TVVL editie 1 van 2025 by Jetvertising b.v.

Alessandra Luna Navarro, TU Del :

“De gevel wordt een klimaatresponsieve ruimte in dienst van gebruikerswelzijn”

De Aftrap

De Toekomst Einstein helpt bij innovaties in de installatietechniek.

Re dactieraad:

Drs.ir P.M.D. (Marti jn) Krui jsse (voorzitter)

R. (Rik) Altena

B. (Bert) van Dorp

Ir R.W. (Rooske) Gaal

O. (Onn o) Leever

Ing. J. (John) Lens

Dr.ir M.G.L.C. (Marcel) Loomans

C.J. (Cas) Wegman

H.M. (Harmen) Wei jer (hoofdredacteur)

Re dactie:

A. (Adinda) Graaﬂand

Drs.ir P.M.D. (Marti jn) Krui jsse

Ing. J. (John) Lens

C.J. (Cas) Wegman

H.M. (Harmen) Wei jer (hoofdredacteur)

Me dewe rkers:

Atze Boerstra

Rob van Mil

Tom van Wanrooy (The Cartoon Factory)

Ti jdo van d er Zee

Re dactie-adres:

TVVL

Korenmolenlaan 4, 3 447 GG Woerden

Tele foon redactie (0)88 - 401 06 00

Email redactie@tvvl.nl

Uitgave:

TVVL

Korenmolenlaan 4, 3 447 GG Woerden

Tele foon: (0)88 - 401 06 00

Email: info@tvvl.nl

Ab onnementen:

TVVL, afd. Abonnementen

Korenmolenlaan 4, 3 447 GG Woerden

Tele foon: (0)88 - 401 06 00

Email: info@tvvl.nl

Benelux € 132,50 excl. btw

Buitenland € 164,50 excl. btw

St ud enten € 105,- excl. btw

Het a bonnement wordt geacht gecontinueerd te zi jn, tenzi j 1 maand voor het eind e van de a bonnementsperiod e schrifteli jk wordt o pgezegd.

Advertentie-exploitatie:

Gejo Flierman

Tele foon: 06-53 22 73 16

Email: gejo@ﬂiermanzzp.nl

Vormge ving en re alisatie: REAL Concepts B.V. Velp

Foto cover:

Chris tiaan Krop

ISSN 1380-5428

Niets uit deze uitgave mag word en verveelvoudigd en/of o penbaar gemaakt door midd el van druk, fotoko pie, microﬁl m of op welke and ere wi jze dan ook, zond er schrifteli jke toes temming van de uitgever Publicaties gesch ied en uitsluitend ond er verantwoording van de auteurs.

Alle daar in vervatte informatie is zorgvuldig gecontroleerd. De auteurs kunnen echter geen verantwoord elij kheid aanvaard en voor de gevolgen van event uele onjuis thed en.

Interview:

Alessandra Luna Navarro: “De gevel wordt een klimaatresponsieve ruimte in dienst van gebruikers welzijn”

Onderzoek & Ca ses:

Hoe kunnen we jongeren enthousiasme ren voor de energietransitie?

Drs. Y. (Yvonne) van Sark

Onderzoek & Ca ses:

De invloed van AI , robotisering en indust rialisatie raak t iedereen in 2030 Rob van Mil

Ex pertinterview:

“H et is tijd om terug te gaan naar de basis van bouw fysica”

Harmen Weijer

Rubrieken

Colum n Arjen Raue

Projectbeschrijving

Installatietechnische uitdaginge n Gorlaeus

Gebouw Leiden

Joop van Vlerken

REVIEWED: Ond erzoek & Cases-artikelen in TVVL Magazine zi jn - te herkennen aan de groene aanduiding van de pagina - beoord eeld door redactieraadled en en externe reviewers. De uniforme ‘peer review’ waarborgt de onafhankeli jke en kwalitatieve positie van TVVL Magazine in het vakgebied. Een handleiding voor auteurs en beoord elingsformulier voor de redactieraadled en (‘peer reviewers’) zi jn verkri jgbaar bi j het redactie-adres.

Toekoms t & Trends

Ond erzoek & Cases

Hoe kunnen we jongeren enthousiasmeren voor de energietransitie?

Drs. Y. (Yvonne) van Sark

De thuisbatteri j in een verand erend e energiemarkt

Ing. P. (Patrick) van Tol, C.C. (Catharina) Nollet, dr.ir. T.B. (Baldiri) Salcedo-Rahola

Ins tallatietechnische uitdagingen in Gorlaeus Gebouw Leid en Joop van Vlerken Ned erlandse inbreng in REHVA-committees 32 28 36 42 50 12 18

Ond erzoek

De invloed van AI, robotisering en indus trialisatie raakt ied ereen in 2030

Rob van Mil

Expertinterview

“Het is ti jd om terug te gaan naar de basis van bouwfysica”

Harmen Weijer

Techniekdag

Stappenplan naar een wko-net

Joop van Vlerken

Alessandra Luna Navarro, universitair docent Architectural Engineering and Technolog y aan de TU Del :

“De gevel wordt een klimaatresponsieve ruimte in dienst van gebruikerswelzijn”

De mens en de interactie met het gebouw staan centraal in het academisch werk van de Italiaanse Alessandra Luna Navarro. Door de mens meer handelingsbevoegdheid te geven in gebouwen, kan binnenklimatisering e ciënter en beter worden ingericht. Bij haar onderzoek naar microklimatisering en de veranderende rol van de gebouwge vel aan de TU Del staat dat thema dan ook centraal.

Auteur Tijdo van der Ze e

Aless andra Luna Navarro Foto's: Chris tiaan Krop

Het was een heel gedoe, herinnert Luna Navarro zich, om het MATEla b vanuit Engeland naar Ned erland te kri jgen. Daar s tond het namelijk o pges teld bi j de universiteit van Cambridge, haar vorige werkgever. Ze moes t het gebouw heel voorzichtig ontmantelen, in makkeli jk vervoerbare ond erd elen, terwi jl het la b eigenli jk niet d emonta bel in elkaar was gezet. Daarna moes t het pakket langs de douane, die sinds de Brexit een st uk strenger is geword en, en ten slotte moes t het op de experimenteerlocatie Green Village in Delft weer netjes in elkaar gezet word en. Al met al een ﬂinke technische en logis tieke o peratie, die een paar maand en in beslag hee ft gen omen.

Maar het MATEla b – wat s taat voor Mobile Adaptive Techn ology Experimental La b – is het waard. Het la boratorium is een t ussens tap t ussen gecontroleerde experimenten in een la boratorium en velds t udies in echte gebouwen. Dat maakt het heel gesch ikt om samenwerkingen te creëren t ussen de ‘echte’ actoren in de bouw, zoals fa brikanten en bouwond ernemingen, en de wetenschappers die hun theorieën kunnen toetsen aan de prakti jk van alledag. Luna Navarro: “Ten eers te hebben we te maken met echte, maar ook oncontroleerbare invloed en van het weer. Maar ook hebben we in de binnenruimte een nat uurgetrouwe na bootsing van een echt kantoor, waardoor tes tresultaten eenvoudig te vertalen zi jn naar de echte wereld.”

Heb je het ontwerp van het MATEla b aangepas t ten o pzichte van de ops telling?

“Belangrijks te aanpassing is dat ik en collega Atze Boerstra er een compacte warmtepomp in hebben geïns talleerd. Dat is de Verfris van Orange Climate, die eenvoudig te plaatsen is en – ook niet onbelangri jk – d eels uit hout is gemaakt, eenvoudig te repareren en daarmee ‘circulairready’. Door die warmtepomp kunnen we de temperat uur beter beheersen en de invloed van de gevel op de binnentemperat uur beter in kaart brengen. Orange Climate is ook betrokken bi j een and er project op The Green Village, nameli jk met hun pcm’s in de zonneschoors teen van het CoCreation Centre.”

Wat ond erzoek je in het MATEla b?

“Er vind en versch illend e ond erzoeken plaats. Wat ik heel interessant vind, is het ond erzoek dat ik doe in samenwerking met Atze Boerstra, gerelateerd aan het IEA Annex 87 initiatie f, geleid door Ongun Berk Kazanci en Bjarne Olesen van de Technische Universiteit van Denemarken. We ond erzoeken h ier de mogelijke rol van de gevel – het raam –

Alessandra Luna Navarro

Alessandra Luna Navarro (35) is universitair docent bi j de Arch itect ural Façad es and Products Research Group aan de TU Delft. Haar ond erzoek integreert arch itect uur, energie en gedragswetenschappen, met de nadruk op inn ovatieve bouwsys temen en gevelontwerp. Ze leidt MATELa b en SMARTLa b aan de TU Delft, waar ze promovendi begeleidt die experimenten uitvoeren in het ontwerp en de controle van gebouwen. Ze is betrokken bi j het door Horizon Euro pe geﬁnancierde project Smartees tory en Multicare.

Onlangs was ze gas thoogleraar aan UC Berkeley (geﬁnancierd

door de Blanceﬂor-beurs) en Politecnico di Milan o om te werken aan h ittebes tendig heid, en ze werd bekroond met de Bes t Young Researcher Award op de 9e International Building Physicsconferentie.

Ze hee ft een mas terdiploma in bouwkund e en arch itect uur van de La Sapienza-universiteit in Rome en een MPh il in energietechn ologieën van de faculteit Engineering van de Universiteit van Cambridge. Ze hee ft ook een PhD behaald aan de University of Cambridge. Haar ond erzoek werd bekroond met de Fut ure Cities Fellowsh ip aan de University of Cambridge en geﬁnancierd door Arup, Permas teelisa en EPSRC.

bi j de microk limatisering van de werkplek. Kan de gevel h ier een bi jdrage aan leveren, en welke? Daar speelt het speciale verwarmingsglas van Pilkington een voorname rol in.

Tegeli jk vindt er ook heel and er soort ond erzoek plaats. Denk bi jvoorbeeld aan ond erzoek naar hoe dun een gevel kan zi jn. Een dunne gevel bespaart op materiaal, maar gaat bi j s tevige wind meer golven, of wiebelen.

Hoe gaat dat in zi jn werk? Het mooie van het MATEla b is dat je de gevel met twee man binnen een dag kan verwisselen. Dat maakt het la b zo ﬂexibel en breed inzetbaar

Het leuke is ook dat we telkens samenwerken met and ere partners uit de markt. In Cambridge ded en we dat met ARUP. In Ned erland zi jn gevelleverancier Scheld ebouw betrokken en ook glasfa brikant Pilkington. En we s taan alti jd o pen voor nieuwe partners.”

Wat zi jn de uitdagingen bi j het betrekken van de gevel bi j microk limatisering?

“Er zi jn competing factors, concurrerend e factoren, zoals de wens voor daglicht en uitzicht uit de ramen, maar ook een grotere kans op thermisch discomfort of geluid en van buiten en h ind erli jke zonnes tralen als je er dichtbi j zit. Het is heel interessant om met al deze factoren te spelen. En je merkt dat mensen geneigd zi jn een compromis te accepteren, dat ze bes t iets willen inleveren als ze er maar iets voor terugkri jgen. Dus missch ien tolereren ze zonnes tralen in ruil voor een mooi uitzicht.”

Is het je id eaal om een gevel te ontwerpen waarbi j je helemaal geen compromis hoe ft te sluiten?

“Zo zou je kunnen red eneren, maar zo s ta ik er niet in. De vraag is nameli j k: wat willen mensen? Ond erliggend: hoe kunnen we de psychologie en fysiologie van mensen beter begri jpen? Vaak beschouwen we mensen als passieve wezens zond er toleranties en zond er aanpassingsvermogen. Maar als we mensen zien zoals ze echt zi jn, nameli jk auton ome, actieve wezens die zich kunnen aanpassen, dan kunnen we onze d esigns erop aanpassen. We hoeven dan niet iets te ontwerpen wat perfect is; echte duurzaamheid en gebruikerswelzi jn komt als we deze menseli jke eigenschap tot ons werk laten doordringen.

“Mensen zijn geneigd een compromis te accepteren en leve ren graag iets in als ze er iets vo or te rugkrijgen”

Fysiologen van de Universiteit Maas tricht, zoals Hannah Pallubinsky, hebben h ittebes tendig heid van mensen aangetoond. Mensen kunnen zich niet alleen aanpassen aan hogere temperat uren en leren deze te verdragen, maar ze kunnen zich er zelfs beter door voelen; het maakt ze gezond. We kunnen dus rekenen op de ﬂexibiliteit van mensen binnen een bepaald e bandbreedte en we hoeven dus niet te ontwerpen op 100 procent bescherming. Als wetenschapper ben ik nu geïnteresseerd in het verzamelen van gegevens om in kaart te brengen wat die grenzen precies zi jn. Als gevelontwerper ki jk ik dan naar hoe we kunnen ontwerpen om thermische aanpassing te ond ers teunen, ook voor kwetsbaren, zoals oud eren of kind eren.”

Als je overt uigd bent van de mens als wezenlijke en st urend e actor, hoe beïnvloedt dat dan jouw blik op automatisering van het binnenk limaat?

“Voorheen kon je mi j scharen in het kamp van de volledig geautomatiseerde binnenk limaatsys temen, die volhangen met sensoren. Nog s teeds geloof ik dat je d eels moet automatiseren, maar niet zoveel dat je gebruikers hun invloed ontneemt. Ten eers te omdat al die sensoren veelal bes taan uit kritische materialen en in die zin niet guns tig zi jn voor de duurzaamheid en circulariteit.

Het tweed e, principiële, punt is dat geautomatiseerde sys temen n og s teeds niet precies weten hoe gebruikers zich voelen of wat ze willen. Dat betekent dat ze soms verkeerde keuzes maken en gebruikers het sys teem gaan sa boteren. Voor daglichtsys temen geldt dat n og meer dan voor koeling en verwarming. Dan kom je van de regen in de drup.

interpreteerde het sys teem dat als ‘las t van de zon’ waarna de transparantie van het raam werd vermind erd.”

Gebouwexperts in Ned erland wi jzen in het kad er van de warmer word end e zomer s op de mediterrane land en, waar gebouwen met k leine ramen en dikke muren veel beter ingespeeld zi jn op hoge temperat uren. Aangezien ji j zelf uit Italië komt, ben ik benieuwd of je daar speciﬁeke gedachten bi j hebt.

“Het klo pt dat de bouwwi jze in Ned erland and ers is en men h ier van grote glaso ppervlakten houdt. Je kan ervoor kiezen om naar meer thermische massa te gaan door dikkere muren en k leine ramen, maar dan bezie je de gevel eenzi jdig vanuit een energie-e fﬁciëntie-perspectie f. Dat lij kt me niet vers tandig, want mensen hebben ook licht en uitzicht n odig. Daar komt bi j dat onze gebouwen door k limaatverand ering over enkele jaren wellicht aan nog extremere temperat uren blootges teld word en en ’mediterraan bouwen’ alleen

“Mijn ouders en mijn grootouders sloten overdag de lu iken als de zon ging s chijnen en deden ze we er op en als het donker werd”

In het project SMARTeeS TORY ond erzoek ik welke rol AI h ier kan vervullen. Ik d enk dat we een voorbeeld kunnen nemen aan de opzet van de sociale media of aan bedri jven als Netﬂix, waarbi j de gebruiker door telkens te kiezen t ussen versch illend e o pties die hem aangebod en word en, zélf aangee ft waar zi jn voorkeuren liggen. Het sys teem hoe ft ons op deze wi jze dus niet een kant op te duwen, te nudgen; wi j man oeu vreren ons door onze keuzes zelf in een soort archetype.”

Is dat ook de strekking gewees t van je recente project face-toface?

“Dat d eed ik met collega’s Mark Alen en Mauro Overend en de s tart up Eyrise en dit was heel leuk. We maakten daarbi j gebruik van een techniek die affective computing wordt gen oemd, waarbi j het sys teem keuzes maakt op basis van de gezichtsuitdrukking. Als je bi jvoorbeeld boos ging kijken, dan

niet meer gen oeg zal zi jn: de koellas t zal groter zi jn dan deze bouws ti jl kan bied en. ‘Slimme’ ramen en bek ledingsmaterialen, waarvan de transparantie of het o ppervlak zich aanpas t aan de zonins traling, of gewoon low tech shutters, overs tek, luiken of plafondventilatoren, zullen ond erd eel van het bouwen word en, wat je al ziet gebeuren als gevolg van de TO Juli.

Een and er aspect van het mediterrane leven moeten we trouwens ook niet vergeten. Dat is nameli jk het gedrag van mensen. Mi jn oud ers en mi jn grootoud ers sloten overdag de luiken als de zon ging sch i jnen en ded en ze weer o pen als het donker werd, waardoor alles goed kon doorluchten en de h itte van overdag kon ontsnappen. Dat zat in onze cult uur en was heel gewoon. Wi j in Ned erland moeten dat soort gedrag ook internaliseren. Ik kom dan weer terug op wat ik eerd er zei: gebruikers zi jn actieve wezens en zi jn wezenli jk ond erd eel van de werking van het gebouw.”

Wat is dan de gevel van de toekoms t?

“Zoals mi jn collega Ulrich Knaack zegt: ‘d e gevel is niet langer de grens t ussen buiten en binnen.’ Het wordt meer een soort multifunctionele t ussenruimte, een overgangsgebied. De gevel biedt ruimte voor groen, microk limatisering, licht, schaduw, energieo pwekking door PV-panelen, warmtebuffering. Bovendien is de gevel van de toekoms t veerkrachtig – resilient - en ﬂexibel, kan zich aanpassen aan versch illend e typen gebruikers, toekoms tige k limaten en toch materiaale fﬁciënt zi jn. Dit alles ter ond ers teuning van de k limaattransitie.”

Auteur Drs. Y. (Yvonne) van Sark, Youngwor ks

Hoe kunnen we jongeren enthousiasmeren

voor de energietransitie?

De krapte op de arbeidsmarkt remt de energ ietransitie in de breedste zin: relevante sec toren als de indu strie, o shore, chemie en gebouwde omgeving zoeken goed geschoolde medewerkers. Een g root probleem, waarbij voor de oplossing aan vele knoppen gedraaid kan worden. Er worden dan ook vele parallelle initiatieven in het onderwijs en de arbeidsmarkt georgani seerd om dit tekort te verminderen. Jongeren zien nu uit zichzelf vaak nog niet een rol en baan voor zichzelf binnen de energ ietransitie. De Human Capital Agenda van Topsector Energ ie v roeg in het kader van ‘Nieuwe verbindingen’ aan Young works om te verkennen waar in dit speelveld ruimte is om een vernieuwende activiteit toe te voegen die het imago van de energ ietransitie kan verbeteren. Dit ar tikel beschrij het onderzoek dat we hebben gehouden onder v mbo-leerlingen uit de derde en v ierde klas met een technisch pro el en/of interesse in techniek.

Om het perspectie f van jongeren te ond erzoeken, hebben we een kwalitatie f ond erzoek uitgevoerd ond er vmbo-leerlingen uit de derd e en vierde k las met een technisch proﬁel en/of interesse in techniek. Deze groep werd zorgvuldig samenges teld met een geli jke verd eling naar regio en geslacht.

Met een kerngroep van betrokkenen uit de sector hebben we eerst een aantal kansrijke richtingen verkend om jongeren te inspireren over werken aan de energietransitie. Deze richtingen hebben we vertaald naar een viertal verhalen die we kond en voorleggen aan de leerlingen. Hierbi j namen we virt ual reality als uitgangspunt, vanuit het id ee dat we zo laagdrempelig abstracte thema’s kunnen visualiseren in de k las. Immers, je kunt vertellen dat windmolens s teeds groter word en, maar hoe voelt het om erop te s taan

als ond erhoudsmonteur? Ook kun je laten zien hoe hun eigen lee fomgeving in de toekoms t verand ert door de energietransitie.

Binnen deze vier verhalen kwamen versch illend e projecten aan bod die gaan over werken aan de energietransitie. Het ond erzoeks team van Youngworks toets te hoe deze verhalen en het id ee van een VR-les overkwamen bi j de doelgroep. Aanvullend zi jn we ook in gesprek gegaan met ond erwi jsprofessionals die betrokken zi jn bi j LOB (loo pbaan oriëntatie en -begeleiding) op de vmbo-scholen.

Ti jd ens 60 minuten durend e online interviews spraken we met jongeren over hun st udie- en beroepskeuzeproces, hun associaties bi j de energietransitie, en hun ervaringen met LOB-activiteiten op school. Daarnaas t bespraken we het id ee van VR-lessen over de energietransitie.

Resultaten en impact

De resultaten toond en aan dat de VR-lessen een signiﬁcante positieve impact kunnen hebben op de interesse van jongeren in de energietransitie. De visuele en speelse benad ering via VR maakte het abstracte ond erwerp tas tbaar voor de leerlingen, waardoor ze meer betrokken raakten. Ze kregen inzicht in de werking van technieken als zonne- en wind energie en begri jpen hoe hun toekoms tige loo pbanen verbond en kunnen zi jn met duurzame o plossingen. Ook docenten en (LOB) begeleid ers zagen de meerwaarde van deze method e om complexe ond erwerpen begri jpeli jk te maken.

Inzichten en adviezen

Toekoms t & Trends

Advies 1: Belicht de directe invloed die je als individu op je omgeving kan hebben en voorkom nadruk op de bred e maatschappeli jke missie.

De mees te leerlingen begri jpen niet goed wat de energietransitie inhoudt, en een korte beschri jving wekt niet direct hun nieuwsgierig heid of enthousiasme. Ze vind en de overgang van oud e naar nieuwe energie en de bi jdrage aan een zelfvoorzienend, k limaatneutraal of duurzamer Ned erland ingewikkeld k linken. Het zi jn volgens hen belangri jke, maar ook belad en ond erwerpen waar grote verantwoord eli j khed en aan k leven. Het voelt te groot en ingewikkeld, waardoor ze zichzelf h ier geen rol in zien spelen. In het verlengd e h iervan vind en sommige jongeren dat werken in de energietransitie meer pas t bi j uitvind ers en bed enkers, en niet bi j doeners zoals zi jzelf.

“Ik vind voor de aardbol zorgen niet het allerbelangri jks te doel. Ik vind benzineauto’s bi jvoorbeeld veel leuker dan elektrische auto’s. Dus voor mi j per soonlijk is de energietransitie niet zo interess ant. Het k limaat is nat uurlijk wel belangri j k. Maar niet om zelf iets mee te doen. Het k linkt ook een beetje las tig, ik vind het meer iets voor grote mensen.”

- Meisje, 15 jaar, vmbo-basis/kad er, Techniek en Horeca

Een enkele leerling reageert zelfs ronduit negatie f op de verhalen over duurzaamheid. In hun uitspraken k linkt de o pinie van hun oud ers door

“Ik heb niets met zonnepanelen en windmolens, het s taat allemaal leli jk en groot in het landschap. Wi j hebben dat thuis ook helemaal niet en mi jn oud er s vind en dat echt niet belangrij k. Als het over duurzaamheid gaat, valt ied ereen in slaap…”

- Jongen, 16 jaar, vmbo-basis, richting elektra (praktijkond erwi js)

Foto 1: VR li j kt een effectie f midd el om leerlingen te inspireren en te introduceren in de wereld van technische beroepen in de energietransitie. Door een VR-les aan te bied en kan een carrière in de techniek een aantrekkeli jkere o ptie word en voor leerlingen. Foto: Pexels.

Hoewel het bred ere maatschappeli jke verhaal (n og) niet resoneert, vind en leerlingen het wel belangri jk om later werk te doen waarmee ze hun directe omgeving op een positieve manier beïnvloed en. Ze reageren enthousias t op projecten en beroepen waarbi j je (mee) bouwt aan de energievoorziening van bi jvoorbeeld een school, s tadion of wij k. Het ‘aanzetten’ (van energie voorzien) van huizen, gebouwen en publieke ruimtes k linkt voor hen waardevol en belangri j k. Bovendien is betaalbare energie van s truct ureel belang voor de samenleving, waardoor ze vertrouwen hebben in de werkgelegenheid in deze sector

“Ja, energie is eigenli jk wel echt belangri jk voor alles en ied ereen. Eigenlijk werkt echt alles op energie! Die dingen aanzetten k linkt wel alsof je later echt belangri jk werk kan doen. Dat wil ik wel. Ik zou dan wel een s tadion aan willen zetten, dat je de zonnepanelen maakt waarmee je het s tadion verlicht.”

- Jongen, 15 jaar, vmbo-theoretisch, Econ omie

Kortom, leerlingen uit deze doelgroep willen impactvol werk doen, maar zien voor zichzelf (n og) geen rol weggelegd in de bred ere maatschappeli jke missie van de energietransitie. Ze zi jn vooral geïnteresseerd in het doen van betekenisvol werk, waarmee ze directe invloed hebben op hun omgeving door deze ‘aan te zetten’.

Deze doelgroep wordt enthousias t van technische projecten en inn ovaties die grootschalig, zichtbaar en herkenbaar zi jn. Voorbeeld en als windmolens, zonnepanelen en grote inn ovatieve gebouwen en objecten die prominent aanwezig zi jn in de omgeving, spreken hen aan. Ze kunnen zich een voors telling maken bi j wat het inhoudt om grote objecten te bouwen, repareren en ond erhoud en. Ook vind en ze het een prettig id ee dat je op grote schaal resultaat ziet van je werk.

Tenslotte straalt het grote formaat iets machtigs en aantrekkelij ks uit

“Dat met die zonnepanelen en windmolens k linkt het leuks t. Dat extreme vind ik wel tof. Dan d enk ik: ‘wauw daar wil ik meer over weten’. Je gaat met grote dingen aan de slag, en je ziet waarmee je bezig bent. En als het k laar is, kan je zien dat je veel hebt bereikt.” - Jongen, 16 jaar, vmbo-gemengd-theoretisch, Diens tverlening en Producten

Techn ologische ontwikkelingen op k leine schaal vind en de mees te leerlingen daarentegen las tiger te begri jpen en mind er boeiend. Dit geldt vooral voor voorbeeld en die gaan over waters tof en kernenergie. Deze ontwikkelingen zi jn voor leerlingen in deze lee fti jd en op dit niveau n og te abstract en complex.

“Het li j kt me ingewikkeld om iets in de waters toffa briek te moeten doen. Ik vind scheikundige dingen moeilijk omdat je het niet kan zien… Maar ik vind die foto met het mannetje erop wel interess ant. Dan zie je de fa briek en s tellage van buiten: het lij kt op een bouwplaats. ’Wat doet dat mannetje bi j die grote tonnen?’, dat wil ik weten. Dat ding moet ook gemaakt word en, en gerepareerd en gelas t. Dat wil ik wel s amen met mensen doen.”

- Meisje, 15 jaar, vmbo-theoretisch, Techniek

Voorbeeld en die gaan over werken met elektriciteitska bels, en de ﬁjnere elektrotechniek (bi jvoorbeeld in laadpalen) is vooral interessant voor leerlingen die zich verdiepen in elektrotechnische vakken op school (zoals PIE-leerlingen). And ere leerlingen vind en stroom netwerken ingewikkeld, en kiezen daarom op school al niet voor een proﬁel(vak) dat erover gaat

Foto 2: “Dat met die zonnepanelen en windmolens k linkt het leuks t. Dat extreme vind ik wel tof.” Foto: RVO.

“Als het gaat over netwerken en dingen met drad en en straling in de lucht en in de grond dan vind ik het niet zo interess ant. Het voelt niet als een plek waar ik wil komen. Stroom en straling zie je niet en met ka bels en elektriciteit werken vind ik te veel gepriegel. Daarom heb ik ook niet voor PIE gekozen.”

- Jongen, 16 jaar, vmbo-basis/kad er, Bouwen Wonen & Interieur

Kortom: in voorlichting over werken met inn ovatieve techn ologieën in de energietransitie, is het belangri jk om aan te sluiten bi j het kennisniveau van de doelgroep en herkenbare en begri jpeli jke verhalen te gebruiken. Zorg voor gen oeg voorbeeld en over grote techniek, omdat deze verhalen een bred e doelgroep aanspreken. Vermi jd complexere voorbeeld en op atoom niveau, zoals kern- en waters tofenergie. Wees ten slotte spaarzaam met voorbeeld en over elektriciteitsnetwerken en ﬁjnere techniek, aangezien dit slechts een d eel van de doelgroep aanspreekt

Advies 2: Zet in de activiteit het zelf ervaren en uitproberen centraal.

Zelf ervaren is een essentiële bouws teen van goed e LOB. Dit geldt voor alle jongeren, maar vooral voor deze technische vmbo-leerlingen die vaak praktischer zi jn inges teld dan havis ten en v wo’ers. Ze hebben een s terke dri jfveer om te creëren en weten vaak al dat ze met hun hand en willen werken. Beperk daarom de informerend e teks t en uitleg over ontwikkelingen, inn ovaties en techn ologische ins tallaties.

Laat ze zoveel mogelijk zien en ervaren hoe je in versch illend e beroepen kunt sleutelen en maken. Zelf meemaken is een krachtige

manier om deze doelgroep te enthousiasmeren en hun blikveld te verbred en:

“Afgelo pen jaar gingen we met school zonnepanelen aanleggen op een d emo-dak. Dat was heel leuk. Het leggen zelf maar ook de techniek erachter, je hebt een omvormer n odig. En s teeds meer mensen hebben het ook dus het is ook wel belangri j k. Nu zou ik wel even gaan kijken als ze er iets over vertellen op een o pen dag.” - Jongen, 16 jaar, vmbo-basis, richting elektra (praktijkond erwi js)

Advies 3: Laat een grote variëteit aan werksettingen zien om een bred e doelgroep aan te spreken.

Om een bred e doelgroep te enthousiasmeren voor techniek binnen de energietransitie is het cruciaal om een breed scala aan beroepen en werkomgevingen te belichten. Leerlingen kennen vooral de bekend ere (meer traditionele) beroepen en weten niet goed wat daarbuiten mogelijk is. Ze zi jn zich n og niet bewus t zi jn van de uiteenlo pend e mogelij khed en die de technische arbeidsmarkt te bied en en zi jn gebaat bi j beeld verbred end e LOB-activiteiten.

“Ik d enk dat ik later sch ild er word. Mi jn vad er is metselaar en ik ging vroeger wel eens met hem mee naar zi jn werk. Toen zag ik een keer een sch ild er en dat vond en we wel iets voor mi j. Ik kan nameli jk niet goed s tilzitten en ik hou wel van k letsen. En als sch ild er kan je s amenwerken. Ik kan ook vloeren gaan leggen. Verd er weet ik niet wat er allemaal is. Veel beroepen li jken me s aai.”

- Meisje, 15 jaar, vmbo-theoretisch, Techniek

Foto 3: Voorbeeld en die gaan over werken met elektriciteitska bels, en de ﬁjnere elektrotechniek (bi jvoorbeeld in laadpalen) is vooral interess ant voor leerlingen die zich verdiepen in elektrotechnische vakken op school (zoals PIE-leerlingen).

Hoewel leerlingen n og niet goed weten wat de beroepsmogeli j khed en zi jn, hebben ze vaak wel uitgesproken voorkeuren voor hun toekoms tige werkomgeving. Hun id eeën h ierover lo pen s terk uiteen.

Versch illend e voorkeuren die leerlingen ti jd ens de gesprekken uitten:

• Binnen versus buiten werken.

• Bi j mensen in huis werken of aan grotere (bouw)projecten werken.

• Zelfs tandig werken versus in een team met collega’s.

• Hoog boven versus op de grond werken.

• Werken in een s tadse omgeving versus land eli jke of nat uurli jke omgevingen (o p zee).

• Grootse versus k leinschalige techniek (zoals het ins talleren van een laadpaal).

Kortom: gezien hun beperkte beeld van de mogeli j khed en en hun uiteenlo pend e voorkeuren, is het belangri jk om een grote variëteit aan werkomgevingen te belichten. Dit verbreedt niet alleen hun beeld, maar zorgt er ook voor dat er voor elke leerling aansprekend e voorbeeld en bi j zitten.

Advies 4: Ontzorg ond erwi jsprofessionals en laat het aanbod aansluiten bi j de behoe ften van d ecanen.

Decanen en mentoren hebben de indruk dat het aanbod van techniekgerichte LOB- activiteiten afgelo pen jaren s terk is toegen omen. Hoewel het aanbod per regio s terk kan versch illen (weten we ook uit and ere ond erzoeken), word en ze s teeds vaker door bedri jven of brancheorganisaties in de regio benad erd die leerlingen voor techniek willen enthousiasmeren.

Over het groeiend e aanbod zi jn d ecanen en mentoren niet alti jd tevred en: activiteiten zi jn te informatie f, bied en te weinig praktische ervaring, zi jn niet goed georganiseerd, dienen vooral als reclame voor het bedri jf of vragen te veel ti jd van d ecanen en mentoren in voorbereiding en reﬂectie achteraf. Bovendien zi jn het aantal LOB-uren beperkt: d ecanen, mentoren en bovenbouwleerlingen hebben het druk waardoor ze niet aan alles kunnen meedoen.

“Techniek is bi j ons in regio Rotterdam echt breed vertegenwoordigd in het LOB-aanbod. Ik ben er scherp op hoor, de techniekintiatieven s taan te trappelen in de hal. Ze hebben veel geld en subsidies. Dus ik zoek alti jd wel de balans en doe niet aan alles mee…” “…Het ﬁjns t is als ver sch illend e activiteiten s amenwerken op een dag-event of s amenkomen in een bes taand netwerk. Ook vind ik het belangri jk dat de nazorg goed is. Niet dat wi j zelf moeten bed enken hoe we erop moeten reﬂecteren of waar leerlingen terecht kunnen voor vragen. Het moet ook duid elijk zi jn waar geïnteresseerde leerlingen informatie kunnen vind en over o pleidingen. En ik vind het belangri jk dat ze gewoon doorverwi jzen via het reguliere kiesmbo. Het is al zo’n oerwoud en die kids weten zich geen raad.” - Decaan

Kortom: LOB-uren zi jn kos tbaar, het aanbod is talri jk en voldoet niet alti jd aan de verwachting. Hierdoor zi jn d ecanen kritisch en letten ze in de selectie van activiteiten vaak op drie factoren:

• Hapk laar: Decanen en mentoren hebben de voorkeur voor een eenmalige voorlichtingsactiviteit die niet te veel lesuren in beslag neemt. Sommige d ecanen vind en het ﬁjn als techniekvoorlichtingen zoveel mogeli jk samenwerken, door bi jvoorbeeld aan te sluiten bi j overkoepelend e techniekvoorlichtingen (bv. de Wereldhavendag of de Techniekdag). Ook de jaarli j kse beroepenmarkt (die op veel midd elbare scholen wordt georganiseerd) zi jn volgens sommige d ecanen een gesch ikte plek voor branche-/beroepen voorlichtingen. Decanen en mentoren willen zelf in ied er geval zo min mogelijk ti jd kwi jt zi jn qua voorbereiding en reﬂectie, vervoer en logis tiek.

• Breed aanbod: Voorkeur voor breed aanbod waarin meerdere beroepen word en belicht, waardoor het voor meerdere leerlingen interessant is.

• Ervaringsgericht: Decanen vind en het belangrijk dat leerlingen de kans kri jgen om beroepen zelf te ervaren. Ze weten dat dit een essentieel ond erd eel is van LOB en zien ook aan enthousias te reacties van leerlingen dat dit het bes te werkt.

Advies 5: VR is een kansrijk medium om jongeren een kij kje te geven in werken aan de energietransitie Leerlingen zi jn unaniem enthousias t over VR als medium om versch illend e beroepen te verkennen. Degenen die eerd er een VR-bril gebruikt hebben, zi jn positie f en leerlingen voor wie het n og nieuw is, zi jn nieuwsgierig. Het inn ovatieve en speelse karakter maakt dat ze enthousias t zi jn naar een LOB-activiteit in VR. Zelfs als ze niet per se geïnteresseerd zi jn in de beroepen die word en belicht ,zoud en ze wel een ki j kje nemen. Opvallend is dat meerdere leerlingen direct al creatieve id eeën hebben over hoe je de energietransitie in VR kan weergeven. Het lij kt hen vooral tof dat je iets maakt of repareert, waarbi j het resultaat direct zichtbaar is.

“ Het li j kt me leuk een soort spel te doen in VR waarbi j je iets moet maken of repareren. En dat je dan ziet hoe het er eer st uitziet als het niet werkt, en dat het erna allemaal werkt. Of bi jvoorbeeld dat je een achtbaan of attractie moet laten ri jd en met gen oeg zonnepanelen en dat het dan werkt. En dat je erboven kan zweven met een drone en dat je dan kan zien wat het resultaat van je werk is.”

- Jongen, 15 jaar, vmbo-basis, Techniek en Mach ines

Daarnaas t biedt VR het voord eel dat leerlingen diverse werkomgevingen en beroepen kunnen verkennen zond er deze fysiek te bezoeken. Dit bespaart niet alleen reis ti jd en logis tieke moeite. Ook s telt het leerlingen in s taat om beroepen te ervaren die om praktische of veilig heidsred enen in realiteit niet toegankelijk zi jn,

wat in de oriëntatie op technische beroepen vaak een probleem is volgens d ecanen. Voor leerlingen kan VR drempels verlagen door hen ervaringen te bied en die ze in het echte leven missch ien niet durven of kunnen, zoals in een windmolen k limmen of op een bouwplaats kijken. Kortom, VR is een speels en aantrekkeli jk medium voor leerlingen. Daarnaas t vergroot het de toegankelij kheid van diverse technische werkomgevingen, wat voord elen biedt voor zowel leerlingen als ond erwi jsprofessionals.

VR li j kt een effectie f midd el om leerlingen te inspireren en te introduceren in de wereld van technische beroepen in de energietransitie. Door een VR-les aan te bied en ti jd ens LOB-ti jd, kan een carrière in de techniek een aantrekkeli jkere o ptie word en voor leerlingen. Daarbi j kan op speelse wi jze interactiviteit word en ingebouwd door jongeren bi jvoorbeeld virt ueel windmolens en zonnepanelen te laten bouwen en repareren.

t rdt het al gauw een tuk mind er goed k mogeli j khed en ond er dat we tien

“ We merken dat het in LOB goed werkt als leerlingen ver sch illend e dingen kunnen uitproberen. Zo kri jgen ze een beeld van wat je kan doen. Bi j veel voorlichtingen in de techniek kan dat niet omdat er veel veilig heidseisen zi jn op locaties. informatie f verhaal wat bi j deze werkt. Dus VR is wel een goed plan! om de diver siteit van de techniek bedri jven op een dag hoeven te - Decaan

“Werken in windmolens of and ere hoge dingen spreekt me niet aan omdat het me eng lij kt. Maar als ik in VR boven op een windmolen kan s taan zou ik het sowieso doen! Dan zou ik het lie fs t in een windmolen op zee k limmen heel hoog. Dan is het niet echt, maar kan je het wel een keertje ervaren.”

- Meisje, 15 jaar, vmbo-basis/kad er, Techniek en Horeca

Conclusie en aanbevelingen

Leg de focus op de concrete impact die jongeren kunnen maken door hun directe omgeving van duurzame energie te voorzien. Deze prakti j kgerichte aanpak spreekt de leerlingen aan, en maakt de s tap naar een carrière in de techniek aantrekkeli jker.

Focus niet te veel op ingewikkeld e termen als k limaatneutraliteit of duurzaamheid.

Dit advies traject was een eers te verkenning om te komen tot een concreet id ee. Binnen de To psector Energie wordt nu nagedacht over hoe ze deze aanbevelingen gaan opvolgen. Meer lezen of het gehele rapport download en: youngworks.nl/case/hoe-kunnenwe-jongeren-enthousiasmeren-voor-d e-energietransitie/

Foto 4: Youngworks hee ft een ond erzoek gehoud en ond er vmbo-leerlingen uit de derd e en vierde k las met een technisch proﬁel en/of interesse in techniek.

Auteur Rob van Mil

De invloed van AI, robotisering en industrialisatie raakt iedereen in 2030

Het is al lang geen v raag meer of je in 2030 met AI, robotisering en indu strialisatie te maken krijg t. Werk je in de technieksector dan moet je jezelf de vraag stellen of je er klaar voor bent! Want dat dez e technolog ieën in 2030 je werk beïnvloeden – als z e dat nu al niet doen – is z eker. Wil je er ook z o goed mogelijk gebruik van maken, dan moet je er meer over weten. Dat is exact de reden waarom Techniek Nederland het rapport ‘Ar ti cial Intelligence, Robotisering en Industrialisatie: de technieksector in 2030’ liet opstellen.

In 2030 zetten vri jwel zeker alle bedri jven digitale techn ologieën (zoals AI), fysieke techn ologieën (zoals robots) en interacterend e combinaties t ussen beid en (bi jvoorbeeld in indus triële processen), grootschaliger in. Als bedri jf zal je ook wel moeten, want we moeten meer werk met mind er mensen verzetten. Naas t verand eringen in de manier waarop we waarde creëren, gaan we projecten sneller, goedko per en hoogwaardiger realiseren, met gegarand We moeten ook langer betr binnen de ketens waarin door vergaand e digitalisering en door langduriger betr functioneren en pres ter werk. Dat zi jn enkele van die volgen uit het rapport Intelligence, Robotisering de technieksector in 2030’ Ned erland recent uitbracht. in zekere zin een doorpakk gehoud en ond erzoeken SCENARIO2040. Het feit en automatisering inmidd aannemen, waren bepalend om de drie thema’s AI, r indus trialisatie verd er te

Grote investeringen in AI

Sinds het uitkomen van CONNECT2030 en SCENARIO2040, gaan bepaald e ontwikkelingen in een stroomversnelling. Al een paar jaar vind en er wereldwi jd ongekend grote inves teringen plaats in de ontwikkeling van AI-techn ologie. We maken al volo p gebruik van AI in toepassingen als Co pilot of ChatGPT. Jonge generaties genereren de inhoud van essays en gebruiken het ook in het ond erwi js. En veel professionals roepen de hulp van AI in bi j het schri jven van rapporten of nieuwsberichten en bi j vertalingen. Tegeli jk onts taat daardoor in de maatschappi j een roep tot regulering. Ook de disciplines ontwerp, bouw en techniek in de gebouwd e omgeving kijken naar AI om hen te ond ers teunen bi j bi jvoorbeeld de inwerkingtreding van de Wet kwaliteitsborging (Wkb). Deze wetgeving zorgt dat de verantwoord elij kheid en aansprakeli j kheid bi j het leveren van diens ten als in de gebouwd e omgeving toenemen. De techn ologieën die centraal s taan in het rapport, kunnen de technieksector ond ers teunen bi j het o pleveren en controleren van kwaliteit, het genereren van informatie en het bied en van inzicht in de werking van gebouwen en oogwaardiger d eerde pres taties. betrokken bli jven n we werken. Dit kan sering van processen rokkenheid bi j het ren van het o pgeleverd e n d e cons tateringen ort ‘Artiﬁcial ng en Indus trialisatie: 30’ dat Techniek acht. Het rapport is akken op d e eerd er n CONNECT2030 en eit dat digitalisering dd els grote vormen lend voor d e keuze robotisering en e onderzoeken. sys temen. Maar om die ins trumenten zo e fﬁciënt mogeli jk

Toekoms

te kunnen inzetten – of dat nu voor Wkb is, of voor hele and ere activiteiten – is het van groot belang om te weten wat ze precies inhoud en. Het rapport hee ft dan ook twee functies. Allereerst word en de thema’s toegelicht en schets t het document een algemeen beeld rondom de ontwikkelingen, met daarbi j ook een ged etailleerde beschri jving aan de hand van zeven kernbegrippen. De tweed e functie is om de impact van de thema’s voor de

technieksector te verduid elijken. Hiervoor schets t het rapport een wereldbeeld in 2030 met daarin de rol van AI, robotisering en indus trialisatie, en de impact daarvan op de maatschappi j.

Nauw verweven technologieën

Joram Nauta, werkzaam bi j TN O, was als hoofdond erzoeker betrokken bi j de uitvoering van het ond erzoek, dat hi j samen

met enkele collega’s van TN O voor zi jn rekening nam. Daarnaas t was de rol van de begeleidingscommissie van groot belang. Specialis ten uit de technieksector h ielpen bi j het maken van keuzes, het duid en van ontwikkelingen en ook specificeerd en zi j de waarde van ond erzochte ond erwerpen. Op deze wi jze onts tond er een vorm van co-creatie waardoor de sector ook al in het ond erzoek een belangrijke rol speeld e. Verd er werkten n og zo’n 10 experts mee, die voor het ond erzoek uitgebreid werd en geïnterviewd. Tot slot hee ft men voor het rapport zo’n 75 nationale en internationale bronnen geraadpleegd. “We hebben gedurend e enkele maand en en orm veel informatie op een ri j gezet en geanalyseerd”, vertelt Nauta. “Daarbi j was digitalisering als megatrend ons s tartpunt. Van daaruit keken we naar artificial intelligence, robotisering en indus trialisatie. Zodra je dat doet, zie je vri jwel direct dat deze techn ologieën heel erg met elkaar verweven zi jn. Het is als een soort spag hetti; al die technieken werken in elkaar door Je kunt nat uurli jk een robot ook zond er AI programmeren. Maar gebruik je AI, dan wordt een robot ineens zelflerend, en hoe f je niet meer alle uitzond eringen te programmeren, die zo’n robot event ueel tegenkomt. Een techn ologie als computer vision, dat we in de indus trialisering veel gebruiken, was er ook al. De toepassing van sensoren en d etectoren, wat de basis vormt voor computer vision, gebruiken we al in veel processen. Door die sensoren nu met AI en event ueel robots te combineren, is die sensor niet meer een ‘domme’ hulp die uitsluitend een ‘aan/uit-commando’ gee ft, maar wordt het een lerend ond erd eel dat een robot slimmer aanst uurt.”

Jeroen Pat, lid van de begeleidingscommissie en werkzaam bi j TBI, vertelt dat je de drie technieken (AI, Robotisering, Indus trialisatie), als je dat echt zou willen, los van elkaar kunt zien, “maar dan zi jn ze wel mind er krachtig. De intelligentie van die drie onts taat vooral door ze met elkaar te combineren. Waar we vroeger vele uren en dagen n odig hadd en om robots te programmeren of om indus triële processen te stroomli jnen, kunnen we dat nu, op basis van alle data uit bi jvoorbeeld camera’s en and ere sensoren, veel gemakkeli jker en sneller via AI doen.”

Kracht

van AI zit ingebouwd

Hoewel de drie technieken intensie f verweven zi jn, lij kt AI een sleutelrol te vervullen. Deze techn ologie is zelfs al zover binnengedrongen, dat we het bi jna allemaal gebruiken. Dat zegt Jacques van d er Krogt, lid van de begeleidingscommissie en voorzitter van de

Toekoms t & Trends THEMA

Drie take-aways volgens Joram Nauta

1. De techn ologieën zi jn er en bi jna ied ereen gebruikt het al. Informeer jezelf!

2. Probeer te bepalen wie al van de techn ologie gebruik maakt en hoe. Leer daarvan als je er zelf mee aan de slag gaat

3. De techn ologieën zi jn dus ook voor jouw bedri jf besch ikbaar; ga daarom bi j jezelf na waar ji j deze technieken het mees t effectie f kunt toepassen.

Beleidscommissie Inn ovatie van Techniek Ned erland. “In veel software of websites die we gebruiken zit de kracht van AI al ingebouwd, vaak zond er dat we het door hebben. In eers te ins tantie zullen veel bedri jven in de technieksector, zo verwacht ik, de voord elen van AI ontd ekken in adminis tratieve taken. Dit kan helpen om het tekort aan personeel – op dit moment missch ien we de groots te uitdaging – te tackelen. Heel veel regis traties en adminis tratieve vas tlegging gaan met AI veel sneller Datzelfd e gaat gebeuren bi j ontwerpwerkzaamhed en en engineering. Ook op de werkplek of bouwplaats zal AI een en orme hulp blijken bi j bi jvoorbeeld inbedri jfs telling, of als vraagbaak bi j het o plossen van s toringen. Monteurs kunnen binnenkort, als ze dat nu n og niet kunnen, de hulp inroepen van een slimme vraagbaak die hen vervolgens rechts treeks naar de juis te o plossing en hand eling leid en.”

Het rapport schri jft ook dat AI in 2030 al veel service- en k lantinteractieprocessen (ged eelteli j k) zal hebben overgen omen. Daardoor neemt de productiviteit per med ewerker toe. AI ond ers teunt hem of haar bi j zowel d enken als hand elen, in hybrid e toepassingen. Daarnaas t leidt AI tot nieuwe inzichten op basis van AI-data, eigen data bronnen of bronnen van derd en, waarin we verband en kunnen leggen die eerd er niet zichtbaar waren.

Taakgerichte AI -tools

De verwachting is dat ied ere med ewerker in 2030 gebruik maakt van taakgerichte AI-tools en wellicht ook van een persoonlij ke AI-assis tent. De ins tructies voor omgaan met AI zi jn dan breed bekend.

De toepassingspotentie van generatieve en hybrid e AI is groot door ontwikkelingen aan de inputzi jd e, dus aan de mogeli j khed en die bedri jven erin kunnen sto ppen. Dit komt enerzi jds door het

grootschaliger besch ikbaar komen en d elen van bes taand e data. And erzi jds komt dit ook doordat veel data via nieuwe techn ologieën vri jkomen, zoals via computer vision. Dit is het automatisch verzamelen, verwerken, analyseren, interpreteren en/of hand elen op basis van beelddata uit de fysieke wereld.

“Er zi jn nu al chatbots die vakmensen helpen als ze antwoord en op problemen zoeken. Hoe vaker we die gebruiken, hoe vers tandiger en gerichter de antwoord en word en”, zegt Pat. “Ook kunnen we met taal mod ellen aan de slag in bi jvoorbeeld bes tekken. En ontwerpers kunnen s teeds meer d esigntools met AI gebruiken, waarbi j deze tools ook rekening houd en met de context. Het enige risico en nad eel dat daar nu n og aan k lee ft, maar dat s teeds k leiner wordt, is de n oodzaak van een d eskundige die controleert of de informatie die AI presenteert, correct en betrouwbaar is.” Volgens Pat gebeurt het boren van gaten al geregeld met een robot. “Maar het ins trueren en programmeren van die robot kunnen we met AI veel beter en sneller uitvoeren. Door zo’n robot van de juis te data te voorzien, kan de robot zelf bepalen wat voor gat, hoe diep en waar hi j die moet maken.”

Fysieke robots

Robots zi jn er in vele vormen, maten en versch i jningen, zo schri jven de ond erzoekers in het rapport. Allereerst moeten we ond erscheid maken t ussen robots met een fysieke gedaante en de softwarerobot. Softwarerobots zi jn bi jna alti jd AI-gest uurd - d enk aan chatbots – en daarom behand elt het rapport dit type robots niet bi j het hoofdst uk robotisering maar bi j AI. De ond erzoekers kijken bi j het thema robotisering vooral naar de robots met een fysieke gedaante. Zo kunnen we robots ind elen in vas t of mobiel (o p één plek, of bewegend van plek naar plek), of op basis van de taak die

Drie take-aways volgens

Jacques van der Krogt

1. Beki jk de zeven kernbegrippen die in het rapport s taan. Loo p deze aan de hand van je bedri jfsproces langs en bepaal waar je die technieken het bes te kunt gebruiken.

2. In elk bedri jf is veel impliciete kennis aanwezig, vaak bi j de oud ere med ewerkers. Deze bepalen ook grotend eels de waarde van je bedri jf. Met AI kun je die legacy vas tleggen en doorgeven door er data van te maken.

3. Alles begint met jezelf de juis te vragen te s tellen. Lees het rapport, weet welke vragen je moet s tellen, en merk dan dat deze techn ologie en orm veel kansen biedt

zi j overnemen. Denk dan aan taken als ‘pak en plaats’, bewerkingen (zoals lassen), transport, inspectie, service, enzovoorts. Tot slot n oemen de ond erzoekers n og de cobot (colla boratieve robot). Dit is een aparte categorie.

Het zi jn voornameli jk plaatsgebond en robots die veilig gen oeg zi jn om in de buurt van mensen te werken. Een voorbeeld is de knikarm cobot. De huidige generatie van dit type robot hee ft beperkte kracht in de arm (lage payload), tot slechts enkele kilo’s. Daardoor bes taat er geen gevaar voor mensen die in de buurt van de cobot werken. De mees te transportrobots en ri jd end e sociale robots zi jn ook als cobot te zien. Het gemotoriseerde exoskelet is een extreme vorm van mens-robot samenwerking omdat de robot h ier dicht op de huid van de drager of bediener zit

De huidige generatie robots voeren momenteel slechts een beperkte taak uit, bi jvoorbeeld pakken en plaatsen, spuiten, puntlassen of transport. De mees te van die fysieke robots vind en we in de maakindus trie, met name in omgevingen met een s terk ges tandaardiseerde productiewi jze. Het Fut ure Today Ins tit ute spreekt in het ‘2024 trendreport’ de verwachting uit dat robotisering pas over 5 tot 9 jaar echt disruptie f zal zi jn in de ontwerp-, bouwen technieksector Hoe fa brieksmatiger een bouwof ins tallatieproces verloo pt, hoe meer ges tandaardiseerd en toegankeli jker een proces voor de inzet van robots wordt.

Van prefab naar industrialisatie

Toch zien we op dit moment al een forse toename in het fa brieksmatig produceren van woningen en woningmodules. Daarbi j experimenteren de bouwers al met de toepassing van robots die in deze fa brieken de bouwelementen samens tellen. Volgens zowel Van d er Krogt als Nauta kunnen we prefab als een eers te, maar wel n og primitieve vorm van indus trialisatie zien. “Het is een eers te s tap”, zegt Van d er Krogt, “maar er zi jn n og veel s tappen aan toe te voegen als we AI en robotisering intensie f in een prefab productieproces integreren.”

Ook Nauta vindt dat prefab een eers te s tadium is. “Uiteind elijk gaan we naar ‘conﬁgure to ord er’-processen in bouwfa brieken die 24/7 kunnen doordraaien. Daarvoor is het essentieel dat we aan de voorkant nad enken welke afwi j kingen we in het proces wel en welke we niet kunnen toes taan. Zo kunnen we, via de kracht van AI, veel variatie toes taan en ook leveren, maar uiteind eli jk ook weer niet te veel, want dan wordt het weer maatwerk.”

Toekoms t & Trends

Ook Pat ziet in prefab een eers te s tap, maar hij ervaart dat we n og ver weg zi jn van echte indus trialisatie. “Daarvoor moeten we veel meer in lego-achtige sys temen d enken. Voor zo’n module-achtige benad ering moeten we als sector goed nad enken hoe we de conﬁguratie van technieken slimmer maken. Pas als die conﬁguratie slim is, kunnen we die input bi j een fa briek aanleveren. Daarvoor zullen we echt het ontwerpen en engineeren via AI moeten doen. Via AI genereren we veel eenvoudiger en sneller alle randvoorwaard en, niet alleen voor de productie, maar kunnen we ook direct rekening houd en met de planning, de levering, de montage en uiteind eli jk ook het beheer en ond erhoud. Als we al die zaken in het ontwerp meenemen, en dat kan alleen met AI, zien we ook hoe we die modules – de legoblokken – het bes te via een indus trieel proces kunnen produceren.”

Opkomst van Industrie 5.0

Voor de derd e indus triële revolutie, Indus trie 3.0, en zeker ook de vierde indus triële revolutie, Indus trie 4.0, was en is digitalisering de belangri jks te driver, zo s telt het rapport.

Inmidd els werkt ied ereen met digitale midd elen en zi jn deze in vri jwel alle processen doorgevoerd.

In de toekoms t zullen die digitalisering van gegevens en bedri jfsprocessen en de datas tromen die dit teweegbrengt veel meer de mens moeten ond ers teunen. Die ontwikkeling, waarbi j een veerkrachtige, duurzame en tegelijk mensgerichte techn ologie zi jn intred e doet, n oemen we Indus trie 5.0. De maakindus trie neemt daarbi j het voortouw in zowel de digitale als de groene transitie (Twin Transition). In deze benad ering ki j kt de maakindus trie verd er dan alleen naar e fﬁciëntie en productiviteit, maar vers terkt ze ook haar rol en bi jdrage aan de samenleving. Dit doet ze door het welzi jn van werknemers centraal te s tellen en nieuwe techn ologieën te gebruiken om welvaart te creëren. Het gaat om welvaart die verd er gaat dan banen en groei, met begrenzing aan de productie uit respect voor de toekoms t van onze planeet. In die gedaante vormt Indus trie 5.0 een aanvulling op de Indus trie 4.0-aanpak.

Zo kunnen we met een digital twin mensen helpen en simulaties uitvoeren voordat we de techniek in de fysieke wereld doorvoeren. Ook kennis van mensen kunnen we vas tleggen en via technieken als hybrid e AI besch ikbaar maken voor vele and ere collega’s. “Een ervaren warmtepompmonteur zou bi j wi jze van spreken met zi jn mobiele tele foon het hele ins tallatieproces kunnen o pnemen. Zodra we die beeld en via AI verri jken, maakt deze techn ologie er bi jna vanzelf een simulatie van. Deze simulatie kunnen jonge, onervaren monteurs gebruiken. Zo maken we de impliciete vakkennis die bi j de zeer ervaren en vaak oud ere vakmensen aanwezig is voor ied ereen besch ikbaar Het is een mooi voorbeeld hoe we met AI de impliciete, menselijke kennis expliciet kunnen maken”, zegt Nauta.

Onvermijdelijke veranderingen

Nu het rapport voor ied ereen besch ikbaar is, zoud en ond ernemers zich tenmins te op de hoogte moeten s tellen van de inhoud. “Het zi jn geen ontwikkelingen of trends die je kunt ‘wegmanagen’”, zegt Pat. “Al zi jn we daar vaak erg goed in. Het zi jn techn ologieën die ook jouw bedri jfsprocessen raken en onvermi jd eli jk verand eren. Missch ien d enk je in het begin; ‘voor al die taken hebben we toch een ‘mannetje of vrouwtje’. Maar die persoon zal de d esbetreffend e taken niet op het niveau kunnen bli jven uitvoeren zoals je dat met AI of robots kunt. Het mooie is dat je daardoor mensen kunt vri jspelen voor werkzaamhed en waarin ze veel beter zi jn of gelukkiger van word en.”

Ook Nauta s telt dat ond ernemers met deze informatie wel aan de slag moeten, want de techn ologieën zi jn er al. “Jouw med ewerkers gebruiken ze al. Als ond ernemer moet je uiteind eli jk kunnen bepalen hoe en waar je ze wilt inzetten. AI maakt je processen veel slimmer; ook kun je de kennis in je bedri jf gemakkeli jker vas tleggen en doorgeven. Ji j moet alleen bepalen welke kennis je vas tlegt, en vooral ook aan wie je het doorgee ft en met wie je het wil d elen. Denk bi jvoorbeeld aan de vele k lantgegevens die een bedri jf bezit als het gaat om beheer en ond erhoud. Al die data zorgen er straks voor dat we binnen enkele dagen al weten of een sys teem in een gebouw goed functioneert of niet. Daarvoor zal je informatie mogelijk moeten d elen, verticaal met bi jvoorbeeld fa brikanten of beheerders. Maar soms ook met collega’s of branchegen oten. Samen kunnen we hele s terke sys temen en processen bouwen. Dat zi jn zaken waarover je als ond ernemer goed moet nad enken.”

Medewerkers worden gelu kkiger

Volgens Van d er Krogt zou elke ond ernemer zich in elk geval op de hoogte moeten s tellen van de ‘zeven kernbegrippen’ die het rapport prominent naar voren brengt. “Ga bi j jezelf na waaraan je nu, in je eigen bedri jf, veel ti jd en menskracht kwi jt bent. En kijk dan, aan de hand van de zeven kernbegrippen welke h iervan jou kunnen helpen

Toekoms t & Trends

Drie take-aways volgens Jeroen Pat

1. Ga nu mee in deze ontwikkeling. Nu kun je het volgen en zelf grip houd en. Straks overkomt het je gewoon en loo p je te ver achter

2. Deze techn ologieën zi jn niet zo las tig als ze op het eers te gezicht li jken. Sterker nog, je bent al met veel van deze technieken bezig, zond er dat je het missch ien door hebt

3. Ga eens in de schoenen van je k lant s taan en ga na hoe de processen in jouw bedri jf lo pen. Kijk vervolgens naar alle afwegingen en keuzes die er zi jn. Vaak weet je dan hoe het and ers moet. Maar dan realiseer je je ook dat – al k loon je jezelf vier keer – je n ooit gen oeg ti jd en mankracht hebt. Zie deze techn ologieën daarom niet als een vloek, maar als en zegen. Al is het maar om je werk in de toekoms t leuk te houd en.

om die inspanningen te vergemakkeli jken en te vermind eren. Deze tools gaan echt voor meer werkplezier zorgen. Tegeli jk zorgen ze ook voor een d eﬂatie van bepaald e werkzaamhed en. Niet meer overal zi jn zulke hooggeschoold e of duurbetaald e krachten n odig. Maar de toekoms t wacht niet. Zorg dus dat je op de hoogt bent. Dat geldt net zo goed voor med ewerkers als voor de ond ernemer.”

Kortom, ook voor med ewerkers in de sector biedt het rapport belangri jke inzichten. “Deze ontwikkelingen gaan ook med ewerkers overkomen. Maar zorg dan in elk geval dat het je niet overvalt”, zou Pat willen benadrukken. “Med ewerkers word en langs de meetlat gelegd. Sommige werkzaamhed en die deze techn ologieën kunnen uitvoeren, zullen niet langer door de med ewerkers word en gedaan. Vaak gaat het daarbi j om zware, gevaarli jke of repeterend e werkzaamhed en. Uiteind elij k, daarvan ben ik overt uigd, zal het med ewerkers verri jken. Daarvoor moeten we ons wel durven o pens tellen en de mogeli j khed en omarmen.” Nauta gaat n og een s tap verd er: “Deze techn ologie zal zorgen dat mensen gaan doen waar ze het s terks t in zi jn. Denk dan aan de rol van een expert die een controle functie vervult, en niet meer al die repetitieve werkzaamhed en hoe ft uit te voeren. Er zal alti jd een ‘reality check’ n odig zi jn als we AI in processen toepassen. Iemand moet beoord elen of bi jvoorbeeld een verbruik van 4000 kWh veel, weinig of n ormaal is, om maar eens iets te n oemen. Leer

daarom als med ewerker hoe je van deze technieken gebruik maakt. Zo zorg ji j dat je de aangename aspecten van het werk kunt bli jven doen. Juis t bi j al die repetitieve k lussen komt die techn ologie je helpen. De behoe fte zal groeien aan mensen die deze nieuwe technieken begri jpen of die zich de nieuwe techn ologie gemakkeli jk eigen maken.”

Een ongekende versnelling

Dat het rapport voor ied ereen belangri jke inzichten biedt, wordt duid elijk wanneer je alleen al de managementsamenvatting lees t. Voor de één zullen deze intelligente techn ologieën een ongekend e versnelling verzorgen waardoor en orme kansen onts taan. De and er zal in de techn ologieën een sleutel zien om vergri jzing en personeels tekorten het hoofd te bied en. En weer and eren vind en er midd elen in om de transitie naar nieuwe bedri jfsmod ellen te maken, gericht op service en partnerschap. Zo zi jn er veel meer inzichten uit het rapport te halen. “Mi jn eye o pener”, vertelt Van d er Krogt, “is dat we niet de illusie moeten hebben dat we n og niet met AI bezig zi jn. We doen er allemaal al veel meer mee dan we bese ffen. Sta ook eens s til bi j de hond erd en miljard en die wereldwi jd op dit moment in AI word en geïnves teerd, door bi jvoorbeeld Microsoft en Google, maar ook een bedri jf als Autod esk. Zie het dus niet als doemscenario. Juis t niet, zou ik zeggen, er onts taan unieke kansen.”

Pat wil mensen vooral oproepen zich in de materie te verdiepen. “Maak je k laar voor de toekoms t, en dat doe je met de inzichten in dit rapport”, zo is zi jn belangri jks te aanbeveling. En Nauta legt de nadruk op de wi jze waarop kennis nu voor ied ereen heel snel besch ikbaar komt. “Ied ere organisatie zal door een leercurve gaan, en in veel gevallen kun je dit beter samen doen, door samen op te trekken met parti jen in jouw bedri jfskolom. Als je de keuze bewus t maakt, hoe f je echt niet alle kennis weg te geven. Maar het vergt wel een and ere manier van kijken naar de kennis die in jouw bedri jf aanwezig is.”

Vervolgstappen op basis van het rappor t

Nu de resultaten van het rapport besch ikbaar zi jn, vormt deze informatie een belangri jke bron voor de “Kennis- en Ontwikkelagenda”. Deze agenda is een initiatie f van Techniek Ned erland, Wi j Techniek, ISSO en TVVL. Gezamenlijk inventariseren zi j de kennisbehoe ften die de sector en bi jvoorbeeld het ond erwi jsveld hebben, en helpen hen met nieuwe inzichten bi j de ontwikkeling van o pleidingen en cursussen. Lees meer h ierover op www.s tartmetconnect.nl/ kennis-en-ontwikkelagenda.

Het rapport vormt daarnaas t ook een kennisbron bi j de gezamenli jk aanpak van de Ned erlandse technieksector in het kad er van het Aanvalsplan Techniek (www.aanvalsplantechniek.nl). Samen met de bouwen energiesector werkt de technieksector aan het wegwerken van het grote tekort aan technische vakmensen. De informatie uit het rapport ond ers teunt vooral Actieli jnen 4 en 5 van het Aanvalsplan Techniek. Deze richten zich op de indus triële transformatie van ontwerp, bouw en techniek en op het ruim baan geven aan mensgerichte techn ologie.

Verd er wil Techniek Ned erland dit jaar de ond erwerpen uit het rapport via beschri jvingen van ‘good pratices’ bred er bekend maken. Ook zal zi j presentaties verzorgen over de inhoud van het rapport, binnen en buiten de sector Op die manier zullen n og meer mensen op de hoogte raken van deze belangrijke ontwikkelingen. Die informatievoorziening is ond er meer gericht op haar led en in de regio, in vakgroepen, en in vakcommissies.

Daarnaas t gee ft de branchevereniging presentaties in het ond erwi js en voor organisaties buiten de eigen technieksector Als daar behoe fte aan is, zi jn ook rond etafelgesprekken mogeli j k, waarbi j geïnteresseerd en in k leine groepen over de inhoud van het rapport met elkaar in gesprek gaan.

Meer informatie

Het rapport kwam tot s tand in o pdracht van Techniek Ned erland en Wi j Techniek. Techniek Ned erland is de ond ernemersvereniging van technisch diens tverleners, ins tallatiebedri jven en de elektrotechnische d etailhand el en reparatie. Wi j Techniek is het ontwikkelingsfonds dat ond ernemers en med ewerkers helpt bi j de ontwikkeling van het werk in de ins tallatietechniek.

Benieuwd naar de volledige inhoud van het rapport, download hem h ier: led en.techniekned erland.nl/downloadairapport

Wil je meer informatie over CONNECT2030, ga dan naar: www.s tartmetconnect.nl/connect2030

Ben je benieuwd naar SCENARIO2040, dan vind je deze h ier: www.s tartmetconnect.nl/scenario2040/

DAT HOU JE

Laats t hoorde ik het weer: “Je houdt alti jd tien procent k lagers, wat je ook doet”. Uiteraard is het wetteli jk verplicht om deze wi jsheid in elke discussie over binnenk limaat een keer te n oemen. Het bi jzond ere was dat hij ditmaal niet van een techneut kwam, maar van de gebouwgebruiker zelf. Die had kenneli jk geen hoge pet meer op van ons vakgebied. Door ervaring wi js geword en? Of had ze de o pmerking al zo vaak aangehoord dat ie wel waar moes t zi jn?

Colum Arjen

mn n Raue

Arjen Raue is indoor climate specialis t en Euro pean Lig hting Expert bi j bba binnenmilieu. In verband met afwezig heid van zi jn collega en vas te colum nis t Atze Boer stra verzorgt hij deze editie een gas tcolum n.

Ik ben dol op clichés; ik heb er zelfs een speciale bingokaart voor Je hebt clichés in soorten en maten. ‘Ik hou van jou’ is de belangrijks te; het kan niet vaak gen oeg gezegd word en. Het houdt de boel bi j elkaar En een congres is pas écht begonnen als ik ‘The ﬂoor is yours’ heb gehoord, en een kwartier later ‘Las t but n ot leas t’. Check, check, goed bezig!

Sommige clichés sli jten n ooit (‘In gelul kun je niet wonen‘). And ere clichés zi jn bi j geboorte al sleets, vooral als ze een soort grapje bevatten (‘Wi j hebben geen airco maar ARKO’). De aanvankeli jke verrassing maakt bi j de eers te herhaling al plaats voor een warm moment van herkenning en daardoor is dit een uits tekend cliché.

Weer and ere clichés zi jn een vorm van grensoverschri jd end gedrag, zoals het n oemen van een ‘psychologisch raampje’, met een blik van ons-kentons, alsof de gebouwgebruiker een k leuter is die je kunt sussen met het Sinterk laasjournaal. Dit cliché s taat nat uurlijk wel op mi jn bingokaart, maar ergens ond eraan.

Ik d enk dat clichés bedoeld zi jn om verbinding te zoeken: wi j snappen elkaar

Maar je moet o ppassen als ze vervolgens word en ingezet om iets wat niet zo begri jpelijk is (bi jvoorbeeld omdat het niet klo pt) toch logisch te laten lijken. ‘Als je iets maar vaak gen oeg bli jft herhalen, wordt het vanzelf waar’. En h ier komt Sinterk laas o pnieuw om de hoek ki jken: clichés-die-moeten-overt uigen zi jn vaak te herkennen omdat er ook een autoriteit bi j wordt gesleept die ze zou hebben bedacht. Church ill en Eins tein draaien zich dagelij ks om in hun graf.

Het kan ook and ersom: sommige clichés zi jn op de keper beschouwd onzin, maar ied ereen snapt dat ze een diepe ond erliggend e wi jsheid bevatten omdat de bed enker heel goed kan voetballen. Het is als een boek met een o pen eind e: je mag er zelf op voortborduren. Zulke clichés bli jven een bron van inspiratie en kunnen n og jaren mee.

Je vraagt je soms af of Ole Fanger het echt zo bedoeld hee ft met die 10 procent k lagers. Nee dus. Ten eers te: het was 5 procent. Bovendien ging het om een gemidd eld e van een grote po pulatie die aan gelijke condities

Lassie

was blootges teld. Dat zegt niets over individuen met persoonli jk beheersbare condities. Kort door de bocht: als ied ereen een eigen thermos taatknop kri jgt, kan ied ereen tevred en zi jn. Lie fs t ook een eigen kamer En een eigen raam, psychologisch of niet.

Ik moet die ged esillusioneerde gebouwgebruiker dus n og maar eens proberen te overt uigen dat 10 procent k lagers niet n odig is. Missch ien helpt het als ik daarbi j Monty Python aanhaal: ‘We are all different!’. Dat hee ft ze vas t wel eens eerd er gehoord. Als ze antwoordt met ‘No, I’m n ot’, dan begri jpen we elkaar

Auteur Harmen Weijer

Rijksbouwmeester

Francesco Veenstra:

“Het is tijd om terug te gaan naar de basis

van bouwfysica”

Om Nederland ook in de 22e eeuw lee aar te houden met voldoende woningen is toekomstgericht denken door overheden en sec toren heel hard nodig. Ongeveer 15 jaar geleden werd in ‘Den Haag’ eigenlijk gez egd dat Nederland klaar was qua ruimtelijke ordening, maar dat was een inke misrekening, z o merken we anno 2025. Daarom is het noodzakelijk gedegen vooruit te denken, en anders te denken, z o stelt rijksbouwmeeste r Francesco Veenstra. En dat geldt ook voor de installatiesector. “We hebben decennialang gekozen voor technolog ische oplossingen om gebouwen te verbeteren. Nu is het tijd om terug te gaan naar de basi s van bouw fysica en materialen.”

Op het TVVL-event Toekoms t & Trend van afgelo pen januari gaf Veens tra een inki j kje in wat er de afgelo pen jaren is gebeurd met de Agenda van het College van Ri j ksbouwmees ter en Rij ksadviseurs. Veens tra vormt dat College met de twee Ri j ksadviseurs voor de Fysieke Lee fomgeving, Jannemarie de Jonge en Wouter Veldhuis. In die Agenda pleitten de drie Ri j ksadviseurs om vooruit te d enken, maar niet om mooie vergezichten te creëren, maar juis t om terug te red eneren. Een van de red enen is dat de snelheid van fysieke verand eringen in de gebouwd e omgeving traag is. “Hoe wonen wi j in 2030? Niet and ers dan nu,” s telt hi j. Dit benadrukt het belang van lange termi jn planning. “Het is vers tandig om verd er vooruit te ki jken, richting 2050 of zelfs 2100, om te ontd ekken wat mogelijkerwi js zal gebeuren en wat we nu moeten doen om daarop te anticiperen.”

Het terugred eneren vanuit toekoms tscenario's is daarbi j essentieel. Zo hee ft de verwachte afname van het aantal

Foto's: Lars van den Brink

personen per huishoud en grote implicaties voor het woningtekort. Waar er in de jaren vi jftig van de vorige eeuw gemidd eld meer dan vier mensen per woning woond en, ligt dit aantal nu rond de 2,1, s telt Veens tra. “Dat betekent dat we met hetzelfd e aantal mensen twee keer zoveel woningen n odig hebben. En de verwachting is dat dat aantal mensen per woning n og verd er zakt,” legt Veens tra uit.

Om de huidige woningn ood op te lossen, pleit Veens tra voor creatieve en samenhangend e o plossingen. Hi j benadrukt dat er jaarli j ks t ussen de 60.000 en 80.000 woningen word en gebouwd, maar dat dit onvoldoend e is om de vraag bi j te houd en. “We moeten het surplus t ussen die 80.000 woningen en de ben odigd e 100.000 op korte termi jn realiseren.”

ansformere n

Een van de o plossingen ligt in het beter benutten van bes taand e gebouwen, zoals het transformeren van bi jvoorbeeld kantoren en kerken. Maar ook door het verk leinen van nieuwbouwwoningen. “Als je woningen zo’n 40 procent k leiner bouwt dan de gemidd eld e woning die we nu bouwen van ongeveer 1 20 m2 tot 150 m2, dus woningen van 70 à 75 m2, kun je met dezelfd e midd elen twee keer zoveel woningen realiseren. Als we dat de afgelo pen 15 jaar hadd en gedaan, zoud en we nu 300.000 extra woningen hebben gehad.”

Dat dit niet is gebeurd, komt volgens Veens tra voor een groot d eel door de conservatieve bouwsector zelf. “Het huidige mod el is s terk gericht op het bouwen van eengezinswoningen op basis van lage dichtheid, wat ine fﬁciënt gebruik van land en

infras truct uur met zich meebrengt. De bouwindus trie is ingericht op deze typologie, maar als we snelheid willen maken, moeten we naar and ere bouwsys temen kijken,” s telt hi j.

Dat geldt ook voor de ins tallatiesector, weet Veens tra, want de rol van ins tallaties is in de afgelo pen d ecennia ﬂink groter geword en. “In de jaren ’70 en ’80 vols tond in een woning een simpele cv-ketel, met wat leidingwerk naar radiatoren. Missch ien was er n og een geiser in de keuken en je had een vri j simpele elektrische ins tallatie. Tegenwoordig hebben woningen complexe ins tallaties, zoals warmtepompen, warmte-terugwinins tallaties en zonnepanelen, en lad en we onze elektrische auto’s thuis o p. Een en and er is ook ond er invloed van de eisen van het Bouwbesluit gedaan. Maar feit is wel dat we daarvoor technische o plossingen hebben bedacht. We hadd en ook in de afgelo pen d ecennia kunnen kiezen om naar een passie fhuis cons tructie te gaan met zo min mogeli jk technische ins tallaties. Dat is niet waar we met zi jn allen voor hebben gekozen. Het is nu ti jd om de s tap terug te maken, terug naar de basis van bouwfysica om te ond erzoeken hoe we de bouwsector en bouwketen kunnen verduurzamen. Hierbi j hoort ook het ins tallatiesys teem en het energieverbruik. Niet in de laats te plaats omdat ti jd ens de levensduur van een woning - als het goed is zeker 100 jaar - ins tallaties enkele keren word en vervangen. Dus in het kad er van materiaalgebruik en duurzaamheid, is het vers tandig het aantal ins tallaties in een gebouw juis t te reduceren.”

Arbeidskrachten

Veens tra n oemt in dit kad er ook het gebrek aan gesch ikte arbeidskrachten in de bouwen ins tallatiesector als tweed e aspect om naar mind er ins tallaties toe te gaan. “Ik maak me zeker zorgen over de afnemend e besch ikbaarheid van vakmensen. De ins tallateur die een warmtepomp kan ins talleren, moet ook in s taat zi jn om deze te repareren. Dat vakmanschap zien we s teeds mind er Voor de nieuwbouw is dat probleem wellicht een st uk mind er Nu al komen uit de fa briek complete nieuwbouwwoningen, inclusie f ins tallaties en leidingwerk, en die word en in elkaar gezet op de betreffend e locatie. Maar voor de bes taand e voorraad is dat veel las tiger Er s taan immers 8 miljoen woningen in Ned erland, en als je die allemaal van nieuwe ins tallaties moet voorzien, en daarna moet ond erhoud en, dan kost dat veel arbeidsuren. Die mensen hebben we gewoonweg niet in Ned erland. En voor de mensen die het ins tallatiewerk, waarond er ond erhoud, wel bli jven doen, verand ert het werk ook behoorlij k. Want een warmtepomp is zeker niet die relatie f simpele cv-ketel van 40, 50 jaar geled en. Het is een complexe computer geword en.”

Enkele aanbevelingen opgepakt

De Agenda van het College van Ri j ksadviseurs is inmidd els zo’n 4 jaar geled en gelanceerd. Terugki jkend ziet Veens tra dat een aantal van de aanbevelingen ind erdaad is o pgepakt. “We pleitten er voor dat er door overhed en verd er in de toekoms t gekeken moes t word en. We moeten niet praten over 2030, maar over 2050 en beter n og naar de volgend e eeuw We hebben gezien dat bi jvoorbeeld in het regeerakkoord van het vorige ka binet het principe wordt gehanteerd om bod em en water leid end te laten zi jn in gebiedsontwikkelingen, wat juis t gaat over die langere

Toekoms t & Trends

termi jn. Dus dat we in ied ere gebiedsontwikkeling rekening moeten houd en met de principes van de ond ergrond en zorgen dat die ond ergrond ook gezond is naar de toekoms t toe. We hebben ook gepleit voor een nieuwe n ota Ruimte, en Hugo de Jonge hee ft dat in het vorige ka binet in gang gezet, en Mona Kei jzer neemt dat nu over De verwachting is dat medio dit jaar die Nota door het ka binet wordt o pgeleverd. En in het verlengd e h iervan: we – en met ons vele and eren – hebben gepleit voor een hernieuwd e o prichting van een zelfs tandig minis terie van Volkshuisves ting en Ruimteli jke

Ord ening, en het geen ond erd eel meer te laten zi jn van Binnenlandse Zaken. Op deze manier kan het Rijk weer de regie op het gebied van ruimteli jke ord ening op zich nemen, uiteraard samen met de and ere overhed en en waterschappen. En vooral dat de overhed en verd er ki jken dan hun eigen regeerperiod e. Dat is uiterst belangri jk voor het Ned erland in de komend e d ecennia.”

Auteurs Ing. P. (Patrick) van Tol, C.C. (Catharina) Nollet, dr.ir. T. B. (B aldiri) Salcedo- Rahola, allen Haagse Hogeschool, Onderzoeksgroep Energy in Tr ansition,

De thuisbatterij in een veranderende energiemarkt

De energ iemarkt is aanzienlijk aan het veranderen. Dit komt door een verschuiv ing in de elektr iciteitsprodu ctie naar een g roter aandeel a omstig uit zon en w ind in combinatie met toenemende v raag door verdere elektri catie. Congestie is al bijna een landelijk probleem en aanzienlijke prijsschommelingen in de elektriciteitsprijs gedurende de dag zijn niet v reemd meer. Dit ar tikel gaat in op welke oplossingsmogelijkheden een thui sbatterij biedt in deze dynamische markt.

Om huishoud ens aan te moedigen PV-sys temen te ins talleren introduceerde de Ned erlandse overheid in 2004 de sald eringsregeling [1]. Met de sald eringsregeling kunnen huishoud ens elektriciteit dat aan het net wordt geleverd verrekenen met de elektriciteit dat op een and er moment van het net wordt afgen omen. De verrekening vindt niet alleen plaats op basis van de elektriciteitspri js, maar inclusie f de energiebelas ting en de BTW. Als per jaar meer kWh aan het net wordt geleverd dan wordt afgen omen, volgt voor het meer geleverde d eel alleen een vergoeding op basis van de kale elektriciteitspri js [2, 3].

Med e door de sald eringsregeling zi jn afgelo pen jaren bi j veel woningen zonnepanelen geplaats t. In 202 3 s teeg het aantal woningen met zonnepanelen van 2 miljoen naar 2,6 miljoen [4]. Het o pges teld e vermogen is van 7,2 GW in 2019 ges tegen tot 2 3,9 GW in 202 3. Het o pges teld e vermogen aan windt urbines is dezelfd e period e ges tegen van 4,4 GW naar 10,8 GW [5, 6, 7].

Deze verschuiving in elektriciteitsproductie naar meer zon en wind in combinatie met meer

vraag med e ten gevolge van ond er and ere elektrisch ri jd en, koken en verwarmen leidt tot toenemend e problemen op het elektriciteitsnet door overbelas ting en conges tie. Dit leidt tot extra kos ten voor de energiebedri jven en netbeheerders om het elektriciteitsnet sta biel te houd en, waardoor extra inves teringen in het net n odig zi jn. De netbeheerskos ten nemen h ierdoor toe [8 t/m 14]. In augus t us 202 3 introduceerde het eers te energiebedri jf terugleverkos ten om deze extra kos ten te d ekken [15].

Na het besluit van de Eers te Kamer op 13 februari 2024 om de sald eringsregeling niet af te bouwen [16], volgd en meerdere energiebedri jven met terugleverkos ten. Zo rekent bi jvoorbeeld één energiebedri jf per juni 2024 €0,115 per kWh aan terugleverkos ten [17].

Sinds enkele jaren zi jn energiecontracten met dynamische (uur)pri jzen, op basis van de EPEX-day-ahead-pri jzen in opkoms t en bied en s teeds meer energiebedri jven deze aan. Hierbi j is er een directe relatie met de weersverwachting. Bi j veel zon en/of wind dalen de pri jzen, regel matig zelfs tot negatieve waard en. Bi j bewolkt en/of winds til weer zi jn de pri jzen hoog. Dit biedt de mogeli j kheid om met behulp van een thuisbatteri j de elektriciteitsverbruikskos ten te verlagen maar ook te hand elen in elektriciteit op basis van pri jsversch il. Toch wordt een dynamisch energiecontract voor woningen voorlo pig mind er interessant geacht, med e omdat wordt uitgegaan van uurtarieven. Tegelijkerti jd wordt een thuisaccu als niet haalbaar en renda bel gezien [18, 19, 20].

Het doel van dit artikel is de econ omische pres taties van de elektriciteitsins tallatie van een resid entiele woning binnen de huidige sald eringsregeling te beschouwen. Voor de analyse is gebruik gemaakt van één cases t udie waar, buiten al aanwezige zonnepanelen, in 2022 ook een thuisbatteri j is geplaats t. Het bes taand e sys teem dat oorspronkeli jk was inges teld voor alleen “n oods troom” hee ft een gewi jzigd e functie gekregen. Dynamische aanst uring is inges teld waarbi j energiehand el mogeli jk is.

Toekoms t & Trends

Methode

In de analyse word en de directe kos ten per kWh voor de afgen omen en teruggeleverde elektriciteit vergeleken in zes versch illend e scenario’s:

1. Varia bel energiecontract met per drie maand en vas te kWh pri jzen;

2. Varia bel energiecontract met een PV-sys teem;

3. Varia bel energiecontract met een PV-sys teem en €0,115/kWh aan terugleverkos ten;

4. Dynamisch energiecontract met per uur varia bele kWh pri jzen;

5. Dynamisch energiecontract met een PV-sys teem;

6. Dynamisch energiecontract met een PV-sys teem als een dynamisch aanges t uurde thuisbatteri j.

Verbruikers

De verbruiksgegevens in de beschouwing zi jn afkoms tig van een woning in de Haarlemmermeer, waarbi j scenario 6 geïns talleerd is: een PV-sys teem als een dynamisch aanges t uurde thuisbatteri j in combinatie met een dynamisch energiecontract. De verbruiksgegevens voor scenario 1 t/m 5 zi jn uit deze gegevens afgeleid.

Ins tallatie

Op het dak is een PV-sys teem aanwezig met een vermogen van 2220 Wp. Als het PV-sys teem en de thuisbatteri j niet gen oeg elektriciteit kunnen leveren, wordt het versch il van

Zekering automaten

Aans t uringscontroller

Bidirectioneleomvormer

Verbruiksmeter aanst uring thuisbatteri j

Verbruiksmeter netbeheerder

Figuur 1: Schematische weergave van het elektriciteitssys teem.

KWH

Pv PanelenBatteri j + BMS dc-shunt

Omvormer

het elektriciteitsnet afgen omen. Bi j een overschot aan elektriciteit wordt het versch il aan het elektriciteitsnet teruggeleverd. Zie ﬁguur 1 voor een schematische weergave.

De batteri j is o pgebouwd uit 16 LiFePO4 cellen met een capaciteit van 280 Ah. Bi j een n ominale spanning van 3,2 V bedraagt de capaciteit van de batteri j 14,3 kWh. Hiervan is 20% gereserveerd voor n oodreserve, de oorspronkelijke functie.

Voor cyclisch gebruik is zodoend e circa 11,4 kWh besch ikbaar Om de cellen te beschermen zi jn deze in een metalen behuizing geplaats t. In de behuizing zi jn ook een zekering en BMS (batteri j managementsys teem) aanwezig ter bescherming tegen overlad en, te diep ontlad en, te hoge of lage temperat uur en overbelas ting. Tevens verzorgt het BMS dat de cellen word en gebalanceerd alsook de communicatie t ussen de batteri j en de aans t uring van het sys teem.

Om een batteri j op geli j kspanning ‘DC’ (Direct Current) aan te sluiten op het wisselspanningsnet is een bidirectionele omvormer n odig. In het sys teem is gebruik gemaakt van een omvormer met een laagfrequente ringkerntransformator In vergeli j king met een transformatorloze omvormer op basis van mosfets hee ft een laagfrequente ringkerntransformator enkele voord elen: een langere levensduur, beter bes tand tegen vermogenspieken, kan korts tondig meer vermogen leveren dan gespeciﬁceerd en kan beter omgaan met inductieve belas tingen.

De gebruikte omvormer/acculad er hee ft een maximaal continu vermogen van 4 kW. Het

zelfverbruik bedraagt in rus t en bi j lage belas ting circa 25 W. Op maximaal vermogen neemt dit door warmteontwikkeling s terk toe tot ongeveer 420 W. Ten behoeve van de e fﬁciëntie en geluidsproductie is het vermogen aan de wisselspanningszi jd e begrensd op 2200 W lad en en 3000 W ontlad en. Bi j deze vermogens bedraagt de e fﬁciëntie circa 93% respectieveli jk circa 94%.

De laads tat us van de batteri j is één van de ben odigd e aans t uringsparameters. Deze wordt bepaald met een shunt in het geli j kspanningsd eel van het sys teem. Met de shunt is de e fficiëntie van de batteri j bepaald op ca. 97,0%. De round-trip e fficiëntie, bes taand e uit de omzetting van wisselspanning naar gelij kspanning en van geli j kspanning naar wisselspanning door de omvormer als de chemische e fficiëntie van de batteri j, bedraagt theoretisch 84,8% (93% * 94% * 97%). De werkeli jke e fficiëntie zal afwi jken daar deze afhankeli jk is van de gevraagd e vermogens.

In de casest udy is een losse verbruiksmeter toegevoegd om te meten hoeveel kWh van het elektriciteitsnet wordt afgen omen of wordt teruggeleverd. Voor de slimme aanst uring van de omvormer en de batteri j is een aans t uringscontroler ben odigd. Om het goed te laten functioneren is de conﬁguratie een belangri jk aandachtspunt

Buiten deze hoofdond erd elen is een aantal aanverwante ond erd elen ben odigd zoals: stroomka bels, een hoofds troomschakelaar, zekeringen en communicatieka bels.

Figuur 2: Elektriciteit

De thuisbatteri j wordt met een algoritme aanges t uurd op basis van de econ omisch laags te pri js voor het elektriciteitsverbruik waarbi j ook gehand eld kan word en op basis van de dynamische elektriciteitspri jzen. De belangri jks te aans t uringsparameters h ierbi j zi jn:

• In- en verkoo ppri js van de elektriciteit [€/kWh];

• Verwacht elektriciteitsverbruik en o pwek zonnepanelen gedurend e de dag [kWh];

• Batteri jcapaciteit [kWh];

• Maximaal laadvermogen van de batteri j/omvormer [kW];

• Maximaal ontlaadvermogen batteri j/omvormer [kW];

• Maximaal van het net af te nemen vermogen [kWh];

• Maximaal naar het net terug te leveren vermogen [kWh];

• De laadtoes tand van de batteri j [%];

• De round-trip e fﬁciëntie van omvormer en batteri j [%].

De met het PV-sys teem o pgewekte elektriciteit kan h ierdoor direct naar het net geëxporteerd word en of eerst in de batteri j word en o pgeslagen om deze terug te leveren op een later moment als de elektriciteitspri jzen hoger zi jn. Bi j onvoldoend e eigen o pwek kan de batteri j tevens vanaf het elektriciteitsnet word en bi jgelad en om op een later ti jds tip in de woning te verbruiken wanneer de pri jzen hoger zi jn. Door slimme aanst uring kan het eigenverbruik van door de zonnepanelen o pgewekte elektriciteit als het ﬁnancieel rend ement word en vergroot

Gemeten waarden

Meetgegevens van de period e juli 202 3 t/m juni 2024 zi jn gebruikt in de cases t udie. De dataset hee ft een resolutie van vi jftien minuten met cumulatieve waard en van de gemeten energies tromen. De dataset bevat informatie over:

• import van het elektriciteitsnet naar verbruikers in huis

Eimp>verb [kWh];

• import van het elektriciteitsnet naar de batteri j Eimp>bat [kWh];

• export van batteri j naar het elektriciteitsnet Ebat>exp [kWh];

• export o pwek door het PV-sys teem naar het elektriciteitsnet

E pv>exp [kWh];

• o pwek door het PV-sys teem naar de batteri j Epv>bat [kWh];

Ta bel 1: Netto verbruikskos ten elektriciteit en afgen omen / teruggeleverd e kWh over de period e juli 202 3 t/m juni 2024.

• o pwek door het PV-sys teem naar verbruikers in huis

Epv>verb [kWh];

• batteri j naar verbruikers in huis Ebat>verb [kWh];

In de dataset word en de daadwerkeli jke kilowatt uren aan de wisselspanningszi jd e gegeven die de batteri j ingaan en uitkomen. Optred end e omzetverliezen van wisselspanning naar gelij kspanning of vice versa zi jn h iermee in de meetgegevens verwerkt

Tussen de door de energieleverancier o pgegeven kWh waard en en door het sys teem gemeten kWh waard en zat een versch il van totaal 32,5 kWh ofwel een versch il van 0,8%.

Aﬂeiding scenario’s

Op ond ers taand e wi jze zi jn scenario 1 t/m 5 afgeleid uit scenario 6.

Scenario 1 en 4

Eimp;sc1,4 = Eimp>verb + Epv>verb + Ebat>verb [kWh] (form. 1)

Scenario 2, 3 en 5

Eimp;sc2,3,5 = Eimp>verb + Ebat>verb [kWh] (form. 2)

Epv>exp;sc2,3,5 = E pv>exp + Epv>bat [kWh] (form. 3)

Eimp;sc1,4 = import van het elektriciteitsnet voor scenario 1 en 4

Eimp;sc2,3,5 = import van het elektriciteitsnet voor scenario 2, 3 en 5

Epv>exp;sc2,3,5 = export o pwek door het PV-sys teem naar het elektriciteitsnet voor scenario 2, 3 en 5.

Voor scenario 1 t/m 3, met vas te pri jzen per kWh, zi jn de pri jzen aangehoud en van één van de grote Ned erlandse energiemaatschappi jen met een contractduur van 3 maand en. Vanaf juli 202 3 t/m juni 2024 varieerd en de netto verbruikskos ten van €277,95/MWh tot €381,95/MWh met een gemidd eld e van €3 47,03/MWh.

net afgen omen elektriciteit in kWh over de period e 202 3-07-0 1 t/m 2024-06-31.

ten elektriciteit per maand, excl. vas trecht, netbeheerderskos ten en vermind ering energiebelas ting over de period e 202 3-07-0 1 t/m 2024-06-31.

ten o

van alleen een netaansluiting met dynamische pri jzen over de period e juli 202 3 t/m juni 2024.

Figuur 3: Van het

Figuur 4: Netto verbruikskos

Figuur 5: Pri jsver sch il in de verbruikskos ten per maand

pzichte

Toekoms t & Trends THEMA

De varia bele groothand elspri jzen die in scenario 4 t/m 6 zi jn gebruikt, zi jn afkoms tig van het ENTSO-E Transparency Platform. De pri jzen versch illen per uur en varieerd en in juli 202 3 t/m juni 2024 van -€500,00/MWh tot +€463,77/ MWh met een gemidd eld e van +€76,81/MWh. Om de consumentenpri js te bepalen is h ierbi j de inkoo pvergoeding van de energiemaatschappi j, de energiebelas ting en de BTW o pgeteld. Vanaf juli 202 3 t/m juni 2024 varieerd en de netto verbruikskos ten voor consumenten van -€431,35/ MWh tot +€73 4,81/MWh met een gemidd eld e van +€269,40/MWh.

Resultaten

In de beschouwing is alleen gekeken naar de directe kos ten per kWh voor de afgen omen en teruggeleverde elektriciteit. Kos ten zoals vas trecht, netbeheerderskos ten, transportkos ten en teruggave energiebelas ting zi jn niet meegen omen daar dit vas te bedragen zi jn ongeacht het verbruik en dus geen invloed hebben op het vergelijken van de scenario’s.

In de beschouwd e 12 maand en, juli 202 3 t/m juni 2024, bedroeg het elektriciteitsverbruik van de woning circa 3257 kWh en de elektriciteitsproductie circa 2055 kWh. Het versch il is van het elektriciteitsnet afgen omen.

In ﬁguur 2 is het elektriciteit import-export proﬁel per 15 minuten, inclusie f de hand el, weergegeven.

In de ta bellen 1 en 2 en de ﬁguren 3 tot en met 5 zi jn de resultaten van de beschouwing van de 6 scenario’s weergegeven.

In scenario 4, een dynamisch energiecontract, bedragen de directe kos ten voor de van het net afgen omen 3257 kWh €868. In vergelij king met scenario 1, een energiecontract met vas te pri jzen, levert het overs tappen op een energiecontract met dynamische uur-pri jzen een besparing op van €263.

In scenario 6, een dynamisch energiecontract, een PV-sys teem en een dynamisch aanges t uurd thuisbatteri j, neemt de van het net afgen omen hoeveelheid elektriciteit toe tot 3725 kWh. Dat ruim meer elektriciteit is afgen omen dan ben odigd, komt door het zelfverbruik van het sys teem en hoofdzakelijk door te hand elen op basis van de uur-pri jzen.

Van de 2055 kWh o pgewekt door het PV-sys teem is 814 kWh direct zelf gebruikt, 527 kWh direct naar het elektriciteitsnet geëxporteerd en 714 kWh in de batteri j o pgeslagen, na omzetveerlies 606 kWh, voor zelfgebruik of teruggeleverd op een later moment.

In plaats van het ben odigd e versch il t ussen verbruik en productie van 1 202 kWh werd in totaal 3725 kWh afgen omen. Dit is 252 3 kWh meer dan ben odigd. Hiervan is 202 kWh gebruikt voor de DC-belas tingen, betre ft circa 370 kWh omzetverliezen in het ESS en is 1953 kWh op een later moment zelf verbruikt of teruggeleverd ten behoeve van elektriciteitshand el. Samen met de 108

Ta bel 2: Gemidd eld e effectieve netto elektriciteitspri jzen per MWh over de period

juli 202 3 t/m juni 2024.

kWh omzetverlies uit het d eel van zonnepanelen bedraagt het totale omzetverlies 47 8 kWh.

Ondanks dat 252 3 kWh meer is afgen omen zi jn de netto verbruikskos ten gedaald tot € 114,-. Een besparing van € 1016,- ten o pzichte van scenario

1 met vas te kWh pri jzen, € 753,- in vergelij king met scenario 4 zond er PV-sys teem en ESS en €262 mind er dan scenario 5 met alleen een PV-sys teem.

Conclusie en aanbevelingen

Door het toevoegen van een dynamisch aanges t uurde thuisbatteri j word en de netto verbruikskos ten voor elektriciteit op vier manieren verlaagd:

1. Door de batteri j als buffer te gebruiken kan een groter d eel met de zonnepanelen o pgewekte elektriciteit zelf gebruikt word en op and ere ti jds tippen dan dat deze wordt o pgewekt;

2. Door de batteri j als buffer te gebruiken kan de met de zonnepanelen o pgewekte elektriciteit op momenten met hogere pri jzen word en teruggeleverd aan het net;

3. Door de batteri j als buffer te gebruiken kan op goedko pe momenten elektriciteit word en afgen omen van het net om deze ti jd ens de momenten met hoge pri jzen te verbruiken;

4. Op basis van de pri jsversch illen in de uur-pri jzen kan er gehand eld word en met elektriciteit door deze bi j lage pri jzen in te ko pen en bi j hogere pri jzen weer te verko pen.

In de casest udie bedroeg de besparing door het toevoegen van de dynamisch aangest uurde batteri j op zichzelf ongeveer € 262,- voor juli 202 3 t/m juni 2024. De huidige aanschafpri js van het thuisbatteri j sys teem is op 1 juli 2024 circa €3300,-, incl. BTW. De terugverdienti jd bedraagt dan, uitgaand e van de huidige marktoms tandig hed en, 1 2,6 jaar Hierbi j dient rekening gehoud en te word en dat door het begrenzen van het vermogen van de omvormer in de casest udie h ier niet de maximaal mogelijke ﬁnanciële o pbrengs t van het sys teem wordt behaald. Zond er deze begrenzing

kan de o pbrengs t hoger uitkomen en de terugverdienti jd korter

Buiten een ﬁnancieel voord eel door lagere verbruikskos ten hee ft het toevoegen van een thuisbatteri j in de casest udie n og een and er voord eel gehad: ‘n oods troom’ bi j strooms toring.

Hoewel het toepassen van thuisbatteri jen vaak wordt voorges teld als o plossing om problemen op het elektriciteitsnet te vermind eren, ligt dit gecompliceerder. Om thuisbatteri jen op grote schaal effectiever in te kunnen zetten, is verﬁjning n odig in de aans t uring dan alleen op basis van de land eli jke EPEX-pri js. Een gen omen s tap h ierin is dat inmidd els diverse parti jen ook op basis van de onbalansmarkt thuisbatteri jen aans turen [21, 22, 2 3]. Echter, de onbalansmarkt is ook land elijk en houdt geen rekening met lokale problemen.

Een and ere mogelij kheid om vraag en aanbod meer lokaal te kunnen bepri jzen, is het afs tappen van één land eli jke elektriciteitspri js en Ned erland te verd elen in meerdere regio’s met elk een eigen pri js.

Wanneer de overheid de sald eringsregeling per 1 januari 2027 in een keer zal schappen, zoals afgesproken is in het hoofdli jnenakkoord ‘HOO P, LE F EN TROTS’ op 16 mei 2024 [24], verand ert de aantrekkelij kheid van een thuisbatteri j. Terugleveren levert dan een st uk mind er o p, omdat je de energiebelas ting en de BTW niet meer terugontvangt. Wel kan het eigenverbruik van de door zonnepanelen o pgewekte elektriciteit vergroot word en, zodat mind er elektriciteit ingekocht hoe ft te word en waar wel energiebelas ting en BTW over moet word en betaald. Tegelijkerti jd wordt om dezelfd e red enen hand elen met elektriciteit mind er aantrekkeli j k, omdat er een groter pri jsversch il ben odigd is om dit renda bel te laten zi jn. Geadviseerd wordt daarom de ﬁnanciële effecten door het afschaffen van de sald eringsregeling nad er te beschouwen.

Daarnaas t wordt geadviseerd meerdere sit uaties nad er te beschouwen of te simuleren:

• Thuisbatteri j zond er slimme aans t uring als buffer ten behoeve van nul op de meter;

• Thuisbatteri j alleen inzetten voor peak-shaving ter ontlas ting van het elektriciteitsnet;

• Thuisbatteri j met slimme aans t uring op de inkoo p, maar zond er hand el ten behoeve van de laags t mogeli jk inkoo pkos ten;

• Een sit uatie waarbi j alleen een thuisbatteri j aanwezig is zond er PV-ins tallatie;

• Woningen met and ere PV-vermogens en elektriciteitsverbruik.

Update

Afgelo pen weken zi jn de meetwaard en van de period e juli 2024 t/m d ecember 2024 verwerkt. In deze period e is een groter ﬁnancieel voord eel behaald. Voornameli jk met hand el in elektriciteit door een toenemend pri jsversch il in de uurpri jzen. In deze 6 maand en is met de thuisbatteri j een voord eel behaald van €2 33. In dezelfd e period e in 202 3 bedroeg dit €101 en in de eers te 6 maand en van 2024 €161.

C.C. (Catharina) Nollet

Referenties

1. Klimaatcoalitie. (niet gedateerd). Stemming sald eringsregeling 1e kamer. [Nieuwsbericht]. https://www.k limaatcoalitie.nl/s temming-sald eringsregeling-1e-kamer/

2. Consumentenbond. (25 april 202 3) Sald eren en terugleververgoeding zonnepanelen. [Informatiepagina]. https://www.consumentenbond.nl/zonnepanelen/sald eren-en-terugleververgoeding-zonnepanelen.

3. Milieucentraal. (niet gedateerd). Sald eringsregeling voor zonnepanelen. [Informatiepagina]. https://www.milieucentraal.nl/energie-besparen/zonnepanelen/sald eringsregeling-voor-zonnepanelen/

4. Netbeheer Ned erland. (25 januari 2024). Netbeheerders zien aantal huishoud ens met zonnepanelen verd er groeien in 202 3 [Nieuwsbericht]. https://www.netbeheerned erland.nl/artikelen/nieuws/netbeheerders-zien-aantal-huishoud ens-met-zonnepanelen-verder-groeien-202 3

5. Centraal Bureau voor de Statis tiek. (1 2 oktober 202 3). Hernieuwbare energie in Ned erland 2022. https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/rapportages/202 3/hernieuwbare-energie-in-ned erland-2022/4-wind energie

6. Centraal Bureau voor de Statis tiek. (7 juni 2024). Energieverbruik uit hernieuwbare bronnen ges tegen naar 17 procent [Nieuwsbericht]. https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/2 3/energieverbruik-uit-hernieuwbare-bronnen-ges tegen-naar-17-procent

7. Centraal Bureau voor de Statis tiek. (17 juni 2024). Vermogen zonnepanelen iets mind er s terk toegen omen in 202 3 [Nieuwsbericht]. https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2024/25/vermogen-zonnepanelen-iets-mind er-s terk-toegen omen-in-202 3

8. De Telegraaf. (20 d ecember 202 3). Ond ernemers: Overvol stroom net wordt groot probleem [Nieuwsbericht]. https://www.telegraaf.nl/ﬁnancieel/1943719091/ond ernemers-overvol-s troomnet-wordt-groot-probleem

9. De Telegraaf. (22 januari 2024). Schad e voor huishoud ens, bedri jven en gemeenten door overvol stroom net loo pt snel o p: ‘Dit wil toch niemand?!’ [Nieuwsbericht]. https://www.telegraaf.nl/ ﬁnancieel/1065969919/schad e-voor-huishoud ens-bedri jven-en-gemeenten-door-overvol-s troomnet-loo pt-snel-o p-dit-wil-toch-niemand

10. Ned erlandse Ri j ksoverheid. (25 april 2024). Maatregelen tegen vol stroom net in Flevo pold er, Geld erland en Utrecht versneld en uitgebreid [Nieuwsbericht]. https://www.ri j ksoverheid.nl/act ueel/ nieuws/2024/04/25/maatregelen-tegen-vol-s troom net-in-ﬂevo pold er-geld erland-en-utrecht-versneld-en-uitgebreid

11. Netbeheer Ned erland. (6 oktober 202 3). Netbeheertarieven consumenten sti jgen in 2024 [Nieuwsbericht]. https://www.netbeheerned erland.nl/artikelen/nieuws/netbeheertarieven-consumenten-s ti jgen-2024

1 2. N OS. (25 april 2024). Provincie Utrecht gri jpt terug naar gas vanwege overvol stroom net [Nieuwsbericht]. https://n os.nl/artikel/2518115-provincie-utrecht-gri jpt-terug-naar-gas-vanwege-overvol-s troom net

13. RTL. (18 oktober 202 3). Maatregelen Jetten Stroom net overvol: vanaf 2026 huishoud ens mogelijk op wachtli js t [Nieuwsbericht]. https://www.rtl.nl/econ omie/artikel/5413815/s troom net-overvol-vanaf-2026-huishoud ens-mogeli j k-o p-wachtli js t

14. Solar365. (15 maart 2024). De verborgen kos ten van zonnepanelen en sald eren ond er elkaar [Nieuwsbericht]. https://www.solar365.nl/nieuws/d e-verborgen-kos ten-van-zonnepanelen-en-sald eren-ond er-elkaar-66A4B1B5.html

15. Vand eBron. (15 august us 202 3). Wat je moet weten over onze vas te terugleveringskos ten [Nieuwsbericht]. https://vand ebron.nl/blog/vas te-terugleveringskos ten 16. Eers te Kamer d er Staten-Generaal. (13 februari 2024). Senaat verwerpt afbouw sald eringsregeling k leinverbruikers [Nieuwsbericht]. https://www.eers tekamer.nl/nieuws/20240213/senaat_verwerpt_ afbouw

17. Eneco. (29 april 2024). Eneco introduceert terugleverkos ten voor k lanten met varia bel contract en zonnepanelen[Nieuwsbericht]. https://nieuws.eneco.nl/eneco-introduceert-terugleverkosten-voor-k lanten-met-varia bel-contract-en-zonnepanelen/

18. AD. (13 februari 2024). Een thuisaccu is niet renda bel, maar zo kun er je wel geld mee verdienen [Nieuwsbericht]. https://www.ad.nl/wonen/een-thuisaccu-is-niet-renda bel-maar-zo-kun-er-je-welgeld-mee-verdienen~a8eb8dd2/?

19. Green for you. (14 maart 2022). De ‘thuisaccu’ droom of werkeli j kheid [Nieuwsbericht]. https://www greenforyou.nl/blog/d e-thuisaccu-droom-of-werkelij kheid/

20. RTL. (9 februari 2024). Een thuisbatteri j verdien je onmogeli jk terug [Nieuwsbericht]. https://www rtl.nl/econ omie/artikel/5433826/moet-ik-een-thuisbatteri j-aanschaffen?

21. Frank Energie. (niet gedateerd) [Productpagina]. https://www.frankenergie.nl/nl/slimme-diens ten/ slim-hand elen

22. Zonneplan. (niet gedateerd) [Informatiepagina]. https://www.zonneplan.nl/kenniscentrum/energie/ energiemarkten/onbalansmarkt

2 3. Accuselect. (niet gedateerd) Slimme aans t uring powerselect. [Productpagina]. https://accuselect.nl/ slimme-aans t uring-powerselect

24. Tweed e Kamer d er Staten-Generaal. (16 mei 2024). Budgettaire bi jlage hoofdli jnenakkoord. https:// www.ka binetsformatie202 3.nl/binaries/ka binetsformatie/documenten/publicaties/2024/05/16/ budgettaire-bi jlage-hoofdli jnenakkoord/Budgettaire+bi jlage+hoofdli jnenakkoord +15+mei+2024.pdf

Overige:

• ANWB. (Niet gedateerd). Speciﬁcatie inkoo pkos ten vermeld ond er de veel ges teld e vragen. https:// www.anwb.nl/huis/energie/anwb-energie/veelges teld e-vragen

• ENTSO-E Transparency Platform. (niet gedateerd). Day-ahead Prices for the Netherlands [Data base]. Data View (entsoe.eu)

• EVE Power Co., Ltd. (2 3 maart 2021). LF280K-72174 ver. B [Spec sheet]. https://www.battery-germany.d e/wp-content/uploads/2022/02/LF280K-280Ah-Product-Speciﬁcation-Version-B.pdf

• Leeuwenburg, R. en T.B. Salces-Rahola. (2021). Econ omic feasibility of electrical batteries for NZEB row houses in the Netherlands [publicatie]. The Hague University of Applied Sciences. https://www thuas.com/sites/hhs/ﬁles/documents/econ omic-feasibility-of-electrical-batteries-for-nzeb-row-houses-in-the-netherlands.pdf

Ned erlandse Belas tingdiens t. (niet gedateerd) Ta bellen tarieven milieubelas tingen. https://www belas tingdiens t.nl/wps/wcm/connect/bldcontentnl/belas tingdiens t/zakeli j k/overige_belas tingen/ belas tingen_o p_milieugrondslag/tarieven_milieubelas tingen/ta bellen_tarieven_milieubelas tingen?projectid=6 750bae7%2D383b%2D4c97%2Db c7a%2D802790bd1110

Auteur Joop van Vler ken

Energietransitie heeft andere perspectieven nodig

Andere perspectieven zijn nodig om de uitdag ingen die de energietransitie ons biedt op te ku nnen lossen. Daar voor is het belang rijk dat we meer vragen gaan stellen om los te komen van bekende patronen, zegt Rob Adams, keynotespreker, tijdens de TVVL Techniekdag 2024. Hij nam een zaal vol nieuwsgierige T VVL-ers, oud en jong, mee in zijn verhaal.

“We weten s tiekem dat al die oud e manieren van werken niet meer goed functioneren. Toch bli jven we vas thoud en aan bekend e strategieën en tools. Vernieuwing brengt onzekerheid met zich mee, maar is cruciaal voor vooruitgang. Of zoals Ba be Ruth het ooit verwoord e: Yes terday’s home runs don’t win today’s games.” Volgens keyn ote-spreker Rob Adams, Ch ie f Expedition Ofﬁcer bi j Six Fingers, is het duid eli j k; bedri jven s tellen te weinig vragen en houd en vas t aan oud e patronen.

Zo gaan we de problemen waar de wereld voor s taat niet o plossen, vindt hi j. “In een jaarplan van een bedri jf zie ik zeld en vragen s taan. Vaak bes taat een jaarplan uit antwoord en: productie, logis tiek, communicatie, inn ovatie, geko ppeld aan budgetten en Key Performance Indicators (KPI’s). Maar echte vragen ontbreken mees tal. Het is essentieel om te weten wat je n og niet weet, zodat je kunt leren en vooruitgang kunt boeken.” Een wisseling van perspectie f leert je om uitdagingen op een and ere manier te benad eren, zegt hi j.

“Ik was laats t in Eth io pië en legd e daar ons zorgprobleem uit, maar zi j keken daar heel and ers naar Daar zorgt de familie nameli jk voor de kind eren én voor de oud eren. Ons zorgprobleem zou je daarom ook een cult uurprobleem kunnen n oemen.

Adams illus treert het belang van nieuwe perspectieven met een fil mpje over een papieren magazine in de hand en van een k lein meisje dat gewend is aan een iPad. «Ze begri jpt niets van een papieren magazine, omdat ze d enkt dat ze er doorheen moet scrollen en ze wil telkens inzoomen op de foto met haar vingers.» Dit illus treert volgens hem de k loof t ussen oud e en nieuwe manieren van d enken en werken. “Organisaties bevind en zich vaak in een dilemmazone, gevangen t ussen vertrouwd e method es en de n oodzaak tot vernieuwing.”

Wat dat voor TVVL betekent laat zich volgens Adams rad en. “Het gaat bi j jullie bi jvoorbeeld over de transitie van vereniging naar netwerk. Vraag je als vereniging af hoe de wereld er in 2030 uit ziet en omarm het feit dat je dingen niet weet. De vraag ‘waarom?’ is de basis van vooruitgang, maar je moet het wel toelaten in je organisatie.”

B.J. Ma x Prijs

Vast ond erd eel van de TVVL Techniekdag is de uitreiking van de B.J. Max Pri js. “De pri js is vern oemd naar de eers te voorzitter van TVVL die de vereniging een vri j te bes ted en bedrag hee ft nagelaten”, zegt jurylid Marcel Loomans. De pri js bes taat uit twee ond erd elen: ‘bewezen expert’ en ‘jong/aans tormend talent’. In de categorie bewezen expert wordt de pri js uitgereikt aan universitair hoofddocent van de T U/e Pieter Pauwels. “Hi j hee ft een method e ontwikkeld om de data van een gebouw op te slaan, waardoor het toepassen van circulariteit in de bouw makkelijker wordt”, zegt Loomans. Henk Brink kri jgt vervolgens de pri js voor ‘aans tormend talent’ uitgereikt. Loomans: “Hoewel hij niet per se jong meer is, hee ft Brink promotieond erzoek gedaan naar het binnenk limaat in het ond erwi js. Hi j ki j kt daar echt met een facilitair management-bril naar.” Dan sluit Loomans de uitreiking af. “Wat mooi is, is dat beid e pri jswinnaars aansluiten bi j het TVVL Metathema 20212024 ‘Inzicht in een gezond e en circulaire gebouwd e omgeving’.”

Box 1: Klimaattechniek

In Box 1 presenteert Mich iel van Bruggen na de pauze de resultaten van een prakti jkexperiment over het ontsluiten van energie flexibiliteit in gebouwen. Er zi jn tes ten gedaan om te monitoren hoe comfortins tallaties reageren op externe prikkels en wat er vervolgens gebeurd qua energiegebruik en met de temperat uur van het binnenruimtes, vertelt Van Bruggen. Twee gebouwen, van Auerhaan en Veolia, werd en ond erzocht om te zien wat er gebeurt bi j het uitschakelen van de koelins tallatie op een warme dag en hoe dit kan bi jdragen aan het afvlakken van piekvermogen ten ti jd e van netconges tie. “Twee belangri jke uitkoms ten van het experiment zi jn dat flexibiliteit mogeli jk is, maar niet gegarand eerd. En dat een aanwezige koud ebuffer vertragend kan werken op het externe signaal dat aan een comfortins tallatie wordt gegeven. Extra regeltechniek kan ervoor zorgen dat de comfortins tallatie direct reageert op een extern signaal om vermogensreductie of – toename te realiseren.”

Marti jn Mooi j (DGB C) benadrukt dat Paris Proof de s tandaard is voor energiebesparing, passend binnen

de doels tellingen van het Klimaatakkoord van Pari js voor de gebouwd e omgeving. WEii is daarbi j een bruikbaar ins trument volgens hem, omdat het werkeli jke energiegebruik van een gebouw kan word en berekend volgens protocol. “Het WEii Energiekompas, maakt duid elijk hoe een gebouw écht pres teert en biedt praktische handvatten voor verduurzaming. Hierin wordt in één oogo pslag getoond welk Energiela bel een gebouw hee ft en wat het gebouw aan werkeli jke energie gebruikt. Meerdere parti jen gebruiken dit om hun gebouwenporte feuille beter in kaart te brengen.”

Roelant van d er Putten licht de ontwikkeling van een nieuwe tool op Klimaatins tallatiecheck.nl. toe. “Deze laagdrempelige tool helpt in de vroege ontwerpfase bi j het maken van keuzes. Het resultaat wordt gegeven met drie indicatieve la bels voor zomercomfort, wintercomfort en luchtverversing.”

Box 2: Gebouwbeheer en -automatisering

Gebouwautomatiserings- en controlesys temen (GACS) spelen een sleutelrol in de verduurzaming

Foto 1: Volgens keyn ote-spreker Rob Adams, Ch ie f Expedition Ofﬁcer bi j Six Finger s, is het duid eli j k; bedri jven s tellen

weinig vragen en houd en vas t aan oud e patronen.

van de gebouwd e omgeving. Robert Hietbrink van Unica Building Services, vertelt dat goed geïmplementeerde sys temen kunnen leid en tot energiebesparingen van 20 tot 40 procent. “Verkeerd geregeld e gebouwen verbruiken onn odig veel energie. GACS biedt de mogeli j kheid om dit e fficiënter te beheren en grote besparingen te realiseren”, aldus Hietbrink. Tools zoals de SRI-tool ond ers teunen inspecties en s tandaardisatie. Daarnaas t werkt TVVL aan een eigen app, vertelt hi j. “Deze GACS inspectie-app kri jgt een rapportage functie. Als de app k laar is, hoor je daar van TVVL over.” Door strengere regelgeving wordt GACS voor s teeds meer bedri jven verplicht. “De verplichting gaat van 290 naar 70 kW koel- of verwarmingsvermogen, waardoor s teeds meer bedri jven ermee te maken kri jgen.”

Prakti jkvoorbeeld en tonen aan hoe GACS bes taand e en nieuwe gebouwen kunnen verbeteren, legt Werner Vink van Infinity Monitoring & Consultancy, vervolgens uit. Eén van die

voorbeeld en is het kantoorgebouw van TVVL in Woerd en. Bi j dit gebouw resulteerd en verbeteringen in de regeltechniek in een dras tische verlaging van het weekend- en nachtverbruik, zegt Vink. “Met een beetje lie fd e en aandacht kun je zelfs een oud ere ins tallatie e fficiënter maken.” Bi j het recent o pgeleverde nieuwbouwkantoor van Auerhaan in Lelys tad kwamen ook uitdagingen aan het licht, zegt Vink. “Zo bleek een batteri j slecht ingeregeld, waardoor piekbelas tingen niet werd en voorkomen. Dit toont hoe belangri jk monitoring en proceso ptimalisatie zi jn.”

Box 3: Sanitaire technieken

Mirjam Blokker van KWR en Nick Post van Hydraloo p gaan met d eelnemers in gesprek over de watertransitie. Waar kunnen we bi jvoorbeeld alternatieven voor drinkwater gebruiken? Welk probleem is er met de besch ikbaarheid van water? Wat zi jn o plossingen? En hoe passen regenwater en gri js water

daarin? Ze vragen zich af of het Nationaal Plan van Aanpak Drinkwaterbesparing wel zin hee ft, omdat het watergebruik van particuliere huishoud ens maar een k leine 6% is ten o pzichte van de 60% die gebruikt wordt voor de energievoorziening.

En: Wie bepaalt eigenli jk hoeveel water iemand mag gebruiken? Daarbi j is er sprake van een verd elings- en een belangenvraags t uk. De agrarische sector hee ft veel invloed op de waterschappen, maar de belangen zi jn vaak in s tri jd met de nat uur (verdroging).

In de praktijk blij kt het ond erwerp besparing ook las tig aan te kaarten. Sanitaire technieken vormen slechts een k lein percentage van het totale bes tek bi j nieuwbouw Het wordt pas relevant als dit wordt geko ppeld aan energiebesparing (warmte). Een grote zorg zit ook bi j toename in ond erhoud, want wie neemt dit voor zi jn rekening?

Box 4: Circulaire installaties

Circulaire ins tallaties vormen een cruciaal ond erd eel van de transitie naar een duurzame gebouwd e omgeving. Maar er zi jn n og wel wat h ind ernissen en uitdagingen te overwinnen, benadrukt Paul van Dorp van Van Dorp ins tallaties. In de actieagenda

voor circulaire ins tallaties zi jn belangrijke pi jlers het creëren van een circulaire uitvraag door grote o pdrachtgevers en het verbeteren van de Nationale Milieudata base (NMD), zegt hi j. “We hebben informatie n odig om goed te kunnen sturen op circulariteit. Een and er speerpunt is levensduurverlenging van ins tallaties. Circulariteit gaat over hergebruik, re furbishment en remanufact uring.”

Nordin Oudshoorn, adviseur bi j Merosch, benadrukt de n oodzaak van snelle actie: “De bouw is verantwoord eli jk voor 40% van het gronds tofgebruik en 25% van de afvalproductie in Ned erland. Hierin spelen ins tallaties bovendien een meer dan gemidd eld e rol.” Hi j pleit daarom voor directe maatregelen, zoals ins tallatie-arm en losmaakbaar ontwerpen en het hergebruik van materialen. Om h ier vorm aan te geven, schree f de expertgroep van TVVL samen met Merosch het Plan van Eisen Circulaire Ins tallaties. Oudshoorn roept mensen in de zaal op om mee te d enken als ze mee willen schri jven aan een nieuwe versie van dit PvE.

Vervolgens komt André Mees ter van ISSO aan het woord over de R-ladd er, een praktisch toepasbare methodiek om de circulariteit van ins tallaties te vergroten. “We hebben de expertgroep van TVVL ingevlogen om de R-ladd er verd er te ontwikkelen op basis van deze methodiek. We willen de R-ladd er vereenvoudigen zodat deze mind er s tappen bevat en makkelijker toepasbaar is.”

Box 5 Binnenklimaatlabel

Walid Atmar gee ft in Box 5 vanuit Binnenk limaat Ned erland uitleg over de tots tandkoming van het Binnenk limaatla bel. Hi j gee ft aan hoe vraag en aanbod zi jn samengebracht in het Programma van Eisen Gezond e Kantoren. Hiermee kan gede finieerd word en wat een gezond binnenk limaat nu eigenlijk is. Om de eisen van het PvE te borgen is het Binnenk limaatla bel ontwikkeld, waarin een verificatieprotocol is o pgen omen, bes taand e uit continue monitoring, ‘peo ple feedback’ en inspectie.

Mari je te Kulve van bba Binnenmilieu gaat vervolgens in op de meerwaarde van gebruikersfeedback bi j het beoord elen van het binnenk limaat. De kwaliteit van het k limaat wordt vaak in kaart gebracht door het meten van de temperat uur en luchtkwaliteit, maar hoe ervaren de gebruikers het? Ze vertelt hoe een enquête ond er gebouwgebruikers ond erd eel is van de sys tematiek om inzicht te kri jgen in de pres taties, maar ook in het verbeterpotentieel.

Tot slot vertelt Arie d en Hartog van Airteq over het gebruik van sensoren en data voor een gezond e werkomgeving. Ook h ierin wordt het belang van inzicht benadrukt én de mogeli j kheid die dit biedt om bi j vers toringen direct maatregelen te treffen.

Foto 2: In 6 ver sch illend e parallelsessies werd dieper ingegaan op ond erwerpen binnen ond er and er k limaattechniek en gebouwbeheer & -automatisering.

Box 6 AI , Robotisering en industrialisatie

Jacques van d er Krogt van Techniek Ned erland en Joram Nauta van TN O vertellen over het rapport ‘AI, Robotisering en Indus trialisatie; de technieksector in 2030’. Doel van het rapport is het ontd ekken van zogenaamd e witte vlekken. Bi jvoorbeeld; hoe doe je meer met mind er mensen? Dat is erg act ueel gezien het huidige personeels tekort in de ins tallatiesector Daarnaas t kan ook sprake zi jn van een ketenverschuiving: dat producenten en leveranciers diens ten gaan leveren aan de k lant. Wat de verschuiving ook is; AI gaat je in s taat s tellen om e fficiency te verhogen. Hierdoor doe je meer in mind er ti jd en word je o ptimaal ond ers teund. Je functie verdwi jnt dus niet, maar gaat fundamenteel verand eren. Voorwaarde is wel dat de organisatie verregaand is gedigitaliseerd. Je hebt immers his torische data n odig om voorspelbaarheid te kri jgen, waaruit AI zi jn kennis kan putten. De twee

sprekers gaan de komend e ti jd aan de slag met presentaties, podcas ts, rond etafelgesprekken, artikelen en als daar behoe fte aan is: incompany kennissessies.

TV VL YOUNG Techniekdag

Toekoms td enker Ruud Veltenaar presenteert een doorlo pend verhaal in twee d elen: "Over ons" en "Over jou". Hi j begint met de vraag: “Wie is ons?” De antwoord en lo pen uiteen van individuen tot de hele mensheid. Dit leidt tot re flectie op de relatie t ussen mens en planeet: "Hebben wi j de econ omie diens tbaar gemaakt aan de planeet, of and ersom? Leven we in een ti jdperk van verand ering, of een verand ering van ti jdperk?” Hi j n oemt bi jvoorbeeld schoonmaakrobots waarvan o pbrengs ten d eels word en ingezet om ontslagen werknemers om te scholen. Dit type verand ering benadrukt

Foto 3: Ti jd ens de afsluitend e quiz word en de aanwezigen uitgedaagd om te laten zien hoeveel kennis zi j hebben over TVVL.

volgens Veltenaar niet alleen technische vooruitgang, maar ook maatschappeli jke verbetering.

In het tweed e d eel, "Over jou", richt Veltenaar zich op het probleem van onwetendheid, gevoed door beves tingsbias en cognitieve dissonantie. Mensen zoeken beves tiging binnen hun eigen bubbel en vermi jd en tegens tri jdige informatie. Door schurend e ond erwerpen zoals vleesconsumptie en het Gaza-conflict aan te kaarten, daagt hi j het publiek uit kritisch naar eigen overt uigingen te ki jken. Veltenaar sloot af met drie Zenboeddh is tische vragen: Wie ben ji j? Waar ben ji j? Wat wil je betekenen? Hiermee zette hij de YOUNG TVVl-ers aan het d enken.

Afsluiting

De afsluiting is wed erom in hand en van John Lens en Jochem Mark. Lens vraagt aandacht voor KUBR, het door TVVL in samenwerking met Techniek Ned erland, Bouwcampus en Bouwend Ned erland ontwikkeld e communityplatform. “Dit platform begon ooit ond er de

naam TVVL Connect en ging heel snel van nul naar 2200 gebruikers.” Napraten over de Techniekdag, doe je dan ook bi j uits tek op dit platform.

Daarna is het ti jd voor de presentatie van Serhan Yuksel die Ned erland vertegenwoordigd e ti jd ens de REVHA St ud ent Competition 2024. Hi j gee ft uitleg over zi jn ond erzoek naar de effectiviteit van een feedbacksys teem voor het manueel o penen en sluiten van ramen in kantoorgebouwen en de invloed daarvan op de binnenluchtkwaliteit. “De conclusie is dat het feedbacksys teem bi jdraagt aan een beter binnenk limaat met meer effectieve raamo penings ti jd. 90% van de mensen reageerde op de feedback. Ik wil graag afsluiten met de cons tatering dat er meer ond erzoek n odig is.”

Tot slot volgt er een ren-je-rot-achtige pubquiz, gepresenteerd door Lens en Mark. Ti jd ens deze quiz word en de d eelnemers uitgedaagd om te laten zien hoeveel kennis zi j hebben over TVVL. Al snel vallen veel van de d eelnemers af, waarna de dag afgesloten wordt met een borrel en diner

Foto 4: De jaarli j kse B.J. Max Pri js ging in de categorie ‘bewezen expert’ naar univer sitair hoofddocent van de T U/e Pieter Pauwels (tweed e van rechts). Henk Brink (tweed e van links) kri jgt vervolgens de pri js voor ‘aans tormend talent’ uitgereikt.

Auteur Joo p van Vlerken

Installatietechnische uitdagingen in Gorlaeus Gebouw Leiden

Installatietechni sch biedt het nieuwe Gorlaeus Gebouw van de Faculteit Wiskunde en Natuur wetenschappen van de Universiteit Leiden inke uitdagingen. De r uimtes in het gebouw hebben verschillende functies en daarom is de klimatisering ervan meestal maatwerk. Daarvoor was veel overleg met de gebruikers en opdrachtgever nodig Daarnaast wilde de Universiteit Leiden een exibel ge bouw, dat makkelijk aangepast kan worden in de toekomst. De installaties zijn hierop ontworpen, z odat niet het hele gebouw op de schop hoe bij toekomstige verbouwingen.

“Als je in een ond erwi jsgebouw werkt, moet je rekening houd en met diverse eigenschapen en eisen van de gebruikers. Het Gorlaeus Gebouw hee ft in de ene vleugel kantoren en la boratoria en in de and ere vleugel kantoren, collegezalen en ond erwi jsruimtes. Deze ruimtes vragen allemaal om hun eigen k limaat.” Met deze woord en legt Henk Everts, projectleid er bi j Huygen, uit dat ond erwi jsgebouwen divers zi jn in het gebruik. Dat geldt ook voor het nieuwe

Gorlaeus Gebouw van de Faculteit Wiskund e en Nat uurwetenschappen van de Universiteit Leid en. In 2016 werd het eers te d eel van het gebouw in gebruik gen omen. In september 2024 werd het tweed e d eel geo pend, waarmee het gebouw ook een nieuwe entree aan het Campusplein hee ft gekregen.

Geen harde eis

De gebruikers van het nieuwe ond erwi jsgebouw werd en naar hun eisen en wensen gevraagd, vertelt Kitty Hui jbers, bouwfysicus van A BT. “Het mediala b had bi jvoorbeeld als wens neergelegd dat de ruimte 24 grad en moes t zi jn. Wi j dachten dat dit een harde eis was, maar dat bleek bi j navraag bi j de hoofdgebruiker niet per se n odig. Terwi jl een aantal chemische la bs juis t een zo cons tant mogeli jke temperat uur wild e en de temperat uur zelf helemaal niet zo belangrijk was. Dit soort informatie kond en we alleen o phalen uit gebruikersoverleggen en leidd e tot veel maatwerk voor de la bs.”

Everts beves tigt dat. “De gebouwgebruikers zi jn geen ins tallatieexperts. Je moet dus heel goed navragen wat ze precies willen en hoe bepaald e apparat uur gebruikt wordt. Zo kun je de verwachtingen van de ins tallaties managen en ze op een goed e manier ontwerpen, zodat het pas t bi j de verwachtingen.” Een belangri jke eis van de universiteit was ﬂexibiliteit, zegt Everts. “Daar hebben we aan voldaan door de ins tallatie ﬂexibel te ontwerpen, zodat die kan word en ingezet voor versch illend e doelen. Zo loo p je niet cons tant achter de feiten aan. Want toen de o plevering nad erde werd bekend dat de o pdrachtgever de eers te en tweed e verdieping toch and ers wild e inrichten. Doordat de hoofdins tallatie is voorbereid op grote luchthoeveelhed en kan de ind eling makkeli jk aangepas t word en.”

Lagedruk ventilatiesysteem

Het ventilatiesys teem in het Gorlaeus Gebouw is bi jzond er, legt Hui jbers uit. “Het is een lagedruk ventilatiesys teem met

een ringvormig kanalens telsel in het hele gebouw Er is weinig druk n odig in dit sys teem om toch tot hoge d ebieten te kunnen komen. Het is dus een duurzame o plossing die weinig energie verbruikt en die bovendien makkeli jk uitgebreid kan word en.” Een ringvormig kanalens telsel is eenvoudig te engineeren en aan te leggen en het helpt om de gebouwen ﬂexibeler te maken, zegt Everts. “De universiteit kan er nu zelfs n og voor kiezen om van de eers te verdieping een volledige ond erwi jsverdieping te maken. Ze hoeven alleen nieuwe wand en te plaatsen en de ventilatie op te voeren.”

BREE AM Very Good

Het ontwerpcertiﬁcaat voor het gebouw is BREEAM

Very Good, zegt Mach iel Korner, adviseur bi j Huygen. “Het uitvoeringscertiﬁcaat moet n og vers trekt word en en de seizoensgebond en monitoring loo pt n og.” Hi j legt uit wat er n odig is om aan de eisen van BREEAM te voldoen. “Je moet rekening houd en met een hoge energiezuinig heid, hoge isolatiewaard en en luchtdichtheid. Je bes teedt daarom veel aandacht aan de sch il. Daarnaas t hebben we heel veel pv op het dak en ook het lagedruk ventilatiesys teem draagt bi j aan de duurzaamheidseisen. Toch was de hoogs te n orm op energiegebied niet per se het allerbelangri jkst voor de o pdrachtgever Flexibiliteit vond en ze veel belangri jker.”

Bouwpartners

Arch itect: INBO|JHK Samenwerkend e Arch itecten

Interieur arch itect: Ex Interiors

Sted enbouwkundig ontwerp: St udio Hartzema

Ontwerp Campusplein: West 8

Opdrachtgever: Vas tgoed Universiteit Leid en Projectmanagement: Stevens Van Di jck

Hoofdaannemer bouwkundig en ins tallaties: Hei jmans

Cons tructeur: Pieters Bouwtechniek

Adviseur akoes tiek, bouwfysica, brandveilig heid, duurzaamheid en trillingen: A BT

Adviseur ins tallaties: Huygen

De energiecentrale die het gebouw van warmte en koud e voorziet, werd al bi j de eers te fase van het gebouw o pgeleverd, zegt Everts.

“Daar hebben we in deze fase alleen op hoeven aansluiten. De centrale is modulair uitbreidbaar, dus er was nu alleen een extra warmtepomp n odig.” De wko was al aanwezig, zelfs al voor de eers te fase, legt Everts uit. “Dat is een wko waar de hele campus gebruik van maakt en deze bronnen zi jn nu overgeschakeld naar de nieuwbouw.”

Naas t de plek waar nu het nieuwe Gorlaeus Gebouw gerealiseerd is, s tond vroeger al het oud e Gorlaeus Gebouw Korner: “Dat gebouw is duurzaam hergebruikt als ﬁetsens talling en buitenruimte.”

Veel daglicht

Bi j het ontwerp is veel aandacht bes teedt aan daglichttoetreding, zegt Hui jbers. “De midd enbeuk van het gebouw is een groot atrium waar veel licht binnenkomt. Het was voor ons een uitdaging om er een prettig k limaat te creëren zond er het toepassen van heel veel ins tallaties. Dat is gelukt met ond er meer nat uurli jke ventilatieprincipes. Zo kun je met zo weinig mogeli jk ins tallaties toch voldoend e ventilatied ebiet en verkoeling creëren.”

Akoes tiek was een belangri jke uitdaging in het atrium, legt Everts uit. “Het atrium is een drukke ruimte met ond er meer de receptie van het gebouw en je vindt er links en rechts de gangen naar

Foto 1: De ruimtes in het nieuwe Gorlaeus Gebouw

van de Faculteit Wiskund e en Nat uurwetenschappen

van de Univer siteit Leid en hebben ver sch illend e functies. Daarom is de k limatisering ervan maatwerk.

Foto’s: ABT

de ond erwi jsruimten. Maar er zi jn ook st udieplekken. Door het gebruik van verlaagd e plafonds en het plaatsen van veel akoes tische materialen is het toch een aangename ruimte. Alle wand en en plafonds in het atrium zi jn van materiaal gemaakt dat de akoes tiek verbetert en ook zi jn er elementen in het interieur geplaats t die geluid a bsorberen.”

10 0% reserve vo or luchtbehandeling

De groots te uitdaging in dit project was volgens Everts de bedri jfszekerheid van de la boratoriumvleugel. “Deze vleugel moes t vanwege veilig heid en bedri jfszekerheid een 100% reserve kri jgen voor ventilatie. Dat betekent dat als één luchtbehand elingskas t uitvalt, de and ere luchtbehand elingskas t de ben odigd e ventilatiecapaciteit kan overnemen. Om dat mogeli jk te maken word en de niet-kritische ruimten naar een zo laag mogeli jk d ebiet gebracht bi j een calamiteit, om de kritische ruimten van verse lucht te bli jven voorzien. Het gaat h ier om een capaciteit van 115.000 m3, dat is heel veel. Als dat uitvalt en je moet overschakelen, kri jg je al snel grote drukversch illen. Vooraf was al duid elijk dat we dat niet met terugslagk leppen zoud en moeten doen maar met gest uurde k leppen. Door dat te tes ten is beves tigd dat we niet in één keer alle k leppen moeten sluiten, maar er een beheerst proces van moeten maken.”

Het bouwproces is bi jzond er soepel verlo pen, zegt Everts. “Dat begon al in het begin met de arch itect en de o pdrachtgever en gebruiker

Daarna waren er ook met de aannemer hele goed e contacten.” De uitdaging zat vooral in de omvang van de teams, zegt Korner “Alleen al van A BT/ Huygen zaten er in de loo p van het project 27 teamled en op het project.” Ook de gebruiker is tevred en, daar is Hui jbers bli j mee. “Ik vind het alti jd ﬁjn als de gebruikers van het gebouw hebben gekregen waar ze om vroegen.”

Foto 2: Het ventilatiesys teem in het Gorlaeus Gebouw is bi jzond er. Het is een lagedruk ventilatiesys teem met een ringvormig kanalens telsel in het hele gebouw.

3: Bi j het ontwerp is veel aandacht bes teedt aan daglichttoetreding. Zo is de midd enbeuk van het gebouw een groot atrium waar veel licht binnenkomt.

Foto

Martijn Geur ts, eigenaar van Ga Duurzaam en docent duurzaamheid bij T VVL:

“Meer nuchterheid qua regeltjes en normen, daartoe zou ik willen oproepen”

Duurzaamheid is een breed begrip, maar voor Marti jn Geurts is het vooral een kwes tie van doen. Met zi jn bedri jf Ga Duurzaam helpt hi j bedri jven en particulieren bi j het verduurzamen van gebouwen. Daarnaas t draagt hi j zi jn kennis over als docent bi j TVVL en zet hi j zich in om technische professionals bewus t te maken van de n oodzaak van integraal d enken. Zi jn missie? Niet alleen rapporten schri jven, maar echte impact maken.

De passie voor techniek onts tond bi j Marti jn al op jonge lee fti jd. “Vanaf mi jn achts te wis t ik al dat ik iets met techniek wild e doen,” vertelt hij Zi jn vad er was elektromonteur en Marti jn keek vol bewond ering naar zi jn werk. Na een o pleiding in de elektrotechniek volgd e een carrièrepad dat hem van monteur naar ingenieur en later naar managementfuncties bracht

Twintig jaar lang werkte hij bi j ingenieursbureau

INNAX en voorganger Intechn o, waar hi j betrokken was bi j inn ovatieve en duurzame projecten.

Eén van de hoogtepunten was het project van netbeheerd er Liand er in Duiven, waar hi j samen met een team een van de mees t duurzame kantoorgebouwen van Ned erland realiseerde “Duurzaamheid was toen n og pionieren,” zegt hi j. “We werkten met een integrale aanpak, waarbi j budgetten niet strak per discipline werd en inged eeld, maar we als team de bes te o plossing zochten.” Dit d enken is voor Geurts de kern van verduurzaming: niet s tar vas thoud en aan bes taand e s truct uren, maar ﬂexibel zoeken naar de bes te o plossing.

Eigen weg ingeslagen

Na jaren ervaring in de advieswereld besloot Geurts zi jn eigen weg in te slaan met het o prichten van zi jn eigen adviesbureau Ga Duurzaam. Maar, zo s telt hi j, het is vooral een praktijkgericht adviesbureau, die organisaties en particulieren helpt bi j het daadwerkelijk uitvoeren van verduurzamingsmaatregelen.

“Ik wil niet alleen rapporten schri jven, maar écht iets doen. Daarom begeleid ik bedri jven en huiseigenaren bi j het doorvoeren van concrete verduurzamingsmaatregelen.”

Naas t advies aan bedri jven en vas tgoedbeheerders, ontwikkeld e hij afgelo pen jaar een

Mijn TVVL

Marti jn Geurts is al sinds 2008 betrokken bi j TVVL als docent en hoofddocent. Hi j gee ft ond er and ere de cursussen luchtbehand elings techniek, duurzaamheid en BENG, waarbi j hij stud enten niet alleen technische kennis bi jbrengt, maar hen ook leert om integraal en k lantgericht te d enken.

“Veel technici d enken in producten – een mooie warmtepomp of een e fﬁciënte luchtbehand elingskas t –maar je moet kijken naar wat een k lant écht n odig hee ft.”

Wat hi j het moois te vindt aan lesgeven? “Als een cursis t na 20 jaar in het vak tegen me zegt: ‘Had ik maar eerd er voor techniek gekozen.’ Dan weet ik dat ik impact heb gemaakt.”

Zi jn doel is niet alleen kennis overdragen, maar vooral ook mensen enthousiasmeren voor techniek en duurzaamheid.

Mens

tool, waarmee energiecoaches en particulieren inzicht kri jgen in de bes te verduurzamingsmaatregelen voor woningen van particulieren. “Door onze tool kunnen energiecoaches sneller en accurater advies geven. Daar is bi j gemeenten en energieloketten veel vraag naar, zodat hun inwoners een uitgebreid er energierapport kri jgen dan nu het geval is.”

Hoewel Geurts een groot voors tand er is van verduurzaming, ziet hi j ook knelpunten. Eén daarvan is de wirwar aan richtli jnen en regelgeving. “Er zi jn zoveel versch illend e n ormen, en soms spreken ze elkaar tegen. Dat zorgt voor verwarring en soms zelfs verkeerde keuzes. En die zie ik ook regel matig voorbi jkomen, zoals onlangs n og in een school waar vanwege ﬁnanciële red enen gekozen was voor vloerverwarming. Maar dat werkt niet in een school, en dus k lagen de gebruikers dat de temperat uur te veel schommelt.”

“Mensen d enken: als iets wduur is, zal het wel de bes te keuze zi jn. Maar een k limaatplafond in een conferentiecentrum met veel vergad erzalen en wisselend e belas ting is bi jvoorbeeld niet alti jd de juis te o plossing. Soms pas t een ﬂexibelere aanpak beter bi j het gebruik van een gebouw Of de keuze voor k limaatk lasse B bi j verbouwingen in plaats A als het gaat om gezond e kantoren. Want k lasse B is n og s teeds harts tikke goed. Meer nuchterheid, daar zou ik wel graag een oproep voor doen in ons vakgebied.”

Foto: Marti jn Geurts

Nederlandse inbreng in REHVA-committees

REHVA is de federatie van Europese verenig ingen voor verwarming, ventilatie en airconditioning. Het is een overkoepelde organisatie ver tegenwoordig ing meer dan 120 000 HVAC ingenieurs en exper ts van 26 Europese landen. REHVA werd opgericht in 1963 in Den Haag waar kwamen bijeen ver tegenwoordigers van technische verenigingen uit 9 Europese landen. De naam REHVA is het a or ting van Representatives of European Heating and Ventilation Associations. De eerste REHVA president was Henr y Meijer van T VVL (1970-1975).

Tegenwoordig hee ft REHVA kantoor in Brussel met 8 med ewerkers en het bes t uur (presid ent en 6 vicepresid enten) van 7 versch illend e nationale verenigingen. Vanaf 1970 organiseert REHVA jaarlij kse meeting – General Assembly (ALV), welke wordt gehos t bi j één van de nationale verenigingen, en vanaf 2015 organiseert REHVA Brussel Summit - policy conference. Een keer in de drie jaar organiseert REHVA in samenwerking met één van de nationale organisaties het CLIMA World congres. De laats te - CLIMA 2022 - werd gehoud en in Rotterdam en georganiseerd door TVVL. Atze Boerstra was de congrespresid ent, Laure Itard en Lada Hensen Centnerová waren vice-presid enten.

REHVA hee ft 4 vas te committees:

• Techn ology and Research Committee (TRC)

• Publish ing and Marketing Committee (PMC)

• Supporters Committee (SC)

• Education and Training Committee (ETC)

TVVL hee ft in ied ere committee een vertegenwoordiger Twee van hen s tellen zich in dit artikel voor

Lada Hensen Centnerová – REHVA vice-presid ent (2022 2025), TVVL representative REVHA-PMC. Als vicepresid ent van CLIMA 2022 werd ik meer bekend geraakt met REHVA en haar activiteiten. Toen ik werd gevraagd of ik me namens TVVL als kandidaat voor het REHVA-bes t uur wil s tellen, vond ik het zeer interessante uitdaging (ook omdat er maar weinig vrouwen actie f zi jn bi

REHVA).

Als REHVA-vicepresid ent werk ik mee aan REHVA strategische doelen, zoals het pleiten voor gezond e en energie-e fﬁciënte gebouwen, het promoten van Euro pese technische kennis, en treed ik naar voren als de s tem van Euro pese ingenieurs in de bouwsector

Ik ben vicevoorzitter van de Publicatie en Marketing commissie (PMC), die REHVA-publicaties en de website beheren om de zichtbaarheid van REHVA-waarden te vergroten en verspreid en naar REHVA-led en en -supporters. Dit nat uurli jk met de ond ers teuning van REHVA-kantoormed ewerkers.

Verd er ben ik lid van de redactieraad van REHVA Journal, waarin ik dit jaar een serie van 4 expertinterviews heb mogen houd en, allemaal gerelateerd aan k limaatverand ering de gevolgen daarvan

Lada Hensen

gebouwen en mensen zelf. Ik ben ook namens het REHVA-bes t uur betrokken bi j de organisatie van het volgend e CLIMA-congres, dat wordt gehoud en in Milaan, Italië in juni van dit jaar

Harm Valk – Nieman Raadgevend e Ingenieurs – TVVL-representative in REHVA-TRC en EUPAG

In het voorjaar van 2024 ben ik voorgedragen en ben oemd als TVVL-vertegenwoordiger voor de Techn ology and Research Committee (TRC). Dat is een van de vas te comités van REHVA. De TRC behand elt in principe de volle breedte van het vakgebied, maar is de laats te ti jd en de komend e jaren bi jzond er actie f op het ond erwerp ‘energiepres tatie van gebouwen’. Dat sluit goed aan bi j mi jn werkzaamhed en als voorzitter van de Projectgroep Energiepres tatie van NEN, de beheerd er van de Ned erlandse NTA 8800.

Voor de energiepres tatie van gebouwen s taat de EPBD centraal. Afgelo pen mei is de vierde versie daarvan bekrachtigd door de EU. De komend e jaren wordt in alle lids taten gewerkt aan de implementatie daarvan. De REHVA-TRC levert input aan de s taf van de Euro pese Commissie (DG-ENER) voor die implementatie. Die input is vooral gericht op de nad ere uitwerkingen op relevante ond erd elen, waarvoor de EU de lids taten input gee ft in de vorm van guidance documenten. Daarnaas t wordt - vooral via het EPB-centergewerkt aan de CEN-EPB-n ormen die de basis moeten vormen voor de rekenmethod en in de lids taten. Dat EPB-center is inmidd els volledig verbond en aan REHVA, maar Jaap Hogeling en Dick van Di jk bli jven h ierin zeer actie f.

Daarnaas t werkt de TRC aan nieuwe ond erwerpen en aan de herziening van diverse bes taand e Guid ebooks, de belangrijkste technisch inhoud eli jke uitgaven van REHVA. Recent is bi jvoorbeeld een nieuw Guid ebook verschenen over ‘Ins tanteneous Was te Water Heat-recovery in buildings’. Via het TVVLnetwerk heb ik feedback o pgehaald op het eindconcept daarvan.

Atze Boer stra

Gezien het groeiend e belang van de Euro pese regelgeving voor het vakgebied hee ft REHVA besloten h iervoor een speciale werkgroep in te richten: de ‘EU Policy & Advocacy Group’ (EUPAG). Ook daaraan heb ik me inmidd els namens TVVL verbond en. De groep is n og op zoek naar de mees t effectieve werkwi jze, maar hee ft zeker de wind in de zeilen, omdat REHVA een speciaal s taﬂid hee ft aangen omen voor wat ik toch maar zal duid en als ‘lobbywerk’: Francesco Robimarga.

Een volgend TVVL-magazine zal ik meer ingaan op wat er technisch inhoud eli jk aan de orde is in zowel de TRC als de EUPAG.

TV VL Evenementen

• 19 februari 2025: BJ Max webinar: informatiesys temen ter ond ers teuning van het ontwerp en de levensloo p van gebouwen

• 26 februari 2025: BJ Max webinar: De invloed van het binnenmilieu op de waarde van een gebouw

• 4 maart 2025: Voorrond e REHVA St ud ent Competition

• 28 maart 2025: TVVL regio Zuid Holland & Zeeland Lunchlezing AI in de ins tallatietechniek

• 16 april 2025: TVVL regio Zuid Holland & Zeeland Golftoern ooi

Vooruitblik

BJ Max webinars 19 en 26 februari

Ti jd ens de TVVL Techniekdag wordt traditiegetrouw de BJ Max pri js uitgereikt. Meneer B.J. Max was de eers te voorzitter van TVVL en via een schenking in een s tichting is het mogeli jk om elk jaar deze pri js uit te reiken. Ti jd ens de Techniekdag op 3 d ecember 2024 werd en de 2 pri jswinnaars bekend:

- Pieter Pauwels in de categorie Bewezen Expert

- Henk Brink in de categorie Aans tormend Talent

Beid e heren vertellen meer over hun werk en ond erzoek ti jd ens een webinar Pieter op 19 februari en Henk op 26 januari. Via de TVVL website kun je je voor beid e webinars aanmeld en en vind je ook meer informatie over de ond erwerpen.

Terugblik

TVVL regio Noord Ned erland: AI in vas tgoed – Wat bereik je ermee? – 27 n ovember 2024

Met de TVVL eind edaglezing over “AI in vas tgoed – Wat bereik je ermee” hebben we een duid elijk beeld gegeven van de mogelij khed en en de boogd e besparingen op energie aangaand e gebouw gebond en ins tallaties. Het ond erwerp werd goed belicht door de leverancier PietJan Bloem van AIMZ. Daarnaas t kregen we exclusieve presentatie vanuit de eindgebruiker, Jan Schutte van New Nexus. AIMZ hee ft bi j New Nexus AI ingezet om het k limaat te verbeteren en energie te besparen. – Jurjen Old enboom, TVVL regio Noord Ned erland.

Regionieuws

Binnen het Regionetwerk heten we Jessie Zwart en Richelle Muld er welkom bi j regio Midd en Ned erland. In regio Oos t Ned erland hee ft Richard Geerts het voorzitterss tokje overgen omen van Roel Mand ers en in regio Midd en Ned erland hee ft Thi jmen Broeks het voorzitterschap overgen omen van Hans Schook. Daarnaas t nemen we afscheid van Maurice Adriaans van regio Bra bant; Casper de Schrevel, Ton Blommers en Suzanne Deckers van regio Limburg; Hans Schook, Chris tiaan Pri js en Melten Altena van regio Midd en Ned erland; Gi js Limmen van regio Noord Holland; Claudio Jacobs van regio Noord Ned erland en Rob Tollenaar van regio Oos t Ned erland. Welkom en succes aan de nieuwe led en en veel dank aan ied ereen die zich de afgelo pen jaren hee ft ingezet voor het TVVL RegioNetwerk.

Diverse regio’s zi jn op zoek naar nieuwe commissieled en. Heb je interesse, neem contact op met Mariëlle van Pelt m.vanpelt@tvvl.nl.

Winnaar s BJ Maxpri js 2024

YOUNG YTVVLOUNG TVVL

Op de hoogte bli jven van de YOUNG TVVL evenementen?

Abonneer op onze nieuwsbrie f!

Dond erdag 8 mei: YOUNG TVVL Pubquiz

Op 8 mei organiseert YOUNG TVVL hun eers te Pubquiz.

De YOUNG TVVL Pubquiz is dé kans voor teams uit diverse bedri jven om de competitie aan te gaan. Toets je kennis, ontmoet jong professionals uit je vakgebied én breid je netwerk uit in een ontspannen setting.

Stel je team samen met de slims te ko ppen uit je bedri jf, en sluit op 8 mei aan bi j het TVVL Verenigingsbureau in Woerd en om te s tri jd en voor de titel van quizkampioen. De quizvragen zi jn speciaal ontworpen om je kennis grondig te tes ten, met een mix van technische vraagst ukken, sector-speciﬁeke uitdagingen en algemene kennis. En het moois te? Deelname is gratis voor álle jong professionals!

Agenda 2025

10 april: YOUNG TVVL Kickbox event: Vallen en ops taan

8 mei: YOUNG TVVL Pubquiz

3 juli: YOUNG TVVL Zomerfees t

Heb ji j jezelf al gespot op de foto’s op onze Ins tagram?

Volg ons!

Nieuwsjaarsspeech Debby Slofstra tijdens TVVL nieuwjaarsreceptie:

“Ontwikkelen, Ontmoeten en Opleiden”

Ontmoeten

Op de T VVL nieuwjaarsreceptie gaven T VVL-voorzitter

Debby Slofstra, TVVL-commercieel directeur Cas Weg man een kor te terugblik op het afgelopen jaar. Een bijzonder jaar, z o concludeerden beiden, “want met ons 65-jarig jubileum én de totstandkoming van ons Koersplan hee T VVL een prachtig jaar gehad. En natuurlijk staan ons ook voor 2025 weer mooie dingen te wachten.”

“Voor dit jaar hebben we gekozen om deze terugblik te baseren op het vorig jaar gepresenteerde Koersplan. Zoals jullie wellicht n og herinneren s taan in het koersplan de 3 pi jlers ben oemd die het fundament vormen voor ons kennisnetwerk: Ontwikkelen, Ontmoeten en Opleid en. Aan de hand van deze pi jlers nemen we jullie graag mee in de hoogtepunten van het afgelo pen jaar

Ontwikkelen

Als het gaat om de ontwikkeling van kennis, dan zi jn we er en orm trots op dat de eers te TVVL Kennisagenda Gebouwd e Omgeving een feit is. Het verenigingsbureau is voortvarend aan de slag gegaan met een ambitie die in het Koersplan is gen oemd, namelijk een eigen kennisagenda met focus op toegepas te techniek. Hiervoor hebben we dankbaar gebruik gemaakt van het rijke netwerk aan led en en onze samenwerkingspartners. Deze input is zeer waardevol gebleken en maakte het mogeli jk om deze kennisagenda op de Algemene Vergad ering in d ecember te presenteren. (zie ook het artikel op pagina’s 56 en 57, red.)

Nieuwe inzichten rondom energiebeheer, energieﬂexibiliteit en o ptimalisatie van gebouwins tallaties, kwamen tot s tand in versch illend e projecten. Het is goed te zien dat er waardevolle samenwerkingen onts taan, ook t ussen de expertgroepen.

Daarnaas t mogen we met trots vermeld en dat ons TVVL Magazine weer zes keer is uitgegeven. Elk exemplaar van het magazine biedt een waardevolle inkijk in de ontwikkelingen binnen ons vakgebied en van onze vereniging. Het is een bron van kennis, informatie en inspiratie voor al onze led en. Elke jaar weer ervaren we de grote toegevoegd e waarde aan het magazine, omdat het een belangri jke vertaling is van wat TVVL is en wat we gezamenli jk realiseren.

Dan de tweed e pi jler, Ontmoeten. Het aanboren van nieuwe netwerken is binnen kennisontwikkeling nat uurlijk een gelie fd thema. Het project Focus op Daken is h ierin een goed voorbeeld gewees t en hee ft een interessant rapport o pgeleverd in co productie met de Wageningen University & Research. Het resulteerde in een werksessie in het najaar, waarin een breed gezelschap hun krachten bund eld e rondom nat uurli jke ins tallatieconcepten. Als gevolg daarvan zi jn er weer nieuwe projectinitiatieven en samenwerkingen onts taan, waaraan dit jaar verd er vorm wordt gegeven.

Deze pi jler van ontmoeten s taat nat uurli jk niet op zichzelf. Afgelo pen jaar zi jn er meer dan 40 land eli jke en regionale bi jeenkoms ten georganiseerd. Bi jeenkoms ten waar kennis wordt ged eeld en verbindingen word en gelegd. De nieuwjaarsreceptie, het Toekoms t & Trends event, de Techniekdag en de events van de Expertgroepen: het zi jn allemaal momenten in het jaar gewees t waar we elkaar als led en, bedri jfsled en en niet-led en hebben gesproken, gelachen en vooral hebben ervaren hoe belangri jk dergeli jk contacten zi jn in deze snel verand erend e markt. Waar we kennis uitwisselen onts taan ook samenwerkingen en waardevolle connecties. Ook dat is waarvoor TVVL s taat; het zi jn belangrijke voord elen van het lidmaatschap, die veel waarde hebben voor de led en.

En ook YOUNG TVVL is volo p in beweging. Mas terclasses, een nieuwjaarsborrel, een zomerfees t, excursies én een eigen programma ti jd ens de Techniekdag brachten weer veel jong professionals bi j elkaar We hebben goed kunnen laten zien hoe TVVL je hele carrière met je mee kan groeien.

Opleiden

Als we ki jken naar o pleid en, dan bli jven onze cursussen gelukkig onvermind erd po pulair. De TVVL leerli jnen bied en inzicht in hoe professionals zich verd er kunnen ontwikkelen in onze snel evoluerend e sector Inmidd els hebben we al meer dan 50 titels en daarmee zi jn we de afgelo pen jaren en orm gegroeid en dus ook belangrijk geword en voor de carrières van heel wat mensen.

Dit jaar is er ook weer heel hard gewerkt door het team cursussen. Dat team bes taat niet alleen uit onze verenigingsbureaumed ewerkers, maar ook uit de docenten, examencommissieled en, hoofddocenten, werkveldadviescommissie en cursusschri jvers. Maar lie fs t 7 nieuwe cursussen in de cursusgids en veel cursussen zi jn geüpdatet. We hebben weer veel cursis ten over de vloer gehad en ik ben bli j dat we de doels tellingen voor 2024 ruimschoots hebben gehaald.

Ook hadd en we het afgelo pen jaar de succesvolle WEii-trainingen. Deze hebben we 8 keer gegeven en bi jna elke keer zaten ze helemaal vol. Deze training hee ft een tweeledig doel. Enerzi jds om te informeren over de WEii-methodiek, het onts taan en achtergrond. And erzi jds maakt de training d eel uit van het proces om een licentie te verkri jgen voor het uitreiken van WEii-certiﬁcaten.

En eigenli jk was de WEii-training de aftrap van een nieuwe vorm van kennisd eling bi j TVVL, nameli jk act uele kennis, snel en op een toegankeli jke manier naar de markt brengen. Met bi jvoorbeeld kennissessies, zoals die over netconges tie en de nu al succesvolle GACS Mas terclass die we nu in 2025 verzorgen. En er komen dit jaar n og meer kennissessies en Mas terclasses aan. TVVL bli jft aan de up-to-date en loo pt vaak vooraan in de ontwikkeling van kennis.

Kaderbrief

Op dit moment zi jn we, vanuit ons nieuwe koersplan, ges tart met de kad erbrie f voor dit jaar In deze kad erbrie f s taan de doels tellingen voor 2025. Daaruit is een werkplan gemaakt door ons verenigingsbureau met de uitwerking en planning om deze doelen te bereiken. In het werkplan s taan veel projecten voor 2025 omschreven, zoals het project vitale led ens trategie, de projecten van kennisontwikkeling, de plannen rondom cursusontwikkeling en cursusond erhoud, de gepland e evenementen voor dit jaar, en ga zo maar door Kortom weer heel veel, en vooral mooie, initiatieven voor het nieuwe jaar

65 jaar TV VL

Tot slot ki jken we met veel plezier terug op 65 jaar TVVL. We hebben dit jubileum het hele jaar in allerlei initiatieven gevierd. Van extra aandacht ti jd ens een regiobi jeenkoms t tot het grote TVVL-fees t in ‘t Spant in Bussum met ond er and ere de Edwin Evers Band. TVVL is springlevend en

act ueler dan ooit. De o pgave voor de verduurzaming van Ned erland is en orm. In ons collectie f kunnen we bi jdragen aan o plossingen via slimme verbeteringen op het gebied van Toegepas te Techniek. Dat is waar onze kwaliteit ligt en h ier wil het bes t uur dan ook vol op in gaan zetten.

Om ook de komend e 65 jaar echt een versch il te kunnen maken roep ik jullie wel op om jong en oud te bli jven verbind en met TVVL.

Tot slot nat uurli jk dank aan ied ereen die de groei en ontwikkeling van de vereniging TVVL mogelijk maakt, met een speciale dank aan de actieve led en en ons verenigingsbureau voor al het werk wat weer is verzet om onze wensen te laten uitkomen.”

Auteurs Debby Slofstra, John Lens

De TVVL Kennisagenda Gebouwde Omgeving 2030: Een Kompas voor Duurzaamheid en Innovatie

De gebouwde omgeving staat de komende jaren voor ongekende uitdag ingen. De transitie naar een duurzamere, gezondere en meer circulaire samenleving vraagt om fundamentele veranderingen in technologie, samenwerking en beleid. Met de TVVL Kennisagenda Gebouwde Omgeving 2030 zet T VVL de toon al s invloedrijk kennisnetwerk, gericht op het ondersteunen en in spireren van technische professional s in dez e transitie. Door vraagstukken te ordenen rond vijf transitiethema’s – energie, gezondheid, circulariteit, digitalisering en human capital – biedt deze agenda een helder kader voor actie en in novatie

Deze kennisagenda is gebaseerd op het visiedocument Connect2030, dat tot s tand kwam in samenwerking met Techniek Ned erland, ISSO, Wi j Techniek en TVVL. Het document biedt een toekoms tgerichte verkenning van de grote maatschappelijke uitdagingen en technische o pgaven. “Het feit dat de kennisagenda aansluit op Connect2030 ond erstreept onze ged eeld e verantwoord eli j kheid om de gebouwd e omgeving duurzaam en toekoms tbes tendig te maken,” aldus John Lens, directeur van TVVL.

“Met deze kennisagenda brengen we niet alleen techniek, maar ook mens en maatschappi j samen. Het is een kompas dat richting gee ft aan onze gezamenlijke reis naar 2030,” vervolgt Lens. De agenda markeert een nieuwe fase in het verbind en van techniek en samenleving, waarbi j de behoe ften van mensen en de duurzame ambities van de sector centraal s taan.

Energietransitie

De energietransitie vormt een van de kernpunten in de agenda. Het energiesys teem ond ergaat een transformatie van een centraal ges t uurd naar een d ecentraal mod el, waarbi j slimme sys temen zoals lokale energiehubs, warmte- en koud eo pslag en zelfs waters tof s teeds belangrijker word en. Inn ovaties zoals vi jfd e-generatie warmtenetten en k leine modulaire kernreactoren bied en nieuwe mogelij khed en om het sys teem robuus ter te maken. “De energietransitie vraagt om durf en visie. Als sector moeten we niet alleen volgen, maar leid en,” s telt Debby Slofstra, voorzitter van TVVL. De wettelijke kad ers,

waarond er de Omgevingswet 2.0 en Euro pese richtli jnen zoals Fit for 55, geven richting, maar de technische sector moet de o plossingen leveren.

Gezondheid en veiligheid

Een and er cruciaal thema is de gezondheid en veilig heid van onze lee fomgeving. Klimaatadaptieve en nat uurinclusieve ontwerpen zi jn onmisbaar om de gevolgen van k limaatverand ering – van h ittegolven tot overstromingen – het hoofd te bied en. Inn ovaties zoals het gebruik van groene en circulaire materialen, gecombineerd met slimme ontwerpen, dragen bi j aan een gezond e en toekoms tbes tendige gebouwd e omgeving. Ook pand emieën en and ere gezondheidsrisico’s kri jgen aandacht, met een s terke focus op het binnenmilieu en het ontwerpen van gezond e gebouwen. Dit benadrukt het belang van menselijke behoe ften in technische o plossingen: “Techniek is geen doel op zich, maar een midd el om de samenleving te verbeteren.”

Circulariteit

Circulariteit speelt een sleutelrol in de transitie naar een duurzame toekoms t. De kennisagenda schets t een ambitieuze visie waarbi j e fﬁciënt gebruik van gronds toffen centraal s taat. Concepten zoals materialenpaspoorten, modulaire ontwerpen en het hergebruik van bouwmaterialen word en essentieel om de impact van de sector te vermind eren. In 2030 moet het gebruik van primaire gronds toffen met 50% zi jn afgen omen. Hierbi j komt de kracht van samenwerking naar voren: niet alleen binnen de bouwsector, maar ook t ussen and ere ketens, zoals landbouw en indus trie. Inn ovatieve id eeën zoals “legolisering” – het ontwerpen van gebouwen die eenvoudig kunnen word en ged emonteerd en hergebruikt – laten zien hoe techn ologie en creativiteit hand in hand gaan.

Digitalisering

Digitalisering is een and er fundamenteel thema in de kennisagenda. De integratie van techn ologieën zoals AI, IoT en digital twins transformeert de manier waarop gebouwen word en ontworpen, gebouwd en beheerd. Data speelt h ierin een centrale rol: van slimme monitoring en pres tatieanalyse tot veilige en ges tandaardiseerde datad eling binnen

de sector Door digitalisering onts taan nieuwe kansen voor samenwerking en inn ovatie, maar ook eth ische vragen over privacy en verantwoord eli j kheid. Zoals Lens treffend o pmerkt: “De impact van digitalisering is net zo revolutionair als de boekdrukkuns t. Het verand ert alles.”

Human capital

Het laats te transitiethema, human capital, benadrukt de n oodzaak om te inves teren in mensen. De technieksector kampt met een toenemend tekort aan vakmensen, terwi jl de vraag naar expertise alleen maar toeneemt. De agenda schets t een toekoms t waarin professionals breed o pgeleid zi jn en samenwerken over disciplines heen. Het o pleid en van nieuwe doelgroepen, zoals vrouwen, jongeren en migranten, wordt cruciaal, evenals het s timuleren van een leven lang leren. Daarnaas t vraagt de sector om een nieuwe mindset, waarbi j zachte vaardig hed en zoals communicatie en eth isch leid erschap net zo belangrijk zi jn als technische kennis. “Met de kennisagenda richten we ons niet alleen op techniek, maar ook op de mensen die die techniek mogeli jk maken,” benadrukt Slofstra

De TVVL Kennisagenda ond erscheidt zich door een balans te vind en t ussen ges told e en ﬂuïd e kennis. Ges told e kennis omvat vas tgelegd e method en en technieken die direct toepasbaar zi jn in de praktij k, terwi jl ﬂuïd e kennis zich richt op het verkennen van nieuwe inzichten en inn ovaties. Deze combinatie is essentieel om de sector toekoms tbes tendig te maken. De agenda is bovendien een levend document, dat jaarlij ks wordt vertaald naar concrete actieplannen door de kad erbrie fcommissie en and ere adviesorganen.

Ver bindende rol

De kracht van de kennisagenda ligt ook in haar verbind end e rol. Door partners, professionals en ond erwi jsins tellingen samen te brengen, bouwt TVVL aan ecosys temen waarin versch illend e disciplines elkaar vers terken. Inn ovatie is daarbi j niet alleen een technisch proces, maar ook een sociale verantwoord elij kheid. “Met de kennisagenda als gids omarmen we de toekoms t. Samen bouwen we niet alleen aan technische o plossingen, maar aan een betere wereld,” aldus Lens.

Met de TVVL Kennisagenda Gebouwd e Omgeving 2030 zet TVVL een ambitieuze en inspirerend e koers uit. De uitdagingen zi jn groot, maar de mogelij khed en n og groter Deze agenda n odigt ied ereen in de sector uit om samen te werken, te leren en te inn overen, met een ged eeld e overt uiging dat techniek niet alleen een midd el is, maar ook een dri jvend e kracht voor positieve verand ering.

Oproep: Praktijkervaringen gezocht warmtepompcentrales wooncomplexen

De Expertgroep Klimaattechniek van TVVL verzamelt ervaringen met collectieve warmtepompcentrales in appartementencomplexen en zorgcomplexen. Het doel is om inzichten en aandachtspunten om te zetten in waardevolle leerpunten die helpen in de ontwerpfase van deze sys temen.

Waarom deze oproep?

In ges tapeld e woningbouw, zoals zorgen appartementencomplexen word en vaak collectieve verwarmingssys temen toegepas t. Door aanscherping van energiepres tatieeisen zi jn duurzame o plossingen, zoals warmtepompen met warmte-koud e-o pslag (WKO) po pulair

Hoewel deze sys temen vaak word en toegepas t, blij kt in de prakti jk dat een goed functionerend e ins tallatie niet alti jd vanzelfsprekend is. Ontwerpfouten kunnen bi jvoorbeeld leid en tot comfortproblemen, energieverlies en/of hoge ond erhoudskos ten.

Bi jdragen aan kennisd eling

De expertgroep zoekt prakti jkervaringen vanuit de gebruiksfase die waardevolle leerpunten kunnen o pleveren voor de ontwerpfase. Dit kan gaan over technische aspecten van zowel ond ergrondse als bovengrondse ins tallaties.

Prakti jkvoorbeeld en of inzichten kunnen tot 21 maart 2025 word en inges t uurd aan Esmeralda Pondman, e.pondman@tvvl.nl o.v.v. “Oproep warmtepompcentrales wooncomplexen”. De expertgroep analyseert en verwerkt de inzendingen richting een shortlis t. Dit moet resulteren in aanbevelingen en inzichten voor een zorgvuldig ontwerp van collectieve warmtesys temen.

Aanpak

Voor de uitwerking van het project is ond ers taand s tappenplan beoogd.

Figuur 1

Figuur 2

Volg de TVVL Kennissessies!

Op weg naar Paris Proof

De uitdaging van onze ti jd is held er: de k limaatdoels tellingen van Pari js halen. Voor de gebouwd e omgeving betekent dit concreet dat we werken aan een dras tische reductie van energieverbruik en CO₂-uits toot. Maar hoe maken we onze gebouwen daadwerkeli jk Paris Proof? Welke inn ovatieve strategieën, techn ologieën en samenwerkingen zi jn n odig?

Ontd ek het ti jd ens de TVVL Kennissessie Paris Proof, een unieke bi jeenkoms t voor professionals die actie f bi jdragen aan een duurzame toekoms t. Deze kennissessie vindt plaats op 7 maart 2025 bi j TVVL in Woerd en.

Wat betekent Paris Proof?

Paris Proof is een richtli jn die stree ft naar gebouwen die nauweli j ks energie verbruiken en de energie die n odig is De Toekoms t Eins tein helpt bi j inn ovaties in de ins tallatietechniek. Dit vereis t:

• Slim ontwerp en renovatie voor energie-e fﬁciënte gebouwen.

• Duurzame energieo pwekking met zonnepanelen, warmtepompen en and ere technieken.

• Gedragsverandering en samenwerking t ussen alle betrokken parti jen.

Wat kun je verwachten?

Deze kennissessie biedt je de nieuws te inzichten, tools en inspiratie om aan de slag te gaan met Paris Proof. Ti jd ens de Kennissessie Paris Proof leer je:

• Wat de Paris Proof n orm is;

• De relatie met de n orm in verhouding tot energieneutrale gebouwen en energiela bels;

• Toepassen van WEii in de utiliteitbouw en een toelichting op de CRREMtool met eenvoudige o pgaven;

• Het doorrekenen van maatregelen om te komen tot de Paris Proof n orm;

• Tips en aandachtspunten bi j het bepalen van maatregelen. Ook in relatie tot ﬁnanciering en maatschappelijke uitdagingen, zoals netconges tie.

Meld je nu aan!

Wil ji j bi jdragen aan een toekoms t waarin gebouwen geen belas ting zi jn voor het k limaat, maar ond erd eel van de o plossing? Meld je dan aan voor de TVVL Kennissessie Paris Proof via www.tvvl.nl/evenementen/. Let o p! Het aantal plaatsen per kennissessie is zeer beperkt! Mis deze kans dus niet! Samen zetten we s tappen richting een duurzame gebouwd e omgeving.

Laat netconges tie geen obs takel zi jn

De energietransitie draait op volle toeren. Zonnepanelen, windmolens en elektrisch vervoer zorgen voor een razendsnelle toename in het elektriciteitsverbruik en de o pwekking van hernieuwbare energie. Dit brengt nieuwe uitdagingen met zich mee, waarond er netconges tie – het fen omeen waarbi j het elektriciteitsnet de vraag en het aanbod niet meer kan bi jbenen.

Wil ji j weten hoe we samen deze uitdaging kunnen aanpakken?

Meld je dan aan voor de TVVL Kennissessie Netconges tie, een onmisbare bi jeenkoms t voor professionals in de techniek en energie. Deze kennissessie vindt plaats op 14 maart 2025 bi j TVVL in Woerd en.

Waarom is netconges tie een urgent vraags t uk?

Netconges tie belemmert duurzame ontwikkelingen en kan leid en tot vertragingen in het realiseren van projecten zoals de aansluiting van windparken, zonneparken of laadpleinen. Het vraagt om inn ovatieve en e fﬁciënte o plossingen vanuit zowel technisch als beleidsmatig oogpunt. Ti jd ens de Kennissessie Netconges tie leer je o.a.:

• Wat netconges tie is;

• welke parti jen h ier betrokken bi j zi jn;

• Waar netconges tie voorkomt;

• Welke checks je uitvoert bi j een verbouwing, verduurzaming of verzwaring van de aansluiting;

• Welke o plossingen er zi jn en welke maatregelen je kunt nemen

• Hoeveel extra capaciteit n odig is;

• Het effect op pv-panelen van netconges tie.

Meld je nu aan!

Wacht niet te lang en verzeker jezelf van een plek op deze kennissessie. Het aantal besch ikbare plaatsen is zeer beperkt! Ga naar www.tvvl.nl/evenementen en schri jf je in. Samen werken we aan een toekoms t waarin netconges tie geen obs takel meer is, maar een uitdaging die we met inn ovatie en samenwerking overwinnen.

GACS Masterclasses: een boost voor de installatietechniek

Een interview met initiatiefnemers Ro bert Hietbrink (technisch adviseur Unica Building Services), Paul de Backker (eigenaar Doelgericht Beter management services) en Dennis Verschoor (eigenaar AYYA Automation).

"Met de groeiend e eisen van de Euro pese EPBD-wetgeving wordt kennis van Gebouwautomatisering- en controlesys temen (GACS) s teeds belangri jker voor technische professionals. Vanaf 2026 zi jn maatregelen zoals de Smart Readiness Indicator (SRI) en monitoring van binnenmilieukwaliteit verplicht. Een goed geïmplementeerd GACS biedt niet alleen de sleutel tot naleving, maar o ptimaliseert ook energiepres taties en verhoogt het comfort voor gebruikers. De GACS Mas terclass van TVVL helpt professionals om deze uitdagingen aan te pakken en gebouwen toekoms tbes tendig te maken. Drie experts vertellen waarom zi j de TVVL GACS Mas terclasses hebben ontwikkeld en hoe deze technische professionals vooruit helpen.

Wat inspireerde jullie om deze mas terclasses op te zetten?

Robert Hietbrink: “Mi jn werk draait om het verbeteren van het binnenk limaat en energiepres taties in gebouwen. Met gebouwautomatisering kun je en orme s tappen zetten, maar er is nog veel onduid elij kheid over de eisen. Via deze mas terclasses willen we technische professionals praktische kennis meegeven die ze direct kunnen toepassen.”

Paul de Backker: “Ik heb in mi jn werk ervaren hoe techn ologie gebruikers en duurzaamheid kan samenbrengen. Het mooie aan een GACS is dat het niet alleen energieverbruik verlaagt, maar ook het comfort voor gebruikers verhoogt. Ik heb GACS-toepassingen gezien waarbi j het comfort van de gebruikers s teeg en tegeli jk het energieverbruik daald e met ruim 15%! De mas terclasses inspireren d eelnemers om verd er te kijken dan de regels, en echt te ontd ekken wat werkt voor hun organisatie.”

Dennis Verschoor: “Veel vakgen oten vind en de GACS-n ormen nog ingewikkeld. Maar zoals ik alti jd zeg: wat je niet kent, lij kt moeili jk In de mas terclasses vertalen we weten regelgeving naar concrete techniek. We bied en geen ‘doosje met techniek erin’, maar kijken naar functionaliteit in plaats van een apparaat

Wat kunnen d eelnemers verwachten?

Robert: “We nemen je s tap voor s tap mee in de eisen van GACS. Onze ervaringen laten zien dat het correct implementeren van een GACS leidt tot energiebesparing en betere pres taties van gebouwen.”

Paul: “Naas t theorie geven we praktijkvoorbeeld en waarmee d eelnemers zelf aan de slag kunnen. Het draait om samenwerking: met je team, je partners en je eigen organisatie.”

Paul de Backker

Robert Hietbrink

Dennis: “Deelnemers leren wat een GACS werkelijk inhoudt en hoe het bi jdraagt aan comforta bele, duurzame gebouwen. Het gaat niet alleen om voldoen aan wetgeving, maar ook om inzicht in de samenhang t ussen techniek, regelgeving en duurzaamheid.”

Waarom zi jn deze mas terclasses belangri jk?

Robert: “De GACS-wetgeving biedt kansen, maar brengt ook uitdagingen met zich mee. Met deze mas terclasses geven we professionals de kennis en tools om de wetgeving te vertalen naar praktische o plossingen.”

Paul: “Met een goed ingerichte GACS maak je een groot versch il voor gebouwgebruikers. Na de mas terclass zul je merken dat deze inves tering zich niet alleen terugbetaalt in lagere kos ten, maar ook in med ewerkers die zich prettiger voelen in een gezond binnenk limaat en daardoor productiever zi jn.”

Dennis: “Het is onze verantwoord eli j kheid om kennis te d elen. Want alleen samen zorgen we voor een toekoms t waarin techn ologie, comfort en duurzaamheid hand in hand gaan.”

Over de GACS Mas terclasses

De TVVL GACS Mas terclasses zi jn dé kennisboos t voor professionals in de ins tallatietechniek. Deze mas terclasses zi jn:

• Ontwikkeld door praktijkexperts met uitgebreid e ervaring in gebouwautomatisering.

• Interactie f, met prakti jkvoorbeeld en en ruimte om jouw uitdagingen te bespreken.

• Toekoms tgericht, met focus op (aankomend e) wetgeving, energiepres taties, en kos tenverlaging.

Juis t nu is deze mas terclass onmisbaar. De GACS-wetgeving vraagt om d eskundige keuzes en directe actie. Dankzi j de unieke combinatie van theorie en prakti jkervaring van de samens tellers ond erscheidt deze o pleiding zich van and ere cursussen. Hier leer je niet alleen wát er moet gebeuren, maar ook hóe je dat slim en e fﬁciënt doet

Schri jf je vandaag n og in via de TVVL website en verzeker jezelf van een plek. Met GACS bouw je niet alleen aan betere gebouwen, maar ook aan een duurzamere toekoms t.

Samenwerken in de techniek: naar een integrale aanpak

De samenwerking t ussen elektrotechniek (E) en werkt uigbouwkund e (W), de twee traditionele vakgebied en binnen de ins tallatietechniek, wordt s teeds nauwer. Dit verand ert de manier waarop ji j in de techniek werkt: je zult vaker en intensiever met beid e disciplines te maken kri jgen. Een goed e coördinatie van technieken en het begri jpen van elkaars vakgebied zi jn essentieel voor succesvolle project uitkoms ten. Bovendien werk je s teeds vaker in multidisciplinaire bouwteams, wat een bred ere kennis van diverse technische disciplines vereis t.

De complexiteit van projecten neemt toe doordat je als E- of W-specialis t ook s teeds meer in aanraking komt met een derd e discipline: bouwkund e. Door een goed begrip van bouwkundige aspecten en het toepassen h iervan in ontwerp, uitvoering en beheer van gebouwins tallaties, onts taat er een kans om e fﬁciënter te werken. Dit draagt bi j aan het behalen van doels tellingen op het gebied van comfort, energieverbruik en planning, en helpt om fouten in het bouwproces te voorkomen. Daarom is het belangri jk om bouwkundige kennis vanuit een breed perspectie f op te doen.

Maar hoe verwerf je die kennis? Vertrouw je op praktijkervaring en leer je door vallen en ops taan, of kies je voor een solid e basis via scholing? TVVL biedt al jarenlang cursussen die inspelen op de behoe fte aan integrale samenwerking binnen de techniek. Deze cursussen zi jn bli jvend po pulair en voorzien duid elijk in een belangrijke marktbehoe fte. Ook dit seizoen kun je s tarten met een van de volgend e vier cursussen:

• Werkt uigkund e voor Elektrotechnici

7 lesdagen | s tartdat um september 2025 | www.tvvl.nl/cursussen/wve

• Bouwkund e voor Ins tallatietechnici

3 lesdagen | s tartdat um 14 mei 2025 | www.tvvl.nl/cursussen/bouw

• Elektrotechniek voor Werkt uigkundigen

4 lesdagen | incompany besch ikbaar | www.tvvl.nl/cursussen/ivb tvvl.nl/kennis/tvvl-lanceert-gacsmas terclasses-d e-kennisboos tvoor-technici-en-gebouweigenaren/

6 lesdagen | s tartdat um 11 maart 2025 | www.tvvl.nl/cursussen/ev w

• Ins tallatietechniek voor Bouwkundigen

Eendaagse cursus Technische en Medische Gassen: essentieel voor veiligheid en kwaliteit

Voor professionals die werkzaam zi jn met technische en medische gassen, is het cruciaal om op de hoogte te bli jven van de laats te n ormen, veilig heidsrichtli jnen en techn ologische ontwikkelingen.

Om hen daarbi j te ond ers teunen, biedt TVVL de eendaagse cursus

Technische en Medische Gassen aan. Deze cursus richt zich op de belangri jke aspecten van gasins tallaties in technische en medische omgevingen, zoals ziekenhuizen en la boratoria.

Waarom deze cursus?

In omgevingen waar gassen zoals zuurs tof, s tiks tof en and ere medische gassen word en gebruikt, kunnen zelfs de k leins te fouten grote gevolgen hebben. Veilig heid s taat daarom alti jd vooro p. Deze cursus biedt d eelnemers de kennis en vaardig hed en om gasins tallaties volgens de hoogs te veilig heidsn ormen te ontwerpen, ins talleren en beheren. Je leert ond er and ere:

• Hoe je technische en medische gasins tallaties ontwerpt en inricht;

• Het correct toepassen van de geld end e weten regelgeving;

• Het beheersen van risico’s en het naleven van veilig heidsprotocollen.

Deze eendaagse cursus is id eaal voor technici, ins tallateurs, beheerders en and ere professionals die verantwoord elijk zi jn voor gasins tallaties in zorgins tellingen en indus triële omgevingen.

Wat kun je verwachten?

Ti jd ens deze cursus word en de volgend e ond erwerpen behand eld:

• Normen en regelgeving: Je leert de mees t recente weten regelgeving toepassen, zoals de Euro pese n ormen (NEN) die relevant zi jn voor technische en medische gassen.

• Veilig heid en risicobeheersing: Het id entiﬁceren van mogeli jke risico’s en het implementeren van preventieve maatregelen.

• Ins tallatie en ond erhoud: De cursus biedt praktische tips en bes t practices voor het ontwerpen, ins talleren en ond erhoud en van gasins tallaties.

De cursus wordt gegeven door experts uit het vakgebied, die diepgaand e kennis hebben van de veilig heidsn ormen en technische vereis ten die aan gasins tallaties ges teld word en. Door midd el van praktijkvoorbeeld en en cases t udies wordt de theorie direct toepasbaar gemaakt voor jouw dageli j kse werk.

Voor wie is deze cursus bedoeld?

Deze cursus is gesch ikt voor professionals die betrokken zi jn bi j de aanleg en het beheer van technische en medische gasins tallaties. Of je nu al jaren in het vak zit of nieuw bent in het werken met gassys temen, deze cursus biedt een waardevolle verdieping in zowel de technische als de veilig heidsaspecten van dit specialis tische vakgebied.

In één dag je kennis op peil

Deze compacte cursus is e fﬁciënt o pgezet, zodat je in één dag de mees t relevante informatie ontvangt en k laar bent om deze meteen in de prakti jk toe te passen.

Wil je meer weten of direct inschri jven? Ga naar: tvvl.nl/cursus/technische-enmedische-gassen

Boost je kennis over warmtepompen met de TVVL Warmtepomp Academy!

Duurzaamheid begint bi j kennis. Vanaf 2025 zet Ned erland ﬂinke s tappen richting een duurzamere toekoms t, en de warmtepomp speelt daarin een cruciale rol. Of je nu werkt in de woningbouw of utiliteit, bi j de Warmtepomp Acad emy van TVVL vind je een cursus die perfect aansluit op jouw behoe ften. Begin 2025 goed voorbereid en schri jf je in voor een van de vele cursussen die regel matig van s tart gaan!

De Warmtepomp Acad emy: voor ied er wat wils

De Warmtepomp Acad emy is dé o pleidingsplek voor alles wat met warmtepompen te maken hee ft. Of het nu gaat om bod emgebond en of luchtgebond en sys temen, individuele woningen of utiliteit: je leert het h ier allemaal. Als (bedri jfs)lid van TVVL proﬁteer je bovendien van 15% led enkorting.

De warmtepompcursussen uit ons aanbod:

Cur sussen voor Woningbouw

• Bod emgebond en Warmtepompen voor Individuele Woningen (2 lesdagen)

Leer hoe je bod emgebond en sys temen kunt ontwerpen en ins talleren voor woningen. Perfect voor professionals die zich willen specialiseren in deze duurzame techniek.

• Collectieve Warmtepompen Woningbouw (3 lesdagen)

De id eale cursus voor wie werkt aan ins tallaties in appartementencomplexen en woongebouwen.

• Ontwerpen van Lucht/Water Warmtepompen Woningbouw (2 lesdagen)

Deze cursus richt zich op het ontwerpen van e fﬁciënte lucht/ water warmtepompsys temen voor woningen, een techniek die s teeds po pulaird er wordt vanwege de ﬂexibiliteit en toepasbaarheid.

Cur sussen voor Utiliteit

• Warmtepompen Utiliteit (3 lesdagen)

Ontd ek hoe je op grotere schaal duurzame o plossingen kunt toepassen in utiliteitsgebouwen zoals kantoren, ziekenhuizen en scholen.

• Ontwerpen van Lucht/Lucht Warmtepompen Utiliteit (2 lesdagen)

Deze cursus biedt diepgaand e kennis over de ontwerpprincipes van lucht/lucht warmtepompsys temen, een veelgebruikte o plossing in commerciële en utiliteitsgebouwen.

Incompany Trainingen Werk je bi j een gemeente, woningcorporatie, of ben je niet-technisch geschoold maar wil je toch meer weten over warmtepompen? Kies dan voor een incompany training op maat, zoals de Basiscursus Warmtepompen voor niettechnici.

Waarom kiezen voor de Warmtepomp Acad emy?

• Snel en prakti j kgericht: de cursussen duren slechts 2 tot 3 dagen.

• Aantoonbare kwaliteit: ond erd eel van TVVL Cursussen en gewaard eerd door de markt

• Deelnemen wanneer het jou uitkomt: de cursussen s tarten op meerdere momenten per jaar

• Effectie f en e fﬁciënt: korte cursussen, dus niet teveel druk op je n ormale werkzaamhed en én guns tig gepri jsd door de led enkorting.

Samen naar een duurzame toekoms t

Met de energietransitie in volle gang wordt het s teeds belangri jker om up-to-date te bli jven. De Warmtepomp Acad emy helpt je niet alleen met kennis, maar ook met het toepassen ervan in de praktijk

Zorg dat je erbi j bent! Bezoek tvvl.nl/warmtepompen en schri jf je in voor een cursus die je helpt groeien in duurzame techniek. Het nieuwe jaar is het perfecte moment om te inves teren in je toekoms t en die van onze planeet

Twee groepen Luchtbehandelingstechniek

starten in maart en april

Het is een opvallend e trend: de belangs telling voor dago pleidingen bli jft toenemen. TVVL speelt h ierop in door dit voorjaar niet één, maar twee groepen te s tarten voor de o pleiding Luchtbehand elings techniek. Naas t de gebruikelijke middag/ avondo pleiding (groep E), s tart ook een extra dago pleiding (groep F). Dit biedt professionals een unieke kans om hun expertise te verdiepen in een vakgebied dat volo p in beweging is.

Leren op jouw manier

De keuze t ussen een middag/avondo pleiding en een dago pleiding maakt het mogelijk om leren beter af te s temmen op je werken privéleven. Groep E, de middag/avondgroep, s tart op maandag 31 maart. Voor wie liever overdag leert, begint groep F op vri jdag 4 april. Beid e groepen volgen een traject van 15 lesdagen, verspreid over tweewekeli j ks gepland e bi jeenkoms ten.

Deze o pleiding wordt door d eelnemers gewaard eerd. Zoals een cursis t o pmerkt:

"Ik heb de o pleiding als leerzaam en direct toepasbaar in de prakti jk ervaren. De combinatie van theorie en prakti jkvoorbeeld en maakt het echt waardevol."

Een and er voegt toe:

"Veel nuttige informatie die ik meteen in mi jn werk kon toepassen. En de lessen waren prettig en interactie f."

De o pleiding in het kort

De o pleiding Luchtbehand elings techniek biedt inzicht in belangrijke

thema’s zoals energie-e fﬁciëntie, comfortverbetering, en de nieuws te ontwikkelingen binnen het vakgebied. Met een s terke focus op zowel theorie als prakti j k, bereidt de o pleiding je uits tekend voor om act uele uitdagingen aan te gaan.

Een cursis t vertelt:

"Het is een zeer praktij kgerichte o pleiding die in korte ti jd veel informatie gee ft. De docenten brengen complexe materie held er over."

Waarom s tarten in het voorjaar?

De voorjaarsgroepen sluiten perfect aan bi j de beoord elingsgesprekken en ontwikkelplannen die vaak aan het begin van het jaar word en gemaakt. Zo kun je direct aan de slag met jouw professionele ontwikkeling.

Schri jf je in!

Wil je verzekerd zi jn van een plek in een van de voorjaarsgroepen?

Wacht niet te lang! De po pulariteit van de o pleidingen zorgt ervoor dat plaatsen snel word en gevuld. Bi j het ter perse gaan van dit magazine liepen de groepen al snel vol. Twi jfel dus niet te lang, and ers moet je tot eind september/begin oktober wachten. Ga naar tvvl.nl/cursus/luchtbehand elings techniek voor meer informatie en meld je aan.

Met deze o pleiding inves teer je in je toekoms t. Maak gebruik van deze kans en laat je inspireren door docenten en vakgenoten. Zoals een eerdere d eelnemer mooi samenvatte:

"Een leerzame en inspirerend e o pleiding, gegeven door experts uit het vakgebied. Ik heb er en orm veel aan gehad."

De sleutel tot succesvolle digitale bouwprojecten

In de wereld van de bouwen ins tallatiesector is de toepassing van BIM (Building Information Mod eling) inmidd els onmisbaar geword en. Bedri jven die voorop willen lo pen in de digitale transformatie moeten inves teren in goed o pgeleid e professionals die deze techn ologie e fﬁciënt kunnen toepassen. TVVL speelt in op deze vraag met de lancering van de nieuwe o pleiding BIM Coördinator Essentials. Deze zesdaagse cursus biedt de essentiële vaardig hed en en kennis die elke toekoms tige BIM Coördinator n odig hee ft om zich effectie f te ontwikkelen in zi jn of haar rol.

Waarom is het belangri jk?

BIM is veel meer dan alleen een techn ologische ontwikkeling; het is een strategische keuze voor een effectievere manier van werken. Door gebruik te maken van 3D-mod ellen en digitale processen kunnen projectteams beter communiceren, fouten voorkomen en kos ten besparen. Het is geen wond er dat BIM s teeds vaker wordt geëis t bi j aanbes tedingen en dat organisaties zond er de juis te BIMcoördinatoren het moeili jk kunnen hebben om projecten binnen de ges teld e eisen en termi jnen te voltooien.

De o pleiding BIM Coördinator Essentials biedt een uitgebreid e basis voor deze coördinerend e rol. In slechts zes dagen leren d eelnemers niet alleen technische aspecten van BIM, maar ook hoe zi j hun team effectie f kunnen aans teken en begeleid en in het complexe proces van digitale samenwerking.

Wat leert een BIM Coördinator ti jd ens de Essentials-cursus?

De cursus BIM Coördinator Essentials is ontworpen voor BIMmod elleurs die de s tap willen maken naar de rol van BIM Coördinator. Gedurend e de zes lesdagen zullen d eelnemers zich niet alleen verdiepen in de technische fundamenten van BIM, maar ook in cruciale persoonlijke en organisatorische vaardig hed en. De focus ligt op het procesmanagement en het o ptimaal benutten van samenwerking t ussen versch illend e disciplines.

1. De essentie van BIM en de rol van de BIM Coördinator: Leer de basisprincipes van BIM en de speciﬁeke verantwoord eli j khed en van de BIM Coördinator

2. Overdracht van informatie en taken: Hoe zorg je ervoor dat je alles effectie f overbrengt naar teamled en en bouwpartners?

3. BIM procesafspraken, documenten en s tandaard en: Kri jg inzicht in de documenten en n ormen, zoals NEN-EN-ISO 19650, die essentieel zi jn voor een succesvolle BIM-toepassing.

4. Clash proces en coördinatiesessies: Leer de kritieke s tappen in een clashcoördinatie en hoe je deze e fﬁciënt organiseert

5. Coachend leid erschap: Ontwikkel je leid erschapsvaardig hed en om de bes te resultaten uit je team te halen.

6. Time Management: Leer hoe je de planning bewaakt en zorgt voor rus t en overzicht, zelfs in drukke period es.

Met deze kennis kunnen d eelnemers hun werk vanaf dag één e fﬁciënter uitvoeren en een solid e basis leggen voor hun verd ere ontwikkeling in de rol van BIM Coördinator

Voor wie is deze o pleiding bedoeld?

De BIM Coördinator Essentials cursus is gericht op BIM-mod elleurs die hun kennis willen uitbreid en en de s tap willen maken naar een coördinerend e rol. Maar ook and ere professionals die al met BIM werken en hun vaardig hed en willen verﬁjnen, kunnen proﬁteren van deze o pleiding. Je hebt al wel enige ervaring met BIM-processen n odig om d eel te kunnen nemen.

Flexibiliteit en Kos tenvoord eel

Na het succesvol afrond en van BIM Coördinator Essentials kun je verd ergaan met de Cursus Kerncompetenties voor de BIM Coördinator, of beid e cursussen achter elkaar volgen voor een snellere doorstroom naar het TVVL-diploma BIM Coördinator. Door de modulaire opzet is het mogeli jk om ﬂexibel en kos tene fﬁciënt te studeren.

Startdata en Inschri jving

De BIM Coördinator Essentials cursus s tart op 4 april 2025, met een lesduur van zes dagen. Deelnemers kunnen zich nu inschrijven via de website van TVVL en proﬁteren van deze unieke kans om hun carrière naar een hoger niveau te tillen.

De BIM Coördinator Essentials o pleiding is een manier om je carrière in de digitale bouwwereld te versnellen. Of je nu de eers te s tap zet in de rol van BIM Coördinator of je bes taand e kennis wilt verdiepen, deze cursus is de perfecte gelegenheid om je vaardig hed en te ontwikkelen en voorbereid te zi jn op de toekoms tige uitdagingen in de BIM-wereld. Schri jf je vandaag n og in en begin je reis naar een succesvolle carrière als BIM Coördinator!

Voor meer informatie over de cursus, s tartdata en inschri jving, kun je terecht op www.tvvl.nl/cursussen.

Ontwikkel

Ben je k laar voor de volgend e s tap in je carrière? Of heb je net een beoord elingsgesprek gehad en ben je op zoek naar manieren om jezelf professioneel te ontwikkelen? De TVVL Pos t-mbo en Pos t-hbo o pleidingen bied en je een unieke kans om je vakkennis te verdiepen en je carrièreperspectie f te vergroten. Deze o pleidingen zi jn ofﬁcieel erkend door de Stichting Pos t Midd elbaar Beroeps Ond erwi js Ned erland en de Stichting Pos t Hoger Beroeps Ond erwi js Ned erland, wat betekent dat ze van hoge kwaliteit zi jn en direct bi jdragen aan je loo pbaan ontwikkeling.

Waarom kiezen voor een TVVL-o pleiding?

Bi TVVL vind je o pleidingen die volledig zi jn afges temd op de laats te ontwikkelingen binnen de techniek en ins tallatietechniek. De vraag naar professionals die op de hoogte zi jn van de nieuws te inn ovaties groeit, en onze pos t-mbo- en pos t-hbo-programma’s sluiten perfect aan op die behoe fte. Of je nu je kennis wilt verdiepen op het gebied van ins tallatietechniek, gebouwbeheer of duurzame energie, TVVL biedt o pleidingen die je loo pbaan direct vers terken.

Erkenning en kwaliteit

De o pleidingen zi jn niet zomaar cursussen, maar ofﬁcieel geregis treerde pos t-mbo en pos t-hbo o pleidingen. Hierdoor kri jg je bi afronding een ofﬁcieel erkend diploma dat je ond erscheidt van and eren in jouw vakgebied. Dit is een s tempel van kwaliteit en toont je inzet om jezelf voortdurend te verbeteren.

Loo pbaanrelevant en prakti j kgericht De o pleidingen zi jn s terk praktij kgericht. Dit betekent dat je niet alleen theoretische kennis o pdoet, maar ook leert hoe je deze direct kunt toepassen in je dageli kse werkzaamhed en. Hierdoor kun je direct meerwaarde bied en in je huidige functie en ben je voorbereid op nieuwe uitdagingen.

Voor professionals met ambitie Deze o pleidingen zi jn speciaal ontwikkeld voor professionals die al werkzaam zi jn en zich verd er willen ontwikkelen binnen hun vakgebied. Of je nu de ambitie hebt om door te groeien naar een leidinggevend e functie of je wilt specialiseren in een niche, TVVL biedt een divers aanbod van o pleidingen waarmee je jouw doelen kunt bereiken.

nr 01 / ebruari / 2025

magazine / tvvl cur sussen

Welke o pleidingen zi jn erkend? TVVL hee ft ruim 50 versch illend e cursussen en o pleidingen. Allemaal van hoge kwaliteit. Een aantal o pleidingen hee ft vanwege hun inhoud, zwaarte en duur ook een ofﬁciële erkenning gekregen. Hierond er volgt een korte toelichting op de Post-mbo en Posthbo o pleidingen die TVVL aanbiedt:

• Post-mbo Technicus Klimaatins tallatiesLeer hoe je k limaatins tallaties kunt ontwerpen, beheren en o ptimaliseren, met aandacht voor energiee fﬁciëntie en comfort in versch illend e typen gebouwen. Deze o pleiding gee ft je de basis om een vakbekwame technicus te word en.

• Post-mbo Technicus Duurzame Elektrotechnische Ins tallaties (nieuw) Deze nieuwe o pleiding richt zich speciﬁek op duurzame elektrotechnische o plossingen, zoals zonnepanelen, energieo pslag en o plaadpunten voor elektrische voert uigen. Ontwikkel je tot specialis t in duurzame elektrotechnische ins tallaties.

• Post-hbo Luchtbehand elings techniek Verdiep je in luchtbehand elings technieken en leer hoe je o ptimale binnenk limaato plossingen kunt realiseren voor versch illend e gebouwen. Je kri jgt inzicht in ontwerp, ond erhoud en o ptimalisatie van luchtbehand elingssys temen.

• Post-hbo Luchtbehand eling Speciale Ruimten Specialiseer je in de luchtbehand eling van speciﬁeke ruimten zoals bi jvoorbeeld in ziekenhuizen, cleanrooms en la boratoria, waar luchtkwaliteit van levensbelang is. Deze o pleiding biedt je de kennis en vaardig hed en om aan de hoge eisen van deze sectoren te voldoen.

Post-hbo Geluid in Technische Ins tallaties Deze o pleiding leert je hoe geluidsoverlas t en trillingen van technische ins tallaties in gebouwen kan word en beperkt. Je verdiept je in geluidsmetingen en ontwerptechnieken om s torend e geluid en te minimaliseren.

Post-hbo Hogere Elektrotechniek Een diepgaand e o pleiding voor elektrotechnici die hun kennis over complexe elektrotechnische sys temen willen uitbreid en. Deze o pleiding biedt je inzicht in geavanceerde elektrotechnische ontwerpen.

Post-hbo Elektrotechnische Ins tallatieconcepten & Netconges tie (nieuw) Deze nieuwe o pleiding richt zich op het ontwerpen van elektrotechnische ins tallaties met oog voor de uitdagingen van netconges tie. Leer hoe je inn ovatieve en toekoms tbes tendige o plossingen kunt ontwerpen voor de toenemend e vraag naar energie.

Post-hbo Hogere Meet- en Regeltechniek

Verdiep je in meet- en regeltechniek om processen te o ptimaliseren. Deze o pleiding is gericht op technici die willen leren hoe ze sys temen slimmer en e fﬁciënter kunnen maken.

• Post-hbo Sys teemarch itect Gebouwautomatisering en -beheer

Leer hoe je slimme gebouwen kunt ontwerpen en beheren met geavanceerde automatiseringssys temen.

Deze o pleiding gee ft je de kennis om gebouwsys temen te integreren en te o ptimaliseren voor energiebeheer, comfort en veilig heid.

Post-hbo Datagedreven Duurzaam Beheer en Ond erhoud (nieuw) In deze nieuwe o pleiding leer je hoe data kan word en gebruikt om gebouwen duurzaam te beheren en ond erhoud en. Je ontwikkelt vaardig hed en in dataanalyse en leert hoe je beslissingen kunt nemen op basis van datagedreven inzichten.

Post-hbo Verduurzamen van Gebouwen Leer alles over het verduurzamen van bes taand e gebouwen, van energiebesparend e maatregelen tot het toepassen van duurzame techn ologieën. Deze o pleiding gee ft je praktische kennis om gebouwen toekoms tbes tendig te maken.

Post-hbo Ond ergrondse Infratechniek (nieuw)

Deze nieuwe o pleiding richt zich op de techniek en het beheer van ond ergrondse infras truct uur zoals leidingen en ka bels. Leer hoe je deze cruciale infras truct uren kunt ontwerpen, aanleggen en ond erhoud en.

Perfect moment om te s tarten Dit is het id eale moment om te inves teren in jezelf. Veel professionals hebben net hun beoord elingsgesprek achter de rug en zi jn op zoek naar manieren om hun vaardig hed en verd er te ontwikkelen. Met de TVVL o pleidingen ben je verzekerd van een programma dat direct aansluit bi j je persoonli jke ontwikkelingsdoelen en de behoe ften van je werkgever. Schri jf je nu in voor deze o pleidingen die s tarten na de zomervakantie. Hoe schri jf je je in? Schri jf je vandaag n og in via www.tvvl.nl/cursussen. Heb je n og vragen over welke o pleiding het bes te bi je pas t? Neem dan contact op met ons team van o pleidingsadviseurs. Zi j helpen je graag verd er met persoonlijk advies over de o pleiding die jouw carrière naar een hoger niveau kan tillen. Je kunt contact met ze o pnemen via cursus@tvvl.nl of 088 – 401 06 20.

Ben jij klaar voor GACS in 2026?

Vanaf 2026 moeten gebouwen met verwarmings- of airconditioningsys temen van 290 kW of meer voldoen aan nieuwe regelgeving: de verplichte aanwezig heid van een Gebouwautomatiserings- en Controlesys teem (GACS). Deze Euro pese eis biedt kansen om energie-e fﬁciëntie en gebouwpres taties naar een hoger niveau te tillen. Maar ben ji j als technicus of gebouweigenaar al voorbereid op de impact van deze verand ering?

Wat is GACS en waarom is het belangri jk?

Een GACS is meer dan een slimme thermos taat. Het is een geïntegreerd sys teem dat energies tromen monitort, reguleert en o ptimaliseert. Voor technici en ins tallateurs betekent dit kansen om slimme techn ologieën toe te passen die bi jdragen aan duurzaam gebouwbeheer. Voor gebouweigenaren en -beheerders is het dé manier om energiekos ten te verlagen en tegeli jkerti jd te voldoen aan strengere regelgeving. Het belang van GACS groeit: het verbetert comfort, minimaliseert energieverbruik en biedt controle over de pres taties van een gebouw

Mas terclasses voor technici én gebouweigenaren

Om de en orme kennisbehoe fte rondom GACS te vullen, organiseert TVVL twee ééndaagse mas terclasses: één gericht op technici en ins tallateurs en een and ere op gebouweigenaren en -beheerders

Ti jd ens deze sessies leer je:

• De basisprincipes van GACS: Wat het is en hoe het werkt

• Relevante regelgeving: Wat er vanaf 2026 verand ert en wat dit voor jouw werk betekent

• Praktische toepassing: Hoe je als professional of eigenaar GACS effectie f kunt implementeren.

De sessies zi jn interactie f en word en geleid door experts die de laats te inzichten d elen. Zo kri jg je niet alleen theoretische kennis, maar ook praktische tools om direct aan de slag te gaan.

Kennis voor de toekoms t

De vraag naar experts met kennis over GACS groeit snel. Of je nu technische ins tallaties ontwerpt of verantwoord elijk bent voor het beheer van een gebouw, inzicht in deze techn ologie wordt essentieel.

Naas t de mas terclasses kun je ook gebruikmaken van TVVL’s wh itepapers, podcas ts en richtli jnen om jezelf verd er te verdiepen.

Meld je nu aan voor de Mas terclass!

Wil je jouw kennis vergroten en voorbereid zi jn op de toekoms t?

Schri jf je dan in voor de GACS Mas terclass die pas t bi j jouw rol. Ga naar www.tvvl.nl/evenementen en maak een vliegend e s tart met de techn ologie van morgen.

Let o p: de Mas terclasses lo pen snel vol.

Wanneer: Kijk voor besch ikbare data op onze website.

Duur: Een dagd eel

Locatie: TVVL in Woerd en en eenmalig op 5 maart in Zwolle

Laat 2026 niet onverwacht komen: met TVVL s ta ji j s terk in de gebouwd e omgeving.

Maak werk van werkelijk energiegebruik met de WEii-training!

Met trots kunnen we zeggen dat de WEii-trainingen van TVVL een bewezen succes zi jn. Inmidd els hebben we de tiend e editie afgesloten, en de resultaten spreken voor zich: een groeiend aantal bedri jven en professionals ziet het belang van st uren op werkelijk energiegebruik (WEii) als ond erd eel van een duurzame toekoms t. De volgend e editie van de WEiitraining s taat gepland op 24 maart 2025, en ji j kunt erbi j zi jn!

Waarom deze training?

De WEii-training is een mus t voor bedri jven die een licentie willen verkri jgen om WEii-certiﬁcaten af te geven voor gebouwen. Dit certiﬁcaat is essentieel om inzicht te bied en in het daadwerkelijk energiegebruik van een gebouw — een belangri jke s tap in de transitie naar duurzame energie en het behalen van de k limaatdoelen. St uren op werkeli jk energiegebruik voorkomt een mismatch t ussen berekend e en daadwerkelijke pres taties en maakt gebouwen toekoms tbes tendig.

De urgentie is groter dan ooit. Recente rapporten van de DGB C en beleidsplannen van het minis terie benadrukken dat gebouwen Paris Proof moeten word en — dat wil zeggen, een energiegebruik realiseren dat pas t binnen de grenzen van het Klimaatakkoord van Pari js. WEii biedt een pragmatische aanpak om h ier naar toe te werken.

Wat maakt deze training uniek?

• De WEii-methodiek draait om transparantie en meetbaarheid. Het is een ins trument dat verd er gaat dan alleen ambitie; het biedt concrete handvatten voor bedri jven en vas tgoed eigenaren om doelen te s tellen en resultaten te boeken. Ti jd ens de training maak je kennis metDe WEii-methodiek.

• Paris Proof en WENG (Werkeli jke energieneutraal gebouw) als WEii-k lassen.

• Het WEii-protocol voor utiliteitsgebouwen én woningen.

•Versch illend e rekenprotocollen binnen WEii.

• Het WEii- Energiekompas

• De s tappen naar het behalen van een WEii licentie om WEii-certiﬁcaten te kunnen afgeven.

Met meer dan 150 d eelnemers in de afgelo pen edities, is het duid elijk dat WEii groeit in waarde en impact. Onlangs

hebben 5 nieuwe bedri jven hun WEii-licentie in ontvangs t mogen nemen ti jd ens het Paris Proof Ccongres van DGB C. Daarmee ond erstrepen zi j het belang van st uren op werkeli jk energiegebruik.

Sluit je aan bi j de ko plo pers De toekoms t is nu. Als zoveel bedri jven al hebben d eelgen omen en ook de volgend e s tap hebben gezet om een WEii licentie te behalen, waarom zou ji j achterbli jven? Of je nu gebouweigenaar, adviseur of duurzaamheidsspecialis t bent, de WEii-training biedt je in de eers te plaats tools en inzichten om de WEii op de juis te manier toe te passen.

Bovendien is d eelname aan de training een waardevolle inves tering voor bedri jven die hun marktpositie willen vers terken in een ti jd waarin duurzaamheid de s tandaard wordt. De vraag naar datagedreven monitoring en st uring van gebouwen groeit. Zet de s tap naar werkeli jk energiegebruik en meld je vandaag n og aan

De WEii-training vindt plaats op 24 maart 2025 en hee ft een beperkt aantal plekken. Mis deze kans niet om jezelf en je bedri jf k laar te s tomen om bi j te dragen aan het verduurzamen van de gebouwd e omgeving. Ga naar www.tvvl.nl/evenementen en schri jf je in.

Deze 5 elektrotechnische opleidingen starten binnenkort

De elektrotechnische sector s taat niet s til, vooral niet in het licht van de energietransitie en de groeiend e vraag naar duurzame energieo plossingen. TVVL biedt vi jf uits tekend e elektrotechnische o pleidingen aan die binnenkort s tarten, gericht op de nieuws te techn ologieën en de uitdagingen die deze met zich meebrengen. Of je nu je kennis over duurzame ins tallaties wilt verdiepen, je wilt specialiseren in netconges tie, of je vaardig hed en in PV-sys temen wilt uitbreid en, TVVL biedt voor ied er wat wils.

1. Technicus Duurzame Elektrotechnische Ins tallaties

Startdat um: 11 maart 2025

In een ti jd waarin duurzame ins tallaties de toekoms t van gebouwen bepalen, is de vraag naar gespecialiseerde technici groter dan ooit TVVL introduceert de o pleiding Technicus Duurzame Elektrotechnische Ins tallaties, een pos t-MBO-o pleiding die zich richt op het integreren van techn ologieën zoals zonnestroomins tallaties, warmtepompen, laadpunten voor elektrische voert uigen en batteri jo pslagsys temen.

Deze o pleiding biedt je de kennis om deze sys temen niet alleen te ins talleren, maar ook om ze slim met elkaar te integreren, rekening houd end met weten regelgeving. Hiermee speel je een cruciale rol in het verduurzamen van de gebouwd e omgeving.

2. Hogere Elektrotechniek (extra editie)

Startdat um: 21 maart 2025

De po pulaire pos t-hbo o pleiding Hogere Elektrotechniek kri jgt een extra editie, die op 21 maart 2025 van s tart gaat. Deze o pleiding is ontworpen voor elektrotechnici die hun kennis willen verdiepen in het ontwerp en de o ptimalisatie van complexe elektrische ins tallaties. In een ti jd waarin netconges tie en de vraag naar betrouwbare stroomvoorziening s teeds belangri jker word en, biedt deze o pleiding jou de tools om elektrotechnische ins tallaties toekoms tbes tendig te maken. Met deze o pleiding ben je in s taat om complexe elektrotechnische vraagst ukken te begri jpen en op te lossen, en kun je bi jdragen aan de integratie van energievoorzieningen die voldoen aan de eisen van de energietransitie.

Deze cursus behand elt de relevante n ormen en richtli jnen en zorgt ervoor dat je als elektrotechnicus volledig voldoet aan de veilig heidsvereis ten in de praktij k, zodat de ins tallaties veilig en betrouwbaar zi jn.

4. Ins talleren van PV Panelen: Zonnes troom aan het Laagspanningsnet

Startdat um: 19 mei 2025

Zonne-energie is een van de snels t groeiend e vormen van hernieuwbare energie, en de vraag naar gekwaliﬁceerde ins tallateurs van zonnepanelen neemt toe. De o pleiding Ins talleren van PV Panelen: Zonnes troom aan het Laagspanningsnet is speciaal ontworpen voor professionals die zich (verd er) willen specialiseren in de correcte ins tallatie van zonnepanelen. Deze o pleiding behand elt alles over het correct aansluiten van zonnepanelen op het laagspanningsnet en de bi jbehorend e technieken en regelgeving.

Met de nadruk op praktij kgerichte kennis en het werken volgens de juis te n ormen, biedt deze cursus jou de tools om een expert te worden in de ins tallatie van PV-sys temen en bi j te dragen aan de verduurzaming van de energievoorziening.

5. Elektrotechniek voor Werkt uigkundigen

Startdat um: 11 maart 2025

De o pleiding Elektrotechniek voor Werkt uigkundigen is speciaal ontworpen voor werkt uigbouwkundigen die hun kennis van elektrotechniek willen uitbreid en. In deze cursus leer je de basisprincipes van elektrotechniek die essentieel zi jn voor het ontwerpen, onderhoud en en o ptimaliseren van elektrotechnische sys temen, met een focus op de integratie t ussen werkt uigbouwkund e en elektrotechniek.

Deze o pleiding biedt praktische kennis en vaardig hed en waarmee werkt uigkundigen elektrotechnische vraagst ukken effectie f kunnen o plossen binnen hun projecten.

Schri jf je snel in!

3. Elektrotechnische Veilig heidsaarde voor Woningbouw en Utiliteit

Startdat um: 23 april 2025

Veilig heid is essentieel in elke elektrotechnische ins tallatie, en TVVL biedt daarom de cursus Elektrotechnische Veilig heidsaarde voor Woningbouw en Utiliteit aan. Deze o pleiding richt zich op het correct ins talleren en ond erhoud en van de veilig heidsaarde in elektrotechnische sys temen, speciﬁek binnen woningbouw en utiliteit

TVVL biedt deze vi jf diverse en relevante o pleidingen die perfect inspelen op de behoe ften van de huidige elektrotechnische markt. Of je nu wilt werken met duurzame ins tallaties, je wil specialiseren in netconges tie of je kennis over zonne-energie wilt uitbreid en, deze o pleidingen bied en de id eale mogeli j kheid om je carrière verd er te ontwikkelen.

Meld je snel aan voor de o pleidingen die binnenkort s tarten, en wees voorbereid op de uitdagingen van de toekoms t!

Voor meer informatie of inschri jven ga je naar www.tvvl.nl/cursussen.

Cursusagenda 2025 (maart -juni)

Seizoen 2025-2026

Beki jk www.tvvl.nl/cursussen voor alle besch ikbare en boekbare data.

Brandblusvoorzieningen 5 maart

Gebouwriolering 5 maart

Sys teemarch itect gebouwautomatisering en -beheer 5 maart

Elektrotechniek voor Werkt uigkundigen 11 maart

Technicus duurzame elektrotechnische ins tallaties 11 maart

Warmtenetten in 2 dagen 11 maart

Warmtepompen utiliteit 14 maart

Hydraulische Schakelingen voor Verwarmen en Koelen 17 maart

Pres tatiemonitoring en analyse van HVAC ins tallaties 17 maart

Waters tof in de Gebouwd e Omgeving 18 maart

Collectieve Warmtepompen Woningbouw 18 maart

Warmtepomp Utiliteit 21 maart

Hogere Elektrotechniek *extra groep gepland* 21 maart

Commissioning Manager 28 maart

Luchtbehand elings techniek groep E (middag/avond) 31 maart

April

Luchtbehand elings techniek groep F (overdag)

Let o p: data kunnen wi jzigen. Als de h ierboven gen oemd e data niet meer besch ikbaar zi jn/groepen vol zi jn, verschi jnen and ere data op onze website.

Technische en medische gassen

Elektrotechnische veilig heidsaarde voor woningbouw en utiliteit

schakelingen voor verwarmen en koelen

Mei

lucht/lucht warmtepompen woningbouw

Ins talleren PV-panelen/zonnes troom aan het laagspanningsnet

Maart

Werksessie Blauw Groen Bewust Bouwen: Blauwgroene Daken & Natuurlijke Installatieconcepten.

Op dinsdag 12 n ovember 2024 vond de werksessie Blauw Groen

Bewus t Bouwen plaats, waar d eelnemers werd en uitgedaagd om na te d enken over het toepassen van kansrijke nat uurlijke ins tallatieconcepten. Jan-Fokko Haan en Roelant van d er Putten, één van de initiatie fnemers binnen de Community Blauw Groen Bewus t Bouwen en ook verbond en aan de TVVL expertgroep Klimaattechniek, benadrukten in hun aftrap dat er veel werk te doen is om techn ologieën verd er te ontwikkelen en te implementeren in de sector. TVVL draagt h ieraan bi j door het organiseren van kennissessies en uitrollen van projecten rondom Focus op Daken en Nat uurli jke Ins tallatieconcepten.

Voordat het programma s tartte, werd en d eelnemers bi j binnenkoms t uitgedaagd om op de versch illend e werks tations hun vragen en id eeën op te schri jven over de toegepas te nat uurins tallatieconcepten en het onlangs verschenen rapport Multifunctionele Vegetatiedaken: Kengetallen en relevante n ormen voor ins tallatie engineering en –techniek.

Het programma bood ruimte voor drie inspirerend e presentaties. Zo besprak Joris Voeten, Wageningen Environmental Research, de classiﬁcatie van blauwgroene daken en de n oodzaak voor ges tandaardiseerde d etailtekeningen om deze dak concepten beter in de markt te kunnen zetten. Het rapport Multifunctionele Vegetatiedaken: Kengetallen en relevante n ormen voor ins tallatie engineering en – techniek is een eers te s tap.

Aldo Vos, arch itect en eigenaar van Broekbakema Arch itecten, benadrukte het belang van samenwerking t ussen arch itecten en ins tallateurs, en hoe nat uurli jke elementen een grotere rol zoud en moeten spelen in het ontwerp van gebouwen.

Peter van d en Engel, als ond erzoeker werkzaam bi j TU Delft, presenteerde de to p 5 succesfactoren en leerpunten uit het Co-Creation Centre project op de Green Village in Delft, en richtte zich daarbi j ook op de energiepres taties van

dit gebouw. Hi j benadrukte ond er and ere het belang van te o penen ramen en intelligente buitenzonwering.

Na de presentaties werd en de d eelnemers weer teruggebracht naar de werks tations. Er werd vas tges teld dat de technische uitdagingen niet zozeer liggen in de techn ologie zelf, maar in de bereidheid van o pdrachtgever en k lanten om bepaald e keuzes te maken. Zo werd het belang van het tas tbaar maken van duurzaamheidsvoord elen en het vermind eren van de complexiteit van eisen besproken. Op de versch illend e werks tations troffen ontwerpers, o pdrachtgevers, ins tallateurs en leveranciers elkaar, en dat leverde interessante discussies op

Concrete acties werd en voorges teld, waarond er de ontwikkeling van ges tandaardiseerde richtli jnen voor blauwgroene daken, een verkenning van de haalbaarheid op renovatiedaken, ontwikkeling van een aangepas t programma van eisen waar ﬂexibele n ormen thuishoren voor toepassing van nat uurli jke ins tallaties. Niet alleen de acties werd en ben oemd, er werd tegeli jkerti jd draagvlak o pgehaald bi j de d eelnemers. De werksessie sloot af met de ambitie om duurzame concepten niet alleen technisch haalbaar te maken, maar ook commercieel en beleidsmatig te verankeren.

De Community Blauw Groen Bewus t Bouwen is bli j met deze waardevolle o pbrengs ten en initieert een vervolg in 2025. Meer informatie kan je vind en o p: tvvl.nl/expertgroep/blauw-groen-bewus tbouwen-community/

Maak kennis met ... Berna Reindertsen – Controller

Bi j TVVL tellen we inmidd els ruim 30 collega's. De één werkt er net, terwi h ier al jaren zit. We s tellen je graag onze med ewerkers voor. Deze keer mak kennis met Berna Reind ertsen, een gedreven controller met een passie voor Een functie waarin ze haar lie fd e voor ci jfers combineert met haar sociale het vermogen om overzicht te houd en in complexe processen. Berna werkt september 2022 bi j TVVL en is een onmisbaar lid op het Shared Service Center.

Berna Reind ertsen, 52 jaar, woont samen met haar man in I Jssels tein. Ze is 28 jaar getrouwd en hee ft een dochter, Melanie, die in de muziek zit. “In de weekend en ben ik vaak met haar o ptred ens bezig, wat heel leuk en intensie f is,” vertelt ze over de o ptred ens van haar dochter Deze o ptred ens nemen veel ti jd in beslag, maar ze gaat graag met haar dochter mee. Verd er houdt Berna ook van lezen, skeeleren en doet ze aan yoga.

In haar werk bi j TVVL houdt Berna zich bezig met alles wat met ﬁnanciën te maken hee ft. "Ik zeg alti jd: als er een euro bi j komt of afgaat, ben ik erbi j betrokken." Als controller is ze verantwoord elijk voor uiteenlo pend e taken, zoals salarisadminis tratie, het maken van rapportages en het ops tellen van de jaarrekening. Ze doet deze taken niet alleen voor TVVL, maar ook voor enkele verenigingen en s tichtingen waar TVVL voor werkt, zoals VCCN, NVBV en B.J. Max. "Ik ben een sociale controller die graag op de hoogte is van alle ins en outs en ernaar stree ft alti jd in control te zi jn."

Sinds januari 2024 maakt Berna ook d eel uit van het managementteam van TVVL. Dit maakt haar werkt n og diverser Zo kri jgt ze een compleet overzicht van alles wat er speelt binnen de vereniging. Deze kennis is belangrijk bi j het maken van goed e ﬁnanciële rapportages, die directie en best uur ond ers teunen bi j hun beslissingen. Toen ze begon bi j TVVL viel haar de unieke ins teek van de organisatie o p. "Ik was gewend om te werken bi j bedri jven waar het draait om maximale wins t. Bi j TVVL ligt de focus heel and ers: het gaat h ier om het realiseren van doels tellingen. Ook is geen enkele dag hetzelfd e. Nat uurlijk zi jn er vas te taken zoals de salarisadminis tratie en rapportages, maar er komt alti jd iets onverwachts op mi jn pad. Het is n ooit saai, en dat houdt me scherp." Ze haalt veel voldoening uit het creëren van overzicht en het aanleveren van betrouwbare ci jfers.

Een van haar leuks te herinneringen bi j TVVL is van haar allereers te werkdag. "Ik begon met een personeelsuitje. Het was geweldig om meteen ied ereen op een informele manier te leren kennen. Ied ereen was ontspannen, en het gaf me meteen een goed gevoel over de sfeer binnen TVVL. Dat vergeet ik n ooit meer." Nu werkt Berna al een ti jd bi j TVVL en haar enthousiasme is n og elke dag merkbaar. Op naar n og meer mooie jaren.

Nieuwe TV VL leden

Graag s tellen wi j ond ers taand e personen als lid van de vereniging aan je voor

Nieuwe Persoonlijke leden

Mevrouw I.P.J. Keulen

De heer ing. M.N. Boerrigter

MARCtraining

De heer O.T. Kramer

Saever

Mevrouw J.C. Rooker

Yte fas

De heer Ing E. Mei jer

Rij kswaters taat

De heer R.H. Germeraad

Germeraad Technisch Beheer

Nieuwe Bedrijfsleden

Hartman Ins tallatie B.V. Foksdiep 26 8321 MK URK www.hartmanins tallatie.nl

Van Delft Groep Mand enmaker 18 5253 RC NIEUWKUI JK www.vand elftgroep.nl

Even voors tellen - Marco Boerrigter

Ik ben Marco Boerrigter, woon in Zuidlaren met mi jn vrouw; onze 2 kind eren van 19 en 22 jaar studeren en zi jn inmidd els uitwonend.

Ik werk samen met TVVL in Noord Oos t Ned erland om o pleidingen in de k limaattechniek aan te bied en en te verzorgen. Daarnaas t gee f ik zelf basis training in k limaattechniek voor technici in de prakti j k. Ik gebruik mi jn ervaring bi j fa brikant, ins tallateur en o pleid er in k limaatsys temen maar vooral mi jn dri jfveer om te verbind en met mensen waarbi j ik techniek als midd el gebruik.

Even voors tellen - Eric Mei jer

Mi jn naam is Eric Mei jer en ben werkzaam als technisch adviseur bi j RWS op het gebied van t unneltechnische ins tallaties. Om de juis te keuzes te maken en ond erbouwd advies te geven vind ik het belangrijk op de hoogte bli jven van de laats te trends en ontwikkelingen in de markt. Als lid hoo p ik mi jn kennis bi j TVVL te kunnen vergroten, inspiratie op te kunnen doen en met vakgen oten van gedachten te wisselen.

Nieuw bedri jfslid MenRtech -

Welkom bi j MenRtech

Bi j MenRtech begri jpen we dat het succesvol beheren van k limaatsys temen begint met hoogwaardige meet- en regeltechnische o plossingen. Daarom zi jn we trots op onze samenwerking met vooraans taand e fa brikanten zoals Priva, Automatic Logic (Carrier), Tridium, Honeywell en EasyIO. Als toonaangevend e experts in meet- en regeltechniek combineren we onze diepgaand e kennis van deze merken om op maat gemaakte o plossingen te leveren die voldoen aan de unieke behoe ften van jouw project

Utiliteitsgebouwen met verwarmings- of airconditioningssys temen met een vermogen van meer dan 290 kW moeten vanaf 2026 zi jn voorzien van een gebouwautomatiserings- en controlesys teem (GACS).

Deze sys temen moeten in s taat zi jn om:

Het energieverbruik permanent te controleren, bi j te houd en, te

analyseren en de bi js t uring ervan mogelijk te maken;

De energie-e fﬁciëntie van het gebouw te toetsen, rend ementsverliezen van technische bouwsys temen op te sporen, en de beheerd er van de voorzieningen of technische ins tallaties te informeren over de mogelij khed en om dit te verbeteren;

De communicatie met verbond en technische bouwsys temen en and ere apparaten in het gebouw mogeli jk te maken. Ook moeten de sys temen intero pera bel zi jn met technische bouwsys temen van versch illend e soorten eigendoms techn ologieën, toes tellen en fa brikanten.

Of het nu gaat om het realiseren van energiebesparingen, het verbeteren van de luchtkwaliteit of het o ptimaliseren van het comfort in jouw gebouwen, ons team van gecertiﬁceerde technici s taat k laar om sys temen van versch illend e fa bricaten naadloos te integreren en te o ptimaliseren. Met MenRtech aan jouw zi jd e ben je verzekerd van betrouwbare pres taties en een duurzame benad ering van k limaatbeheersing.

Wij houden weer en wind buiten

Voor de toevoer en afvoer van verse lucht zijn dakkappen nodig, maar in ons land hebben we ook te maken met wispelturige weergoden. Voor de natuurlijke en mechadie de buitenlucht reguleren en regen weren.

PROBLEEMLOOS VERDUURZAMEN.

Duurzaamheid & Innovatie bij Alklima

De energietransitie. Natuurlijk is dat niet zo geregeld. Daar werken we met z’n allen hard aan. En ook de komende jaren zullen we moeten aanpakken. Voor nu en voor later. Speelt de inzet van warmtepomptechnologie een rol bij jouw verduurzamingsproject? Of wil je weten welke opties je hier hebt? Maak dan gebruik van onze specialistische kennis, engineering, begeleiding en natuurlijk de premium oplossingen van Mitsubishi Electric. Want wij willen niet alleen bijdragen aan de verduurzaming van Nederland. W ij willen het samen met jou ook heel goed regelen.

alklima.nl/duurzaamheid