62 / Mr. 12 2016
BEELD: STUDIOSTOKS (SHUTTERSTOCK)
BETER WERK
HOE ZIET HET KANTOOR VAN DE TOEKOMST ERUIT?
ARTIFICIAL AMICE Hoe ziet het kantoor van de toekomst eruit? Zijn de huidige kantoren nog wel praktisch, nu advocaten steeds meer projectmanagers worden en de ontwikkelingen op het gebied van legal tech in een stroomversnelling lijken te raken? Zelfs de meest conservatieve juristen kunnen niet meer om automatisering heen en kantoren zullen keuzes moeten gaan maken om klaar voor de toekomst te zijn. Vol inzetten op virtuele advocaat ROSS en artificial intelligence? Of heeft de kantoorinrichting prioriteit? Een aantal experts geeft zijn visie. DOOR MICHIEL ROHLOF
Mr. 12 2016 / 63
BETER WERK e zoektocht naar het kantoor van de toekomst start
schatten, gevoel meenemen
bij Stibbe, dat een paar maanden terug op het Beet-
in een beslissing. Zodra com-
hovenplein in Amsterdam de deuren opende van een
puters betere en rationelere be-
D
fonkelnieuw kantoor. Een indrukwekkende entreehal en
slissingen kunnen maken dan
fraaie architectuur, dat zeker, maar verder toch ook veel
mensen, gaan we ons zeker
advocaten achter een bureau en zeker geen geïntrigeerde
achter de oren krabben, maar voor-
robo-lawyers in dit gebouw. COO Marcel Abbringh heeft
alsnog gebruiken we kunstmatige intel-
het gebouw voorzien van moderne techniek, maar gebrui-
ligentie alleen in de ondersteuning van bijvoorbeeld En-
kersgemak stond voorop. “Advocaten zijn geen whizzkids en
gelstalige M&A-processen. Onze medewerkers zijn blij dat
het implementeren van
ze in due diligence processen minder tijd kwijt zijn aan hele
nieuwe zaken kost veel tijd
basale zaken.”
en energie”, aldus Abbringh. “Het omarmen van
TAALPROBLEEM
nieuwe technologie gaat
ROSS, de robot-advocaat die op IBM’s Watson-computer
daarom in de advocatuur al-
draait, is van alle toepassingen voor de advocatuur voor-
tijd wat langzamer dan in
alsnog het meest veelbelovend. Deze robot scant razend-
andere sectoren. Het kan-
snel miljoenen juridische teksten en is inmiddels door
toor moest daarom dan ook
het Amerikaanse advocatenkantoor Baker Hostetler inge-
vooral een prettige werkplek
zet in de insolventiepraktijk. Het grote probleem voor Ne-
worden. Er is veel meer
derlandse kantoren is onze taal: commercieel gezien is
ruimte voor interactie tus-
het weinig aantrekkelijk om te investeren in een Neder-
sen mensen, er zijn ont-
landstalige Ross en daarom moeten we het voorlopig nog
Marcel Abbringh (Stibbe): “Het
spanningsruimtes en veel
zonder Nederlandse primeur doen. Sowieso is de markt
omarmen van nieuwe technologie
meer grotere zalen waar
voor juridische kunstmatige intelligentie in Nederland
gaat in de advocatuur wat langza-
mensen samen kunnen ko-
erg dun, stelt Jeroen Zweers, directeur Innovatie bij Ken-
mer dan elders.”
men. Steeds vaker ontvan-
nedy Van der Laan en co-founder van Dutch Legal Tech.
gen we cliënten en andere
“Er wordt nu erg veel onder de noemer ‘artificial intelligence’
externe relaties voor evenementen met een karakter van
op de markt gebracht, maar meestal is het gewoon slim-
kennisoverdracht, het gaat dus verder dan intern overleg.
me software en heeft het met kunstmatige intelligentie
Dat is wel een hele duidelijke richting die de advocatuur
weinig van doen. Wat ik nog weinig zie in Nederland, is
ingeslagen is. Er is heel goed gekeken naar hoe een advo-
echte research & development op het gebied van legal tech:
caat werkt en met name op het gebied van kennismanage-
het meeste moet uit het buitenland komen en dan is de
ment hebben we innovaties geïntroduceerd, zoals gebruik
taal direct een obstakel. In de zorg is men op het gebied van kunstmatige intelligentie wel veel ver-
van big data analyse, een modellengenera-
der, maar de internationale voertaal is daar
tor, een kennisportal en voor cliënten een online platform genaamd MyStibbe. De richting die we daarmee zijn opgegaan is dat wij veel kennis gratis delen als service aan onze cliënten en dat zij ons alleen inschakelen voor complexer werk. Natuurlijk is het kantoor zelf ook uitgerust met modernere com-
“ADVOCATEN ZIJN GEEN WHIZZKIDS EN IMPLEMENTATIE VAN NIEUWE ZAKEN KOST VEEL TIJD EN ENERGIE”
ook Engels. Medische data die in Jordanië verzameld wordt, kun je in Nederland gebruiken.” Voor Zweers is het advocatenkantoor van de toekomst dan ook eerder een kantoor met verschillende disciplines in huis. “Ervaren
municatiemiddelen, maar robots zijn er nog
advocaten aangevuld met disciplines die we
niet te vinden.”
nu eigenlijk nog amper in huis hebben: data
Toch is dat automatisch een van de associa-
scientists, projectmanagers en ontwikkelaars.
ties van een kantoor van de toekomst: robots die een deel
Een advocatenkantoor wordt een verzamelplaats waar de
van het werk overnemen. Het lijkt ook een trend in de ju-
bedrijfsjuristen hulp krijgen. Sinds ik als innovatiedirec-
risterij: roepen dat je gebruik maakt van kunstmatige in-
teur hier werkzaam ben, ga ik ook altijd mee naar nieuwe
telligentie en robot-advisering inzet om adviezen te
cliënten: vaak heeft een bedrijf niet alleen puur juridisch
stroomlijnen. Toch is het aantal daadwerkelijk toepasba-
werk nodig, maar ook ondersteuning op het gebied van le-
re systemen in Nederland nog steeds beperkt. Abbringh:
gal tech. Met cliënten spreek je over hun uitdagingen en
“Meest interessant is natuurlijk of een computer straks
het is heel goed om daar ook een andere discipline bij te
net zo kan denken als een menselijk brein: situaties in-
betrekken. In eerste instantie zal een bedrijfsjurist niet ge-
Mr. 12 2016 / 65
BETER WERK neigd zijn ook zijn innovatievragen bij de advocaat neer te
waarde aan het proces levert op basis van individuele
leggen, maar als ze erachter komen dat dat wel kan, wor-
kwaliteiten. Hierdoor zal de cliënt gaan betalen voor de
den ze daar heel blij van. Dat zal in de toekomst alleen
toegevoegde waarde en niet voor de uren die voor een be-
maar toenemen en in dat scenario zijn robots ook geen be-
paalde zaak staan. Advocaten zijn nu nog veel te veel tijd
dreiging, maar eerder een extra instrument om de dienst-
kwijt aan zaken die geautomatiseerd hetzelfde resultaat
verlening te verbeteren.”
voor de cliënt opleveren, of misschien wel beter. Deze digitaliseringslag moet echter worden gezien als voordeel !
SLIMMERE ADVIEZEN
en niet als nadeel ! voor de advocaat. Door deze automati-
Paul Bartelings, director Learning and Knowledge bij HVG,
sering komt er namelijk meer ruimte voor strategisch
merkt dat zijn kantoor door de inzet van slimmere software
werk. Het werk voor de advocaat wordt hierdoor nog leu-
en data analytics nog meer richting business intelligence
ker en uitdagender. Voorkomen in plaats van genezen
opschuift. “Door bijvoorbeeld informatie te verzamelen
wordt de leidraad. Belangrijk is wel te realiseren dat een
over de sector waarin een cliënt opereert, kun je op termijn
robot niet een doel op zich moet zijn, maar een middel
ook sneller veel slimmere ad-
dat echt waarde toevoegt aan de service.’’
viezen geven, bijvoorbeeld razendsnel kunnen zien wel-
ANGST VOOR HET ONBEKENDE
ke overnamekansen zich
Grootste struikelblok voor de inzet van kunstmatige intel-
voordoen of waar de concur-
ligentie op het kantoor van de toekomst is veelal de angst
rent mee bezig is. Zulke in-
voor het onbekende. Zweers: “De afgelopen jaren is door
formatie is voor cliënten
advocatenkantoren vooral veel aandacht besteed aan soft
goud waard en op die manier
skills als commercieel denken, onderhandelen, projectma-
worden investeringen in een
nagement. De technische kant bleef vaak onderbelicht,
intelligente innovatie ook
maar juist met de inzet van moderne middelen kunnen
winstgevend. Door onze
kantoren zich in de toekomst gaan onderscheiden. In Til-
strategische alliantie met EY
burg studeren tegenwoordig juridische dataspecialisten
Tax kunnen wij natuurlijk
af en hoewel het lastig is om voor hen concrete business
Jeroen Zweers (Kennedy Van der
ook gebruik maken van vele
cases te ontwikkelen, is het wel heel verstandig om zulke
Laan/Dutch Legal Tech): “Je ziet in
nuttige externe bronnen, die
mensen een plek op kantoor te gaan geven.”
Nederland nog weinig echte R&D
EY vanwege zijn schaalgroot-
Zeker als de regelgeving op dit gebied verder versoepelt.
op het gebied van legal tech.”
te kan aankopen en uitrol-
Zweers: “Het beroep van advocaat is in Nederland zwaar
len. Maar innovatie zie ik
gereguleerd en dat houdt voor een deel ook bepaalde in-
het liefste vanuit onze advocaten zelf komen. Zij weten
novaties tegen. In het Verenigd Koninkrijk is bijvoor-
waar behoefte aan is en op welke manier we het leven van
beeld al veel meer mogelijk en daar zie je ook dat veel
de cliënt en onszelf makkelijker kunnen maken, of dat nu
meer niet-juristen een rol gaan spelen in het adviestra-
gaat om slimme aanpassingen in het knowhowsysteem of
ject richting de cliënt. Door flexibelere regels is er veel
om onze bijdragen aan innovatieve oplossingen in de mul-
meer mogelijk, maar het openstellen van de beroeps-
tidisciplinaire teams. Het maakt het werk van onze afde-
groep brengt natuurlijk ook
ling overigens wel ingewikkelder, want wanneer er voor elk
risico’s mee, vandaar dat
toekomstig probleem een nieuwe oplossing komt, moeten
weinig kantoren het voor-
die oplossingen wel met elkaar kunnen communiceren.”
alsnog bepleiten.” Haantjes: “ Op de universi-
BETALEN VOOR TOEGEVOEGDE WAARDE
teiten worden nog steeds
Ebbo Haantjes, director Legal Support & Services bij
voor het merendeel traditio-
NautaDutilh, ziet een duidelijke trend in de transitie van
nele juristen opgeleid, ter-
traditioneel advocatenkantoor naar moderne juridische
wijl in het kantoor van de
serviceverlener. “De mate van service wordt veel belang-
toekomst de werkzame juri-
rijker dan sec het juridische advies op aanvraag. Daarmee
dische professional over veel
wordt ook de manier waarop je je dienstverlening neerzet
meer andere vaardigheden
en levert erg belangrijk: een probleem van een cliënt pro-
en knowhow moet beschik-
cesmatig aanpakken en van begin tot einde oplossen met
Paul Bartelings (HVG): “Innovatie
ken dan nu het geval is.
een mix van disciplines, professionals en tools. Waarbij
zie ik het liefste vanuit onze advo-
Mijn afdeling is, met achr
iedereen, de advocaat, de professional of de tool de juiste
caten zelf komen.”
juridische professionals
Mr. 12 2016 / 67
BETER WERK centraal en veertien decentraal in de praktijkgroepen, op 400 advocaten nu de grootste
je nek uitsteken: om echt te kunnen innoveren en niet alleen innovaties in te kopen, heb je een management no-
afdeling in zijn soort en bewijst dage-
dig dat daar een R&D-budget voor vrijmaakt. Uit een re-
lijks haar toegevoegde waarde in de
cent onderzoek van Ron Friedman, ‘R&D in Big Law’,
digitalisering van juridische dienst-
blijkt dat maar weinig kantoren de durf hebben om er een
verlening. Je kunt de komende jaren
eigen R&D-budget voor innovatie op na te houden.”
echt niet meer om kunstmatige intelligentie en het gebruik van big data heen, dus heb je ook professio-
Abbringh merkte het ook voorafgaand aan de ‘grote verhuizing’ van Stibbe: er was meer budget vrij voor innovatie en eigen initiatief. “Vanuit de partnergroep is er veel meer aandacht voor techni-
nals nodig die goed met de systemen kunnen omgaan. De reeds in kantoor aanwezige kennis
sche innovaties. Het is een
moet gebruikt en hergebruikt worden, in beweging zijn
onderwerp waar we vrijwel
en dus gedigitaliseerd worden om nog meer waarde te
dagelijks energie in steken
hebben voor de uitvoering van de dienstverlening. Kanto-
en vooral de jongere garde
ren moeten dus flink gaan investeren in het aantrekken,
komt met veel ideeën. Toch
waarderen en behouden van deze juridische professio-
hebben we als groot kan-
nals, om de door de cliënt verwachte juridische service-
toor, maar relatief klein op
verlening te kunnen gaan leveren. Onze cliënten zitten
wereldschaal, niet de illusie
immers ook niet stil en over vijf jaar bestaan zij nog wel,
dat we zelf het wiel moeten
maar zijn het dan nog wel onze cliënten? Alleen door toe-
uitvinden. Uiteindelijk ga
gevoegde waarde te blijven bieden ben je straks als advo-
je van je grootste kracht uit, en dat zijn toch de advoca-
catenkantoor levensvatbaar. De digitalisering is een voordeel voor ons en de cliënt. Door de manier van werken
Ebbo Haantjes (NautaDutilh): “Je
ten met hun bulk aan erva-
volledig te richten op service, wordt de acceptatiegraad
kunt echt niet meer om kunstmati-
ring. Slimme systemen zul-
om mee te gaan in de innovaties hoog.”
ge intelligentie en het gebruik van
len we ook in de toekomst
Haantjes waarschuwt daarbij wel dat het gebruik van di-
big data heen.”
blijven inkopen.”
gitale tools niet altijd de oplossing is voor verbetering van de serviceverlening. “Vaak wordt verondersteld dat een
SLOOP
tool het werk sneller en eenvoudiger maakt, maar blijkt
Het einde van advocatenkantoren, in 2009 door auteur Pa-
in de praktijk vervolgens dat de tool niet efficiënt wordt
trick Susskind nog zo onheilspellend aangekondigd in zijn
ingezet of niet aansluit op de gewenste service. Onder-
boek The End of Lawyers, lijkt in de ogen van de voor dit arti-
zoek dit dus eerst door middel van een goede ‘innovatie-
kel gesproken experts dus vooral het einde van een klassiek
funnel’, en zorg bij implementatie van de tool dat het
kantoor te zijn: in de toekomst werken multidisciplinaire
aansluit op een lean werkproces. Dan wordt digitalisering
teams samen aan een juridisch probleem. Zijn daarmee de
echt een toegevoegde waarde voor de juridische service-
gebouwen met een grote bibliotheek en een veelheid aan
verlening.
kleine kamers niet ook rijp voor de sloop? Volgens Bartelings van HVG gaat het wel die kant op. “Wanneer je als ad-
NEK UITSTEKEN
vocatenkantoor dé kennispartner voor je cliënt wilt zijn,
Het is ook een kwestie van durf om als advocatenkantoor
moet die zich ook echt thuis voelen, zich herkennen in het
voorop te lopen in de transitie naar moderne, innovatieve
kantoor. In Amsterdam hebben we bijvoorbeeld besloten
dienstverlener. Zweers: “Je moet echt van je eigen kracht
het bombastische marmer achterwege te laten en ons voor-
uitgaan, want binnen de juridische keten
al gericht op een huiselijke sfeer: cliënten
zijn er geen andere voorlopers. KEI, het digi-
nemen met een kop uitstekende koffie plaats
taliseringsproject van de rechterlijke macht, is in mijn ogen ook geen innovatie, maar loodgieterswerk: iets dat geregeld moet worden. In de accountancy zie je bij de Big Four hele interessante ontwikkelingen op het gebied van kunstmatige intelligentie, maar
“KEI IS IN MIJN OGEN GEEN INNOVATIE, MAAR LOODGIETERSWERK: IETS DAT GEREGELD MOET WORDEN”
op de bank in een living en onze advocaten lopen niet altijd meer in pak rond. Dat werkt: mensen komen nu veel makkelijker op bezoek en het kantoor wordt veel meer een ontmoetingsplek waar cliënten komen praten zonder zich zorgen te maken over een lo-
die diepe zakken hebben we in de advoca-
pende meter. Een prettige werkruimte helpt
tuur natuurlijk niet. Daarom is het voor Ne-
natuurlijk ook om medewerkers tevreden te
derlandse kantoren vooral een kwestie van
houden.”
Mr. 12 2016 / 69