrifirm Exlan begeleidde vader en zoon bij het ontwerp van de stal en het vergunningentraject. Bram: “Het streven is dat we zo snel mogelijk onze productie uitbreiden naar 2,2 miljoen liter per jaar. Na de uitbreiding kunnen we zo’n 245 melkkoeien houden, 280 inclusief droge koeien.”

In 1977 startten de ouders van Jan na de ruilverkaveling het melkveebedrijf op de huidige plek. Het bedrijf begon met 50 melkkoeien. In 1989 nam Jan het bedrijf over van zijn ouders. Sinds 2005 maakt Bram deel uit van de maatschap. Op dit moment houden ze 180 melkkoeien met bijbehorend jongvee.

Bedrijfsontwikkeling: verleden, heden, toekomst

Het bedrijf van Jan en Bram grenst aan het natuurgebied De Deelen, waar in de zomer veel ganzen overnachten en broeden. Jan: “Door de ganzen lopen we aan het begin van het seizoen met onze grasopbrengsten flink achter op andere bedrijven.” De laatste jaren is het areaal van het bedrijf gegroeid van 60 naar 125 hectare. De ondernemers passen komend seizoen deelweidegang toe. Jan: “We zijn altijd weiders geweest, maar door de ganzen wordt het steeds moeilijker.”

In 2009 bouwden vader en zoon een nieuwe jongveestal. Bram: “Het bedrijf is stukje bij beetje uitgebreid. Zo is er altijd ruimte geweest voor een vaste medewerker. Ulbe Strikwerda werkt al 15 jaar voor het bedrijf.”

De afgelopen jaren is er veel gebeurd op het bedrijf. Bram: “Als de nieuwe stal klaar is, wordt het tijd om op adem te komen. We maken even pas op de plaats. Als we het komende jaar al iets nieuws neer gaan zetten, is het een schommel voor de kleine.”

Sinds 2013 woont Bram samen met vriendin Suze en dochter Frea in het huis. Zo’n 1,5 jaar geleden zijn Jan en Sieuwke verhuisd naar het dorp. Jan: “Dat was best een omschakeling, maar het was tijd voor de volgende generatie.”

INTERVIEW

Clemens Toebes

“ GROEIEN IN DUITSLAND” Groei. Uitdagingen. Ontwikkeling. Deze woorden lopen als rode draad door het leven van Clemens Toebes en zijn broer Willy. “Stilstand is achteruitgang”, aldus de varkenshouders. De meest recente uitdaging: een groot varkensbedrijf in het Duitse Gleicherwiesen.

goedkoop afzetten en 70% van ons voer, tarwe en gerst, direct afnemen van de lokale akkerbouwers.” Willy vult aan: “In Duitsland hebben we veel meer mogelijkheden om te groeien en kunnen we tegen een lagere kostprijs produceren.” Jullie ondernemen in Duitsland en Nederland. Zijn er veel verschillen? Clemens: “Het omgaan met personeel

Clemens en zijn broer hadden samen

stal in Duitsland, in Nordwalden, West

is heel anders. Het is voor ons de

met hun vrouwen Mariët en Marion

Duitsland. We dachten dat we daar betere

moeilijkste factor. De medewerkers in

en Willy’s oudste zoon Derk al twee

financiële resultaten konden behalen.

Nederland zijn zelfstandiger en nemen

varkensbedrijven in de Achterhoek.

Ook de schaalgrootte speelde een rol.

meer verantwoordelijkheid. In Duitsland

Een jaar geleden maakten de onder-

Bedrijven met 2000 vleesvarkens, die

zijn ze vooral gewend om uit te voeren

nemers de stap naar het buitenland en

lagen hier niet voor het oprapen.”

wat hen wordt verteld, niet meer en niet minder. Gelukkig hebben we in

kochten een bedrijf in het Oost-Duitse En waarom hebben jullie nu

Duitsland een bedrijfsleider die het

gekozen voor Oost Duitsland?

personeel aanstuurt. Hij is een waardevolle

Waarom hebben jullie de stap

Clemens: “Wederom vanwege de

schakel tussen ons en de medewerkers.”

naar het buitenland gemaakt?

schaalgrootte en financiële mogelijk

Willy: “Verder is er een duidelijk verschil

Clemens: “We hebben in de loop van de

heden. We zijn ons met behulp van Agri-

tussen de Duitse en Nederlandse

jaren verschillende pachtstallen gehad.

firm gaan oriënteren in Oost-Duitsland.

weten regelgeving. Met name milieu

Zowel in Nederland als in Duitsland.

In Thüringen is de veedichtheid heel

en dierenwelzijn wordt in Duitsland

In 1994 pachtten we voor het eerst een

laag. Daardoor kunnen we onze mest

strenger beoordeeld.”

Thüringen.

INTERVIEW

Hoe organiseren jullie het,

Waar ligt de nadruk de

Ontwikkeling is een woord dat

met twee bedrijven in Nederland

komende jaren, in Duitsland

centraal blijft staan in jullie

en één in Duitsland?

of Nederland?

bedrijfsvoering?

Clemens: “Willy, Marion en Derk werken

Clemens: “Allereerst willen we de werk-

Willy: “Absoluut! We willen het beste

op het subfokbedrijf in Zieuwent, Mariët

wijze die we in Nederland hebben, verder

uit het bedrijf halen, blijven groeien.

en ik runnen het vermeerderingsbedrijf

invoeren in Duitsland. Met name op het

We hebben wel eens een jaar van

in Harreveld. Derk en ik wisselen elkaar

gebied van hygiëne en biosecurity.

stilstand gehad, maar dat moet niet te

om de twee weken af op het bedrijf in

Dan kunnen we de productie en de

vaak gebeuren. Stilstand is achteruitgang.”

Duitsland. De kracht van ons bedrijf zit

gezondheid naar een hoger niveau

Clemens: “Ontwikkeling houdt ons scherp.

hem in het feit dat we met z’n vijven

tillen. Daarna gaan we kijken naar het

We hebben nooit de makkelijkste weg

opereren. Anders hadden we de stap

uitbreiden van de capaciteit in Duitsland,

gekozen. Natuurlijk hebben we ook wel

naar het buitenland nooit gemaakt.”

we kunnen namelijk nog groeien naar

eens verkeerde keuzes gemaakt, maar dat

Willy: “We bepalen samen de koers van

2700 zeugen. Als Duitsland helemaal op

hoort erbij. In de afgelopen jaren hebben

het bedrijf. Ieder heeft zijn sterke punten,

orde is, gaan we de focus verleggen naar

we een bedrijf opgebouwd waar we trots

we vullen elkaar aan. We hebben elke

de bedrijven in Nederland om die stallen

op mogen zijn.” <

week overleg om de voortgang op de

weer helemaal up to date te krijgen. Dat

bedrijven te bespreken. Daarnaast

hangt wel af van de prijsontwikkeling. De

hebben we eigenlijk elke dag wel

prijsontwikkeling in Duitsland is gunstiger

telefonisch overleg.”

dan hier.”

Clemens (r) en Willy Toebes. ONDERNEMERS Willy, Marion en Derk Toebes, Clemens en Mariët Toebes. BEDRIJVEN Locatie Zieuwent: gesloten subfokbedrijf met 420 zeugen, Topigs 50 opfokgelten. 1000 vleesvarkens. Locatie Harreveld: vermeerderingsbedrijf met 500 zeugen. Locatie Gleicherwiesen (Duitsland): vermeerderingsbedrijf met 1950 zeugen en een 500 kw biogasinstallatie.

VOLLUK!

Erfbetreders over hun rol op het boerenerf

Hendrik Eerkens werkt voor de Dutch Carrot Group. Hij begeleidt peentelers bij de teelt en oogst en zorgt voor de inkoop en afzet van peen. “In deze periode van het jaar ben ik vooral bezig met de inkoop en verkoop van peen. Het voorjaar is dé periode om de contracten af te sluiten. Later in het jaar concentreren we ons op de teelt en de begeleiding van de oogst. Het oogstjaar 2013, wat we afgelopen jaar hebben verhandeld, was financieel een slecht jaar voor de peentelers. Veel telers hebben er geld op moeten toeleggen. Nu zijn we bezig met de verkoop van de wortelen van oogstjaar 2014 en dat lijkt gelukkig beter te gaan. Omdat de Dutch Carrot Group een samenwerkings-

“AFSPRAAK IS AFSPRAAK”

verband is tussen verschillende ketenpartijen kunnen we van meerwaarde zijn voor onze telers. Wij zorgen voor korte lijnen tussen teler en afnemer en kunnen hierdoor beter inspelen op de klantvraag. De in- en verkoop van peen is de afgelopen jaren zakelijker geworden. Vooral jongere ondernemers shoppen meer dan voorheen. Vergelijken kan nooit kwaad. Bovendien zijn telers als gevolg van digitalisering sneller en beter geïnformeerd over prijzen en ontwikkelingen in de markt dan 10 jaar geleden. Voor ons blijft het uitgangspunt hetzelfde: doe wat je zegt. Afspraak is afspraak. De Dutch Carrot Group wordt gezien als een betrouwbare partner en dat zal wat mij betreft niet veranderen.” <

INNOVATIE

betere opname MET Vloeibaar mengvoer Uit onderzoek blijkt dat selectie aan het voerhek voorkomt op ongeveer 70% van de melkveebedrijven die gemengd voeren. De juiste voerstrategie kan dit voorkomen.

Selectie aan het voerhek kan ervoor zorgen dat dieren een ander rantsoen opnemen dan wat is uitgerekend en samengesteld in de voermengwagen. Dit kan diverse negatieve effecten hebben, zoals pensverzuring, slepende melkziekte en een lagere voerefficiĂŤntie. De voerstrategie Gemengd Voeren 2.0 zet in op het voorkomen van selectie, en daarmee het bereiken van een hogere voerefficiĂŤntie en melkproductie. Vochtrijk mengvoer kan een belangrijke bijdrage leveren aan een homogeen gemengd rantsoen door de plakkende werking. Agrifirm Feed introduceert daarom het energierijke, vloeibare mengvoer Energi+. Energi+ is getest in een praktijkproef op zes melkveebedrijven. Uit de proef blijkt dat het een positieve bijdrage aan de smakelijkheid en plak van het voer levert, waardoor de koeien het beter opnemen. Het bestaat uit snel fermenteerbare pensenergie, wat bijdraagt aan de gezondheid van de koe. Daarnaast heeft de lichtzure samenstelling van Energi+ een broeiremmende werking. <

INNOVATIE Fungicide voor biologische tarwe Schimmels kunnen voor veel schade

chlororaphis, een bacterie die van

zorgen in biologische tarwe. Met name

nature in de grond aanwezig is. Het

in de kiemfase van het gewas veroorzaken

werkt effectief tegen sneeuwschimmel,

zaad- en grondgebonden schimmels

kafjesbruin en steenbrand. Het middel

problemen. Dit is moeilijk aan te pakken,

verbetert niet alleen de weerstand van

omdat er tot voor kort geen goed-

het zaaizaad, maar zorgt ook voor een

gekeurd fungicide beschikbaar was

egalere opkomst van het gewas en een

voor biologische teelten.

betere onkruid-onderdrukking door de dichtere stand van het gewas. Met Cerall

Cerall is een fungicide dat werkt op basis

behandeld zaaizaad behoudt een jaar

van parasitisme en is samengesteld op

lang schimmeldodende werking en is

basis van de bacterie Pseudomas

te herkennen aan een groene kleur. <

UV licht tegen virus in bloembollen Het waarborgen van hygiëne is erg

Alle bollen gaan via een zachte kunststof-

Agrifirm Plant ontving op de SMBT

belangrijk om infectie met het planten

band door de machine. Deze zachte band

Landbouw Mechanisatiebeurs in

virus Plantago asiatica mosaic virus

is bedoeld om schade aan de bollen te

Vijfhuizen de Innovatieprijs 2015 voor

(PIAMV) in leliebollen te voorkomen.

voorkomen. De bollen worden regelmatig

de Cleanlight UV behandelingsunit. <

De nieuwe Cleanlight UV techniek is

omgedraaid waardoor het UV-licht goed

een volgende stap op het gebied van

alle delen van de bol kan bereiken en

bedrijfshygiëne.

ziektekiemen overal afdoodt.

planten op milieuvriendelijke wijze. De Cleanlight UV behandelingsunit stelt organismen in hun gevoelige stadium bloot aan de juiste concentratie UV licht. Bacteriën, schimmels en virussen van de bollen worden binnen enkele seconden afgedood. Uit onderzoek van PPO blijkt dat deze techniek geen negatieve effecten heeft op de bolkwaliteit en de groei na uitplanten. De behandelingsunit wordt ingebouwd in de verwerkingslijn van de bollen.

2015 Stichting Mechanisatie Tentoonstelling Bollenstreek

schimmels, bacteriën en virussen op

NOV

Deze nieuwe techniek bestrijdt

NNAAR ·

EITENP

INNOVATIE

SPIRATIE

De nieuwe vogelverschrikker

Innovaties van buiten de agrarische sector

Top Soil Calcium: voor een optimale benutting van de bodem

Inspiratie van buiten de agrarische sector. Dit keer een robotroofvogel, die dit jaar op de markt komt. Waarom een vogelverschrikker in het veld

Calcium is belangrijk voor een optimale zuur-

zetten, als we ook deze kunstmatige vijand kunnen inzetten tegen

graad en een stabiele bodemstructuur. Vanuit

overlast veroorzakende vogels?

de nieuwste inzichten op dit gebied brengt Agrifirm Plant twee unieke producten op de

Robird, zo noemt de mede-oprichter van Clear Flight Solutions, Nico Nijenhuis

markt: Top Soil calcium en Top Soil calcium plus.

(28), de robotroofvogel liefkozend. De vogel werkt op een accu en is vanaf de grond radiografisch bestuurbaar.

Het is afhankelijk van de grondsoort en de conditie van de bodem welke soort het best

De Robird is inzetbaar op plaatsen waar bijvoorbeeld meeuwen of ganzen

toepasbaar is. Om de bodem doelgericht te

overlast veroorzaken. Zoals op vliegvelden, waar de vogels in botsing kunnen

kunnen behandelen, kan met behulp van een

komen met vliegtuigen en zo grote schade aan kunnen richten. Ook in de

bodemscan de bodemstructuur in kaart worden

agrarische sector kan de nepvogel voordeel bieden door vraat aan jonge

gebracht. De Top Soil calcium-producten zijn

gewassen te voorkomen, zo meent Nijenhuis. “Uit onze eerste proeven blijkt

ontwikkeld op basis van jonge, poreuze zeekalk.

een afname van populaties tot 95% mogelijk. De omgeving heeft wel een

Vanwege het grote contactoppervlak is het

belangrijke invloed”, zo meldt de man die het product ontwikkelt in samen-

een zeer snelle en makkelijk opneembare vorm

werking met de Universiteit Twente.

van calcium. Met zijn variatie in de hoeveelheid magnesium is Top Soil calcium uniek in

Inzet van de Robirds is niet goedkoop, omdat een groot aantal vergunningen

Nederland. En door de gemakkelijk strooibare

vereist is om “drones”, formeel Remotely Piloted Aircraft, in te mogen zetten.

korrel is het eenvoudig toe te passen.

Samen met geinteresseerde klanten wordt een plan gemaakt voor de inzet.

Het resultaat is verbetering van structuur,

Het bedrijf richt zich primair op grote bedrijven of projecten in een groot

bewerkbaarheid en een stabielere pH. <

gebied. Dit jaar zullen de eerste projecten op Europese luchthavens starten. “Maar ook in de agrarische sector liggen zeker mogelijkheden”, aldus Nijenhuis. <

Meer weten over Top Soil calcium en Top Soil calcium plus en het toepassen ervan? Ga naar

Bekijk de Robird op www.clearflightsolutions.com

www.meststoffen.nl

&co

13 Ondernemers over hun samenwerking

BIJZONDER AFZETKANAAL VOOR UNIEKE appel Een uniek product verdient unieke

lege handen de deur uit. Mensen komen

je hoofd boven water te houden.

afzetkanalen. De Redlove appels van

er zelfs voor terug!”

Met alleen Elstars of Jonagolds red

fruitteler Jacco Merkens uit Werkhoven

je het gewoon niet meer. Er is zoveel

zijn daarom vooral te koop in lokale

Merkens is de enige Redlove teler in

speciaalzaken en landwinkels. Zoals

Nederland. “Het is een Zwitsers ras, het

Streekproductenwinkel Lekker in

resultaat van jarenlange kruisingen om

Er is veel vraag naar de Redlove appels en

Driebergen.

te komen tot de perfecte appel met rood

producten. Vanuit binnen- en buitenland.

vruchtvlees. Omdat we vinden dat we een

“Dat is natuurlijk geweldig, maar je staat

Eigenaresse Mieke Sinkeldam verkoopt de

bijzonder product hebben, zetten we in

als ondernemer wel voor lastige vragen.

appels en het sap en gebruikt de appels

op een wat hoger segment. Voorlopig is

Hoe gaan we aan die vraag voldoen?

voor cateringopdrachten. “Klanten die het

de Redlove niet in de supermarkt te koop.”

Gaan we meer mensen inhuren?” Dit jaar

concurrentie van andere landen.”

breidt Merkens zijn assortiment verder uit

sap proeven in de winkel lopen nooit met Sinkeldam verkoopt in haar winkel juist

met onder andere rode appelmoes. Goed

producten die niet overal te koop zijn.

nieuws voor Sinkeldam. “Hoe groter het

“Ik verkoop het liefste producten uit de

Redlove assortiment, hoe beter!” <

regio, waarvan ik de herkomst ken. Mijn klanten vinden dat ook belangrijk en zo kan ik me onderscheiden in de regio.” Ook voor Merkens is onderscheid belangrijk. “Ik denk dat je als teler met iets onderscheidends moet komen om Jacco Merkens en Mieke Sinkeldam

wie? Egon van Lier (links) en Kees Rubbens. wat? Het planten van circa 10 ton plantuien (ras: vroege Spitfire) op 6 hectare land van Rubbens. HOE? Met behulp van een rotorkopeg. De plantmachine heeft een spoorbreedte van 1,5 meter. waar? Oudenbosch, Zuidwest Brabant WANNEER? 18 februari 2015 WAAROM? Van Lier en Rubbens zijn collegaâ&#x20AC;&#x2122;s. Van Lier heeft een plantmachine en helpt Rubbens met het planten van de uien. Ze planten dit jaar vroeg, meestal is dit begin maart. De oogst staat gepland omstreeks de 3e week van juni.

MOOI WERK

ONDERNEMEN

Schadeclaim op je bord? Als agrarisch ondernemer maakt u een product dat uiteindelijk bij de consument komt. Dat brengt een verantwoordelijkheid met zich mee. Wat als iemand ziek wordt van jouw product, of als er iets in zit dat er niet in hoort? Ben je dan als ondernemer aansprakelijk en kun je je daartegen indekken?

Productaansprakelijkheid “In het aansprakelijkheidsrecht is een aparte bepaling opgenomen voor productaansprakelijkheid”, legt professor Recht & Bestuur Bernd van der Meulen van Wageningen Universiteit uit. “Daarin is vastgelegd dat consumenten, als zij schade lijden door een product, de producent daarvoor aansprakelijk kunnen stellen. Zowel de eindproducent, als de schakels die daar voor zitten.” In theorie kan een consument dus bij de primaire producent aankloppen, maar die kans acht Van der Meulen niet zo groot. “Meestal laten consumenten het erbij zitten en als ze er al werk van maken is het vaak moeilijk te achterhalen in welke schakel het mis is

Van EHEC, dioxine en furazolidon

gegaan. Een groter, en reëler risico, zie ik in

tot penicilline in melk of ijzerdeeltjes

claims van de verdere schakels in de keten,

die onverhoopt in een partij granen

zoals de verwerkers. Als zij producten moeten

belanden. Voedselveiligheidsrisico’s

vernietigen, of erger, terugroepen, zullen ze

kunnen soms uit onverwachte hoek

vaak proberen om dat zoveel mogelijk op de

komen en zijn voor een agrarisch

voorgaande schakels te verhalen.”

ondernemer niet altijd te voorkomen. De gevolgen kunnen groot zijn: van

Risico’s zijn groot

markt- en imagoschade tot schadeclaims

Dat kan behoorlijk in de papieren lopen,

van de consument of ketenpartijen.

benadrukt Van der Meulen. Een probleem

Hoe zit het met de aansprakelijkheid als

kan zich in korte tijd snel verveelvoudigen.

een persoon of bedrijf schade lijdt door

Nadat een product het boerenerf verlaat,

gebreken aan een product?

wordt het al gauw vermengd met partijen

ONDERNEMEN 100

Terugroepacties en veiligheidswaarschuwingen gemeld bij de NVWA

van andere leveranciers waardoor de schade uiteindelijk veel groter is dan alleen de vervuilde partij. Die risico’s

worden groter door de schaalvergroting. “Enerzijds stimuleert dat om risico’s beter af te dekken, bijvoorbeeld met tracering

voordat producten in de fabriek worden toegelaten. De kans dat er iets fout gaat, wordt dus kleiner, maar als het mis gaat, gaat het ook gloeiend mis”, vreest Van der Meulen. “Als je als ondernemer hier niet

0 2010

2011

Non-food

2012

2013

2014

Food

voor verzekerd bent, of niet contractueel hebt vastgelegd dat je maximaal voor het verzekerde bedrag aansprakelijk bent, kunnen dergelijke claims zeker

die ik tegenkom een aansprakelijkheids-

Nevenactiviteiten

tot faillissementen leiden.”

verzekering”, stelt adviseur agrarische

De zakelijke verzekering dekt de schade

bedrijven Kees van Stee van verzekeraar

die voortkomt uit de bedrijfsactiviteiten

Contracten

Univé. Zo’n verzekering dekt de schade

die in de verzekering zijn beschreven.

Van der Meulen heeft nog geen voor-

die derden oplopen door toedoen van

Wie dus extra activiteiten ontplooit naast

beelden gezien waarbij productafwijkingen

de verzekerde. “Als je melk levert met

de hoofdtak, doet er goed aan om dat in

direct op de primaire producent werden

penicilline erin, vallen de kosten voor

de polis op te laten nemen. “Stel, je bent

verhaald, maar hij verwacht dat dit spoedig

het vernietigen van je eigen melk, en

fruitteler en je verwerkt je eigen appels

gaat veranderen. “In het verleden was

opbrengstderving daardoor, niet onder

tot sap dat je zelf aan de consument

het vaak zo dat de verwerker, vaak een

een aansprakelijkheidsverzekering.

verkoopt. Dat brengt natuurlijk andere

coöperatie, de boer in bescherming nam

De kosten die de zuivelverwerker maakt

risico’s en verantwoordelijkheden met

en de schade op zich nam. Tegenwoordig

om andere partijen melk te vernietigen

zich mee dan alleen de hoedanigheid

is dat niet meer vanzelfsprekend.

die daarmee zijn vermengd, zijn wel

van fruitteler. Om eventuele schade die

In moderne contracten zie ik dat afnemers

gedekt door je aansprakelijkheids-

daardoor ontstaat te verzekeren, is het

en verwerkers veel meer zekerheden

verzekering. Daarnaast dekt de

belangrijk om verwerking en huisverkoop

inbouwen om eventuele schade op de

verzekering ook andere schade

aan de polis toe te voegen.”

producent te kunnen verhalen.”

aan derden, zoals letselschade door uitgebroken vee dat op de weg loopt,

Ongrijpbaar

Verzekeren

of schade aan het gewas van de buurman

Van Stee ziet de aansprakelijkheids-

De eerste stap om die risico’s af te dekken,

omdat spuitmiddel overwaait”, legt Van

verzekering als het beschermen van

is een aansprakelijkheidsverzekering.

Stee uit. Schadeclaims door recalls is hij

het bedrijfsvermogen. De verzekerings-

“Eigenlijk hebben alle ondernemers

in de praktijk nog niet tegengekomen.

adviseur ziet dan ook steeds meer agra-

ONDERNEMEN

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) vermeldt op haar website alle veiligheidswaarschuwingen en terugroepacties die door bedrijven bij de NVWA zijn gemeld. Het kan dan zowel om veiligheidsproblemen als om een afwijkende kwaliteit gaan. Bedrijven zijn niet verplicht om dit te melden en het overzicht is dus niet volledig. Wel is een duidelijke toename van het aantal meldingen te zien, wat op een veranderende risicocultuur bij bedrijven en consumenten kan duiden.

rische bedrijven die de voor bedrijven

kwaliteitssystemen,

standaard dekking van €2,5 miljoen

zoals de IKB systemen

ophogen naar een dekking van €5

voor de veehouderij, bijna

miljoen. “De risico’s zijn ongrijpbaar.

gemeengoed. Daarin ligt vast aan

Je weet niet wat er kan gebeuren

welke voorwaarden je als producent

en wat de financiële consequenties

moet voldoen en hoe het toezicht daarop

kunnen zijn. Zeker bij letselschade kan

is geregeld. Ik zou dan ook zeker aanraden

het schadebedrag fors oplopen, dat

om te werken binnen een kwaliteits-

kan je je bedrijf kosten.”

systeem, of goede ketenafspraken te maken.”

Kwaliteitssystemen Behalve het verzekeren van mogelijke

Blijven nadenken

schade, is het belangrijk om goede

Kwaliteitssystemen zorgen voor borging

afspraken te maken met leveranciers

van de kwaliteit, maar de ondernemer

en afnemers. “Als duidelijk is waar je aan

heeft ook een eigen verantwoordelijkheid,

moet voldoen, weet je beter in welke

voegt Mandersloot toe: “We zien in de

GMP+ gecertificeerd zijn.

gevallen je wel of niet aansprakelijk

praktijk dat schakels in de keten eisen

En vooral: blijf altijd zelf goed

gehouden kunt worden. Daarbij spelen

stellen aan de voorgaande schakels, hun

nadenken. Bij een partij grond-

kwaliteitssystemen een heel belangrijke

leveranciers. Dat moet niet stoppen bij

stoffen van een discutabele leverancier,

rol”, legt Frits Mandersloot, Manager

de primaire producent. Zorg dat je goede

die een stuk goedkoper is dan de markt-

Sectoren bij LTO Noord uit. “In de meeste

afspraken maakt met je leverancier en doe

prijs, zouden alarmbellen moeten gaan

sectoren is het werken met dergelijke

zaken met betrouwbare leveranciers, die

rinkelen.” <

OPINIE

Vijf vragen, vijf antwoorden

Pierre Berntsen over HET SALDO VAN MELKVEEBEDRIJVEN Hoe moeten melkveehouders omgaan met de afschaffing van het melkquotum? We vragen het aan Pierre Berntsen, directeur Agrarische Bedrijven bij ABN AMRO. 1. Wat betekent de afschaffing

hebben opgebouwd. Een beperkte groep

optimaal rendement. Wat is bijvoorbeeld

van het melkquotum voor het

ondernemers ervaart nu krapte. Dat zijn

de kostprijs van de laatste 10% productie?

saldo van melkveebedrijven?

met name bedrijven die net hebben

Dat zijn vaak heel intensieve liters, bij

In directe zin niks. Indirect kan het wel

ge誰nvesteerd of die onvoldoende quotum

welke melkprijs zijn die rendabel?

invloed hebben. Een sterke toename van

hebben. Het aantal bedrijven met

de melkproductie kan het herstel van de

liquiditeitstekorten gaat nog wel groeien,

5. Adviseert u melkveehouders

zuivelprijs vertragen. Bovendien stijgt dan

is mijn verwachting.

om zich in te dekken tegen melkprijsschommelingen?

de vraag naar ruwvoer en daarmee de ruwvoerprijs. Samen drukken ze het saldo.

4. Welke maatregelen kunnen

De Nederlandse zuivelverwerkers vangen

melkveehouders dan nemen?

veel schommelingen op maar uiteindelijk

2. Zijn er grote verschillen

Het helpt enorm als je inzicht hebt.

is de markt leidend. Wij adviseren

tussen bedrijven?

Wat zijn mijn inkomsten en mijn kosten.

veehouders niet om zich hiertegen in te

Enorm. Je hebt het zomaar over 8 cent

Ofwel: stel een liquiditeitsprognose op

dekken, maar het kan zeker een keuze zijn.

per liter melk en dat is heel erg veel.

zodat je weet waar je staat. Dan kun je

Een ondernemer kan er voor kiezen om

beter bepalen welke maatregelen nodig

voor bijvoorbeeld een derde van zijn

3. Hoe IS de liquiditeitspositie

zijn. Bijvoorbeeld een gesprek met de

melkproductie de prijs vast te zetten.

van melkveehouders nu de melk-

bank, of het uitstellen van vervangings-

Dat is een ondernemerskeuze, die iedere

prijs opnieuw scherp is gedaald?

investeringen. Op lange termijn verwacht

veehouder zelf moet afwegen op basis

We hebben twee goede jaren gehad,

ik dat melkveehouders steeds meer zullen

van zijn bedrijfssituatie en ook zijn

waarin veel ondernemers een buffer

sturen op een optimale productie en een

persoonlijkheid. <

OPINIE

NEDERLANDSE BROUWGERST VOOR SCHOTSE WHISKY.

“Zij onze gerst, wij hun whisky. Goeie deal!”

A rie Furm

Boer MAG NIET DE DUPE WORDEN VAN DUURZAME SOJA Steeds meer bedrijven schermen met het inkopen en verwer-

Wij zetten daarom liever in op een andere weg. Daarbij

ken van duurzame soja. Wat ze eigenlijk doen is het inkopen van

beginnen we met soja die voldoet aan minimumeisen, die

certificaten die aantonen dat er, voor iedere ton soja die je fysiek

minder ver gaan dan de bekende standaarden, maar wel

aankoopt, eenzelfde hoeveelheid duurzaam is geproduceerd. Dat

gekoppeld zijn aan de fysieke stroom. Deze minimumeisen

wil dus niet zeggen dat de soja die je verwerkt ook daadwerkelijk

bestaan nog altijd uit een pakket van vele tientallen criteria,

verantwoord is geproduceerd. Ik zie daar een groot tactisch risico

maar bieden een haalbare verduurzaming. Als we hierin een

in en vrees dat onze boeren daar uiteindelijk de dupe van worden.

bepaald volume hebben bereikt, kunnen we de lat naar boven bijstellen en zo stap voor stap verder verduurzamen.

NGO’s zullen geen genoegen blijven nemen met de certificaten en zullen eisen dat veevoerbedrijven daadwerkelijk duurzaam

Natuurlijk gaan NGO’s zeggen dat de eisen niet hoog genoeg zijn,

geproduceerde soja verwerken. Dat betekent dat we enorme

maar het is zeker uit te leggen dat we uiteindelijk meer bereiken

volumes soja moeten inkopen waarbij de fysieke stromen

met een stapsgewijze mainstream verandering. Zo kunnen we de

wel zijn gekoppeld aan de hoogste eisen en dat gaat

verduurzaming koppelen aan een fysieke stroom soja, waardoor

heel veel geld kosten. Die kosten zullen voor

er echt wat gebeurt en blijven de kosten beheersbaar. Het gaat

een groot deel bij de boer terecht komen

niet zo snel, maar uiteindelijk bereiken we daarmee meer.

en dat vinden wij onacceptabel. Als Agrifirm vinden we duurzaamheid belangrijk, maar

Ruud Tijssens

de rekening moet niet bij de boer komen.

Director Corporate Affairs Agrifirm Group

â&#x20AC;&#x153; In de vrije markt komt de ware ondernemer naar bovenâ&#x20AC;?

SPIEGEL

Bollenteler ontmoet melkveehouder

Hoe gaan ondernemers in andere sectoren te werk en tegen welke uitdagingen lopen ze aan? In de rubriek SPIEGEL bezoekt een agrarisch ondernemer het bedrijf van een collega uit een andere sector. Dit keer melkveehouder Edwin Breimer uit Toldijk op het bedrijf van bollenteler Martin Hilberts in Beilen. Nog voordat de ondernemers goed

Nu telen we op ruim 100 hectare, waar-

en wel aan de koffie zitten, hebben ze

van 18 hectare eigendom, lelies, tulpen,

het over melkquotum. Het speelde

gladiolen, narcissen en krokussen en zijn

voor beiden een bepalende rol in de

we actief in de bewaring van tulpen- en

geschiedenis van hun bedrijf. Breimer

leliebollen en de verwerking van tulpen-

investeerde na de overname van het

bollen”, vertelt de teler terwijl hij de bollen

bedrijf van zijn schoonvader, in 2000,

laat zien die in zijn opslag staan.

fors in quotum om de productiecapaciteit in krap 15 jaar te kunnen verdubbelen.

Vrije markt

Hilberts besloot die stap niet te wagen.

Na de afschaffing van het melkquotum,

“Mijn hart lag in de melkveehouderij,

werken ook melkveehouders in een vrije

maar ik had geen bedrijf om over te

markt. “Dat zeggen ze, maar eigenlijk is

nemen. Daarom koos ik voor de bollen-

dat al jaren zo”, stelt Breimer. “70 procent

teelt: een vrije markt, zonder productie-

van de melk gaat de grens over.

beperkingen. In 1993 ben ik vanuit het

We produceren voor een wereldmarkt

niets begonnen op een stukje grond.

en als de productie in Nederland straks

Martin Hilberts (l) en Edwin Breimer.

SPIEGEL

stijgt heeft dat nauwelijks invloed.”

de band om te sorteren. Daarnaast heb

daar op kunt besparen door de efficiëntie

De ondernemers ontdekken hier een

ik drie vaste medewerkers. Zelf richt ik me

te verbeteren, verlaag je de kostprijs en

belangrijke overeenkomst tussen de

vooral op het management.” Een duidelijk

stijgt het saldo.” “Grappig, ik ga juist voor

sectoren. Hilberts: “We moeten allebei

verschil met de strategie van Breimer.

de tegenovergestelde strategie”, reageert

topkwaliteit produceren en de kosten

“Ik vind dat je als melkveehouder het

Hilberts. “Ik zie voor onze sector veel meer

zoveel mogelijk in de hand houden.

dagelijkse werk zelf moet doen, en ik wil

in een focus op kwaliteit en toegevoegde

Het gaat uiteindelijk om het saldo,

ook niet afhankelijk zijn van personeel.

waarde. Je moet de kostprijs niet uit het

daar moet je op sturen.”

Ik besteed wel zaken uit, maar probeer

oog verliezen, maar we leggen de nadruk

vooral om het bedrijf zo in te richten

op het verhogen van de opbrengst.”

Personeel

dat ik geen vast personeel nodig heb.” De ware ondernemer

Om die slag te kunnen maken, was schaalvergroting voor beiden onvermijdelijk.

Strategie

Beide ondernemers zoeken het de

In de grote loodsen van Hilberts is het

Het is de rode draad in de strategie

komende jaren niet in forse uitbreidingen.

nu rustig, maar in het seizoen is dat wel

van de melkveehouder. “Je moet zoeken

“Natuurlijk is dat verleidelijk, als de

anders. “Dan staan er hier zes dagen in

naar de zwakste schakel in je kostprijs

beperking van het quotum straks weg

de week vooral Poolse werknemers aan

en arbeid is vaak een knelpunt. Als je

is”, lacht Breimer. “Ik denk alleen dat onze productie nu vrij optimaal is.

“Als de productie in Nederland stijgt, heeft dat nauwelijks invloed op de wereldmarkt.” De productiefactoren zijn in balans en daar gaat het om. Dan zorgen meer liters niet voor meer saldo.” Hilberts: “Voor mij ligt de focus ook niet op groei. We willen ons meer gaan richten op eigen teelt. Door de sterke groei in de beginjaren was financiële continuïteit extra belangrijk voor ons bedrijf en hebben we ons vooral op de contractteelt gericht. Dat geeft zekerheid, maar in de teelt voor de vrije markt komt de ware ondernemer naar boven en dat vind ik mooi.” <

OVER AGRIFIRM

OPERATIONEEL BEDRIJFSrESULTAAT € 26,9 MLN Agrifirm heeft in 2014 een operationeel bedrijfsresultaat van € 26,9 miljoen

Het nettoresultaat komt daardoor uit op

gerealiseerd. Zowel Agrifirm Feed als Agrifirm Plant wisten hun marktaandeel

€ 3,1 miljoen. De solvabiliteit verbeterde

in 2014 verder uit te breiden.

van 48,6 % naar 51,6 %. Mede daardoor wordt er € 1,2 miljoen meer aan Leden-

De totale afzet van mengvoer groeide

Herstructureringen

voordeel en Ledenkorting uitgekeerd

met 3 procent tot 7,1 miljoen ton, met

Vanwege de tegenvallende resultaten in

dan in 2013: € 14 miljoen in totaal. <

de sterkste stijging in de vleespluimvee-

Duitsland en bij de divisie Co-producten

sector. De verkoop van kunstmeststoffen

zijn bij deze bedrijven de nodige

Bij deze Schakel in Succes ontvangt

en gewasbeschermingsmiddelen steeg

aanpassingen doorgevoerd. De divisie

u het Agrifirm jaarbericht 2014.

zelfs met respectievelijk 14 en 10 %. Dat

Co-producten is afgeslankt en de

Bekijk het volledige jaarverslag op

kwam zowel door het lange groeiseizoen

activiteiten in het Verenigd Koninkrijk

www.agrifirm.com/jaarverslagen

van 2014 als door een groei in marktaan-

en Duitsland zijn beëindigd. Agrifirm

deel. De omzet in granen, aardappelen,

Deutschland is per 1 januari 2015 op-

uien en peen daalde met 11 % naar

gesplitst in een Feed- en Plant-bedrijf.

Kerncijfers 2014

612.000 ton, met name door areaal

Het doel van de aanpassingen is om de

(bedragen in miljoenen euro’s)

verkleining.

winstgevendheid te verbeteren, daarnaast

Omzet en resultaat

past het in de lijn van de strategie.

Netto-omzet

Internationaal

2014

2013

2.359

2.532

Bedrijfsresultaat (excl. bijzondere lasten)

26,9

33,3

Ook buiten Nederland groeide het

Strategische focus

marktaandeel van de Feed-bedrijven.

Agrifirm gaat zich strategisch meer

Bijzondere lasten

-11,7

De bedrijfsresultaten van deze

richten op de kernactiviteiten: mengvoer,

Bedrijfsresultaat

15,2

33,3

bedrijven waren volgens verwachting,

akker- en tuinbouw, Co-producten en

Netto resultaat

3,1

20,4

met uitzondering van Agrifirm

Specialiteiten, aangevuld met een

Deutschland, dat kampte met moeilijke

professioneel kennis- en innovatiecluster.

Netto activa

marktomstandigheden. Nuscience kende

In lijn met deze strategie werd in 2014

Vaste activa

331,5

366,1

een goed jaar, waarin alle activiteiten

het minderheidsbelang in Holland Malt

Netto werkkapitaal

116,8

146,0

goed draaiden. Daartegenover staan

verkocht.

Totaal netto activa

448,3

512,1

Co-producten. De markt voor co-

Ledenvoordeel en Ledenkorting

51,6

48,6

producten kende een moeilijk jaar

Alle herstructureringen in binnen- en

Groepsvermogen in % van totaal vermogen

en de afzet liep met 5 % terug.

buitenland kostten in 2014 € 11,7 miljoen.

tegenvallende resultaten van de divisie

OVER AGRIFIRM

John Smit algemeen directeur Agrifirm Plant John Smit is benoemd als algemeen directeur bij Agrifirm Plant. Vanaf 7 april volgt hij Drees Beekman op, die tot mei 2014 algemeen directeur bij Agrifirm Plant was. In de tussenliggende periode is de dagelijkse leiding waargenomen door

Nederlandse brouwgerst voor Schotse whisky

adjunct directeur Vincent Roelofs, zodat er ruim de tijd was om tot een goede

Nederlandse akkerbouwers gaan in 2015 zo’n 250 hectare brouwgerst speciaal voor de

invulling te komen. Smit heeft de opdracht

productie van Schotse whisky verbouwen. In samenwerking met Holland Malt heeft

om samen met het management en de

Agrifirm Plant daarvoor een nieuw brouwgerstras in Nederland geïntroduceerd, Odyssey.

medewerkers het succes en de marktpositie

Schotse whiskybrouwers kampen met een tekort aan grondstoffen en schakelden via

van Agrifirm Plant verder uit te bouwen.

Agrifirm de hulp van de Nederlandse telers in.

John Smit is in diverse marketing-, sales-

Samen met telers in het noorden van Nederland werkt Agrifirm Plant aan het realiseren

en managementfuncties werkzaam

van de doelstelling van 250 hectare Odyssey. De kleigrond in Groningen en Friesland is

geweest bij Nutricia, L’Oréal, Unilever,

zeer geschikt voor het telen van Odyssey. Agrifirm Plant ondersteunt de akkerbouwers

Quest International en Fromageries Bel.

met advies en voorziet onder andere in meststoffen, zaaigoed en gewasbeschermings-

De laatste drie jaar was Smit werkzaam bij

middelen. Op 29 januari was de aftrap van het project bij whiskybrouwerij ‘Us heit’ in

de Westland Kaas Groep als directeur Sales,

Bolsward. Behalve informatie over de teelt en het ras, kregen de aanwezige telers een

Marketing en R&D. <

rondleiding en werd uiteraard afgesloten met een whiskyproeverij. <

Eerste vakbeurzen in 2015 Begin 2015 was Agrifirm op verschillende beurzen te vinden. Eind januari stond de onderneming op de biologische vakbeurs BioVak, die bezocht werd door zowel ondernemers als consumenten. Een maand later was Agrifirm Feed met een nieuwe stand aanwezig op de LIV Venray, voor de intensieve veehouderij. Op bijgaande foto’s een indruk van de geslaagde beursdagen.

OVER AGRIFIRM

One-stop-shopping: Agrifirm BestelApp In april lanceert Agrifirm de BestelApp

van de bestelhistorie krijgen ondernemers

voor al haar Nederlandse klanten.

een productaanbod dat aansluit bij hun

Klanten krijgen hiervoor een persoonlijke

eigen bedrijfssituatie. De app is voor zowel

uitnodiging per e-mail. Met de app kunnen

klanten van Agrifirm Feed als Agrifirm Plant

klanten van Agrifirm Feed en Agrifirm

geschikt en heeft naast het bestelgemak

Plant 24 uur per dag snel en gemakkelijk

extra voordelen. Klanten van Agrifirm

bestellen. “De app is een extra service

kunnen eenvoudig hun GBM licentie status

aan klanten, naast de bestaande bestel-

bijwerken door een foto in te sturen via de

kanalen. We hebben ons daarbij laten

app. Bij het bestellen van bulkvoer kan er

inspireren door vragen uit de praktijk”, legt

worden gekozen voor toevoegingen op

online marketeer Bart Hellinga uit. “De

het voer en kan de klant makkelijk het voer

ondernemer loopt over het bedrijf

verdelen over de silo’s.

“De app biedt gemak en verkleint de kans op fouten.”

en ziet dat er voeders, gewasbescherming of meststoffen besteld moeten worden.

Hellinga: “We willen onze besteltechniek

Met de nieuwe BestelApp kan hij dan

moderniseren en professionaliseren om

direct de bestelling invoeren.”

de klant optimaal te kunnen bedienen. Nieuwe technologie heeft de toekomst,

Met de BestelApp kan de klant g emakkelijk

maar het belangrijkste is natuurlijk dat

via de smartphone een bestelling plaatsen.

het veel extra gemak biedt en de kans

De BestelApp werkt ook zonder internet-

op fouten verkleint.” De app is ontwikkeld

verbinding. Op deze manier is het mogelijk

als ‘one-stop-shopping’, de ondernemer

om door de week heen artikelen in te

kan daardoor uit een ruimer assortiment

voeren en later pas terug te komen om

kiezen en voor zowel producten van

te bestellen. Voor het versturen van een

Agrifirm Feed als Plant gebruik maken

bestelling is wel internet nodig. Op basis

van één BestelApp. <

SCHAKEL IN SUCCES is het relatiemagazine van Agrifirm en verschijnt 4 keer per jaar. Contact communicatie@agrifirm.com Fotografie Ivo Hutten, Wouter Borre, Hollandse Hoogte, iStock, Agrifirm Concept en realisatie JEEN bureau voor communicatie Drukwerk Bek, Veghel

LEF

De grote stap van...

Jacob van der Wal Startte in november 2014 een actiegroep om het probleem muizenschade onder de aandacht te brengen. “Half juli 2014 zag ik eerste kale plekken op mijn perceel. Zeven maanden later was meer dan 42 hectare grasland verwoest en heb ik ruim 100.000 euro schade. In totaal is in Noord Nederland al meer dan 44.000 hectare aangetast door de muizen. Je voelt je als ondernemer machteloos. Met zes melkveehouders uit Friesland hebben we een actiegroep opgericht om te zorgen dat ons probleem serieus wordt genomen. En om te zien of we een schadevergoeding kunnen krijgen van de regering. Binnen een aantal dagen was er een online meldpunt muizenschade en waren we een Actiedag Muizenschade aan het plannen. De actiedag, op 19 januari, overtrof al onze verwachtingen. Meer dan 750 gedupeerden en geïnteresseerden bezochten het Abe Lenstra stadion. Inmiddels hebben we een petitie overhandigd aan een grote delegatie Tweede Kamerleden en komen politici steeds vaker zelf kijken. Onze actiegroep wordt vaak uitgenodigd om aan te schuiven bij gesprekken over het probleem. We zijn een gesprekspartner van formaat geworden!” <

wie? Jacob van der Wal STAP? Een van de zes initiatiefnemers van het meldpunt Muizenschade en de Actiedag Muizenschade. EN VERDER? Nam vorig jaar het melkveebedrijf van zijn vader in Indijk over. 100 melkkoeien, met bijbehorend jongvee en 47 ha grasland.