Επικοινωνία με τον Δημιουργό Δημήτρης Αγοραστός (Jim_Hellas) e-mail: jim.hellas@gmail.com Όροι Χρήσης Το e-book αυτό, όπως και τα όλα τα κείμενα του blog “Ψυχολογείν” (http://psychologein.wordpress.com) διανέμονται ελεύθερα, κάτω από την άδεια Creative Commons 3.0. Επιτρέπεται η ελεύθερη αντιγραφή και εκτύπωση του περιεχομένου του υπό τις προυποθέσεις ότι: ● Θα γίνεται σαφής αναφορά στην πηγή (στο όνομα του δημιουργού ή στο “Ψυχολογείν”) ● Το κείμενο ή το απόσπασμά του θα αναδημοσιευτεί ως έχει, χωρίς αλλαγές στο περιεχόμενό του. ● Δεν θα γίνει χρήση για κερδοσκοπικούς σκοπούς, τόσο από εταιρίες/οργανισμούς, όσο και από ιδιώτες. Οι πιο πάνω περιορισμοί μπορούν να αρθούν έπειτα από επικοινωνία μαζί μου. Επίσης , δεν είστε υποχρεωμένοι, αλλά θα το εκτιμούσα αν με ενημερώνατε για τυχόν αναδημοσιεύσεις κειμένων του “Ψυχολογείν”.
Φωτογραφία Εξωφύλλου Από το άλμπουμ Seseskiz στο Flickr: (http://www.flickr.com/photos/seseskiz/2282360004)
~1~
Εισαγωγικό σημείωμα Το παρόν e-book δεν είναι τίποτε άλλο από μια συγκέντρωση των περισσότερων εγγραφών που ανέβηκαν στο προσωπικό μου ιστολόγιο “Ψυχολογείν” τους τελευταίους μήνες. Η όλη μεταφορά των κειμένων ξεκίνησε καθώς πειραματιζόμουν με τις δυνατότητες μορφοποίησης του OpenOffice. Καθώς συνέχιζα να προσθέτω κείμενα, σκέφτηκα πως θα ήταν καλή ιδέα να δημιουργηθεί ένα μικρό e-book με κάποιες από τις αγαπημένες μου εγγραφές, μιας και η αναζήτησή τους γίνεται όλο και πιο δύσκολη καθώς αυξάνει ο αριθμός τους. Συν τοις άλλοις, πολλές φορές είχα την επιθυμια να εκτυπώσω κάποιες από τις εγγραφές των αγαπημένων μου θεματικών ιστολογίων, ώστε να μπορώ να τις διαβάσω με την ησυχία μου όταν δεν θα βρίσκομαι μπροστά στην οθόνη του υπολογιστή. Φαντάζομαι παρόμοιες σκέψεις θα έχουν περάσει και από το δικό σας μυαλό κατά καιρούς. Έτσι λοιπόν το “Ψυχολογείν” πλέον μπορεί άνετα και εύκολα να διαβαστεί όποτε το θελήσετε. Ελπίζω πως θα βρείτε το e-book χρήσιμο, όπως το βρίσκω και εγώ. Μπορείτε φυσικά να το εκτυπώσετε και να το διανείμετε, αρκεί να μην παραβιάζονται οι κανόνες χρήσης και αντιγραφής των κειμένων (βλ. πρώτη σελίδα). Το e-book είναι χωρισμένο σε διάφορες ενότητες (τις ονόμασα “Σελιδοδείκτες”), η κάθε μία από τις οποίες φιλοξενεί κείμενα διαφορετικής θεματολογίας. Το βασικό σκεπτικό είναι πως με την κατηγοριοποίηση αυτή θα μπορέσετε να βρείτε άρθρα της θεματολογίας που σας ενδιαφέρει. Στην αρχή έχω κάνει μια σελίδα με τα περιεχόμενα όλου του e-book, οπότε μια καλή ιδέα είναι να ξεκινήσετε από εκεί. Φυσικά είμαι ανοιχτός σε σχόλια και προτάσεις! Δεν έχετε παρά να μου στείλετε κάποιο e-mail στο jim.hellas@gmail.com ή να αφήσετε κάποιο σχόλιο στο blog μου (π.χ. Στην φόρμα επικοινωνίας). Καλή ανάγνωση!
~2~
Περιεχόμενα Σελιδοδείκτης 1ος: Η επιστήμη της Ψυχολογίας Οι κλάδοι της ψυχολογίας......................................................................................................... 5 Τρεις λανθασμένες εντυπώσεις για την Ψυχοθεραπεία................................................... 12 Ψυχική Υγεία και Ελλάδα......................................................................................................... 17 Ψυχολογία και τεχνολογία Η τεχνολογία στην υπηρεσία της Ψυχολογίας...................................................... 20 Τι είναι το fMRI;............................................................................................................. 23
Σελιδοδείκτης 2ος: Κλινική Ψυχολογία & Διαταραχές Σωματικό Είδωλο και Διατροφικές Διαταραχές Εφηβεία και σωματικό είδωλο.................................................................................... 28 Γιατί τα κορίτσια θέλουν να είναι πιο αδύνατα;.................................................... 31 Ασυμφωνία μεταξύ πραγματικού και ιδανικού ειδώλου..................................... 34 Διαταραχές Ύπνου & Αϋπνία................................................................................................... 37 Διαταραχές Προσωπικότητας Τελειομανία.................................................................................................................... 41 Σεξουαλικές Διαταραχές Παιδοφιλία και Παιδεραστία..................................................................................... 44 Ομοφυλοφιλία και Ψυχολογία.................................................................................. 48 Μαθησιακές Διαταραχές Αλεξία.............................................................................................................................. 53 Διαταραχοποίηση της συμπεριφοράς.................................................................................... 57 Διαταραχές Διάθεσης Κατάθλιψη: Τι είναι, πως αναγνωρίζεται και πως αντιμετωπίζεται............... 62 Γονείς με βαρύ φορτίο............................................................................................................... 65
Σελιδοδείκτης 3ος: Κοινωνική Ψυχολογία Ανάπτυξη της έννοιας του έθνους και του εθνικισμού................................................... 72 Τα στερεότυπα και η επιρροή τους στην συμπεριφορά................................................... 76 Παιδική επιθετικότητα: τι ρόλο παίζουν τα αδέρφια, οι γονείς και η οικονομική κατάσταση;................................... 79 Πως μπορούμε να αγγίξουμε την ευτυχία;....................................................................... 81 Αγοράκια VS Κοριτσάκια: Υπάρχει ισότητα στην αναπαράσταση του φύλου;........ 84 Φυλετική προκατάληψη στην Κοινωνία και στην Αστυνομία ..................................... 87
Σελιδοδείκτης 4ος: Γνωστικές Λειτουργίες Η ανθρώπινη μνήμη και οι ψευδομνήμες ......................................................................... 92 Ένας γυμνασμένος εγκέφαλος είναι ένας υγιής εγκέφαλος ....................................... 97 Ας μιλήσουμε για τα συναισθήματα .................................................................................. 100 Σχιζοφρένεια: μια μνημονική δυσλειτουργία .................................................................. 104 Ο ινιακός λοβός ....................................................................................................................... 106
Σελιδοδείκτης 5ος: Λοιπά Θέματα Ψυχικής Υγείας Αντιμετωπίζοντας τη ζωή: διάγνωση θανατηφόρας ασθένειας.................................. 112 Αυτοκτονία: μια σκοτεινή πραγματικότητα..................................................................... 117
Λίγα Λόγια για το τέλος ......................................................................................................... 121
~3~
Σελιδοδείκτης 1ος Η Επιστήμη της Ψυχολογίας
1 Οι κλάδοι της ψυχολογίας 2 Τρεις λανθασμένες εντυπώσεις για την Ψυχοθεραπεία 3 Ψυχική Υγεία και Ελλάδα 4 Ψυχολογία και τεχνολογία 4.1 Η τεχνολογία στην υπηρεσία της Ψυχολογίας 4.2 Τι είναι το fMRI;
~4~
1. 1. Οι κλάδοι της Ψυχολογίας
ολύ συχνά, όσο ήμουν στο προπτυχιακό πρόγραμμα, όποτε έλεγα πως σπουδάζω Ψυχολογία η πρώτη αντίδραση ήταν να δεχθώ μια ερώτηση του τύπου: «Πολύ όμορφο επάγγελμα διάλεξες. Και μαθαίνεις και ψυχανάλυση από τώρα;». Ερωτήσεις αυτού του τύπου είναι εύλογες, μιας και η στερεότυπη εικόνα ενός ψυχολόγου είναι αυτή του ψυχοθεραπευτή. Η αλήθεια όμως είναι πως το πτυχίο της ψυχολογίας δεν οδηγεί σε επαγγελματικό μονόδρομο. Αντίθετα, αυτή η επιστήμη έχει τόσες πολλές εφαρμογές, μέσα από τόσους πολλούς διαφορετικούς κλάδους, που δύσκολα μπορεί κανείς να την θεωρήσει ως κάτι αυστηρά ενιαίο. Φυσικά ο κοινός παράγοντας όλων των κλάδων είναι η παρατήρηση, η επεξήγηση αλλά και η αλλαγή της ανθρώπινης συμπεριφοράς, βασικές έννοιες που είναι και η ραχοκοκαλιά της Ψυχολογίας. Αυτή την φορά θα προσπαθήσω να παρουσιάσω εν συντομία τις πιο γνωστές ειδικότητες στην Ψυχολογία, ελπίζοντας να ραγίσω λίγο ακόμη το στερεότυπο του Ψυχολόγου-Ψυχοθεραπευτή. Ζητώ προκαταβολικά συγνώμη για το τεράστιο κείμενο, αλλά δεν ήθελα να το χωρίσω για να μην χαθεί η συνοχή του
1. Κλινική Ψυχολογία Η Κλινική Ψυχολογία είναι αυτή που βρίσκεται πιο κοντά στην στερεότυπη εικόνα του ψυχολόγου-ψυχοθεραπευτή. Το κεντρικό θέμα της Κλινικής Ψυχολογίας είναι η παρατήρηση, η επεξήγηση και η αλλαγή της αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Ουσιαστικά δηλαδή ο κλινικός ψυχολόγος προσπαθεί να βοηθήσει άτομα με ψυχικές διαταραχές. Ο ορισμός του τι είναι αποκλίνουσα συμπεριφορά και τι όχι είναι φυσικά δύσκολος και ακόμη
~5~
και σήμερα υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις για το θέμα. Αλλά σε γενικές γραμμές οι κλινικοί ψυχολόγοι ανά το παγκόσμιο βαδίζουν σύμφωνα με διεθνή εγχειρίδια για την αποκλίνουσα συμπεριφορά, όπως π.χ. του Αμερικάνικού Συνδέσμου Ψυχολογίας (APA) ή το αντίστοιχο εγχειρίδιο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO), το ICD, τα οποία προσπαθούν να δώσουν κάποιες κατευθυντήριες γραμμές για την διάγνωση. Η κλινική ψυχολογία είναι κυρίως εφαρμοσμένος κλάδος της ψυχολογίας (εφαρμόζει την ψυχολογική γνώση πάνω στον γενικό πληθυσμό), χωρίς όμως να αποκλείεται και μια ερευνητική καριέρα πάνω στον κλάδο αυτό.
2. Συμβουλευτική Ψυχολογία Η Συμβουλευτική Ψυχολογία είναι το αντίστοιχο της Κλινικής Ψυχολογίας, μόνο που ο πληθυσμός στον οποίο απευθύνεται είναι αυτός που βρίσκεται μέσα στα ευρύτερα πλαίσια του μέσου όρου και άνω, και όχι αυτούς που παρουσιάζουν την αποκλίνουσα συμπεριφορά (όπως και αν ορίζεται αυτή). Για παράδειγμα, αν η κλινική ψυχολογία απευθύνεται σε άτομα που το επίπεδο της ομαλής ψυχικής λειτουργίας τους είναι χαμηλό, η συμβουλευτική απευθύνεται σε αυτούς που είναι τουλάχιστον μέσα στα επίπεδα του μέσου όρου. Είναι κάπως απλοϊκή αυτή η επεξήγηση, αλλά νομίζω ότι είναι ένα καλό οπτικό σχήμα που δίνει μια γενική εικόνα της διαφοροποίησης μεταξύ των δύο κλάδων. Πιο συγκεκριμένα τώρα, η συμβουλευτική ψυχολογία έχει ως σκοπό να στηρίζει, να ενδυναμώνει και τελικά να δίνει κάποιες λύσεις σε άτομα που αντιμετωπίζουν κάποιο ψυχικό εμπόδιο στην ζωή τους (π.χ. άγχος, πένθος, δυσπροσαρμογή σε νέο περιβάλλον, οικογενειακά προβλήματα ομαλής συμβίωσης ή ακόμη και–μη οργανικά- σεξουαλικά προβλήματα). Με την βοήθεια του συμβουλευτικού ψυχολόγου το άτομο θα μπορέσει να αναλύσει το πρόβλημά του, να πάρει δυνάμεις για να αντιμετωπίσει αυτό που το απασχολεί, να καταφέρει να δει το εμπόδιο αυτό από κάποια άλλη οπτική γωνία και εν τέλει να ανακαλύψει μόνο του την καταλληλότερη λύση. Μέσα από την συμβουλευτική διαδικασία τα άτομα παίρνουν επίσης και πολύτιμα εφόδια αντιμετώπισης τέτοιου είδους ψυχικών εμποδίων, τα οποία μπορούν να αξιοποιήσουν και στο μέλλον σε πιθανά νέα εμπόδια. Έτσι εξασφαλίζεται μια ακόμη πιο ομαλή ψυχική λειτουργία του συμβουλευόμενου. Και αυτός ο κλάδος, όπως και η κλινική ψυχολογία είναι κατευθυνόμενος –από την «φύση» του ίσως- περισσότερο προς την εφαρμογή της γνώσης, παρά στην έρευνα.
3. Γνωστική Ψυχολογία Ο επόμενος κλάδος θα λέγαμε ότι είναι ένας καθαρά ερευνητικός τομέας, μιας και η Γνωστική Ψυχολογία ασχολείται με την έρευνα των τρόπων με τους οποίους το ανθρώπινο μυαλό (όχι
~6~
απαραίτητα με την έννοια του οργάνου του εγκεφάλου) δέχεται, επεξεργάζεται, οργανώνει, αναζητεί και εξάγει πληροφορίες (ακοή, όραση, ομιλία, μάθηση κτλ). Οι γνωστικοί ψυχολόγοι είναι οι «υπεύθυνοι» για κάποια πολύ βασικά θεωρητικά μοντέλα σύμφωνα με τα οποία προσπαθούμε να επεξηγήσουμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούμε ως άνθρωποι, όπως το γνωστό μοντέλο του «Ηλεκτρονικού Υπολογιστή», το οποίο παρομοιάζει το μυαλό μας με έναν υπολογιστή ο οποίος δέχεται, επεξεργάζεται και εξάγει πληροφορίες με την βοήθεια προγραμμάτων (software) και υλικού (hardware). Η κατεύθυνση δηλαδή του γνωστικου ψυχολόγου είναι καθαρά θεωρητική και ερευνητική και συνήθως τέτοιου είδους ψυχολόγοι απασχολούνται σε πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα. Φυσικά σε έναν σχετικά μεγάλο βαθμό ασχολούνται και με τις βιολογικές λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου, αφού η βιολογία είναι η βάση των μοντέλων σκέψης και συμπεριφοράς.
4. Νευροψυχολογία Η Νευροψυχολογία είναι ένας κλάδος συσχετιζόμενος με την γνωστική ψυχολογία, αλλά ταυτόχρονα και εντελώς διαφορετικός. Αντικείμενό της είναι καθαρά το νευρικό σύστημα και ο ανθρώπινος εγκέφαλος και ο ρόλος τους στην παρατηρήσιμη ανθρώπινη συμπεριφορά, κανονική ή όχι. Η νευροψυχολογία μπορεί να είναι τόσο εφαρμοσμένος, όσο και ερευνητικός κλάδος. Μέσα από την έρευνα προσπαθεί να δει πως η βιολογική δομή επηρεάζει την συμπεριφορά. Για παράδειγμα ένας νευροψυχολόγος μπορεί να ερευνά ποια εγκεφαλικά κέντρα παίζουν ρόλο στην μάθηση, με τι είδους βιολογικές αντιδράσεις, πως μπορούμε να τις ελέγξουμε, αλλά και πως μπορούμε να βοηθήσουμε τον εγκέφαλο για να «μάθει» καλύτερα. Φυσικά η μάθηση είναι ένα μόνο απλό παράδειγμα. Για την ακρίβεια οι νευροψυχολόγοι ασχολούνται περισσότερο συχνά με κάποιες εγκεφαλικές ανωμαλίες και βλάβες που δημιουργούν πρόβλημα στην ανθρώπινη συμπεριφορά, όπως τραυματισμοί του εγκεφάλου, εκφυλιστικές νόσοι, βιολογικά επιβαρημένες νόσοι όπως η σχιζοφρένεια κτλ. Στον εφαρμοσμένο τομέα βλέπουμε τους νευροψυχολόγους να ασχολούνται κυρίως με δύο διαφορετικά πεδία. Πρώτον, με τις κλινικά αποκλίνουσες περιπτώσεις και την αντιμετώπισή τους (κάτι αντίστοιχο με την κλινική ψυχολογία δηλαδή, αλλά με μεγαλύτερη έμφαση στις βιολογικές βάσεις των ψυχικών δυσλειτουργιών). Δεύτερον οι νευροψυχολόγοι βοηθάνε ακόμη και σε περιπτώσεις χειρουργικής επέμβασης του εγκεφάλου, τόσο κατά τη διάρκεια της εγχείρισης, όσο και μετεγχειρητικά με την αποκατάσταση της ομαλής λειτουργίας του ατόμου. Κατά τη διάρκεια των εγχειρήσεων συνήθως ελέγχουν τους ασθενείς μέσω διαφόρων μικρών τεστ (οι ασθενείς είναι ξύπνιοι κ ναρκωμένοι μόνο τοπικά) για να δουν μήπως κατά την διάρκεια του χειρουργείου έχει τραυματιστεί κάποιο μέρος του εγκεφάλου που έπρεπε να μείνει ανέπαφο και συνεργάζονται ανάλογα με τον νευροχειρούργο.
~7~
5. Ψυχολογία Υγείας Η Ψυχολογία Υγείας είναι μια σχετικά νέα κατεύθυνση της ψυχολογίας που εστιάζεται πάνω στην προώθηση της ψυχικής και σωματικής υγείας, την ομαλή προσαρμογή των ατόμων σε νοσοκομειακά περιβάλλοντα, στην αλλαγή αυτών των περιβαλλόντων ώστε να βοηθάνε καλύτερα τον ασθενή, στην εκπαίδευση του ιατρικού προσωπικού σε θέματα ψυχολογίας του ασθενή, αλλά και στην στήριξη ασθενών με βαριές και τερματικές ασθένειες (π.χ. AIDS, καρκίνος). Οι ψυχολόγοι Υγείας συνήθως εργάζονται σε νοσοκομειακά περιβάλλοντα και είναι αυτοί που πολλές φορές αναλαμβάνουν να ανακοινώσουν τα ιατρικά αποτελέσματα στους ασθενείς, ιδιαίτερα δε σε αυτούς που διαγνώστηκαν με κάποια ανίατη ασθένεια, οι οποίοι και υπόκεινται και το μεγαλύτερο σοκ. Ο ρόλος τους φυσικά είναι και υποστηριχτικός και είναι στο πλάι του ασθενή και του περιβάλλοντός του καθ’ όλη την διάρκεια της θεραπείας του μέχρι και την ίαση ή ακόμη και μέχρι τον θάνατο. Προσπαθούν να βοηθήσουν το άτομο να δει την κατάστασή του από την σωστή οπτική γωνία, να αναζητήσει τις κατάλληλες θεραπείες αν αυτό είναι δυνατό, να το ενδυναμώσουν αλλά και να το προετοιμάσουν ψυχολογικά και για τον ίδιο του τον θάνατο, αν κάτι τέτοιο είναι αναπόφευκτο. Πέρα από τις πιο πάνω δραστηριότητες ένας ψυχολόγος Υγείας σχεδιάζει προγράμματα προώθησης της υγείας των πολιτών, μέσα από ενημερωτικά σεμινάρια για τις διάφορες ασθένειες, την σημαντικότητα της πρόληψης ή ακόμη και μέσα από την οργάνωση του τρόπου λειτουργίας και συνεργασίας
των
διαφόρων
νοσοκομειακών
συστημάτων,
πάντα
προς
το
όφελος
των
πολιτών/ασθενών.
6. Εργασιακή (ή Οργανωσιακή) Ψυχολογία Ο επόμενος πολύ γνωστός κλάδος ψυχολογίας, με ιδιαίτερη απήχηση στην αγορά εργασίας στο εξωτερικό, είναι η Εργασιακή Ψυχολογία. Και πάλι υπάρχει η ακαδημαϊκή/ερευνητική πλευρά του κλάδου, αλλά και η εφαρμοσμένη. Η Εργασιακή Ψυχολογία στοχεύει στον εργασιακό πληθυσμό και το περιβάλλον του (εργοστάσια, γραφεία, υπηρεσίες κτλ) και προσπαθεί να αλλάξει τις συνθήκες και τους όρους εργασίας προς όφελος τόσο του εργαζόμενου, όσο και του εργοδότη/εταιρίας. Με αλλαγές στον περιβάλλοντα εργασιακό χώρο, στους όρους μισθοδοσίας (π.χ. κάθε πόσες μέρες πρέπει να γίνεται, έξτρα μπόνους για επιτυχή εργασία κτλ), στις σχέσεις μεταξύ εργοδότη και εργαζόμενου, αλλά και στον τρόπο παραγωγής εργασίας, έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να αυξηθεί τόσο η αυτοεκτίμηση και η ευχαρίστηση του εργαζόμενου ως αποτέλεσμα της δουλειάς του, αλλά και η παραγωγικότητα (=κέρδος της εταιρίας). Οι Εργασιακοί Ψυχολόγοι επομένως είναι εκείνα τα άτομα-κλειδιά στις επιχειρήσεις που φροντίζουν ώστε και οι δύο πλευρές (εργαζόμενος-εργοδότης) να είναι όσο το δυνατόν πιο
~8~
ευχαριστημένοι από την εργασία που γίνεται. Ένας πολύ ενδιαφέρον ρόλος που μπορούν να παίξουν οι ψυχολόγοι εργασίας είναι στον τομέα της τοποθέτησης του προσωπικού στα κατάλληλα τμήματα, πάντα με την βοήθεια σταθμισμένων και έγκυρων τεστ που έχουν δημιουργηθεί για τους σκοπούς αυτούς.
7. Κοινωνική Ψυχολογία Ο άνθρωπος δεν είναι ένα μονοδιάστατο ων και σίγουρα ποτέ δεν μπορείς να εξετάσεις ένα άτομο ανεξάρτητα από το περιβάλλον του. Βασισμένη πάνω σε αυτό το σκεπτικό η Κοινωνική Ψυχολογία έρχεται για να ερευνήσει πως το κοινωνικό περιβάλλον επηρεάζει την συμπεριφορά του ατόμου, αλλά και τι είδους ψυχολογικές συνδέσεις δημιουργούνται μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας (οικογένεια, χωριό, κράτος κ.ο.κ.). Οι Κοινωνικοί Ψυχολόγοι, εστιασμένοι κατά κόρον στην έρευνα, κάνουν παρατηρήσεις για την ανθρώπινη συμπεριφορά, οργανώνουν πειράματα και βγάζουν τα συμπεράσματά τους. Βεβαίως τα αποτελέσματα των κοινωνικών ψυχολόγων έχουν τεράστια σημασία και χρησιμοποιούνται ευρέως στις δυτικές κοινωνίες, δυστυχώς άλλοτε για καλό και άλλοτε για κακό σκοπό. Μέσα από την κοινωνική ψυχολογία μπορούμε να ερμηνεύσουμε κάτι όπως την διαμόρφωση της προσωπικότητας κάποιου ώστε να γίνει τυφλός δούλος αυταρχικών δικτατόρων και να διαπράξει απάνθρωπα εγκλήματα χωρίς την παραμικρή συνειδητοποίηση του τι κάνει, έως και την υπερκαταναλωτική συμπεριφορά των ατόμων απέναντι στα διαφημιζόμενα προϊόντα. Η κοινωνική ψυχολογία αποτελεί έναν από τους πιο αγαπημένους μου κλάδους, μιας και ερευνά κάτι πολύ ουσιαστικό κατά τη γνώμη μου και είναι σε θέση να δίνει απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα σχετικά με την διαμόρφωση της προσωπικότητας ενός ατόμου. Σίγουρα αν δεν συνέχιζα στις Νευροεπιστήμες, θα σκεφτόμουν σοβαρά μια πορεία στην Κοινωνική Ψυχολογία.
8. Αναπτυξιακή Ψυχολογία Η Αναπτυξιακή Ψυχολογία είναι ίσως ένας πολύ γενικός τίτλος για έναν κλάδο που έχει τις δικές του υποκατηγορίες. Σε γενικές γραμμές οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι ασχολούνται με την πορεία του ανθρώπου, τις ψυχολογικές και κοινωνικές ανάγκες, την νευρολογική ανάπτυξη αλλά και την συμπεριφορά του από την στιγμή της σύλληψης και την εμβρυακή κατάσταση έως και τον θάνατό του. Όπως καταλαβαίνετε το φάσμα εστίασης είναι αρκετά μεγάλο και γι’ αυτό συνήθως οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι ειδικεύονται σε μια συγκεκριμένη ηλικία. Άλλοι ασχολούνται με την παιδική ηλικία και την εφηβεία, άλλοι με την νεότητα και την μέση ηλικία και άλλοι με την τρίτη ηλικία. Σε κάθε φάση της ζωής του ο άνθρωπος έχει διαφορετικές ικανότητες, ανάγκες και σχέσεις με
~9~
τον κοινωνικό περίγυρο, πάντα αναλόγως του περιβάλλοντος, γι’ αυτό και υπάρχει τόση εστιασμένη έρευνα στην κάθε φάση της ζωής. Μέσα από την κατανόηση όλων αυτών των παραγόντων ο αναπτυξιακός ψυχολόγος είναι σε θέση να στηρίξει ουσιαστικά το άτομο που τον χρειάζεται, μιας και γνωρίζει τις ουσιαστικές ανάγκες του και μπορεί να διαμορφώσει κατάλληλα το περιβάλλον, να βοηθήσει στην ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων που έχει ανάγκη το άτομο κτλ Η αναπτυξιακή ψυχολογία είναι ένας κλάδος τόσο ερευνητικός, όσο και εφαρμοσμένος, μιας και οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι, ανάλογα της ειδίκευσής τους, δουλεύουν συνήθως σε ειδικευμένα κέντρα φροντίδας (παιδικοί σταθμοί, γηροκομεία κτλ). Σε ακαδημαϊκό επίπεδο οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι ερευνούν συνεχώς τις διάφορες θεωρίες ανάπτυξης που έχουν διαμορφωθεί και τις εμπλουτίζουν με τα αποτελέσματα των δικών τους ερευνών.
9. Νομική Ψυχολογία Ακολουθεί ένας κλάδος με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους περισσότερους, μιας και θυμίζει πολύ συγκεκριμένους χαρακτήρες από αμερικανικές ταινίες. Η Νομική Ψυχολογία είναι εκείνος ο κλάδος που ασχολείται με την παραβατική / εγκληματική συμπεριφορά του ανθρώπου. Οι νομικοί ψυχολόγοι απασχολούνται κυρίως στην αστυνομία μιας και με τις γνώσεις τους γύρω από την εγκληματολογία και την ψυχολογία του εγκληματία είναι σε θέση να βοηθήσουν είτε στον εντοπισμό κάποιου εγκληματία / δραπέτη, είτε στην ανάπτυξη καλύτερων μεθόδων για την μείωση της εγκληματικότητας σε μια περιοχή. Επιπλέον ο νομικός ψυχολόγος μπορεί να απασχολείται και μέσα στα σωφρονιστικά καταστήματα, βοηθώντας στην ανάπτυξη ενός καλύτερου και με λιγότερες εντάσεις κλίματος μέσα στις φυλακές, αλλά και στον ουσιαστικό σωφρονισμό των κρατουμένων.
10. Εκπαιδευτική Ψυχολογία Για το τέλος άφησα μια ειδίκευση που είναι πραγματικά ζωτικής σημασίας και η οποία δυστυχώς λείπει από την ελληνική κοινωνία. Η εκπαιδευτική ψυχολογία είναι ο κλάδος της ψυχολογίας που ασχολείται αποκλειστικά με τον τρόπο μάθησης, το μαθησιακό περιβάλλον αλλά και τις μαθησιακές δυσκολίες, δηλαδή με οτιδήποτε έχει σχέση με τον τρόπο ανάπτυξης των γνώσεων στον άνθρωπο. Όπως καταλαβαίνετε οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί (θα έπρεπε να) απασχολούνται σε σχολεία και βοηθούν τόσο τους δασκάλους να κάνουν πιο εύκολο, ξεκούραστο και κατανοητό το μάθημα, όσο και τους μαθητές να αναπτύξουν τα ταλέντα και τις κλίσεις τους. Επιπλέον είναι σε θέση να επέμβουν αν κάποιο παιδί αρχίσει να αναπτύσσει μαθησιακές δυσκολίες (π.χ. δυσλεξία) και να το βοηθήσουν είτε να ξεπεράσει το πρόβλημα πλήρως, είτε – αν αυτό δεν είναι δυνατό- να μπορέσει να μειώσει στο ελάχιστον τις δυσκολίες που προκαλεί στην μάθηση του παιδιού.
~ 10 ~
Και αυτός ο κλάδος όμως έχει και ερευνητική κατεύθυνση, μιας και πολλοί εκπαιδευτικοί ψυχολόγοι απασχολούνται με την ανάπτυξη μεθόδων καλύτερης και ουσιαστικότερης μάθησης (π.χ. διδασκαλία σε ομάδες, μπόνους για κάθε σωστή απάντηση κ.α.), αλλά και με την έγκαιρη διάγνωση και αντιμετώπιση των μαθησιακών προβλημάτων.
Ελπίζω πως με την σύντομη παρουσίαση ορισμένων από τους βασικότερους κλάδους της Ψυχολογίας να σας βοήθησα να σχηματίσετε μια καλύτερη και πιο κοντά στην πραγματικότητα εικόνα για το τι εστί «ψυχολόγος». Όπως βλέπετε η λέξη «ψυχολόγος» δεν σημαίνει ένα και μόνο πράγμα, αλλά αντίθετα είναι απλά μία βασική πύλη που οδηγεί σε μια σειρά από διαφορετικές προσεγγίσεις και ερμηνείες της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Περισσότερες πληροφορίες για τους τομείς απασχόλησης των ψυχολόγων ●
Robert Sternberg (1997), “Career Paths in Psychology: Where your degree can take you”, APA
~ 11 ~
1.2. Τρεις λανθασμένες εντυπώσεις για την Ψυχοθεραπεία αλήθεια είναι ότι η επιστήμη της Ψυχολογίας τώρα αρχίζει σιγά-σιγά να κάνει τα πρώτα της βήματα στην Ελλάδα. Ο κόσμος λοιπόν σε μεγάλο βαθμό έχει άγνοια για τους βασικούς σκοπούς και τον ρόλο που μπορεί να παίξει η Ψυχολογία στην ζωή του. Αποτέλεσμα αυτού είναι όσοι ασχολούμαστε στον κλάδο της Ψυχολογίας συχνά να αντιμετωπίζουμε την καχυποψία και τον φόβο πολλών μπροστά στην επιστήμη αυτή. Σήμερα θα προσπαθήσω να ξεκαθαρίσω κάποια βασικά πράγματα γύρω από την Ψυχοθεραπεία, ελπίζοντας να ρίξω λίγο περισσότερο φως σε αυτό το άγνωστο, αλλά και ίσως τρομακτικό για πολλούς, κομμάτι της Ψυχολογίας.
1. Η ψυχοθεραπεία είναι αυτό που λέμε ψυχανάλυση, όπου ο ασθενής ξαπλώνει στον καναπέ κ προσπαθεί να εκφράσει τις ασυνείδητες σκέψεις του. Νομίζω πως αν πιάσεις και ρωτήσεις 100 ανθρώπους στο δρόμο τι είναι ψυχοθεραπεία, οι 80-90 από αυτούς θα σου πουν πως είναι η διαδικασία κατά την οποία ο “ασθενής” προσπαθεί να βγάλει όλα αυτά που έχει στο μυαλό του - να εκφράσει όλες τις ασυνείδητες σκέψεις του - ενώ ο “γιατρός” κάθεται σε μια καρέκλα και σημειώνει κάποια πράγματα και στο τέλος δίνει την πολίτιμη συμβουλή του στον “ασθενή”, ώστε να ξεπεράσει το πρόβλημα. Καταρχήν θα πρέπει να πούμε πως οι όροι “ασθενής” και “γιατρός” είναι αδόκιμοι και σχετικά σπάνια θα ακούσετε ειδικούς λειτουργούς ψυχικής υγείας να τους χρησιμοποιούν. Από την μία η λέξη “ασθενής” δηλώνει ότι το άτομο υπολείπεται σε κάποιο πεδίο (αθενεί) και έτσι αυτόματα το θέτει σε μια υποδυέστερη θέση σε σχέση με τον ψυχοθεραπευτή, ενώ ο
~ 12 ~
όρος “γιατρός” είναι λάθος γιατί απλά ο ψυχοθεραπευτής δεν είναι γιατρός, με την κλασική έννοια της λέξης (με απλά λόγια δεν έχει σπουδάσει ιατρική, εκτός βέβαια και αν η αρχική του ιδιότητα είναι η ψυχιατρική). Αντί των λέξεων αυτών, προτιμάται η χρήση λέξεων όπως “πελάτης” και “ψυχοθεραπευτής” ή “συμβουλευόμενος” και “σύμβουλος”, ανάλογα με την περίπτωση. Η εικόνα που περιγράψαμε πιο πάνω, την οποία έχουν οι περισσότεροι για την ψυχοθεραπεία θα λέγαμε πως φωτογραφίζει την κλασική ψυχαναλυτική μέθοδο, η οποία -εκτός του ότι όλο και σπανίζει η χρήση της στην σημερινή εποχή- είναι μόνο μία από τις πολλές διαφορετικές μεθόδους ψυχοθεραπείας που υπάρχουν. Θα αναφερθώ σε μερικές, ώστε να σχηματίσετε μια εικόνα για την ποικιλία των ψυχοθεραπειών. Πολύ γνωστή θεραπεία είναι η γνωστικοσυμπεριφορική, η οποία προσπαθεί μέσα από συγκεκριμένες ασκήσεις να αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο συλλαμβάνουμε ορισμένα ερεθίσματα, ο οποίος επηρεάζει την τελική παρατηρήσιμη και ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Με δυο λόγια δηλαδή αλλάζοντας τον μηχανισμό αντίληψης πετυχαίνουμε αλλαγή και στην συμπεριφορά (π.χ. ένα ποντίκι που προκαλεί την φοβία, παύει να γίνεται αντιληπτό ως κάτι επικίνδυνο, με αποτέλεσμα να υποχωρεί και η φοβία σταδιακά). Άλλο
παράδειγμα
ψυχοθεραπείας
είναι
η
αγαπημένη
μου
μέθοδος,
η
υπαρξιακή
ψυχοθεραπεία. Μέσα στα πλαίσια αυτά ο ψυχοθεραπευτής, μέσω συντονισμένης (συνήθως του τύπου που καλείται “ημιδομημένη” από τους ειδικούς) συζήτησης, φέρνει το άτομο αντιμέτωπο με τα βασικά του υπαξιακά ζητήματα, τα οποία -σύμφωνα με την θεωρία που κρύβεται πίσω από την μέθοδο αυτήείναι και η ουσιαστική αιτία των συμπεριφορικών προβλημάτων. Μόλις το άτομο έρθει αντιμέτωπο με τα πραγματικά ερωτήματα που το απασχολούν, τα οποία είναι και το βαθύτερο αίτιο για την προβληματική συμπεριφορά που θέλει να διορθώσει, τότε σταδιακά η ψυχική του υγεία θα ανακάμψει σημαντικά. Ένα τρίτο παράδειγμα είναι η ομαδική συστημική ψυχοθεραπεία, η οποία βλέπει την προβληματική συμπεριφορά ως σύμπτωμα μιας προβληματικής σχέσης μεταξύ των μελών ενός κοινωνικού συστήματος, και αυτό συνήθως είναι η οικογένεια. Έτσι ο ψυχοθεραπευτής δεν εστιάζεται στο άτομο, αλλά στις σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ των μελών του συστήματος αυτού. Σε αυτή την περίπτωση δηλαδή ο πελάτης του ψυχοθεραπευτή δεν είναι το ένα άτομο, αλλά όλη η ομάδα, την οποία και παρατηρεί μέσα από ομαδικές ψυχοθεραπείες, οι οποίες μπορεί να περιλαμβάνουν από απλή ελεύθερη ανάπτυξη των σκέψεων του κάθε ατόμου έως και παιχνίδια ρόλου μεταξύ των μελών του συστήματος. Τέλος, ένα τέταρτο παράδειγμα ψυχοθεραπείας είναι η λεγόμενη «εκφραστική ψυχοθεραπεία» (expressive therapy), η οποία προσπαθεί να επιτύχει την διόρθωση της προβληματικής συμπεριφοράς
~ 13 ~
με την απελευθέρωση της (φυσικής και πνευματικής) ενέργειας μέσω διαφόρων δραστηριοτήτων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα πρακτικών αυτού του είδους της ψυχοθεραπείας είναι η ώθηση των συμβουλευόμενων για έκφραση μέσω της ζωγραφικής, του χορού, του θεάτρου ή ακόμη και της συγγραφής κειμένων. Βλέπουμε δηλαδή πως η εικόνα του κλασικού ψυχαναλυτή που σημειώνει στο μπλοκάκι του δεν είναι παρά μια καρικατούρα πλέον. Η ψυχοθεραπευτική διαδικασία με το πέρασμα του χρόνου πήρε νέες μορφές και στο μέλλον πρόκειται να πάρει και άλλες, καθώς νέου είδους θεραπείες θα μπαίνουν στο δρόμο μας.
2.Η ψυχοθεραπεία είναι για τους τρελούς. Ένα βασικό λάθος που κάνει ο μέσος Έλληνας είναι να θεωρεί ότι μόνο όσοι πάσχουν από κάποια σοβαρή ψυχική δυσλειτουργία (αυτοί που ο λαός υποτιμητικά στο σύνολό τους τους αποκαλεί «τρελούς») έχουν ανάγκη από ψυχολογικής φύσεως βοήθεια. Αλλά αυτές οι ψυχικές δυσλειτουργίες δεν δημιουργούνται εκ του μηδενός. Εκτός από τις περιπτώσεις που αυτές οι δυσλειτουργίες είναι αποτέλεσμα κάποιας βιολογικής επιβάρυνσης (κληρονομικότητα) ή ενός ξαφνικού τραυματικού γεγονότος, σε όλες τις άλλες περιπτώσεις γεννιούνται σιγά – σιγά χρόνο με το χρόνο. Επομένως μια έγκαιρη διάγνωση και στήριξη από κάποιον ειδικό λειτουργό ψυχικής υγείας μπορεί να χτυπήσει το κακό στην ρίζα του, μόλις αρχίσουν να εμφανίζονται οι πρώτες ενδείξεις. Αυτό ισχύει ακόμη και στις περιπτώσεις που η ψυχική δυσλειτουργία είναι, σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα βιολογικών παραγόντων (π.χ. σχιζοφρένεια). Η βιολογική επιβάρυνση δεν σημαίνει αυτόματα και μη αντιμετώπιση της κατάστασης. Μια έγκαιρη επέμβαση μόλις αρχίσουν να γίνονται ορατά τα πρώτα σημάδια είναι πάντα ένας καλός οιωνός για καλύτερα αποτελέσματα. Πέρα όμως την έγκαιρη διάγνωση, η ψυχοθεραπεία ή μάλλον η αναζήτηση βοήθειας από κάποιον λειτουργό ψυχικής υγείας μπορεί να βοηθήσει και στην επίλυση των μικρών προβλημάτων που κάνουν την ζωή μας πιο δύσκολη, και τα οποία δεν είναι απαραίτητα κάποια ψυχική δυσλειτουργία. Για παράδειγμα αν ένα ζευγάρι ζει μέσα στην ένταση και τους καυγάδες, ακόμη και αν αυτό είναι μέσα στα πλαίσια του «φυσιολογικού», αυτόματα η ποιότητα της ζωής τόσο των συζύγων, όσο και των υπολοίπων μελών της οικογένειας επιβαρύνεται από την κατάσταση αυτή. Αν αυτό το ζευγάρι αναζητήσει κάποια βοήθεια και καταφέρει να επιλύσει τις όποιες διαφορές του, αν αυτές υπάρχουν, μέσα στα πλαίσια μιας ψυχοθεραπείας, είναι πολύ πιθανό ότι η ένταση θα μειωθεί θεαματικά. Αλλά ακόμη και αν αυτή επιστρέψει, το ζευγάρι θα είναι έτοιμο να την αντιμετωπίσει, καθώς πλέον έχει «εκπαιδευτεί» από την ψυχοθεραπεία στην οποία έλαβε μέρος. Έτσι, εξασφαλίζεται ένα καλό επίπεδο ψυχικής υγείας για όλους μέσα στο ευρύτερο σύστημα της οικογένειας.
~ 14 ~
Με δυο λόγια η ψυχική υγεία πρέπει να λαμβάνεται υπόψη όπως και η σωματική υγεία. Είναι το ίδιο σημαντική και κάθε επιβάρυνσή της, όσο μικρή και αν είναι, μπορεί αν δεν προσέξουμε να εξελιχθεί σε σοβαρό πρόβλημα. Φυσικά τα παραπάνω δεν εννοώ πως η παραμικρή ένδειξη ψυχικής πίεσης θα πρέπει να μας οδηγεί στον ψυχολόγο απαραίτητα. Αλλά όταν το άτομο νιώθει ότι απλά κάτι το βαραίνει περισσότερο και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από όσο αντέχει, θα ήταν καλά να έχει ανοιχτή και την επιλογή να επισκεφθεί έστω και για μία και μόνη συνεδρία κάποιον ειδικό λειτουργό ψυχικής υγείας.
3.Αντί να πληρώσω τόσα χρήματα στον ψυχολόγο/ψυχοθεραπευτή, είναι καλύτερα να πληρώσω έναν ψυχίατρο και να πάρω την φαρμακευτική αγωγή. Στο κάτω-κάτω, τα φάρμακα έχουν υπαρκτά αποτελέσματα στον οργανισμό. Μια ακόμη λανθασμένη σκέψη που γίνεται γύρω από τα θέματα ψυχικής υγείας είναι πως ένα χάπι μπορεί να είναι πιο αποτελεσματικό από μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία. Αυτό είναι λανθασμένο με την έννοια πως κάθε ψυχική δυσλειτουργία και κάθε άτομο έχουν το δικό τους ιδανικό τρόπο αντιμετώπισης. Σε άλλες δυσλειτουργίες φαίνεται πως η φαρμακοθεραπεία έχει πιο άμεσα αποτελέσματα, ενώ σε άλλες τα αποτελέσματα είναι μηδαμινά. Το ίδιο ισχύει και για την ψυχοθεραπεία. Για την ακρίβεια οι ψυχικές δυσλειτουργίες που οφείλονται σε βιολογικούς παράγοντες συνήθως απαιτούν και φαρμακοθεραπεία για να ελεγχθούν οι σωματικές δυσλειτουργίες που οδηγούν στις ψυχικές. Για παράδειγμα η χρήση φαρμάκων για την χρόνια κατάθλιψη μπορούν να βοηθήσουν στην ρύθμιση της ροής των συγκεκριμένων νευροδιαβιβαστών (χημικές ουσίες που είναι βασικές στην λειτουργία του νευρικού συστήματος) που ωθούν το άτομο στο να είναι γενικά απαισιόδοξο και να μην έχει κίνητρα. Σε άλλες περιπτώσεις όμως η χρήση φαρμάκων είτε δεν φαίνεται να βοηθά ιδιαίτερα, είτε δεν είναι τόσο αποτελεσματική όσο η ψυχοθεραπεία, είτε είναι αδύνατη. Για παράδειγμα η αντιμετώπιση της κλεπτομανίας γίνεται κυρίως με ψυχοθεραπεία και όχι με φαρμακοθεραπεία, μιας και η δεύτερη μέθοδος δεν φαίνεται και τόσο αποτελεσματική. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η επίλυση συστημικών προβλημάτων. Πως μπορεί η φαρμακοθεραπεία να βοηθήσει μια οικογένεια με πρόβλημα επικοινωνίας; Απλά δεν μπορεί… Γενικά οι μέθοδοι θεραπείας, είτε αυτοί είναι φαρμακοθεραπεία είτε ψυχοθεραπεία σίγουρα δεν διεκδικούν την αποκλειστικότητα στην εφαρμογή τους πάνω σε ένα άτομο. Ο συνδυασμός των πιο ενδεδειγμένων πρακτικών για κάθε περίπτωση είναι αυτός που τελικά οδηγεί στο τελικό καλό αποτέλεσμα. Ούτε η ψυχοθεραπεία, αλλά ούτε η φαρμακοθεραπεία μπορούν να επιτύχουν 100%
~ 15 ~
αποτελέσματα από μόνες τους.
Πηγές / Περισσότερες πληροφορίες ●
About Psychotherapy: http://www.aboutpsychotherapy.com
●
Psychotherapy Articles: http://www.psychotherapy.net/products/articles
●
Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Psychotherapy
Εισαγωγική φωτογραφία Οnefromrome (http://www.flickr.com/photos/onefromrome/228705707/)
~ 16 ~
1.3. Ψυχική Υγεία και Ελλάδα
εν θα μπορούσα να μην σχολιάσω ένα από τα πιο σοκαριστικά και συνάμα αληθινά άρθρα που διάβασα την περασμένη εβδομάδα σχετικά με την ψυχική υγεία και την Ελλάδα. Αναφέρομαι στο άρθρο της Ελευθεροτυπίας “Μαύρο το μέλλον για τους ψυχικά ασθενείς“ (19/10/2007), το οποίο ανακάλυψα μετά από post του blog “Για μία ριζοσπαστική ψυχολογία“.
Ένα απόσπασμα από το άρθρο: «Εύχομαι να μην περάσει ποτέ κανείς την πόρτα του ψυχιατρείου». Ο Γιώργος Γιαννουλόπουλος, 51 χρόνων, βιώνει από το 1975 τις συνθήκες νοσηλείας στα ελληνικά ψυχιατρεία. «Είναι μύθος τα δικαιώματα των ψυχικά ασθενών», λέει. «Τα ψυχοφάρμακα σε κάνουν να κυκλοφορείς στους διαδρόμους σαν λοβοτομημένος».
Και δυστυχώς βρίσκομαι στην δυσάρεστη θέση να συμφωνήσω και με τον τίτλο, αλλά και με το περιεχόμενο του άρθρου, παρόλο που η αλήθεια είναι ότι τα τελευταία χρόνια απουσιάζω στο εξωτερικό και δεν μπορώ να έχω προσωπική επαφή με το σύστημα για να το κρίνω. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορώ να ακούω τις φωνές διαμαρτυρίας για το σύστημα στην χώρα μας. Βεβαίως δεν θα περίμενε κανείς πολλά από ένα γενικότερο σύστημα υγείας που πάσχει σοβαρά και πάσχει σε πολλούς τομείς. Δεν είναι μόνο η έλλειψη προσωπικού, δεν είναι μόνο η έλλειψη ειδίκευσης, δεν είναι μόνο η έλλειψη μονάδων υγείας, δεν είναι μόνο η έλλειψη μηχανημάτων. Το σημαντικότερο πρόβλημα είναι η πλήρης αδιαφορία από πλευράς του κράτους για το ΕΣΥ. Δεν γίνεται
~ 17 ~
να παρατηρηθεί ανάπτυξη του συστήματος (σωματικής και ψυχικής) υγείας χωρίς την κατάλληλη βούληση και φυσικά χωρίς προηγουμένως να υπάρξει η παραδοχή ότι πράγματι υπάρχει πρόβλημα στον τομέα αυτό. Δεν γίνεται στο 2007 να μην μπορούμε να μιλάμε για ουσιαστική κρατική μέριμνα για τους ψυχικά ασθενείς. Οι κτιριακές εγκαταστάσεις πολλών ψυχιατρικών κέντρων είναι απαρχαιωμένες, μικρές και ανίκανες να φιλοξενήσουν με το σωστό τρόπο όσους συνανθρώπους μας έχουν την ανάγκη να φιλοξενηθούν εκεί. Πολλές φορές η αντιμετώπιση τόσο της κυβέρνησης, όσο και του απλού κόσμου απέναντι σε κλινικές ψυχικής υγείας είναι να τις θεωρούν “ψυχιατρικές φυλακές”, όπου εκεί μέσα απλά κλείνουμε όσους δεν έχουν “σώας τα φρένας” και άρα θεωρούνται επικίνδυνοι για την δική μας υγεία. Έτσι, ως αποτέλεσμα της αντίληψης αυτής, δεν αλλάζουν καθόλου οι συνθήκες στα ιδρύματα αυτά. Η έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού για τις ψυχιατρικές κλινικές έχει ως αποτέλεσμα οι “νοσοκόμοι” των ψυχιατρικών κλινικών όχι απλά να μην ξέρουν την δουλειά τους, αλλά και να αδιαφορούν γι’ αυτή. Έχω ακούσει και ο ίδιος καταγγελίες για το θέμα αυτό. Νοσοκόμοι που απλά περνάνε κάθε 3 ή 4 ώρες και μοιράζουν τα μαγικά χαπάκια στους ασθενείς/φυλακισμένους. Άλλο θέμα φυσικά είναι και η συνταγογράφηση φαρμάκων από τους ψυχιάτρους. Αυτό το θέμα δεν αφορά μόνο την Ελλάδα, αλλά όλο τον κόσμο. Δυστυχώς ο κλάδος της ψυχιατρικής - μιλάω για την ψυχιατρική γιατί μόνο οι ψυχίατροι έχουν δικαίωμα συνταγογράφησης - είναι άμεσα εξαρτώμενος από τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρίες. Τα συμφέροντα που υπάρχουν πίσω από την αγορά κάθε ψυχοφαρμάκου είναι μεγάλα και οι πιέσεις ή ο δελεασμός ψυχικών λειτουργών για συνταγογράφηση φαρμάκων συγκεκριμένης εταιρίας δυστυχώς δεν είναι ένα σπάνιο φαινόμενο, ή τουλάχιστον δεν είναι τόσο σπάνιο όσο θα θέλαμε. Η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να μείνει εκτός του χορού αυτού. Τέλος, χωρίς να είμαι σίγουρος για τις υπηρεσίες που προσφέρουν τα ασφαλιστικά ταμεία, πρέπει να εκφράσω τους φόβους μου ότι η ψυχική υγεία απλά δεν υπάρχει ως μέριμνα στην χώρα μας. Αν κάποιος χρειαστεί συμβουλευτικό ψυχολόγο για κάποιο θέμα που τον απασχολεί, πολύ φοβάμαι ότι το ταμείο του δεν θα του καλύψει καν τις επισκέψεις, μιας και ο ψυχολόγος θεωρείται “πολυτέλεια”, όπως και η ψυχική υγεία. Φυσικά είναι αυτονόητο ότι δεν πρέπει κάποιος να φτάσει στο σημείο να χρειαστεί φαρμακευτική αγωγή και εισαγωγή σε ψυχιατρική κλινική για να μπορέσει να έχει την βοήθεια που χρειάζεται, αν και από ότι διαβάζω και στο άρθρο ακόμη και αν φτάσεις στο σημείο αυτό η βοήθεια είναι πραγματικά αστεία. Δεν θα ήθελα να πω περισσότερα για ένα θέμα που δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω αρκετά πράγματα. Αλλά θέλω με το post αυτό να χτυπήσω το καμπανάκι κινδύνου και να ενώσω τη φωνή μου με τις φωνές τόσων συμπολιτών μας - ειδικών και μη - που ζητάνε ένα καλύτερο σύστημα ψυχικής
~ 18 ~
υγείας για όλους. Κάτι τέτοιο θα είναι προς το συμφέρον όλων μας. Όλοι μας είμαστε εν δυνάμει ψυχικά ασθενείς και προβλέπεται στατιστικά ότι όλοι μας θα χρειαστούμε τουλάχιστον μια φορά στη ζωή μας την βοήθεια ενός ειδικού για να ξεπεράσουμε κάποιο πρόβλημα που μας απασχολεί. Καλύτερα να μεριμνήσουμε από τώρα ώστε ο ειδικός να είναι εκεί όταν θα τον χρειαστούμε.
Εισαγωγική Φωτογραφία Jdblundell (http://www.flickr.com/photos/jdblundell/268807710)
~ 19 ~
1.4.1. Η τεχνολογία στην υπηρεσία της Ψυχολογίας
εποχή που διανύουμε είναι αδιαμφισβήτητα η εποχή της τεχνολογίας, καθώς πλέον έχει εισβάλλει για τα καλά σχεδόν σε κάθε πτυχή της ζωής μας. Παλαιότερα η τεχνολογία είχε αρχίσει να αναπτύσσεται μέσα σε εξειδικευμένους τομείς και ήταν προνόμιο σχεδόν μόνο των επιστημόνων. Κάτι τέτοιο δεν ισχύει πλέον. Ο μέσος άνθρωπος -μιλώντας πάντα για τον “Δυτικό Κόσμο”- είναι εξοικειωμένος σε κάποιο βαθμό με διάφορα τεχνολογικά επιτεύγματα, με αποκορύφωμα φυσικά τον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Αυτή ακριβώς τη διείσδυση της τεχνολογίας καλείται να εκμεταλλευτεί στην παρούσα φάση η Ψυχολογία, σε μια προσπάθεια να έρθει πιο κοντά με τον μέσο πολίτη, να του δώσει πληροφορίες για την ψυχική του υγεία, αλλά και εν τέλει να τον βοηθήσει να λύσει τις διάφορα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Χάρη στο Big Bang της τεχνολογίας την τελευταία δεκαετία η πρόσβαση στο ίντερνετ έγινε πολύ πιο εύκολη και φυσικά πολύ πιο γρήγορη και ως αποτέλεσμα αυτού αυξήθηκαν οι χρήστες που αναζητούν πληροφορίες μέσω του διαδικτύου για όσα θέματα τους απασχολούν. Εφόσον υπήρξε η ανάλογη ζήτηση, άρχισε να αυξάνεται και η προσφορά από πλευράς των ειδικών. Έτσι, σήμερα ο μέσος χρήστης του ίντερνετ μπορεί να βρει εκατοντάδες - αν όχι χιλιάδες ιστοσελίδες για θέματα ψυχικής υγείας. Οι περισσότερες είναι φυσικά ενημερωτικού χαρακτήρα και στοχεύουν ίσως στον πιο σημαντικό τομέα της ψυχικής υγείας, την πρόληψη. Μερικά παραδείγματα τέτοιων συνδέσμων μπορείτε να βρείτε και στην δεξιά μπάρα του blog.
~ 20 ~
Φυσικά δεν είναι όλες οι σελίδες του διαδικτύου το ίδιο έγκυρες και αθώες. Ένας άπειρος χρήστης μπορεί να πέσει θύμα ορισμένων κακόβουλων που θέλουν να τον εξαπατήσουν προς οικονομικό όφελός τους (π.χ. προωθώντας διάφορα αμφιβόλου ποιότητας προϊόντα, όπως βιβλία, ειδικά βότανα ψυχικής ανάτασης, γραμμές τύπου “ο90″ κτλ). Ευτυχώς όμως οι ιστοσελίδες αυτές είναι πολύ λιγότερες σε σχέση με το σύνολό των σελίδων που προωθούν την ψυχολογία με έναν υγιή τρόπο. Με μια πρόχειρη αναζήτηση στο Google θα δείτε ότι πολλοί επίσημοι οργανισμοί, επώνυμοι επιστήμονες αλλά και πανεπιστήμια έχουν ανοίξει τις δικές τους πύλες στο διαδίκτυο και προσπαθούν να προσφέρουν τις πολύτιμες υπηρεσίες τους. Φυσικά όμως η ευκολία αναζήτησης πληροφοριών δεν είναι όλα όσα μπορεί να μας προσφέρει η τεχνολογία σήμερα. Πλέον έχουμε αρχίσει να περνάμε σιγα-σιγά στην θεραπεία μέσω των τεχνολογικών μέσων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δημιουργία ενός προγράμματος αντιμετώπισης φοβιών, το οποίο βασίζεται σε μια από τις πιο γνωστές θεραπευτικές προσεγγίσεις: την γνωστικο-συμπεριφορική. Το πρόγραμμα αυτό άρχισε να δοκιμάζεται στην Μ. Βρετανία, με σκοπό να αποφορτιστεί το δίκτυο ψυχικής υγείας, μιας και πολλές φορές οι πολίτες είναι αναγκασμένοι να περιμένουν βδομάδες ή και μήνες πριν καταφέρουν να κλείσουν ραντεβού με κάποιον ψυχοθεραπευτή. Μέσα σε αυτό το διάστημα η ψυχική κατάσταση του ατόμου μπορεί να χειροτερέψει και έτσι τελικά η αντιμετώπιση της διαταραχής να γίνει δυσκολότερη. Η λειτουργία του είναι απλή. Κάθε μια εβδομάδα (ή και πιο συχνά, ανάλογα με την περίπτωση), ο ασθενής περνάει μία ώρα μπροστά στον υπολογιστή του απαντώντας σε ερωτήσεις και κάνοντας κάποιες απλές ασκήσεις με την βοήθεια του προγράμματος. Έπειτα το πρόγραμμα, βλέποντας την πρόοδο που έκανε το άτομο σε σχέση με την προηγούμενη εβδομάδα, του αναθέτει και διαφορετικές απλές νοητικές ασκήσεις που πρέπει να κάνει για το υπόλοιπο της εβδομάδας, μέχρι την επόμενη “συνεδρία”. Φυσικά στο ενδιάμεσο υπάρχει και κάποια τηλεφωνική επαφή από τον υπεύθυνο ψυχοθεραπευτή για να ελέγξει την πορεία της θεραπείας και αν χρειαστεί να επέμβει. Το σημαντικό της είδησης είναι πως προς το παρόν η θεραπεία μέσω του Η/Υ φαίνεται πως λειτουργεί για κάποιες ήπιες -ή και λίγο πιο σοβαρές- μορφές φοβιών. Είναι πλέον ξεκάθαρο πως η τεχνολογία είναι μονόδρομος. Στο μέλλον είναι σίγουρο πως θα ξεφυτρώσουν πολλές νέες υπηρεσίες γύρω από τον τομέα της ψυχικής υγείας. Αυτό όμως σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει πως μπορούμε να υπεργενικεύσουμε και να πούμε πως όλες οι ψυχοθεραπείες μπορούν να γίνονται μέσω του υπολογιστή ή πως θα χαθεί η προσωπική επαφή ατόμου και ψυχοθεραπευτή. Σε αυτή την περίπτωση οδηγούμαστε στο άλλο άκρο, αυτό της κατάχρησης της τεχνολογίας. Κάθε βήμα πρέπει να γίνεται αργά, σταθερά και με το βλέμμα στραμμένο προς το μέλλον.
~ 21 ~
Πηγές / Περισσότερες πληροφορίες ●
Psychology in the News: “Need therapy? In Britain, patients turning to computers instead of the couch” (http://ub0.cc/2K/H)
Εισαγωγική Φωτογραφία Rabih (http://www.flickr.com/photos/rabih/178219546)
~ 22 ~
1.4.2. Τι είναι το fMRI;
ία από τις πιο γνωστές μεθόδους εγκεφαλικής απεικόνισης (brain imaging) είναι το fMRI (=Functional Magnetic Resonance Imaging ή Λειτουργική Απεικόνιση Μαγνητικού Συντονισμού). Το fMRI χρησιμοποιείται τόσο για έρευνες σχετικά με τις λειτουργίες του εγκεφάλου, όσο και ως μέθοδος απεικόνισης για τους εγκεφάλους ασθενών ή ατόμων με ψυχικές διαταραχές. Με αυτό το post θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μια εισαγωγή στο fMRI, να εξηγήσουμε σε γενικές γραμμές τι είναι, που χρησιμοποιείται αλλά και πως λειτουργεί. Καταρχήν θα πρέπει να εξηγήσουμε τον όρο “λειτουργική απεικόνιση”. Αυτό πολύ απλά σημαίνει πως με την μέθοδο αυτή είμαστε σε θέση να απεικονίσουμε τις περιοχές του εγκεφάλου οι οποίες ενεργοποιούνται σε κάποιο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (π.χ. κατά τη διάρκεια παρατήρησης ενός βίντεο). Αυτού του είδους η απεικόνιση διαφέρει σημαντικά από την λεγόμενη “ανατομική απεικόνιση” του εγκεφάλου η οποία μας δείχνει απλά τη δομή/μορφή του εγκεφάλου και όχι τα επίπεδα ενεργοποίησής των διάφορων περιοχών κάθε δεδομένη στιγμή. Στην πραγματικότητα βεβαίως μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το fMRI τόσο για λειτουργική απεικόνιση, όσο και για ανατομική, χάρη στις διαφορετικού τύπου μετρήσεις που μας επιτρέπει να κάνουμε. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε την ανατομική απεικόνιση με τις γνωστές σε όλους μας ακτινογραφίες (ακτίνες Χ), οι οποίες μας επιτρέπουν να δούμε την δομή των οστών. Η εισαγωγική φωτογραφία αυτού της υποενότητας είναι ένα παράδειγμα μιας ανατομικής απεικόνισης εγκεφάλου (και πιο συγκεκριμένα, του δικού μου εγκεφάλου)
~ 23 ~
Τι ακριβώς μετράει το fMRI; Η τεχνική του fMRI βασίζεται στο γεγονός πως οι νευρώνες -όπως όλα τα κύτταρα του σώματός μας- χρειάζονται ενέργεια για να λειτουργήσουν. Έτσι, όταν θέλουμε να κάνουμε κάποια συγκεκριμένη πράξη, όπως π.χ. να μιλήσουμε, να πιάσουμε ένα αντικείμενο ή να ψάξουμε κάτι στο οπτικό μας πεδίο, οι νευρώνες που βρίσκονται στην περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για αυτού του είδους τις ενέργειες ενεργοποιούνται. Αυτό σημαίνει πως ζητάνε αυτόματα επιπλέον αίμα, ώστε να αναπληρώσουν την ενέργεια που χάσανε κατά την ενεργοποίησή τους.Το αίμα μεταφέρεται σε αυτές τις περιοχές και το fMRI είναι σε θέση να μετρήσει την αύξηση στην ροή του αίματος (και άρα και την έκταση της ενεργοποίησης). Για να κάνει αυτού του είδους την μέτρηση το fMRI χρησιμοποιεί δύο μαγνητικά πεδία στα οποία εκτίθεται ο ασθενής (ή το υποκείμενο της έρευνας). Δεν έχει νόημα να μπούμε σε λεπτομέρειες για τον τρόπο που χρησιμοποιούνται αυτά τα μαγνητικά πεδία, ώστε να καταφέρουμε να μετρήσουμε την αύξηση της ροής του αίματος, αλλά πρέπει να πούμε πως η όλη διαδικασία είναι εντελώς ανώδυνη. Το τελικό αποτέλεσμα μιας λειτουργικής απεικόνισης εγκεφάλου συνήθως μοιάζει με την εικόνα που ακολουθεί.
Θετικά / Αρνητικά Χάρη στο fMRI είμαστε πλέον σε θέση να έχουμε μια σχετικά λεπτομερή απεικόνιση του εγκεφάλου η οποία είναι αρκετά καλή ώστε οι ειδικοί να μπορέσουν να βγάλουν συμπεράσματα σχετικά με ποιες εγκεφαλικές περιοχές σχετίζονται με συγκεκριμένες δραστηριότητες ή δυσλειτουργίες. Δυστυχώς δεν είμαστε σε θέση να έχουμε απεικόνιση σε νευρωνικό επίπεδο, αλλά κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί με άλλες μεθόδους. Όσον αφορά την ταχύτητά του, το fMRI είναι σε θέση να βγάζει μια “φωτογραφία” του εγκεφάλου κάθε 3 δευτερόλεπτα. Αυτή η ταχύτητα κρίνεται ικανοποιητική για κλινικές εφαρμογές, αλλά είναι μάλλον ανεπαρκής για διάφορα πειράματα στα οποία χρειαζόμαστε μεγαλύτερη χρονική ακρίβεια. Παρόλα αυτά, λόγω της καλής ανάλυσης της, η μέθοδος του fMRI χρησιμοποιείται ευρέως παγκοσμίως από όλα τα μεγάλα ερευνητικά κέντρα. Στα μεγάλα θετικά της τεχνικής αυτής πρέπει να συμπεριλάβουμε το γεγονός πως η μέθοδος
~ 24 ~
αυτή κατατάσεται στις λεγόμενες “non-invasive” μεθόδους, το οποίο σημαίνει πως δεν απαιτεί να δώσουμε στον ασθενή κάποιες ουσίες, να τον τρυπήσουμε με βελόνες ή να του κάνουμε οτιδήποτε πριν την έναρξη της διαδικασίας. Το άτομο απλά ξαπλώνει σε ένα κρεβάτι, στερεώνεται ώστε να αποφευχθούν οι κινήσεις του κεφαλιού (επειδή μεγάλες κινήσεις δημιουργούν πρόβλημα στην σωστή εξαγωγή των απεικονίσεων) και μπαίνει μέσα στον μαγνητικό θάλαμο. Φυσικά το fMRI δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε άτομα που έχουν βηματοδότη ή άλλες ηλεκτρονικές συσκευές πάνω τους ή σε άτομα που έχουν κάποια μεταλλικά εμφυτεύματα. Στους μεν πρώτους, ακόμη και το να εισέλθουν στο δωμάτιο είναι σίγουρο πως θα διαταράξει την ομαλή λειτουργία των συσκευών τους, ενώ όσοι έχουν μεταλλικά εμφυτεύματα δεν ενδείκνυται να μπουν στον μαγνητικό θάλαμο μιας και τα μαγνητικά πεδία θα ασκήσουν τεράστια έλξη στα εμφυτεύματα, με αποτέλεσμα τον τραυματισμό των ασθενών. Για επιπλέον ασφάλεια στα περισσότερα (αν όχι σε όλα) τα εργαστήρια fMRI απαγορεύεται να σκαναριστούν άτομα με τατουάζ, ιδιαίτερα δε αν το έχουν κάνει σε κάποια “επικίνδυνη χώρα”, όπου χρησιμοποιούν ρινίσματα σιδήρου στο μείγμα για το μελάνι, τα οποία λόγω της συνεχούς κινησής τους βάσει των μαγνητικών πεδίων θα προκαλέσουν αύξηση της θερμοκρασίας στην συγκεκριμένη περιοχή και ίσως έχουν ως αποτέλεσμα την δημιουργία εγκαύματος. Πέρα από τέτοιου είδους περιορισμούς που οι περισσότεροι σχετίζονται με την ύπαρξη του μαγνητικού πεδίου στο fMRI scanner, το fMRI είναι ένα μηχάνημα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από το σύνολο του πληθυσμού χωρίς κάποια ιδιαίτερα προβλήματα. Τέλος, ένα μηχάνημα fMRI είναι αρκετά ακριβό. Το μηχάνημα αυτό καθ’ αυτό κοστίζει περίπου 2,5 εκατομμύρια δολάρια. Στο συνολικό κόστος πρέπει να συνυπολογιστεί και η εγκατάσταση που απαιτείται, καθώς το μηχάνημα πρέπει να βρίσκεται σε ένα ειδικό δωμάτιο το οποίο να είναι σε θέση να εμποδίζει τα ισχυρά μαγνητικά πεδία να βγουν εκτός του δωματίου στο οποίο βρίσκεται ο ασθενής.
Πηγές/Περισσότερες Πληροφορίες ●
fMRI.org: About Functional Magnetic Resonance (http://fmri.org/fmri.htm)
●
Medical Uni. of South Carolina: Functional Magnetic Resonance Imaging (fMRI) for the Psychiatrist
Φωτογραφίες: Φωτογραφία#2: Wikipedia (http://en.wikipedia.org/wiki/Image:FMRI.jpg)
~ 25 ~
~ 26 ~
Σελιδοδείκτης 2ος Κλινική Ψυχολογία & Διαταραχές 1 Σωματικό Είδωλο και Διατροφικές Διαταραχές 1.1 Εφηβεία και σωματικό είδωλο 1.2 Γιατί τα κορίτσια θέλουν να είναι πιο αδύνατα; 1.3 Ασυμφωνία μεταξύ πραγματικού και ιδανικού ειδώλου 2 Διαταραχές Ύπνου & Αϋπνία 3 Διαταραχές Προσωπικότητας 3.1 Τελειομανία 4 Σεξουαλικές Διαταραχές 4.1 Παιδοφιλία και Παιδεραστία 4.2 Ομοφυλοφιλία και Ψυχολογία 5 Μαθησιακές Διαταραχές 5.1 Αλεξία 6 Διαταραχοποίηση της συμπεριφοράς 7 Διαταραχές Διάθεσης 7.1 Κατάθλιψη: Τι είναι, πως αναγνωρίζεται και πως αντιμετωπίζεται 8 Γονείς με βαρύ φορτίο
~ 27 ~
2.1.1. Εφηβεία και σωματικό είδωλο
εφηβεία είναι ένα κρίσιμο, μεταβατικό στάδιο στην ζωή του κάθε ατόμου, καθώς αποτελεί έναν σύνδεσμο από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση. Το στάδιο αυτό χαρακτηρίζεται από σημαντικές βιοσωματικές και γνωστικές αλλαγές στους αφήβους, μιας και σε αυτή την ηλικία (12-18 ετών) το άτομο αυτοπροσδιορίζεται μέσα στο γενικότερο κοινωνικό πλαίσιο. Ο έφηβος σχηματίζει μια εικόνα για τον εαυτό του, για τις ιδιαίτερές του ανάγκες, πεποιθήσεις, δεξιότητες και αδυναμίες του και αυτή η εικόνα έχει άμεση σχέση με το σωματικό του είδωλο. Με τον όρο σωματικό είδωλο εννοούμε το πώς βλέπει το άτομο το σώμα του, σε σχέση με το πώς θα ήθελε να είναι (χάσμα πραγματικού εαυτού -ιδανικού εαυτού). Το σωματικό είδωλο μπορεί να επηρεαστεί από πολλούς παράγοντες, όπως τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα πολιτιστικά πρότυπα για την φυσική ελκυστικότητα, τους φίλους, την οικογένεια και γενικότερα από τον κοινωνικό περίγυρο του ατόμου. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, με τα πρότυπα τα οποία προβάλλουν καθημερινά, επηρεάζουν τις αντιλήψεις των εφήβων και ιδιαίτερα των κοριτσιών. Η κοινωνία μας βομβαρδίζεται καθημερινά από εικόνες μοντέλων με αψεγάδιαστο σώμα, οι οποίες σχεδόν αυτόματα γίνονται πρότυπα για τις ηλικίες αυτές μιας και συνδέουν την εξωτερική ομορφιά με την επιτυχία και την αναγνώριση την οποία όλοι αποζητάμε. Βεβαίως, ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι τα πολιτιστικά πρότυπα για την φυσική ελκυστικότητα, τα οποία προωθούν την σημαντικότητα του σωματικού βάρους μπορεί να επηρεάσουν κυρίως τις κοπέλες στην ανάπτυξη πολύ υψηλών προτύπων, τα οποία είναι συχνά άπιαστα και μπορεί να οδηγήσουν σε αρνητικό σωματικό είδωλο. Το τι θεωρείται ωραίο διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία
~ 28 ~
και από χρόνο σε χρόνο. Κάποτε ήταν της μόδας οι κυρίες της Δύσης να είναι πιο πληθωρικές, ενώ τώρα το πρότυπο είναι το αδυνατισμένο - σχεδόν σκελετωμένο- γυναικείο κορμί. Ταυτόχρονα σε κάποιες αφρικανικές κοινωνίες τα κοινωνικά πρότυπα για την ομορφιά απαιτούν από τις γυναίκες να προσπαθούν να αυξήσουν το μήκος του λαιμού τους βάζοντας διάφορα ειδικά δαχτυλίδια σε αυτόν, σε μια προσπάθεια να φτάσουν το ιδανικό πρότυπο. Όποια και αν είναι τα εκάστοτε πρότυπα, το σίγουρο είναι ότι πιέζουν σημαντικά το κάθε άτομο για να τα ακολουθήσει και ταυτόχρονα αποτελούν ένα μέσο σύγκρισης και εν τέλει δημιουργίας του σωματικού ειδώλου. Τέλος, οι σχέσεις που αναπτύσσει ο έφηβος με τους γύρω του αποτελούν βασικό παράγοντα σχηματισμού μιας θετικής ή αρνητικής αυτοεικόνας. Εάν δέχεται ενθαρρυντικά μηνύματα για την εμφάνιση του, τότε είναι ικανοποιημένος και τονώνεται η αυτοεκτίμηση του. Στην αντίθετη περίπτωση όμως υπάρχει ο κίνδυνος να δημιουργηθεί μια εικόνα η οποία δεν τον ικανοποιεί και επομένως μεγαλώνει το χάσμα ανάμεσα στο πως είναι και στο πως θα ήθελε να είναι (χάσμα ιδανικού εαυτού – πραγματικού εαυτού), λόγω της ανατροφοδότησης που παίρνει από το άμεσο περιβάλλον του (το οποίο βεβαίως με τη σειρά του επηρεάζεται σημαντικά από το υπερσύνολό του που είναι η κοινωνία, όπως ανέφερα πιο πάνω). Όμως βιώνουν όλοι οι έφηβοι το ίδιο; Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα;
Σωματικό είδωλο: Ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα Πράγματι φαίνεται πως υπάρχουν μεγάλες διαφορές στον τρόπο που τα δύο φύλα αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους, στου μηχανισμούς που χρησιμοποιούν και στην κοινωνική πίεση που δέχονται για το θέμα αυτό. Μεταξύ των αγοριών, αυτά που ωριμάζουν πιο νωρίς, σχηματίζουν πιο θετικά σωματικά είδωλα. Ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει με τα κορίτσια. Τα κορίτσια που αργούν να ωριμάσουν νοιώθουν πιο καλά με το σώμα τους, καθώς και πιο ελκυστικές σε σχέση με αυτά που ωριμάζουν πιο νωρίς. Αυτό συμβαίνει γιατί τα κορίτσια που ωριμάζουν πιο γρήγορα συνήθως έχουν εμφανή σημάδια ωρίμανσης (π.χ. μεγάλο στήθος), τα οποία τα τοποθετούν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος καλώντας τα να αναλάβουν έναν ρόλο και να δώσουν μια μάχη με το σωματικό τους είδωλο, πράγματα για τα οποία τα κορίτσια μικρής ηλικίας δεν είναι έτοιμα να δώσουν ακόμη. Στην πρώιμη εφηβεία οι φυσικές αλλαγές συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό στην αντίληψη των εφήβων για τον εαυτό τους. Η αυτοεικόνα των εφήβων είναι στενά συνδεδεμένη με το σωματικό είδωλο, και αυτό ισχύει και για τα δύο φύλα. Επιπρόσθετα το πόσο ικανοποιημένοι είναι οι έφηβοι με το σώμα τους, προβλέπει γενικά το επίπεδο της αυτοεκτίμησης τους, ειδικότερα για τα κορίτσια. Αυτή η σχέση, του σωματικού ειδώλου με την αυτοεκτίμηση, σε όποιο βαθμό κι αν υφίσταται, αντανακλά μέρος της κοινωνικής πραγματικότητας, επειδή η αποδοχή από το φιλικό κύκλο σχετίζεται και με το σωματότυπο.
~ 29 ~
Όμως όπως ανέφερα και πιο πάνω το πόσο ικανοποιημένοι είναι οι έφηβοι με το σώμα τους, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την αντιμετώπιση των άλλων απέναντι τους. Η αυτοεικόνα των εφήβων αντανακλά τις στάσεις των άλλων ή τις αντιλήψεις τους, σχετικά με το πιστεύουν οι άλλοι για αυτούς, καθώς επίσης και τις δικές τους αξιολογήσεις για το πόσο ελκυστικό μπορεί να είναι ένα ιδιαίτερο γνώρισμα της προσωπικότητας τους. Το σωματικό είδωλο καθρεφτίζεται στην κοινωνία και πάντα προκύπτει έπειτα από συγκρίσεις του ατόμου με τους υπόλοιπους. Γενικότερα τα αγόρια έχουν πιο θετικό σωματικό είδωλο από τα κορίτσια. Τα κορίτσια τείνουν να είναι πιο επικριτικές με την εμφάνισή τους και -τις περισσότερες φορές- θεωρώντας ότι έχουν πιο πολλά κιλά από ότι έχουν στην πραγματικότητα, επιθυμούν να αδυνατίσουν (συμπεριφορά άμεσα σχετιζόμενη με την ανορεξία!). Αυτή η τάση των κοριτσιών υποχωρεί βαθμιαία στα μέσα της εφηβείας, αν και η δυσαρέσκειά τους για το σώμα τους συνεχίζει να αυξάνεται καθ’ όλη τη διάρκεια της εφηβείας.Από την άλλη πλευρά τα αγόρια είναι πιο ικανοποιημένα από την εμφάνισή τους και το μόνο που ζητούν είναι, αν όχι τίποτα, απλά να είναι πιο μυώδη, μια τάση που αρχίζει να είναι πιεστική όλο και περισσότερο στις σημερινές κοινωνίες των “πλαστικών μοντέλων”. Κλείνοντας το πρώτο από τα 3 posts για το θέμα αυτό, αξίζει να αναφερθώ σε μια έρευνα των Roberta Simmons και Dale Blyth (1987) που έγινε σε 600 εφήβους. Η έρευνα αυτή βρήκε σταθερές διαφορές μεταξύ των δυο φύλων, όσο αφορά το σωματικό είδωλο και την αυτοεκτίμηση, κατά τη διάρκεια της πρώιμης και μέσης εφηβείας. Τα κορίτσια, βρέθηκαν να είναι λιγότερο ικανοποιημένα γενικότερα με το σωματότυπό τους και να θεωρούν ότι είναι λιγότερο ελκυστικά σε σχέση με τα αγόρια κυρίως στο ηλικιακό διάστημα των 12 – 16 χρόνων. Συγκεκριμένα βρέθηκε ότι όχι μόνο αξιολογούν την εμφάνισή τους πιο αρνητικά από ότι τα αγόρια, αλλά και ότι δίνουν και περισσότερη έμφαση στην εξωτερική τους εμφάνισή. Στα posts που θα ακολουθήσουν θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε με περισσότερες λεπτομέρειες στο ερώτημα γιατί τα κορίτσια θέλουν να είναι πιο αδύνατα, αλλά και να αναπτύξουμε λίγο περισσότερο τον όρο του σωματικού ειδώλου και τις διάφορες μορφές που μπορεί να πάρει..
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
R. Simmons, Dale Blyth (1987). Moving Into Adolescence: The Impact of Pubertal Change and School Context. Aldine Transaction
Εισαγωγική Φωτογραφία Megan7940 (http://www.flickr.com/photos/megan7940/424345063)
~ 30 ~
2.1.2. Γιατί τα κορίτσια θέλουν να είναι πιο αδύνατα;
υνεχίζω το μικρό αφιέρωμα για την έννοια του σωματικού ειδώλου και τα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας που σχετίζονται με αυτό. Στην προηγούμενη εγγραφή μιλήσαμε για το ρόλο του σωματικού ειδώλου στην εφηβεία (αγόρια και κορίτσια). Αυτή τη φορά θα προσπαθήσουμε να επικεντρωθούμε περισσότερο στην κοινωνική ομάδα των κοριτσιών, μιας και φαίνεται πως είναι και η πιο ευάλωτη σε προβλήματα σχετιζόμενα με το σωματικό είδωλο, και θα προσπαθήσουμε μέσα από μερικές γραμμές να ρίξουμε λίγο φως στο ερώτημα “Γιατί τα κορίτσια θέλουν να είναι πιο αδύνατα”. Το ερώτημα αυτό απασχόλησε και μια ομάδα ερευνητών (Tiggeman, Gardiner και Slater, 2000) η οποία και έκανε μια έρευνα με σκοπό να ερευνήσει τις ανησυχίες των έφηβων κοριτσιών για το σώμα τους. Η έρευνα βρήκε πως υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που φαίνονται να επηρεάζουν την επιθυμία των κοριτσιών να είναι πιο αδύνατα. Οι δύο πιο συχνά εμφανιζόμενοι λόγοι που δικαιολογούν αυτή την επιθυμία, είναι πρωτίστως η επίδραση των μοντέλων και των ΜΜΕ, και δευτερευόντως η επιθυμία τους να είναι πιο ελκυστικές και να λαμβάνουν περισσότερη προσοχή. Άλλες συχνές αιτίες που αναφέρθηκαν στην εν λόγω έρευνα είναι: για αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση, για να φοράνε μικρότερο νούμερο στα ρούχα, να πετύχουν μια αίσθηση ελέγχου, για να είναι πιο δημοφιλείς, να είναι αρεστές στα αγόρια, γιατί αυτό είναι που ζητάει η κοινωνία, η πίεση που δέχονται από το φιλικό τους περιβάλλον και η πεποίθησή τους πως “οι γυναίκες πρέπει να είναι πιο μικρόσωμες και λιγότερο μυώδεις από ότι οι άνδρες”. Οι ερωτήσεις που σχετίζονταν με μοντέλα και με την επίδραση των ΜΜΕ ήταν μακράν η πιο συχνή απάντηση στην ερώτηση: «Γιατί πιστεύετε ότι οι γυναίκες και τα κορίτσια θέλουν να γίνουν πιο
~ 31 ~
αδύνατες από ότι είναι;». Γενικά αυτή η απάντηση συζητήθηκε με υψηλό βαθμό έντασης και υψηλό βαθμό συμφωνίας. Τα κορίτσια με τα σχόλιά τους έδειξαν ότι πράγματι επηρεάζονται σε σημαντικό βαθμό από τα ΜΜΕ και τα πρότυπα που αυτά προβάλλουν. Τα κορίτσια περιέγραψαν τα μοντέλα που εμφανίζονται στην πασαρέλα ως «κοκαλιάρικα», αλλά ταυτόχτονα έλεγαν ότι αυτές έδειχναν τέλειες και ότι οι εικόνες αυτές τις επηρεάζουν στο σχηματισμό μιας αντίληψης για το πιο είναι το κανονικό βάρος και σχήμα του σώματος που πρέπει να έχουν. Τα κορίτσια φαίνεται να έχουν σχηματίσει την πεποίθηση ότι με το να είναι λεπτά όπως ακριβώς και τα πρότυπα των ΜΜΕ, θα είναι πιο ευτυχισμένες και πιο επιτυχημένες. Ωστόσο, μολονότι αυτές οι απόψεις εκφράστηκαν από πολλά κορίτσια, υπήρχε ταυτόχρονη επίγνωση ότι η σύνδεση ανάμεσα στο να είναι αδύνατες και σε άλλα επιθυμητά χαρακτηριστικά δεν ήταν σωστή, και ότι αυτό που μετράει εξίσου είναι τα εσωτερικά χαρακτηριστικά. Η δεύτερη πιο συχνά εμφανιζόμενη αιτία που δόθηκε για την τάση των κοριτσιών να είναι πιο αδύνατα ήταν να είναι πιο ελκυστικές και να τυγχάνουν περισσότερης προσοχής. Τα κορίτσια έδειξαν να πιστεύουν ότι το να είσαι πιο αδύνατη ισοδυναμεί με το να είσαι πιο ελκυστική, καθώς και ότι με αυτόν τον τρόπο μπορούν να τραβήξουν την προσοχή των φίλων και συνομηλίκων τους, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι όποιος είναι αδύνατος (και επομένως «ελκυστικός») έχει κατ’ ανάγκη και πιο καλούς φίλους. Τα κορίτσια στην έρευνα αυτή έδειξαν να έχουν συνδέσει το να είσαι αδύνατος με το να αισθάνεσαι καλά με τον εαυτό σου και να έχεις αυτοπεποίθηση. Επίσης, φάνηκε να υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ του να είσαι αδύνατος και με το να έχεις τον έλεγχο της ζωής σου και του σώματός σου. Παρόλο που γενικά υπήρξε μια συμφωνία πάνω σε αυτόν τον παράγοντα, πολλά κορίτσια παραδέχτηκαν ότι το να πετύχεις να είσαι αδύνατος δεν σημαίνει αυτόματα και ότι αισθάνεσαι καλά με τον εαυτό σου, ούτε ότι είσαι πλήρης αυτοπεποίθησης. Η έρευνα έδειξε ότι τα κορίτσια δεν θεωρούσαν ότι η επιθυμία τους να είναι πιο αδύνατες, σημαίνει ότι είναι και απαραίτητα δυσαρεστημένες με το σώμα τους. Επίσης παρουσιάζει ενδιαφέρον το ότι αν και τα κορίτσια θέλουν να αδυνατίσουν μεταξύ άλλων και για να αρέσουν στα αγόρια, ωστόσο μερικές παραδέχτηκαν ότι τα αγόρια δεν τις προτιμούν τόσο αδύνατες όσο αυτές θέλουν να γίνουν. Με λίγα λόγια δηλαδή παρατηρούμε ότι ενώ από τη μία οι κοπέλες βλέπουν ότι είναι παράλογες οι σκέψεις που τις ωθούν να αδυνατίσουν, από την άλλη συνεχίζουν να επιθυμούν να είναι πιο αδύνατες. Με μια πρώτη ματιά αυτό φαίνεται παράδοξο. Ωστόσο αν σκεφτούμε ότι η κοινωνική πίεση τις περισσότερες φορές μας ωθεί να ενστερνιστούμε ασυνείδητα πολλές απόψεις με τις οποίες
~ 32 ~
συνειδητά θα λέγαμε ότι δεν συμφωνούμε, θα δούμε ότι τουλάχιστον αυτή η συμπεριφορά δεν είναι πρωτότυπη, αλλά μάλλον κοινή για την ανθρώπινη φύση. Στο επόμενο και τελευταίο post του αφιερώματος στο σωματικό είδωλο θα προσπαθήσω να αναλύσω τους 3 διαφορετικούς σωματότυπους (ενδομορφικός, μεσομορφικός και εξωμορφικός) που παρατηρούνται στην κοινωνία μας.
Πηγές / Περισσότερες πληροφορίες ●
M. Tiggemann et al. (2000). “I would rather be size 10 than have straight A’s”: A focus group study of adolescent girls’ wish to be thinner. Journal of Adolescence, January 2002, 645-659.
●
Αρχείο PDF με κάποια στοιχεία για την έρευνα: http://www.parent-teens.com/pdf/tiggeman.PDF
Εισαγωγική Φωτογραφία BlueNoise (http://www.flickr.com/photos/bluenoise/119900915)
~ 33 ~
2.1.3. Ασυμφωνία μεταξύ πραγματικού και ιδανικού ειδώλου
ασυμφωνία ανάμεσα στο πραγματικό και το ιδανικό σωματικό είδωλο μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη δυσαρέσκειας για το σώμα καθώς και στην εμφάνιση διατροφικών διαταραχών, ιδιαίτερα ανάμεσα στις εφήβους και τις νεαρές γυναίκες. Τα πολιτιστικά πρότυπα για τη φυσική ελκυστικότητα, τα οποία προωθούν την σημαντικότητα ή μη του σωματικού βάρους μπορεί να ωθήσει τις έφηβες στην ανάπτυξη προτύπων τα οποία συχνά είναι άφταστα και μπορεί, με τη σειρά τους, να οδηγήσουν στην ανάπτυξη δυσπροσαρμοστικών διατροφικών συνηθειών. Σε έρευνά τους οι Stice & Agras (199 8) βρήκαν ότι δυσαρέσκεια για το σώμα και η γενίκευση της «ιδέας του αδύνατου» προλέγουν την έναρξη αντισταθμιστικών και έντονων διατροφικών συμπεριφορών στις κοπέλες που βρίσκονται στην εφηβεία. Τέτοια ευρήματα οδηγούν στην ύπαρξη ενός δυνητικού μηχανισμού σύμφωνα με τον οποίο τα μη ρεαλιστικά σωματικά πρότυπα μπορούν να έχουν ως αποτέλεσμα την απογοήτευση με το σώμα, αλλά και δημιουργία ακόμη και διατροφικών διαταραχών καθώς τα άτομα πασχίζουν να μειώσουν αυτή την ασυμφωνία ανάμεσα στην τωρινή τους κατάσταση και την κατάσταση που έχουν θέσει ως στόχο. Οι ασυμφωνίες ανάμεσα στον πραγματικό και τον ιδανικό εαυτό μπορεί να οδηγήσουν σε αρνητικές συναισθηματικές καταστάσεις, όπως η απογοήτευση και η δυσαρέσκεια και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και σε κατάθλιψη βαριάς μορφής. Αυτές οι αρνητικές συναισθηματικές
~ 34 ~
καταστάσεις μπορούν να οδηγήσουν σε μείωση της κινητοποίησης και της αυτοαποτελεσματικότητας, με απώτερο σκοπό του ατόμου να επιτευχθεί ο «σωματικός» στόχος. Εν τέλει τα συναισθήματα αυτά έχουν και αρνητικό αντίκτυπο στη διατήρηση υγιών συμπεριφορών, όπως η εσωτερίκευση ενός ενδεδειγμένου, υγιεινού διαιτολογίου, καθώς και η οικειοποίηση των φυσικών δραστηριοτήτων. Γενικότερα η ασυμφωνία ανάμεσα στο πραγματικό και ιδανικό σωματικό βάρος και μέγεθος, συσχετίζεται με χαμηλότερα επίπεδα κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών (αντίθετα με αυτό που αναμένεται δηλαδή από άτομα που θέλουν να μείνουν αδύνατα), υψηλότερα επίπεδα κατανάλωσης ανθυγιεινών τροφών και χαμηλότερα επίπεδα φυσικής δραστηριότητας. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι, όταν τα κορίτσια αποτύχουν να αποκτήσουν το επιθυμητό για αυτές βάρος και μέγεθος, τότε εγκαταλείπουν τις προσπάθειες και αφήνονται στις ανθυγιεινές συνήθειες.
Ενδομορφικό, μεσομορφικό και εξωμορφικό σώμα Σχεδόν όλοι οι έφηβοι ανησυχούν για τις αλλαγές που επέρχονται στο σώμα τους κατά την ανάπτυξη, ακόμα και αυτοί που αντικειμενικά είναι πιο ελκυστικοί. Τι είναι όμως αυτό που καθορίζει σε ποιο σημείο κάθε έφηβος νοιώθει άβολα για το σώμα του; Τα πρότυπα που προβάλλει η κοινωνία σε σχέση με το τι θεωρείται ελκυστικό, επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τις αντιλήψεις του εφήβου για το σώμα του. Στην κοινωνία μας, άνθρωποι όλων των ηλικιών, θεωρούν συγκεκριμένους τύπους σώματος πιο ελκυστικούς από κάποιους άλλους. Σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει υπάρχουν τρία είδη
σωματοτύπων:
ενδομορφικό,
μεσομορφικό,
εξωμορφικό.
Ο
μεσομορφικός τύπος θεωρείται ο πιο ελκυστικός από τους τρεις, και στα δύο φύλα. Οι έφηβοι αξιολογούν τους εαυτούς τους και τους συνομήλικους τους βάσει τέτοιων στερεοτύπων. Πέρα από την ελκυστικότητα οι έφηβοι με το μεσομορφικό τύπο σώματος θεωρείται ότι έχουν πιο πολλούς φίλους και είναι πιο αποδεκτοί από τους γύρω τους. Αυτή η αποδοχή δεν σημαίνει απαραίτητα ότι ο έφηβος είναι και ευτυχισμένος. Κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες, όντως οι έφηβοι μπορεί να καλλιεργήσουν υψηλότερη αυτοεκτίμηση, λόγω της εκτίμησης στην οποία τυγχάνουν. Όμως, σε αντίθετη περίπτωση, αυτή η αποδοχή μπορεί να έχει αρνητικές συνέπειες: το άτομο μπορεί να πιστέψει ότι οι άλλοι το εκτιμούν για κάτι το οποίο ήταν γενετικά προκαθορισμένο και όχι για άλλες αρετές του και ότι δεν μπορεί να επηρεάσει την γνώμη των φίλων του με τη συμπεριφορά του. Οι έφηβοι οι οποίοι θεωρούνται μη ελκυστικοί πιθανόν να αποζημιώνονται καλλιεργώντας άλλα χαρακτηριστικά για αρέσουν, όπως για παράδειγμα, να είναι
~ 35 ~
δραστήριοι και εξωστρεφείς, να έχουν καλή αίσθηση του χιούμορ και να είναι καλοί ακροατές.
Πηγές / Περισσότερες πληροφορίες Βιβλία ●
Seifert, K.L. and Hoffnung, R.J. (1994). Child and Adolescent Development, Boston, MA: HoulghtonMiffin Publishers.
●
Steinberg, Laurence D. (2002), Adolescence (6th ed.), McGraw-Hill Companies Inc.
●
Cobb, Nancy J. (2001), Adolescence: Continuity, Change, and Diversity (4th ed.), Mayfield Publishing Company
Άρθρα ●
M. Lieberman et al. (2001). Interpersonal influence and disordered eating behaviors in adolescent girls. The role of peer modeling, social reinforcement, and body-related teasing. Eating Behaviors, February 2001, 215-236
●
S.D. Anton et al. (2000). Discrepancy between actual and ideal body images. Impact on eating and exercise behaviors. Eating Behaviors, January 2000, 153-160
Εισαγωγική Φωτογραφία Εlectricblizzardphotos (http://www.flickr.com/photos/electricblizzardphotos/2389071383)
~ 36 ~
2.2. Διαταραχές Ύπνου & Αϋπνία
ι διαταραχές ύπνου περιλαμβάνουν οποιαδήποτε δυσκολία σχετική με τον ύπνο. Πιο συγκεκριμένα δυσκολία στο να κοιμηθεί κάποιος, να κοιμάται σε ακατάλληλες ώρες, υπερυπνία, ή και μη φυσιολογικές συμπεριφορές κατά τη διάρκεια του ύπνου.
Βασικές Κατηγορίες Διαταραχών Ύπνου Οι διαταραχές του ύπνου, σύμφωνα με το DSM IV–TR, χωρίζονται σε 4 μεγάλους τομείς, ανάλογα με την αιτιολογία τους: ●
Κύριες διαταραχές ύπνου (δεν σχετίζονται με τις αιτιολογίες των υπόλοιπων 3 κατηγοριών) ○
Dysomnias: Χαρακτηρίζονται από ανωμαλίες στην χρονική διάρκεια, την ποιότητα, αλλά και την ώρα που ένα άτομο κοιμάται
○
Parasomnia: Χαρακτηρίζονται από ανώμαλες συμπεριφορές ή φυσιολογικής φύσεως γεγονότα που σχετίζονται με τον ύπνο, τα συγκεκριμένα στάδια του ύπνου και τις εναλλαγές ύπνου – ξύπνιου
●
Διαταραχές ύπνου σχετιζόμενες με ψυχοπαθολογία: Οι διαταραχές ύπνου έρχονται ως αποτέλεσμα της ψυχοπαθολογίας.
●
Διαταραχές ύπνου σχετιζόμενες με κλινικά προβλήματα: Οι διαταραχές ύπνου έρχονται ως αποτέλεσμα των διαταραχών στην υγεία του ατόμου, οι οποίες πιθανώς επηρεάζουν τον κύκλο ύπνου – ξύπνιου
●
Διαταραχές ύπνου σχετιζόμενες με χρήση ουσιών: Οι διαταραχές ύπνου ως αποτέλσμα χρήσης ουσιών (καφεΐνη, φάρμακα κτλ)
~ 37 ~
Υπάρχουν περισσότερες από 100 διαταραχές ύπνου τις οποίες μπορούμε να τις χωρίσουμε, ανάλογα με τη φύση τους, σε 4 βασικές κατηγορίες: ●
Δυσκολία στο να κοιμηθεί και να παραμείνει κοιμισμένος
●
Δυσκολία στο να παραμείνει ξύπνιος
●
Δυσκολία να ακολουθήσει ένα κανονικό πρόγραμμα ύπνου
●
Προβληματικές συμπεριφορές κατά τη διάρκεια του ύπνου
Αϋπνία Το βασικό στοιχείο της “Κύριας Αϋπνίας” (Primary Insomnia) είναι τα παράπονα για δυσκολίες κάποιου να μπορέσει κοιμηθεί ή να παραμείνει κοιμισμένος ή μη αναζωογονητικό ύπνο για τουλάχιστον έναν μήνα, κάτι που δημιουργεί προβλήματα στην κοινωνική, επαγγελματική ή άλλη περιοχή της καθημερινότητας του ατόμου. Τα προβλήματα ύπνου δεν εμφανίζονται ταυτόχρονα με άλλη διαταραχή του ύπνου ή άλλη ψυχοπαθολογία και δεν αποτελούν άμεσο αποτέλεσμα της κατάχρησης ουσιών ή άλλου σωματικού προβλήματος υγείας. Η αϋπνία είναι μία διαταραχή που ανήκει στην κατηγορία που το άτομο δυσκολεύεται να κοιμηθεί και περιλαμβάνει οποιονδήποτε συνδυασμό των πιο κάτω συμπεριφορών:
●
Δυσκολία στο να κοιμηθεί κανείς, να παραμείνει κοιμισμένος
●
Διακοπτόμενος ύπνος
●
Ξύπνημα στις πολύ πρωινές ώρες
Διαγνωστικά Κριτήρια DSM 1. Παράπονα για δυσκολία του ατόμου να κοιμηθεί ή να παραμείνει κοιμισμένο ή για μη αναζωογονητικό ύπνο, για τουλάχιστον 1 μήνα 2. Η διαταραχή του ύπνου προκαλεί προβλήματα στην κοινωνική, επαγγελματική ή άλλη περιοχή της καθημερινότητας του ατόμου 3. Η διαταραχή δεν συμβαίνει ταυτόχρονα με τις διαταραχές της Ναρκοληψίας, των Διαταραχών ύπνου σχετιζόμενων με την Αναπνοή, της Διαταραχής των Κιρκαδιανών Ρυθμών, ή της Parasomnia 4. Η διαταραχή δεν συμβαίνει ταυτόχρονα με κάποια άλλη ψυχοπαθολογική διαταραχή (Μείζον Καταθλιπτικό Επεισόδιο, Γενικευμένη Αγχώδη Διαταραχή, κτλ) 5. Η διαταραχή του ύπνου δεν είναι αποτέλεσμα χρήσης ουσιών. Τα επεισόδια αϋπνίας μπορεί να είναι προσωρινά, βραχυπρόθεσμα (2-3 εβδομάδες) ή χρόνια. Η αϋπνία είναι η συχνότερη από τις διαταραχές ύπνου η οποία συμβαίνει περιστασιακά στο 35% του
~ 38 ~
πληθυσμού και χρόνια στο 15% των ενηλίκων. Οι έρευνες δείχνουν ότι οι γυναίκες παρουσιάζουν πιο συχνά αϋπνία από τους άνδρες και η συχνότητα αυξάνεται με την ηλικία. Ξεκινάει συνήθως στην ενηλικίωση ή στη μέση ηλικία, αν και αξίζει να σημειωθεί ότι μερικές έρευνες δείχνουν ότι κακές συμπεριφορές ύπνου παρουσιάζονται ήδη από την παιδική ηλικία. Σίγουρα η αϋπνία είναι ένα σημαντικό και ιδιαίτερα εκτεταμένο πρόβλημα.
Αίτια πρόκλησης αϋπνίας Ψυχολογικοί παράγοντες Στρεσογόννες καταστάσεις, όπως μια εξέταση, δυσκολίες στις σχέσεις συχνά προκαλούν διαταραχές ύπνου. Ένας άλλος παράγοντας είναι η σύνδεση του υπνοδωματίου, του κρεβατιού και της ρουτίνας που ακολουθεί κάποιος πριν πάει για ύπνο, λόγω ύπαρξης ενός στρεσογόννου παράγοντα (όπως η εξέταση). Ακόμα και αν φύγει ο στρεσογόννος παράγοντας (η εξέταση) οι δυσκολίες στον ύπνο παραμένουν, καθώς έχει γίνει ήδη η σύνδεση. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Ακόμα και σκέψεις οι οποίες δεν αφορούν τον ύπνο, όπως μελλοντικά σχέδια, “brainstorming”, ή η αναπόληση των γεγονότων της ημέρας που πέρασε είναι παράγοντες οι οποίοι μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της αϋπνίας. Ψυχοπαθολογία Η αϋπνία συχνά σχετίζεται με κάποιο βαθμό ψυχοπαθολογίας, όπως η ύπαρξη δυσθυμίας, ή αγχωδών διαταραχών. Ακόμη οι έρευνες δεν έχουν δείξει ξεκάθαρα τη συσχέτιση μεταξύ της αϋπνίας και της ψυχοπαθολογίας. Κακές συνθήκες ύπνου Ο όρος αυτός αναφέρεται στις καθημερινές δραστηριότητες και συνθήκες που δεν βοηθούν την διατήρηση ενός καλού επιπέδου στον ύπνο. Παραδείγματα αποτελούν οι μικρής διάρκειας ύπνοι κατά τη διάρκεια της ημέρας, οι υπερβολικές ώρες στο κρεβάτι, ακανόνιστο ωράριο ύπνου, παθητικότητα, χρήση ουσιών που δεν βοηθούν τον ύπνο, όπως καφεϊνη, σωματική άσκηση πριν τον ύπνο, ένα κακό περιβάλλον ύπνου (π.χ. κακό κρεβάτι, άβολο μαξιλάρι, κακές συνθήκες φωτισμού κτλ) Ηλικία Στους μεγαλύτερους ενήλικες παρουσιάζονται πιο συχνά προβλήματα με τον ύπνο, παρά στις μικρότερες ηλικίες (οι ηλικωμένοι καταναλώνουν πολλά υπνωτικά ,4 φορές περισσότερα από τους μεσήλικες). Δεν είναι ξεκάθαρο ακόμη εάν η γήρανση σχετίζεται με την παρουσίαση διαταραχών ύπνου ή εάν η αλλαγή των συνηθειών του ύπνου είναι φυσιολογική μέσα στα πλαίσια της τρίτης ηλικίας.
~ 39 ~
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Allen, B. (2004). U.S. National Library of Medicine: Sleep Disorders.
●
American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4th edn). Washington, DC: American Psychiatric Association.
●
Barlow, D., Durand, M. (2000). Ψυχοπαθολογία και Παθολογική Συμπεριφορά: Μία Σύνθετη Βιοψυχοκοινωνική Προσέγγιση (Μ. Μπαρμπάτση, Trans.). Αθήνα: Εκδόσεις Έλλην
Εισαγωγική Φωτογραφία Βabblingdweeb (http://www.flickr.com/photos/babblingdweeb/194232264)
~ 40 ~
2.3. Τελειομανία
τελειομανία είναι ένας πολυδιάστατος τύπος προσωπικότητας που σχετίζεται με έναν αριθμό από ψυχολογικές, διαπροσωπικές και συσχετιζόμενες με την επίδοση δυσκολίες. Δεν είναι πρωτογενής διαταραχή από μόνη της, αλλά μπορεί να είναι ένδειξη διαταραχής και πιο συγκεκριμένα της Ψυχαναγκαστικής Διαταραχής. Γενικότερα είναι ένας παράγοντας που δημιουργεί προβλήματα σε ενήλικες, εφήβους και παιδιά. Δεν πρέπει να συγχέουμε την τελειομανία με το υγιές κυνήγι της τελειότητας, το οποίο είναι θετικό γιατί συνήθως συνοδεύεται από μία αίσθηση ικανοποίησης και ολοκλήρωσης μετά από την επίτευξη ενός στόχου. Η τελειομανία ωστόσο δεν είναι μία τέτοια υγιής συμπεριφορά. Οι τελειομανείς θέτουν πολύ υψηλούς, πολλές φορές και άπιαστους στόχους τους οποίους είναι δύσκολο να πετύχουν με αποτέλεσμα να μην είναι ποτέ ευχαριστημένοι από την επίδοσή τους.
Ο Κύκλος της Τελειομανίας 1. Τα άτομα αρχικά θέτουν υψηλούς και μη εύκολα επιτεύξιμους στόχους. 2. Αποτυγχάνουν στην πραγματοποίησή τους γιατί δεν ξέρουν από πού να ξεκινήσουν. 3. Η πίεση για την επίτευξη στόχου και η αναπόφευκτη συνεχής αποτυχία μειώνουν την παραγωγικότητα και αποτελεσματικότητα του ατόμου. 4. Αυτό οδηγεί τα άτομα να είναι αυστηρά με τον εαυτό τους και να αυτοκατηγορούνται, με αποτέλεσμα την χαμηλή αυτοεκτίμηση, το άγχος και την κατάθλιψη. 5. Παρατούν ολοκληρωτικά τους στόχους τους και θέτουν καινούργιους με αποτέλεσμα ο κύκλος να ξαναρχίζει.
~ 41 ~
Περιγραφή Προβλημάτων και Τυπικών Συμπεριφορών Τελειομανών Έρευνες έχουν δείξει ότι οι τελειομανείς είναι πιο αγχώδεις και είναι λιγότερο αποδοτικοί στις εργασίες που έχουν αναλάβει να φέρουν εις πέρας. Ο έντονος φόβος τους για αποτυχία σε συνδυασμό με τους πολύ δύσκολους στόχους που θέτουν έχουν ως αποτέλεσμα την αποτυχία. Ως αποτυχία θεωρούν οποιαδήποτε παρέκκλιση από τον ακριβή τελικό τους στόχο. Αν δεν πετύχουν τον στόχο τους στο έπακρο νιώθουν ανάξιοι. Ο φόβος της αποτυχίας των τελειομανών είναι τόσο έντονος που πολλές φορές έχει αρνητική επίπτωση στην λειτουργικότητά τους μέσα από την καθημερινότητα. Επίσης αντιμετωπίζουν δυσκολία στο να δουν την θετική όψη των γεγονότων. Ο φόβος για αποτυχία για τους τελειομανείς ισοδυναμεί με τον φόβο μήπως κάνουν λάθος. Αυτός τους ο φόβος οδηγεί στο να χάνουν ευκαιρίες να μάθουν και να ωριμάσουν. Καθοδηγούνται αποκλειστικά από τα «πρέπει» και όχι από τα «θέλω» τους. Οι τελειομανείς έχουν την τάση να πιστεύουν ότι οι δικές τους προσπάθειες προς επίτευξη κάποιου στόχου είναι μάταιες, αδιέξοδες και ανεπαρκείς. Για τους άλλους πιστεύουν ότι μπορούν να πετύχουν καταβάλλοντας ελάχιστη προσπάθεια, κάνοντας λίγα λάθη, μη βιώνοντας συναισθηματικό στρες και έχοντας εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Ένας άλλος φόβος των τελειομανών είναι ο φόβος της απόρριψης. Δεν θέλουν να ανακαλύψουν οι άλλοι τα λάθη τους γιατί νομίζουν ότι αν γίνει αυτό δεν θα είναι πλέον αποδεκτοί. Με το να είναι τέλειοι προστατεύουν τους εαυτούς τους από την κριτική, την απόρριψη και την αποδοκιμασία. Οι τελειομανείς συχνά αναφέρονται στην αυτοεκτίμησή τους μόνο σε σχέση με την ικανότητά τους να πετυχαίνουν στόχους και αυτός είναι ένας παράγοντας της χαμηλής τους αυτοεκτίμησης. Με το να θέτουν πολύ δύσκολους στόχους αυξάνουν τις πιθανότητες να μην καταφέρουν να τους πετύχουν, κάτι που έχει άμεση επίπτωση στην αυτοεκτίμησή τους αφού γι’ αυτούς η αυτοεκτίμηση μεταφράζεται ως επίτευξη στόχων. Επίσης, επειδή συχνά οι τελειομανείς θεωρούν ότι έχουν απογοητεύσει τους άλλους, ιδιαίτερα όταν δεν καταφέρνουν να πετυχαίνουν στόχους, έχουν αυξημένα αισθήματα ντροπής και ενοχών. Για να απαλλαγούν από αυτά τα αρνητικά συναισθήματα εφαρμόζουν ένα αυστηρό καθημερινό πρόγραμμα. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση και το αίσθημα αποτυχίας των τελειομανών σε μεγαλύτερες ηλικίες μπορεί να οδηγήσει στην αυξημένη χρήση αλκοόλ, ναρκωτικών και άλλων επικίνδυνων και επιβλαβών για την υγεία ουσιών. Επίσης τελειομανή άτομα καταφεύγουν στον τζόγο ή και άλλες συμπεριφορές που εμπεριέχουν την ανάληψη ρίσκου.
~ 42 ~
Πιθανά Αίτια Τελειομανίας Υπάρχουν εισηγήσεις ότι οι αιτίες της τελειομανίας πηγάζουν στις σχέσεις των γονέων με τα παιδιά τους. Συγκεκριμένα οι μαθητές που προέρχονται από οικογένειες με μερική ή καθόλου αποδοχή δεν μαθαίνουν πως μπορούν να ικανοποιήσουν τους γονείς τους και αυτοί που προέρχονται από οικογένειες με υπό όρους αποδοχή όπου οι γονείς επιβραβεύουν το παιδί τους μόνο όταν πλήρης επιτυχία, έχουν αυξημένες πιθανότητες να παρουσιάσουν τελειομανία. Άλλες πιθανές αιτίες της τελειομανίας είναι η αντιγραφή από πλευράς του παιδιού των προτύπων συμπεριφοράς των τελειομανών γονέων ή η προσπάθεια ανταγωνισμού των τελειομανών συγγενών του αλλά και η τάση των δασκάλων να επιζητούν την τελειότητα και να κριτικάρουν τις ατέλειες στα επιτεύγματα των παιδιών.
Μορφές Τελειομανίας Το μεγαλύτερο μέρος της βιβλιογραφίας αναφέρεται σε τρεις πιθανές εκδοχές τελειομανίας και σύμφωνα με τον Καναδικό Σύνδεσμο Ψυχολογίας καθένα από αυτά τα είδη σχετίζεται με διαφορετικού τύπου προβλήματα. 1. Εσωτερικά κατευθυνόμενοι τελειομανείς: το άτομο τείνει να θέτει υψηλά προσωπικά πρότυπα επιτυχίας. θεωρείται ότι σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο να αναπτύξουν προβλήματα κατάθλιψης και νευρική ανορεξία. 2. Εξωτερικά κατευθυνόμενοι τελειομανείς: το άτομο αναμένει από τους άλλους να είναι τέλειοι στις εργασιακές τους επιδόσεις. θεωρείται ότι σχετίζονται με προβλήματα όπως ανικανοποίηση από το γάμο τους, τη σεξουαλική ζωή τους αλλά και θυμό. 3. Κοινωνικά κατευθυνόμενοι τελειομανείς: το άτομο πιστεύει ότι τα άλλα άτομα αναμένουν την τελειότητα για τον εαυτό τους. θεωρείται ότι σχετίζονται με συμπτώματα άγχους ή κατάθλιψης, αλλά και με διατροφικές διαταραχές.
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Brophy J. (1996). Teaching problem students. NY: Guildford
●
Hewitt P. (2000). Psychology works for perfectionism. Canadian Psychological Association.
●
Thompson T., Foreman P. & Martin F. (2000). Impostor fears and Perfectionistic Concern Over Mistakes. Personality and Individual Differences
Εισαγωγική Φωτογραφία Tyla (http://www.flickr.com/photos/tyla/2778260744)
~ 43 ~
2.4.1 Παιδοφιλία και Παιδεραστία
ία λέξη που ακούγεται όλο και πιο συχνά τελευταία, λόγω των πολλαπλών συλλήψεων παιδεραστών ή κατόχων παιδικής πορνογραφίας αλλά και την δημιουργία αυστηρότερων ποινών για την παιδεραστία, είναι η λέξη “παιδόφιλος”. Τι είναι λοιπόν η παιδοφιλία; Από τι προκαλείται; Είναι μια αναστρέψιμη κατάσταση ή όχι; Ας προσπαθήσουμε να ρίξουμε φως σε αυτά και άλλα ερωτήματα γι’ αυτή τη σεξουαλική διαταραχή. Η λέξη παιδοφιλία (pedophilia στα αγγλικά) προφανώς προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις “παιδί” και “φίλος” και ουσιαστικά σημαίνει η κατάσταση κατά την οποία κάποιος/α είναι φίλος/η ενός παιδιού. Βεβαίως η λέξη φίλος στην περίπτωση αυτή είναι συνώνυμο του “εραστή” (μεταφορικά και κυριολεκτικά σε περίπτωση παιδεραστικής πράξης).
Ορισμός της παιδοφιλικής αποκλίνουσας συμπεριφοράς Όσον αφορά την επίσημη περιγραφή των συμπτωμάτων της παιδοφιλίας, σύμφωνα με το DSMIV αυτά είναι η ύπαρξη των παρακάτω για περίοδο τουλάχιστον 6 μηνών: ●
Επαναλαμβανόμενες σεξουαλικές φαντασιώσεις, ορμές ή συμπεριφορές που περιλαμβάνουν σεξουαλική δραστηριότητα σχετιζόμενη με παιδιά (γενικότερα ηλικίας κάτω των 13 ετών).
●
Αυτές οι φαντασιώσεις, ορμές ή συμπεριφορές διαταράσσουν την ομαλή λειτουργικότητα του ατόμου σε προσωπικό ή κοινωνικό επίπεδο και αποκλίνουν από την αναμενόμενη κοινωνική συμπεριφορά βάσει του κοινωνικού πλαισίου.
●
Το άτομο είναι τουλάχιστον 16 ετών και τουλάχιστον 5 χρόνια μεγαλύτερο από το παιδί που εμπλέκεται στις σεξουαλικές ορμές του. Θα πρέπει να τονίσουμε πως η παραπάνω περιγραφή ΔΕΝ είναι νομικού χαρακτήρα και σε
~ 44 ~
καμία περίπτωση δεν υποδηλώνει πως για να θεωρηθεί κάποιος παιδεραστής από το νόμο θα πρέπει να έχει αυτή τη συμπεριφορά για έξι ολόκληρους μήνες. Η συμπτωματολογία αφορά καθαρά τον ψυχολογικό ορισμό της παιδοφιλικής συμπεριφοράς. Και βεβαίως αν κάποιος παρενοχλήσει σεξουαλικά ένα παιδί δεν σημαίνει ότι έχει το ακαταλόγιστο αν καλύπτει τον παραπάνω ορισμό. Βεβαίως, πριν μιλήσουμε για τα πιθανά αίτια, είναι καλό να ξεκαθαρίσουμε την παιδοφιλία από την παιδεραστία. Παιδόφιλος μπορεί να χαρακτηριστεί κάποιος που διεγείρεται σεξουαλικά από ανήλικα παιδιά, έχει ερωτικές φαντασιώσεις που περιλαμβάνουν παιδιά και όλα όσα αναφέραμε στον γενικότερο ορισμό της παιδοφιλίας. Από τη στιγμή όμως που το εν λόγω άτομο ασελγήσει πάνω σε ανήλικο τότε θεωρείται και παιδεραστής και όχι απλά παιδόφιλος. Με δυο λόγια η διαφορά του ενός χαρακτηρισμού από τον άλλο είναι ότι ο όρος “παιδοφιλία” δεν περιλαμβάνει απαραίτητα την προσπάθεια σεξουαλικής επαφής με ανήλικο, ενώ ο πιο ειδικός όρος “παιδεραστία” αναφέρεται ακριβώς στην σεξουαλική πράξη. Από όσο γνωρίζω στην αγγλική γλώσσα ο όρος “pederast” και “pederastic” αναφέρεται σε ομοφυλοφιλική σχέση μεταξύ ανδρός και μικρού αγοριού. Δεν γνωρίζω που οφείλεται η διαφορά στο εννοιολογικό περιεχόμενο της λέξης μεταξύ ελληνική και αγγλικής γλώσσας. Αν κάποιος/α από εσάς γνώριζε θα του/της ήμουν αν μου έδινε καποιες σχετικές πληροφορίες. Στην συνέχεια θα επικεντρωθούμε πιο πολύ στην παιδεραστία, μιας και τα ερωτήματα που υπάρχουν σχετικά με την συγκεκριμένη σεξουαλική διαταραχή σχετίζονται συγκεκριμένα με την παιδεραστία και όχι με το γενικότερο πλαίσιο της παιδοφιλίας.
Πιθανά αίτια παιδεραστίας Για άλλη μια φορά, όπως συμβαίνει σχεδόν σε όλες τις ψυχικές διαταραχές όσον αφορά την αιτιολογία τους, παρατηρούμε το γνωστό δίπολο “Φύση VS Περιβάλλον”. Φυσικά τις περισσότερες φορές είναι πραγματικά δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς που είναι τα όρια της φύσης και που του περιβάλλοντος, όπως επίσης δύσκολο είναι και να οριστεί ο τύπος της συσχέτισής τους. Με δεδομένες αυτές τις δυσκολίες, αξίζει να αναφερθούμε σε κάποιες πρόσφατες έρευνες που έδειξαν ότι υπάρχουν διαφορές στις εγκεφαλικές συνδέσεις μεταξύ των παιδεραστών και ατόμων από τον μέσο πληθυσμό (βλ. Pedophilia May Be The Result Of Faulty Brain Wiring). Συγκεκριμένα η έρευνα αυτή υποστηρίζει ότι οι εγκέφαλοι των παιδεραστών έχουν λιγότερη λευκή ουσία (white matter) από τους “κανονικούς” εγκεφάλους. Με τον όρο λευκή ουσία ονομάζουμε όλες εκείνες τις περιοχές του εγκεφάλου στις οποίες υπάρχουν κυρίως οι άξονες και οι δενδρίτες των νευρικών κυττάρων (τα “καλώδια σύνδεσης” και “επικοινωνίας” μεταξύ των νευρικών κυττάρων και των εγκεφαλικών περιοχών γενικότερα). Λαμβάνοντας υπόψη τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας, αλλά και άλλων ερευνών που
~ 45 ~
έδειξαν ότι οι παιδεραστές έχουν χαμηλότερο IQ, είναι 3 φορές πιο πιθανό να είναι αριστερόχειρες αλλά και πιο… κοντοί(!) από τον μέσο πληθυσμό, τότε μπορούμε να πούμε πως ίσως τελικά η παιδεραστία να οφείλεται και σε συγκεκριμένη εγκεφαλική ανάπτυξη και άρα ίσως να υπάρχει προδιάθεση για την συγκεκριμένη διαταραχή. Επίσης το περιβάλλον του παιδεραστή , ιδιαίτερα κατά την παιδική ηλικία, φαίνεται πως παίζει μεγάλο ρόλο στην ανάπτυξη αυτής της σεξουαλικής διαταραχής. Συγκεκριμένα, έρευνες έδειξαν (βλ. σχετικό άρθρο στο archive.gr) πως έως και το 67% των παιδεραστών έχουν κακοποιηθεί σεξουαλικά κατά την παιδική τους ηλικία (προσοχή στην παρερμηνεία! Το 67% των παιδεραστών έχει κακοποιηθεί σεξουαλικά, όχι το 67% των σεξουαλικά κακοποιημένων παιδιών γίνονται παιδεραστές κατά την ενηλικίωση). Κάποιος θα περίμενε πως εφόσον το παιδί έχει κακοποιηθεί σεξουαλικά, αυτό θα λειτουργούσε ανασταλτικά. Δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά όμως ότι τέτοιου είδους πράξεις δεν λειτουργούν ανασταλτικά. Διαφορετικά όλα τα κακοποιημένα παιδιά θα είχαν γίνει παιδεραστές. Αυτό που μπορούμε να υποθέσουμε με σχετική σιγουριά όμως είναι ότι φαίνεται πως για μερικά παιδιά αντιδρούν αλλιώς στην σεξουαλική τους κακοποίηση. Νιώθουν ότι αυτά είναι οι υπαίτιοι για την αποτρόπαια αυτή πράξη. Εφόσον ενστερνιστούν κάτι τέτοιο είναι πολύ πιο εύκολο να προσπαθήσουν να επαναλάβουν το ίδιο μοντέλο σε άλλα παιδάκια που “πάνε γυρεύοντας”. Όσον αφορά το ερώτημα του αν τελικά η παιδοφιλία (κ άρα και η παιδεραστία) γιατρεύεται, η απάντηση μάλλον τείνει να είναι αρνητική, χωρίς ποτέ να αποκλείονται οι εξαιρέσεις. Η συγκεκριμένη διαταραχή είναι σεξουαλική, γι’ αυτό και είναι βαθιά ριζωμένη μέσα στον ψυχισμό του ατόμου, όπως όλες οι σεξουαλικές επιθυμίες και συνήθειες των ανθρώπων. Επιπλέον, αν η φύση είναι πράγματι ένας σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη της παιδοφιλίας τότε η πιθανότητα να “γιατρευτεί” η παιδοφιλία σαφώς και μειώνεται ακόμη περισσότερο. Από την άλλη πλευρά βεβαίως, όπως ήδη αναφέραμε, η παιδεραστία έχει έντονα περιβαλλοντικά αίτια τα οποία έχουν τραυματίσει τον ψυχισμό του ατόμου. Αυτό σημαίνει πως αν μέσω κάποιας ειδικής ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας το άτομο καταφέρει να επουλώσει τις πληγές αυτές, τότε ίσως μπορεί και να αφήσει πίσω του και την διαταραχή που σε αυτές τις περιπτώσεις αποτελεί σύμπτωμα άλλων βαθύτερων προβλημάτων στον ψυχισμό του παιδόφιλου.
Χρήσιμα επιπλέον στοιχεία Οι περισσότεροι παιδεραστές έχουν παρανοϊκές ιδέες, όπως ότι τα παιδιά που κακοποίησαν ήθελαν να συμμετέχουν στην πράξη με τη θέλησή τους, ότι η εμπειρία αυτή θα είναι χρήσιμη για τα παιδιά, ότι τα παιδιά δεν θυμούνται τίποτα γιατί δεν κατάλαβαν τι έγινε κτλ. Φυσικά αυτές οι ιδέες δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από μηχανισμούς άμυνας του “Εγώ” του παιδεραστή που ενεργοποιούνται σε
~ 46 ~
μια προσπάθεια να προστατέψουν τον ήδη διαταραγμένο ψυχισμό του ατόμου. Κάτι πάρα πολύ σημαντικό που πρέπει να γνωρίζουμε όλοι μας, και κυρίως οι γονείς, είναι ότι σε πάνω από τις μισές περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης παιδιού (έως και 70%) ο παιδεραστής είναι άτομο του οικείου περιβάλλοντος και όχι ξένος! Αυτό ισχύει και για τον βιασμό ενηλίκων γενικότερα. Αυτό ίσως έρχεται σε αντίθεση με τις αντιλήψεις των περισσοτέρων στην κοινωνία μας, μιας και ο βιασμός ή η σεξουαλική κακοποίηση γενικότερα συνήθως είναι συνδεδεμένα με άγνωστους δράστες που επιτίθενται στα θύματά τους σε διάφορους κοινούς χώρους ή τα δελεάζουν ώστε να καταφέρουν τον ανώμαλο σκοπό τους.
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Aνίατη ψυχική ασθένεια αποτελεί η παιδοφιλία…. (Σημερινή, 13/8/2001)
●
Παιδοφιλία: Αιτιολογία - Εκτίμηση - Αντιμετώπιση (archive.gr, 17/9/2005)
●
Pedophilia May Be The Result Of Faulty Brain Wiring (Medical News Today, 29/11/2007)
●
Αιτιολογική έκθεση της τροπολογίας για την αντιμετώπιση της παιδοφιλίας (blog “Χαμομηλάκι”, Δεκέμβριος 2007)
~ 47 ~
2.4.2 Ομοφυλοφιλία και Ψυχολογία
ομοφυλοφιλία είναι μια συμπεριφορά που έχει γίνει αντικείμενο μεγάλης διαμάχης κατά τη διάρκεια σχεδόν όλου του περασμένου αιώνα έως και σήμερα. Ίσως γιατί -όπως κάθε αποκλίνουσα συμπεριφορά- έχει το στοιχείο του ξένου, του διαφορετικού, του “άλλου” που αυτόματα ταυτίζεται με την απειλή και τον κίνδυνο. Τα τελευταία χρόνια η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από την φύση της ομοφυλοφιλίας. Γεννιόμαστε ομοφυλόφιλοι ή γινόμαστε; Προσωπικά δεν μπορώ να κατανοήσω τον λόγο που υπάρχει τόσο μεγάλο ενδιαφέρον -δεν αναφέρομαι στο επιστημονικό ενδιαφέρον- για τα αίτια της ομοφυλοφιλίας. Όπως και να έχει αυτή παραμένει μια κατάσταση, μια ροπή, μια επιλογή ή μια ανάγκη ενός ανθρώπου και άσχετα από το που πηγάζει είναι ευθύνη όλων μας να την σεβαστούμε. Σε αυτό το post δεν θα εστιάσω στις έρευνες που γίνονται γύρω από τα αίτια της ομοφυλοφιλίας, αλλά στην σχέση αυτής της αποκλίνουσας σεξουαλικής συμπεριφοράς με την Ψυχολογία. Πριν ξεκινήσουμε όμως θα ήταν χρήσιμο, όπως πάντα, να δώσουμε έναν ορισμό στον όρο που μας ενδιαφέρει. Πως ορίζεται η ομοφυλοφιλία; Καταρχήν η λέξη προφανώς και είναι ελληνική και προέρχεται από την σύνθεση τριών λέξεων: “όμοιος”, “φύλο” και “φίλος”. Κυριολεκτικά λοιπόν σημαίνει “αυτός που είναι φίλος του ίδιου φύλου”. Για μια ακόμη φορά όμως (όπως είχαμε αναφέρει και στην περίπτωση της “παιδοφιλίας”), η λέξη “φίλος” δεν νοείται με την έννοια που την χρησιμοποιούμε σήμερα, αλλά με την έννοια του “εραστής”. Οπότε φτάνουμε και στον τελικό ορισμό της ομοφυλοφιλίας η οποία ορίζεται ως την σεξουαλική έλξη ή συμπεριφορά ενός ατόμου που έχει ως
~ 48 ~
αποδέκτη άτομο του ίδιου φύλου.
Δύο σημαντικές διευκρινήσεις είναι πως: α) Μιλάμε όχι μόνο για συμπεριφορά, αλλά ακόμη και για σεξουαλική έλξη, αλλά… β) Για να χαρακτηριστεί κάποιος ως ομοφυλόφιλος θα πρέπει να έχει συνεχιζόμενες τέτοιου είδους συμπεριφορές (ή σκέψεις/ορμές στην περίπτωση της έλξης). Οπότε ο φόβος των περισσοτέρων (ανδρών κυρίως) ότι αν τυχόν τους περάσει από το μυαλό η παραμικρή ομοφυλοφιλική σκέψη/εικόνα, τότε αυτόματα αυτό σημαίνει ότι έχουν … αλλάξει σεξουαλική ταυτότητα(!), προφανώς και δεν στέκει. γ) Παρόλο που μας ενδιαφέρει η ανθρώπινη σεξουαλική δραστηριότητα, ωστόσο είναι χρήσιμο να πούμε πως η ομοφυλοφιλία συναντάται γενικότερα στο ζωικό βασίλειο. Πολλοί μάλιστα πιστεύουν ότι η
ομοφυλοφιλία
αποτελεί
εξελικτικό
μηχανισμό
του
ανθρώπινου
είδους
(έλεγχος
της
υπεργεννητικότητας). Φυσικά η έντονη σχέση που είχε η επιστήμη και η θρησκεία είχε αφήσει τα σημάδια της πάνω στο θέμα της ομοφυλοφιλίας, αφού από αμαρτία σε θρησκευτικό επίπεδο, η ομοφυλοφιλία μεταφράστηκε αυτόματα σε παθολογία, σε ιατρικό (και αργότερα ψυχιατρικό) επίπεδο. Αυτή η ρετσινιά έμελλε να ακολουθεί τους ομοφυλόφιλους τουλάχιστον ως τα τέλη του 19ου αιώνα, όπου άρχισαν σιγά-σιγά να ακούγονται και νέες -επιστημονικές και μη- απόψεις πάνω στο θέμα.
Ο Φρόιντ και η ομοφυλοφιλία Από τους πρώτους που μίλησαν για την ομοφυλοφιλία ήταν και ο πατέρας της ψυχοδυναμικής θεωρίας, Σ. Φρόιντ. ο Φρόιντ πίστευε ότι η ομοφυλοφιλία δεν είναι έμφυτη, αλλά αποτελεί αποτέλεσμα συγκεκριμένων ψυχολογικών ενεργειών (φυσικά!) κατά την παιδική ηλικία. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την θεωρία του, ο καθοριστικός παράγοντας για να γίνει κάποιος ομοφυλόφιλος αποτελεί η “φάση πολύ ισχυρής αλλά σύντομης δυνατής συσχέτισης του παιδιού με κάποια γυναίκα”. Η γυναίκα αυτή προφανώς είναι η μητέρα του παιδιού ή οποιαδήποτε θηλυκή (-μητρική) φιγούρα ήταν παρούσα τόσο έντονα στην παιδική ηλικία του ατόμου. Ύστερα από αυτή τη φάση ενασχόλησης η κυρίαρχη θηλυκή φιγούρα χάνεται και μαζί με αυτή χάνεται και το Αντικείμενο του παιδιού. Έτσι - πάντα σύμφωνα με τον Φρόιντ- το Εγώ αντικειμενικοποιεί τον ίδιο του τον εαυτό μετατρέποντάς τον στην φιγούρα αυτή. Άλλος καθοριστικός παράγοντας είναι η έντονη απουσία του πατέρα η οποία σύμφωνα με τον Φρόιντ “δεν είναι απίθανο να οδηγήσει στην ίδια ψυχολογική αποτύπωση”. Φυσικά ο Φρόιντ αναφέρθηκε κυρίως στην ανδρική ομοφυλοφιλία, αφήνοντας την εξήγηση της γυναικείας ομοφυλοφιλίας στην γενικότερη θεωρία του (η οποία φυσικά κρίνεται άκρως φαλλοκρατική και γι’ αυτό μερικοί μεταφροϋδικοί ψυχολόγοι προσπάθησαν να την αλλάξουν).
~ 49 ~
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί το βάθος που έδωσε ο Φρόιντ στην ομοφυλόφιλη σχέση, το οποίο είναι πρωτάκουστο ως σκέψη για πολλούς ακόμη και σήμερα, πόσο μάλλον 100 χρόνια πριν. Σύμφωνα λοιπόν με τον πατέρα της Ψυχανάλυσης, μια ομοφυλόφιλη σχέση δεν είναι απλά μια ερωτική επαφή μεταξύ δύο ανδρών με την οποία ικανοποιούν τις σεξουαλικές ορμές τους. Είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό, μιας και εμπλέκει μια βαθύτερη συναισθηματική και ψυχολογική σύνδεση των δύο ατόμων, όπως ακριβώς μιλάμε και για τις ετεροφυλόφιλες σχέσεις. Φυσικά η οπτική γωνία από την οποία έβλεπε τις ομοφυλόφιλες σχέσεις ήταν εντελώς διαφορετική από αυτήν των ετεροφυλόφιλων σχέσεων, αλλά σε γενικές γραμμές μπορούμε να πούμε ότι ο Φρόιντ εξέφρασε αρκετά προοδευτικές ιδέες για την εποχή του. Μάλιστα μερικοί μεταφροϋδικοί ψυχαναλυτές κατηγορήθηκαν για την αυστηρή, άδικη και ίσως και “αντιεπιστημονική” τους εμμονή εναντίον της ομοφυλοφιλίας. Ένα καλό παράδειγμα είναι ο δεύτερος πιο γνωστός ψυχοδυναμικός ψυχολόγος, ο Γιούνκ, ο οποίος σε αρκετά σημεία στα γραπτά του αφήνει να εννοηθεί ότι οι ομοφυλόφιλοι έχουν συγκεκριμένα αρνητικά χαρακτηριστικά λόγω ακριβώς της σεξουαλικής τους προτίμησης. Όπως και να έχει οι ψυχοδυναμικοί ψυχολόγοι παραμένουν μέχρι και σήμερα το κύριο σώμα “κατηγόρων” εναντίον της ομοφυλοφιλίας.
Η ομοφυλοφιλία και ο Αμερικανικός Σύνδεσμος Ψυχιατρικής Η ομοφυλοφιλία αρχικά είχε καταχωρηθεί ως ψυχική διαταραχή στο επίσημο διαγνωστικό εγχειρίδιο (DSM) του Αμερικανικού Συνδέσμου Ψυχιατρικής (APA). Χάρη όμως στα κινήματα υπέρ των ομοφυλοφίλων στα τέλη της δεκαετίας του 60′ και κατά τις αρχές της δεκαετίας του 70′, ο APA αναγκάστηκε αν αλλάξει τακτική, κάτω από την γενικότερη κοινωνική πίεση, αλλά και τις πολλές αντιδράσεις των μελών του. Έτσι, το DSM-ΙΙ κυκλοφόρησε μη έχοντας την ομοφυλοφιλία στις σεξουαλικές διαταραχές. Στη θέση της όμως μπήκε μια γενικότερη σεξουαλική διαταραχή, αυτή του “Διαταραγμένου Σεξουαλικού Προσανατολισμού” (Sexual Orientation Disturbance). Αυτό αποτέλεσε ένα ορόσημο για την αντιμετώπιση της ομοφυλοφιλίας από την επίσημη ψυχιατρική, μιας και έθεσε τα θεμέλια για έναν νέο τρόπο σκέψης γύρω από αυτή την αποκλίνουσα συμπεριφορά. Όμως λίγα χρόνια αργότερα -και συγκεκριμένα το 1980- η νέα έκδοση του DSM (η τρίτη) περιείχε μια νέα διαταραχή η οποία στιγμάτιζε για άλλη μια φορά την ομοφυλοφιλία. Η διαταραχή είχε την ονομασία “Εγω-δυστονική ομοφυλοφιλία” (ego-dystonic homosexuality) και τα χαρακτηριστικά της ήταν: 1)Επίμονη έλλειψη ετεροφυλοφιλικής σεξουαλικής διέγερσης την οποία ο ασθενής βιώνει ως εμπόδιο για την έναρξη ή την διατήρηση μιας επιθυμητής ετεροσεξουαλικής σχέσης. 2)Συνεχιζόμενο άγχος από την επίμονη, ανεπιθύμητη ομοφυλοφιλική σεξουαλική διέγερση.
~ 50 ~
Το πρόβλημα με την συγκεκριμένη διαταραχή δεν ήταν τα χαρακτηριστικά της, τα οποία πράγματι μπορούν να μεταφραστούν σε διαταραχή, αλλά με το γεγονός ότι η συγκεκριμένη διαταραχή αναφερόταν αποκλειστικά στους ομοφυλόφιλους. Δεν υπήρχε δηλαδή κάποια αντίστοιχη ψυχική διαταραχή για τις ανεπιθύμητες ετεροφυλόφιλες σχέσεις, υπονοώντας ότι αυτές δεν μπορούν να υπάρχουν, υπόθεση που πλέον έχει καταρριφθεί αν αναλογιστούμε τον μεγάλο αριθμό ατόμων με ομοφυλοφιλικές τάσεις που προσπαθούν να μείνουν σε μια ετεροφυλοφιλική σχέση λόγω κοινωνικής πίεσης. Το οριστικό τέλος της διαταραχοποίησης της ομοφυλοφιλίας δόθηκε έξι χρόνια αργότερα, όταν με την ανανεωμένη τρίτη έκδοση του DSM ο APA αφαίρεσε εντελώς την ομοφυλοφιλία από τον κατάλογο των σεξουαλικών διαταραχών, αντικαθιστώντας την “εγω-δυστονική ομοφυλοφιλία” και πάλι με μια γενικότερη διαταραχή όπου το άτομο (ομοφυλόφιλο ή ετεροφυλόφιλο) νιώθει έντονο άγχος για τον σεξουαλικό του προσανατολισμό.
Η ομοφυλοφιλία σήμερα Σήμερα, μετά από πολλές παγκόσμιες προσπάθειες συζήτησης του θέματος και εξοικείωσης των κοινωνιών με την ομοφυλοφιλία, το στίγμα κατά της ομοφυλοφιλίας όσο πάει γίνεται και λιγότερο έντονο και σε μερικές χώρες της Δύσης τείνει να εκλείψει. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και σε επαγγελματικό επίπεδο μεταξύ των θεραπευτών. Οι περισσότεροι πρακτικοί ψυχικής υγείας δεν θεωρούν σε καμία περίπτωση την ομοφυλοφιλία διαταραχή και τους ομοφυλόφιλους “ανώμαλους”. Φυσικά αυτό ισχύει κυρίως για τις δυτικού τύπου κοινωνίες, καθώς είναι δύσκολο να υπάρξουν στοιχεία για άλλες χώρες όπου η ομοφυλοφιλία (εκτός από ανωμαλία ή αμαρτία) θεωρείται και ποινικό αδίκημα το οποίο μπορεί να τιμωρηθεί μέχρι και με την θανατική ποινή! Είναι πρακτικά αδύνατο ένας λειτουργός ψυχικής υγείας να υπερασπιστεί ανοιχτά τους ομοφυλόφιλους, από τη στιγμή που η πράξη της ομοφυλοφιλίας ισοδυναμεί με έγκλημα. Αυτό που έχει αλλάξει σήμερα στον τρόπο που οι επιστήμονες προσεγγίζουν το θέμα της ομοφυλοφιλίας είναι η μεγάλη γκάμα εργαλείων που έχουμε στην διάθεσή μας για να εξετάσουμε το φαινόμενο από πολλές διαφορετικές σκοπιές: ψυχικά αίτια, βιολογικά αίτια, κοινωνικά αίτια κτλ. Σε αυτό βοήθησε πολύ το κίνημα των προηγούμενων δεκαετιών το οποίο έδωσε την ευκαιρία στους ομοφυλόφιλους να βγουν προς τα έξω και να πάψουν να κρύβονται και να προσποιούνται, γεγονός που έκανε την πρόσβαση σε αυτές τις ομάδες πολύ ευκολότερη.
~ 51 ~
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
HealthyMinds.org: Gay, Lesbian and Bisexual Issues
●
Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Τμήμα Ψυχολογίας: Facts About Homosexuality and Mental Health
●
RL Spitzer (1981). The diagnostic status of homosexuality in DSM-III: a reformulation of the issues. American Journal of Psychiatry, 138:210-215.
Εισαγωγική Φωτογραφία Orin Optiglot (http://flickr.com/photos/orinrobertjohn)
~ 52 ~
2.5. Αλεξία
ίμαι σίγουρος πως αν ρωτήσετε 100 άτομα να σας πουν κάποιες μορφές μαθησιακής διαταραχής τα 90 θα αναφέρουν την Δυσλεξία, οι υπόλοιποι 9 τo Σύνδρομο Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ADHD) και ίσως 1 στους 100 αναφέρει κάποια τρίτη διαταραχή. Οι “μαθησιακές διαταραχές” είναι ένας γενικότερος τίτλος μιας ομάδας διαταραχών που περιλαμβάνουν κυρίως αναπτυξιακά, επίκτητα και ψυχολογικά προβλήματα που έχουν ως αποτέλεσμα χαμηλή επίδοση σε μαθησιακού τύπου δραστηριότητες (ανάγνωση, γραφή, αριθμητική κ.α.). Σε αυτό το post θα ασχοληθούμε με μια πολύ συγκεκριμένη, λιγότερο γνωστή, αλλά ενδιαφέρουσα μαθησιακή διαταραχή: την αλεξία.
Ορισμός και Συμπτώματα Αλεξίας Ο όρος αλεξία (alexia) έχει φυσικά ελληνική ρίζα και σημαίνει «χωρίς λέξη»(α-λεξία). Η αλεξία είναι μία επίκτητη διαταραχή της ανάγνωσης (το βασικό στοιχείο των διαταραχών αυτών, όπως ορίζει και το DSM IV-TR, είναι ικανότητα ανάγνωσης πολύ χαμηλότερη από αυτή που αναμένεται βάσει του IQ του ατόμου, της ηλικίας και της εκπαίδευσής του) που έρχεται ως επακόλουθο τραυματισμού του εγκεφάλου ατόμων που πριν δεν αντιμετώπιζαν παρόμοιο πρόβλημα. Λόγω της νευροφυσιολογικής φύσης της, η αλεξία έχει γίνει αντικείμενο μελέτης πολλών νευροψυχολογικών ερευνών. Συγκεκριμένα τα αλεξικά άτομα παρουσιάζουν προβλήματα στην κατανόηση ή παραγωγή γραπτού
λόγου.
Υπάρχουν
διάφοροι
τύποι
αλεξικών
διαταραχών,
αλλά
οι
δύο
κύριες
κατηγοριοποιήσεις γίνονται βάσει του τύπου της παραλεξίας (λανθασμένη προφορά των λέξεων κατά το διάβασμα) και βάσει των χαρακτηριστικών των λέξεων που επηρεάζουν την επίδοση του ατόμου
~ 53 ~
στην ανάγνωση. Αυτά τα χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν το μέγεθος των λέξεων, την ορθογραφία, το μέρος του λόγου της λέξης, το αν η λέξη αντιπροσωπεύει αόριστη έννοια, αλλά και το πόσο οικεία είναι η λέξη για το άτομο. Ο μέσος άνθρωπος μπορεί να διαβάζει τις μεμονωμένες λέξεις τόσο γρήγορα, όσο και τα μεμονωμένα γράμματα. Για το λόγο αυτό τα γράμματα μιας λέξης διαβάζονται παράλληλα με την ίδια τη λέξη και σπάνια κάποιος χρειάζεται να διαβάσει γράμμα προς γράμμα για να κατανοήσει μια λέξη, παρά μόνο αν η λέξη παρουσιάζει κάποια δυσκολία (π.χ. είναι μεγάλη ή σπάνια). Στην ανάγνωση λαμβάνουν μέρος πολλοί μηχανισμοί. Απαιτείται συνεργασία των νευρώνων που ελέγχουν τους μύες των ματιών, των κέντρων που κατευθύνουν την προσοχή μας, των κέντρων που επεξεργάζονται τα οπτικά ερεθίσματα καθ’ όλη τη διάρκπεειά της μεταφοράς τους από τα μάτια προς τον ινιακό λοβό (ο οπίσθιος εγκεφαλικός φλοιός που είναι υπεύθυνος για την όραση) και των κέντρων της ανώτερης νόησης ώστε να κατανοήσουμε το νόημα των όσων διαβάζουμε. Έτσι, εάν ένας από τους μηχανισμούς αυτούς πάθει βλάβη -είτε από τραυματισμό είτε από ασθένεια- είναι δυνατόν να παρουσιαστεί πρόβλημα στην ανάγνωση, ανάλογο με το σημείο που εμφανίστηκε η βλάβη αυτή, αλλά και το μέγεθός της. Η έρευνα για την αλεξία περιστρέφεται γύρω από τις βλάβες στα κέντρα επεξεργασίας των λέξεων ή των νευρικών περιοχών που υποβοηθούν την κεντρική γλωσσική επεξεργασία. Τα εγκεφαλικά προβλήματα στην αλεξία εντοπίζονται κυρίως στο αριστερό ημισφαίριο, στους κροταφικούς (εγκεφαλικός φλοιός υπεύθυνος κυρίως για επεξεργασία ακουστικών ερεθισμάτων, αλλά όχι μόνο) και βρεγματικούς λοβούς (εγκεφαλικός φλοιός υπεύθυνος κυρίως για επεξεργασία σωματοαισθητικών ερεθισμών), χωρίς ωστόσο αυτό να είναι απόλυτο, καθώς ορισμένα είδη αλεξίας συνοδεύονται από βλάβη σε διαφορετικά σημεία του εγκεφάλου.
Μορφές Αλεξίας Οι μορφές της αλεξίας χωρίζονται σε αρκετούς τύπους είτε βάσει της νευρολογίας, είτε βάσει της νευροψυχολογίας.Ακολουθεί μία σύντομη περίληψη των διάφορων κεντρικών και περιφερικών τύπων αλεξίας. Η αλεξία είναι βασισμένη στην σχέση μεταξύ δύο βασικών αναγνωστικών οδών: της οδού ανάγνωσης βάσει των οπτικών ερεθισμών και της οδού ανάγνωσης βάσει του ήχου των λέξεων. Ο μέσος αναγνώστης μπορεί να προφέρει άγνωστες λέξεις εφαρμόζοντας τους κανόνες της ανάγνωσης που έχει μάθει για όλες τις λέξεις. Αλλά ορισμένες λέξεις δεν διαβάζονται έτσι ακριβώς όπως γράφονται, ιδιαίτερα στην αγγλική και γερμανική γλώσσα. Έτσι, ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει χτίσει ένα «οπτικό» λεξικό ώστε να μπορεί να διαβάζει σωστά τις λέξεις αυτές.
~ 54 ~
Οι ασθενείς οι οποίοι διαβάζουν μόνο βάσει του κειμένου σπάνια παρουσιάζουν προβλήματα στην ανάγνωση των απλών λέξεων, αλλά δεν μπορούν να διαβάσουν ψευδολέξεις, καθώς οι λέξεις αυτές δεν υπάρχουν στο «οπτικό» τους λεξικό. Αυτού του τύπου οι ασθενείς ονομάζονται “φωνολογικοί δυσλεκτικοί” (phonological dyslexics). Οι Beauvois και Dérouesné περιέγραψαν την πρώτη περίπτωση φωνολογικής αλεξίας. Ο ασθενής τους (RG) ήταν αρκετά καλός στην ανάγνωση ουσιαστικών και “χειροπιαστών” (concrete) λέξεων, αλλά καθόλου καλός στην ανάγνωση ψευδολέξεων και μη οικείων λέξεων, ενώ μπορούσε να γράφει μόνος του ή μετά από υπαγόρευση, αν και είχε σε κάποιον βαθμό πρόβλημα δυσορθογραφίας (dysorthographia). Μπορούσε ακόμη να γράφει και ψευδολέξεις μετά από υπαγόρευση. Αντίθετα, οι ασθενείς που μπορούν να διαβάσουν μόνο βάσει του ήχου των λέξεων, τα καταφέρνουν με τις ψευδολέξεις, αλλά έχουν πρόβλημα με τις ασυνήθιστες λέξεις, κάνοντας λάθος στην προφορά τους (για παράδειγμα διαβάζουν το mint με την ίδια προφορά όπως το pint) ονομάζονται “επιφανειακοί δυσλεκτικοί” (surface dyslexics). Το πιο ξεκάθαρο σύμπτωμα της επιφανειακής αλεξίας είναι ότι οι ασθενείς διαβάζουν γνωστές λέξεις σαν να ήταν άγνωστες. Επειδή διαβάζουν μεταφράζοντας γραφήματα απευθείας σε φωνήματα, είναι σε θέση να διαβάζουν κανονικές λέξεις σωστά αλλά θα κάνουν κανονιστικά λάθη σε πιο πολύπλοκες λέξεις. Για παράδειγμα ο ασθενής των Marshall και Newcombe, ο οποίος είναι γνωστός ως JC διάβαζε το “listen” ως “Liston”,και το “insect” ως “insist”, και απέδιδε το νόημα της λέξης που αυτός διάβαζε και όχι της λέξης που ήταν γραμμένης! Ορισμένοι ασθενείς παρουσιάζουν πρόβλημα και στις δύο αναγνωστικές οδούς, σε διαφορετικό βαθμό στην καθεμιά. Σε αυτήν την περίπτωση αναφέρεται ότι έχουν βαριά αλεξία (deep alexia). Αυτοί οι ασθενείς παρουσιάζουν, εκτός από τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν πιο πάνω, και προβλήματα με την ανάγνωση λειτουργικών λέξεων (π.χ. ότι, και, τότε, αλλά). Επίσης κάνουν σημασιολογικά λάθη. Για παράδειγμα διαβάζουν”πόρτα” αντί “θύρα”, αγνοώντας την ύπαρξη της λέξης «θύρα». Έρευνες πριν από 30 χρόνια έδειξαν ότι υπάρχουν τρία είδη λαθών που γίνονται από τους πάσχοντες από βαριά αλεξία: οπτικής φύσεως λάθη (π.χ. διαβάζουν perform αντί perfume), ετυμολογικά λάθη (π.χ. διαβάζουν defend αντί defence) και συνδυασμοί σημασιολογικών και ετυμολογικών λαθών (π.χ. διαβάζουν arrive αντί departure). Μια γενική κατηγορία της αλεξίας είναι και η περιφερική αλεξία. Οι ασθενείς με περιφερική αλεξία, διατηρούν τις κεντρικές γλωσσικές λειτουργίες τους, αλλά παρουσιάζουν πιο ειδικού τύπου προβλήματα, ανάλογα της μεμονωμένης μορφής αλεξίας που έχουν. Για παράδειγμα οι ασθενείς με απλή αλεξία (pure alexia) μπορεί αρχικά να παρουσιάζονται με γενική αλεξία και να μην μπορούν να αναγνωρίσουν και να ονομάσουν γράμματα. Στην ημιανοπική αλεξία (hemianopic alexia) η αναγνώριση των λέξεων μένει ανέπαφη, αλλά η παρουσία δεξιάς ημιανοπίας οδηγεί σε πρόκληση
~ 55 ~
ανωμαλιών στον οπτικό-κινητικό συντονισμό των ματιών κατά την ανάγνωση. Στην περίπτωση της ολιγωρικής αλεξίας (neglect alexia) οι ασθενείς κάνουν λάθη που εντοπίζονται στην αρχή και στο τέλος της λέξης (για παράδειγμα διαβάζουν «τροφή» αντί για «οροφή»). Τέλος, μια άλλη κατηγοριοποίηση της περιφερικής αλεξίας είναι η αλεξία προσοχής (attentional alexia) όπου οι ασθενείς αναφέρουν ότι δεν μπορούν να διαβάσουν ένα κείμενο γιατί τα γράμματα τρέμουν και οι λέξεις ενώνονται και γίνονται μία λέξη. Αυτοί οι ασθενείς παρουσιάζουν καλύτερη επίδοση στην ανάγνωση μεμονωμένων λέξεων και γραμμάτων, παρά στην ανάγνωση πολλαπλών λέξεων μέσα σε ένα συνεχές κείμενο. Όπως καταλαβαίνετε ο όρος αλεξία είναι πολύ γενικός και χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια τεράστια ομάδα διαταραχών ανάγνωσης με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Το σίγουρο είναι πως η αλεξία ήταν και συνεχίζει να είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα διαταραχή, κυρίως της νευροφυσιολογικής της μορφής. Μαθαίνοντας περισσότερα για τους διάφορους τύπους αλεξίας ουσιαστικά μαθαίνουμε περισσότερα για τους μηχανισμούς που μας επιτρέπουν να διαβάζουμε, να μιλάμε και να κατανοούμε σύμβολα, ικανότητες που κάνουν τον άνθρωπο να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα πρωτεύοντα θηλαστικά.
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Hayes, N. (1998). Psychology: An introduction.
●
Marshall, J.C & Newcombe, F. (1973). Patterns of Paralexia: A Psycholinguistic Approach. Journal of Psycholinguistic Research, 2 (3), 175-199.
●
World Health Organization: Learning Disorders
~ 56 ~
2.6. Διαταραχοποίηση της Συμπεριφοράς
όρος “αποκλίνουσα συμπεριφορά” απασχολεί την ψυχιατρική κοινότητα εδώ και πολλά χρόνια, ιδιαίτερα μετά την έκδοση ειδικών εγχειριδίων για την ψυχική υγεία (DSM, ICD) τα οποία προσπάθησαν να δώσουν επαρκείς ορισμούς για την αποκλίνουσα συμπεριφορά. Παρόλο που οι ορισμοί αυτοί χρησιμοποιούνται κατά κόρον μέχρι σήμερα- με διάφορες προσθαφαιρέσεις- ακόμη παραμένουν στο επίκεντρο της προσοχής τόσο των ειδικών ψυχικής υγείας, όσο και διάφορων κοινωνικών φορέων, λόγω της κοινωνικής διάστασης του θέματος.
Όλα τα ευρέως γνωστά εγχειρίδια ψυχικής υγείας συμφωνούν πάνω-κάτω πως ως αποκλίνουσα συμπεριφορά (ψυχική διαταραχή) ορίζεται η συμπεριφορά που: 1.
αποκλίνει από την αναμενόμενη συμπεριφορά της κοινωνικής ομάδας του ατόμου
2.
δημιουργεί
προσωπική
δυσφορία
ή
ανικανότητα
στο
άτομο
(π.χ.
δεν
μπορεί
να
αυτοεξυπηρετηθεί για τις βασικές του ανάγκες). 3.
θέτει σε κίνδυνο είτε την ψυχική ή σωματική υγεία του ατόμου, είτε των γύρω του.
Για να οριστεί μια συμπεριφορά (σε κλινικό επίπεδο) ως αποκλίνουσα θα πρέπει να παρουσιάζει όλα (ή σχεδόν όλα) τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Προσωπικά θεωρώ πως ο παραπάνω ορισμός είναι αρκετά ικανοποιητικός και καταφέρνει να συγκεντρώσει όλα τα χαρακτηριστικά που αποδίδουμε σε τέτοιου είδους συμπεριφορές, αλλά και να τις ξεχωρίσει από παρόμοιες συμπεριφορές που όμως δεν μπορούν να χαρακτηριστούν αποκλίνουσες. Ταυτόχρονα όμως παρουσιάζει και ελλείψεις
~ 57 ~
και αναγκάζει -ορθώς κατ’ εμέ- τους λειτουργούς ψυχικής υγείας να αποφασίσουν με γνώμονα την εμπειρία και την γενικότερη εικόνα του ατόμου. Ας δούμε μερικά παραδείγματα συμπεριφορών για να καταλάβουμε καλύτερα τα πιο πάνω κριτήρια.
Παράδειγμα 1ο Ο κύριος Πασχαλίδης, κάτοικος Αθηνών, μαζεύει καθημερινά κουμπιά κάθε χρώματος και μεγέθους εδώ και πολλά χρόνια. Έχει χιλιάδες από αυτά και πρόσφατα ξεκίνησε να καλύπτει τους τοίχους ορισμένων δωματίων του σπιτιού του όχι με ταπετσαρία, αλλά με τα… κουμπιά τα οποία κολλάει σε αυτούς. Είναι το παραπάνω παράδειγμα ένα παράδειγμα αποκλίνουσας συμπεριφοράς; Ας δούμε τα κριτήρια ένα-ένα. Η συμπεριφορά του σίγουρα αποκλίνει από την συμπεριφορά του μέσου Έλληνα/Αθηναίου. Αλλά δεν δημιουργεί δυσφορία στον κύριο Πασχαλίδη -το αντίθετο μάλιστα- ενώ την ίδια στιγμή δεν θέτει σε κίνδυνο τον εαυτό του ή τους γύρω του. Επομένως η συμπεριφορά του δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως κλινικώς αποκλίνουσα. Αν όμως κάνουμε μια μικρή παραλλαγή στην ιστορία τότε όλα αλλάζουν. Τι θα απαντούσαμε στο ίδιο ερώτημα αν ξέραμε ότι ο κ. Πασχαλίδης σταμάτησε να τρώει εδώ και μία εβδομάδα επειδή δεν μπορεί να σταματήσει να κολλάει τα αγαπημένα του κουμπιά στους τοίχους; Σε αυτή την περίπτωση σαφώς θέτει σε κίνδυνο τον εαυτό του και παρουσιάζει ανικανότητα να ικανοποιήσει τις βασικές βιολογικές του ανάγκες (τροφή). Επομένως, σε αυτή την περίπτωση ο κ. Πασχαλίδης χαρακτηρίζεται από κλινικώς αποκλίνουσα συμπεριφορά και κατά πάσα πιθανότητα από Ψυχαναγκαστική Διαταραχή.
Παράδειγμα 2ο Ο Γιάννης είναι ένας νέος που του αρέσει τα Σαββατοκύριακα να πηγαίνει σην γέφυρα Ρίου Αντιρίου και να κάνει bungee jumping. Το κάνει αυτό σχεδόν κάθε Σαββατοκύριακο εδώ και ένα χρόνο. Ο Γιάννης σίγουρα κάνει κάτι που δεν είναι συνηθισμένο - υπό την έννοια ότι το 95% του πληθυσμού δεν θα δοκιμάσει ποτέ να πηδήξει από μια γέφυρα - και την ίδια στιγμή βάζει σε κίνδυνο την σωματική του υγεία. Καλύπτει λοιπόν τουλάχιστον δύο “κριτήρια” της αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Ταυτόχρονα όμως δεν καλύπτει το δεύτερο κριτήριο, μιας και η συμπεριφορά του δεν τον εμποδίζει στην αυτοεξυπηρέτησή του και δεν του δημιουργεί καμμία προσωπική δυσφορία. Άρα εν τέλει κανένας ειδικός δεν θα τον χαρακτήριζε ως άτομο με κάποια διαταραχή στην συμπεριφορά.
~ 58 ~
Παράδειγμα 3ο Η Ελένη -όντας βαθύτατα θρησκευόμενο άτομο- προσεύχεται και πηγαίνει στην Εκκλησία κάθε μέρα. Την ίδια στιγμή όμως χτυπάει την κόρη της και την αναγκάζει σε πολυήμερες νηστείες γιατί φοράει κοντές φούστες πάνω από το γόνατο, πράγμα που η Ελένη θεωρεί ανήθικο. Πιστεύει πως αυτές οι πράξεις της είναι θεάρεστες και νοιώθει καλά με τον εαυτό της, μιας και “βάζει την κόρη της στον δρόμο του Θεού”. Αν λάβουμε υπόψη μόνο την πρώτη πρόταση και την τελευταία πρόταση του παραδείγματός μας θα λέγαμε ότι η Ελένη μάλλον δεν παρουσιάζει καμία αποκλίνουσα συμπεριφορά, μιας και θεωρείται συνηθισμένο από την ελλαδική κουλτούρα η έκφραση της θρησκευτικής πίστης. Επίσης, η ίδια νοιώθει καλά με αυτό που κάνει, ενώ δεν παρουσιάζει κανένα πρόβλημα με την αυτοεξυπηρέτησή της. Όμως διαπιστώνουμε πρόβλημα με την συμπεριφορά της όταν ακούμε πως με την αυταρχική συμπεριφορά της βάζει σε κίνδυνο την σωματική (και ψυχική) υγεία της κόρης της. Ένας ειδικός μάλλον θα κατέτασε την Μαρία στην κατηγορία των ατόμων με αποκλίνουσα συμπεριφορά.
Είναι τα κριτήρια αλάνθαστα; Όπως βλέπουμε τα κριτήρια πράγματι είναι αρκετά καλοί οδηγοί για να φτάσουμε σε κάποιο σχετικά ασφαλές συμπέρασμα για την συμπεριφορά ενός ατόμου. Αλλά σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να θεωρήσουμε αυτά τα κριτήρια ως τους ασφαλείς οδηγούς με τους οποίους θα φτάσουμε σε 100% ασφαλή συμπεράσματα, μιας και μπορούν να προκύψουν διάφορα ερωτήματα γύρω από αυτά. Καταρχήν δεν είναι ξεκάθαρο τι εννοούμε όταν λέμε “κοινωνικό περίγυρο”. Με αυτή την έννοια μπορούμε να περιγράψουμε την οικογένεια, την φυλή, την κοινότητα, την γενικότερη γεωγραφική περιοχή ή την χώρα του ατόμου. Σε ποιον ακριβώς “κοινωνικό περίγυρο” πρέπει να στρέψουμε την προσοχή μας; Κάποιος που επιμένει να καθαρίζει όπλα και να οπλοφορεί μπορεί να θεωρείται επικίνδυνος και εντελώς εκτός τόπου και χρόνου για την Αθήνα, αλλά να είναι ενας συνηθισμένος πολίτης σε κάποιο γειτονικό κράτος ή ακόμη και εντός Ελλάδας (π.χ. σε κάποια χωριά στην Κρήτη). Αν αυτός ο άνθρωπος πρέπει να αξιολογηθεί από κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας σε ποια κοινωνική ομάδα θα πρέπει να στρέψει την προσοχή του; Σκεφτείτε πόσο δύσκολη γίνεται η απάντηση σε αυτό το ερώτημα σε μια εποχή όπως η σημερινή όπου η πολιτισμική παγκοσμιοποίηση έχει φέρει στον ίδιο χώρο άτομα με εντελώς διαφορετικό πολιτισμικό προφίλ. Έπειτα τα κριτήρια μπορεί να έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Για παράδειγμα φανταστείτε την κυρία Ελένη του τρίτου παραδείγματος ως ισλαμίστρια στο θεοκρατικό Ιράν. Εκεί σίγουρα η κακή συμπεριφορά απέναντι στην κόρη της θεωρείται κάτι συνηθισμένο από την κοινωνία και τους νόμους της. Μάλιστα το ίδιο το κράτος επιβραβεύει τέτοιου είδους συμπεριφορές και τις
~ 59 ~
προβάλλει ως πρότυπα. Παρόλα αυτά όμως η κόρη της συνεχίζει να διατρέχει κίνδυνο (κυρίως) για την σωματική της υγεία. Αν κάποιος Ιρανός ειδικός θελήσει να αξιολογήσει την ισλαμίστρια κυρία Ελένη (από κλινική πλευρά και όχι από νομική!) σε ποιο από τα δύο κριτήρια θα πρέπει να δώσει μεγαλύτερη έμφαση, στο ότι η συμπεριφορά της θεωρείται κανονική για την κοινωνία της ή στο ότι συστηματικά βάζει σε κίνδυνο την υγεία της κόρης της;
Διαταραχοποίηση της συμπεριφοράς Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα με την ετικέτα “αποκλίνουσα συμπεριφορά” ή “ψυχική διαταραχή” είναι οι κοινωνικές προεκτάσεις που έχει για την ζωή του ατόμου που στιγματίζεται με αυτή, αλλά και η αμφιλεγόμενη χρήση του όρου για να χαρακτηρίσει άτομα και συμπεριφορές που απλά είναι διαφορετικές. Όπως είχαμε αναφέρει και σε προηγούμενο post, η ομοφυλοφιλία μέχρι και πριν από 30 περίπου χρόνια ήταν μια ψυχική διαταραχή, ενώ σήμερα η συντριπτική πλειοψηφία των λειτουργών ψυχικής υγείας δεν δέχονται κάτι τέτοιο. Τα άτομα όμως που τότε χαρακτηρίζονταν από αυτή την “ψυχική διαταραχή” είχαν τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά με τους ομοφυλόφιλους του σήμερα.
Αλλά
είχαν
εντελώς
διαφορετική
αντιμετώπιση
τόσο
από
ψυχιατρικής
απόψεως
(ψυχοθεραπεία, φαρμακευτική αγωγή κτλ), όσο και από την κοινωνία. Η μόνη διαφορά είναι το χρονικό πλαίσιο της ομοφυλοφιλικής συμπεριφοράς. Αυτό βεβαίως σημαίνει ότι κάτι που σήμερα χαρακτηρίζεται
ως
“αποκλίνουσα
συμπεριφορά”,
αύριο
μπορεί
να
αποτελεί
συνηθισμένη
συμπεριφορά. Φυσικά όμως μπορεί να ισχύσει και το αντίθετο, δηλαδή συμπεριφορές που σήμερα θεωρούνται κανονικές, μπορεί αύριο να περάσουν τα όρια της “αποκλίνουσας συμπεριφοράς” και να φτάσουν να γίνουν ακόμη και ανεξάρτητες διαταραχές. Αυτό το φαινόμενο συνηθίζεται να ονομάζεται “διαταραχοποίηση της συμπεριφοράς” και αποτελεί βασικό προβληματισμό μεταξύ των ειδικών. Κάθε χρόνο που περνάει όλο και περισσότερες συμπεριφορές χαρακτηρίζοναι ως ψυχικές διαταραχές, με αποτέλεσμα νέες διαταραχές να ξεπετάγονται σαν τα μανιτάρια. Αξίζει να αναφερθεί για παράδειγμα πως η πρώτη έκδοση του DSM περιείχε μόνο 66 γενικές ψυχικές διαταραχές, αργότερα ο αριθμός αυτός αυξήθηκε στις 100, αργότερα στις 182, έφτασε τις 256 και αργότερα τις 287 κατά την δεκαετία του 80′, και συνέχισε την ανοδική του πορεία έως και σήμερα που το DSM περιέχει σχεδόν 300 κατηγορίες ψυχικών διαταραχών. Πολλοί εκφράζουν φόβους ότι ο αριθμός αυτός θα συνεχίσει να αυξάνεται στο μέλλον. Φυσικά κάποιος μπορεί να φέρει ως επιχείρημα την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας στις νευροεπιστήμες η οποία επιτρέπει την συγκεκριμενοποίηση και διαφοροποίηση των διαφόρων αιτιών κάποια διαταραχής με αποτέλεσμα την δημιουργία νέων κατηγοριών.
~ 60 ~
Όπως και να έχει, παραμένει γεγονός πως σίγουρα η έννοια της ψυχικής διαταραχής χρησιμοποιήθηκε κατά καιρούς για πολιτικούς και ίσως ακόμη και για οικονομικούς λόγους (περισσότερες διαταραχές=περισσότεροι πιθανοί πελάτες) και πως οι σύγχρονες επιστήμες που επικεντρώνονται στην ψυχική υγεία θα πρέπει να αντιμετωπίσουν με σοβαρότητα το θέμα της διαταραχοποίησης της συμπεριφοράς, παίρνοντας αποστάσεις από τα διάφορα συμφέροντα που επηρεάζουν τις εξελίξεις στον χώρο.
Εισαγωγική Φωτογραφία Julcastro (http://www.flickr.com/photos/julkastro/2234076481)
~ 61 ~
2.7. Κατάθλιψη: τι είναι, πως αναγνωρίζεται και πως αντιμετωπίζεται κατάθλιψη (major depression/μείζουσα κατάθλιψη) είναι μια κοινή ψυχική διαταραχή η οποία χαρακτηρίζεται -φυσικά- από μια περίοδο έντονων αρνητικών συναισθημάτων, έλλειψη ενδιαφέροντος, ανηδονία (=έλλειψη άντλησης ευχαρίστησης), αισθήματα ενοχής και χαμηλής αυτοπεποίθησης, διαταραχές του ύπνου και της κανονικής όρεξης, απώλεια ενέργειας αλλά και δυσκολία στην συγκέντρωση. Φυσικά δεν παρουσιάζουν όλα τα άτομα τα ίδια συμπτώματα, ενώ ακόμη και αν έχουν τα ίδια συμπτώματα, η έντασή τους διαφέρει. Η κατάθλιψη μπορεί από παροδική (μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο), να γίνει μια χρόνια κατάσταση, εμποδίζοντας την ομαλή ψυχική λειτουργία του ατόμου αλλά και -σε ακραίες περιπτώσεις- να οδηγήσει ακόμη και στην αυτοκτονία.
Διαγνωστικά Κριτήρια Σύμφωνα με το DSM-IV-TR για να διαγνωσθεί κάποιος με μείζουσα κατάθλιψη πρέπει να έχει έντονη καταθλιπτική διάθεση, έλλειψη ενδιαφέροντος ή ανηδονία για μια περίοδο τουλάχιστον 2 εβδομάδων. Συγκεκριμένα, τα καταθλιπτικά χαρακτηρίζονται από εμφάνιση των περισσότερων από τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: ●
Καταθλιπτική διάθεση καθ ‘όλη τη διάρκεια της ημέρας, σε καθημερινή βάση
●
Έλλειψη ενδιαφέροντος ή ευχαρίστησης
●
Σημαντική απώλεια βάρους, ενώ το άτομο δεν βρίσκεται σε ειδική δίαιτα
●
Αϋπνία ή υπερυπνία
●
Ψυχοσωματική βραδύτητα
●
Σημαντική απώλεια ενέργειας
~ 62 ~
●
Δυσκολίες στην συγκέντρωση ή στο να πάρει αποφάσεις
●
Επαναλαμβανόμενες σκέψεις θανάτου (αυτοκτονικές τάσεις) ή απόπειρα αυτοκτονίας.
Στατιστικά κ Επιδημιολογία Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO) περίπου 121 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο πάσχουν από Κατάθλιψη (περίπου 20%), ενώ στις ΗΠΑ το 2%-5% έχει σοβαρά συμπτώματα κατάθλιψης. Την ίδια στιγμή τα ποσοστά στην Ελλάδα είναι περίπου στο 8%. Αυτή τη στιγμή η κατάθλιψη είναι στην λίστα με τις 10 πιο συχνές αιτίες θανάτου παγκοσμίως, ενώ ο WHO υπολογίζει πως ως το 2020 η κατάθλιψη θα είναι η δεύτερη πιο συχνή διαταραχή/ασθένεια μετά τις καρδιακές παθήσεις. Πολύ σημαντικό είναι το γεγονός πως η κατάθλιψη συναντάται 2 φορές πιο συχνά στις γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες. Επίσης, πολύ συχνά η κατάθλιψη συναντάται ταυτόχρονα (συνοσηρότητα) με άλλες ψυχικές διαταραχές, όπως Διαταραχές του Άγχους, Κατάχρηση Αλκοόλ και Διαταραχή Πανικού. Σύμφωνα με τις -κυριολεκτικά- εκατοντάδες έρευνες των τελευταίων δεκαετιών υπολογίζεται πως η κατάθλιψη έχει γενετική επιβάρυνση σε ποσοστό περίπου 40%-50%. Προς το παρόν δεν έχει βρεθεί συγκεκριμένο γονίδιο που να είναι υπεύθυνο για την εμφάνιση κατάθλιψης, γι’ αυτό θεωρείται πως πολλά διαφορετικά γονίδια καθορίζουν αυτό το υψηλό ποσοστό γενετικής επιβάρυνσης. Το υπόλοιπο 50%-60% της επιβάρυνσης είναι διάφοροι ψυχοσωματικοί παράγοντες, όπως παιδικά τραύματα, ψυχολογικό/συναισθηματικό στρες, εμφάνιση σωματικών ασθενειών, ανωμαλίες στην ομαλή ανάπτυξη του εγκεφάλου κτλ. Φυσικά δεν υπάρχουν “καθαρές περιπτώσεις” όπου κάποιος μπορεί να καταδείξει 1 ή 2 συγκεκριμένους παράγοντες για την εμφάνιση της κατάθλιψης. Σε όλες τις περιπτώσεις μιλάμε για συνδυασμό παραγόντων διαφορετική φύσεως.
Θεραπεία Ψυχοθεραπεία: Διάφορες μορφές ψυχοθεραπείας χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση της κατάθλιψης, συνήθως σε συνδυασμό φαρμακευτικής αγωγής η οποία καταπολεμά τις φυσιολογικής φύσεως δυσλειτουργίες, “ετοιμάζοντας το έδαφος” για την ψυχοθεραπεία. Φαρμακοθεραπεία: Διάφορα σκευάσματα χρησιμοποιούνται για την κατάθλιψη, μιας και η κατάθλιψη αποτελεί ένα μεγάλο μερίδιο αγοράς για τις φαρμακευτικές εταιρίες. Τα περισσότερα από τα μοντέρνα χάπια είναι τρικυκλικά (tricyclic) αντικαταθλιπτικά και σκοπό έχουν τον έλεγχο της ποσότητας του νευροδιαβιβαστή σεροτονίνη, ο οποίος σχετίζεται άμεσα με τα καταθλιπτικά συμπτώματα. Έχουν αναφερθεί περιπτώσεις που ψεύτικη φαρμακοθεραπεία (Placebo), σε συνδυασμό με ψυχοθεραπεία, κατάφερε να καταπολεμήσει τα περισσότερα καταθλιπτικά συμπτώματα. Το ποσοστό ανταπόκρισης στην φαρμακοθεραπεία συνήθως οφείλεται στους παράγοντες που
~ 63 ~
προκάλεσαν την κατάθλιψη. Ένας έλεγχος των περιβαλλοντικών παραγόντων μπορεί να φέρει πιο σημαντικά αποτελέσματα όταν αυτοί αποδεικνύονται η κύρια αιτία εμφάνισης της συναισθηματικής διαταραχής. Σωματικές θεραπείες: Μία από τις αποτελεσματικές θεραπείες -με αρκετά υψηλά ποσοστά επιτυχίας- ειναι η ECT (electroconvulsive therapy) στην οποία το άτομο δέχεται μικρά ηλεκτροσόκ που σκοπό έχουν να ξαναφέρουν το βιολογικό σύστημα σε μια ισορροπία. Ενώ αυτή η θεραπεία χρησιμοποιείται εδώ και αρκετές δεκαετίες για την καταπολέμηση των πολύ σοβαρών περιπτώσεων κατάθλιψης, δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία που να αποδυκνείουν πως ακριβώς λειτουργεί. Επίσης χρησιμοποιείται και η θεραπεία με TMS (transmagnetic stimulation) όπου συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού ενεργοποιούνται και απενεργοποιούνται με σκοπό και πάλι να έρθει σε ισορροπία το βιολογικό σύστημα. Η θεραπεία με TMS τώρα κάνει τα πρώτα της βήματα και δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία για το αν πράγματι λειτουργεί ή όχι. Τέλος, χρησιμοποιούνται και άλλες θεραπείες που βρίσκονται σε πειραματικό στάδιο ακόμη, όπως η ενεργοποίηση εγκεφαλικών δομών (deep brain stimulation). Υπολογίζεται ότι το 80% των καταθλιπτικών δείχνουν σημάδια βελτίωσης ή και πλήρους θεραπείας (50%) με τον συνδυασμό των παραπάνω μεθόδων. Φυσικά η ανάγκη για ανακάλυψη νέων θεραπειών είναι μεγάλη, ώστε να μπορέσει να καταπολεμηθεί αποτελεσματικότερα η πιο σοβαρή ψυχική ασθένεια των ημερών μας.
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Berton & Nestler (2006): New Approaches to Antidepressant Drug Discovery: Beyond Monoamines, Nat. Neuroscience Review, 7:137-151.
●
Holtzheimer P. E. & Nemeroff C.B. (2006): Advances in the Treatment of Depression, Journal of Social Experimental NeuroTherapeutics, Vol. 3, 42-56.
●
Bhugra & Mastrogianni (2004): Globalisation and mental disorders, British Journal of Psychiatry, 184, 10-20.
●
World Health Organization: Depression
Εισαγωγική Φωτογραφία Azchael (http://flickr.com/photos/azchael/145679976)
~ 64 ~
2.8. Γονείς με βαρύ φορτίο πυρηνική οικογένεια θεωρείται ως ένας οργανισμός με διακριτούς κύκλους ζωής ο οποίος αποτελείται από περιόδους ανάπτυξης, αλλαγών αλλά και φθοράς. Η αρχική μορφή με τη δυαδική σχέση του ζευγαριού είναι ο πρώτος κύκλος της οικογένειας ο οποίος όμως αλλάζει αμέσως μετά τη γέννηση του πρώτου παιδιού. Τότε η οικογένεια μπαίνει σε μια καινούργια φάση ή κύκλο, αυτόν της ανατροφής των παιδιών. Τι γίνεται όμως όταν έρθει στον κόσμο ένα παιδί με σοβαρά προβλήματα σωματικής ή/και ψυχικής υγείας; Τι αντίκτυπο μπορεί να έχει αυτή η νέα πραγματικότητα στις σχέσεις της οικογένειας; Καταρχήν θα πρέπει να ορίσουμε τι εννοούμε με τον όρο “σοβαρά προβλήματα υγείας”. Συνήθως όταν αναφερόμαστε σε παιδιά με ειδικές ανάγκες μιλάμε για άτομα που αντιμετωπίζουν δύο ειδών κατηγορίες προβλημάτων: ●
Σοβαρά προβλήματα σωματικής υγείας όπως καρδιακά προβλήματα, άσθμα, διαβήτης, νεφροπάθειες ή αιμορροφιλία, τα οποία ενδεχομένως μπορούν να οδηγήσουν ακόμη στον θάνατο του παιδιού
●
Λοιπά χρόνια προβλήματα σωματικής και ψυχικής υγείας όπως νοητική υστέρηση, αυτισμός, κινητικά προβλήματα, προβλήματα όρασης ή ακοής, τα οποία μπορεί να μην οδηγήσουν στο θάνατο του παιδιού αλλά ενδεχομένως σε μια μόνιμη προβληματική κατάσταση εφ’όρου ζωής. Φυσικά παρόμοιες καταστάσεις δημιουργούνται και με ασθένειες ή ατυχήματα που
συμβαίνουν κατά τη διάρκεια της ζωής του παιδιού όπως aids, καρκίνος, εξάρτηση από ουσίες ή από τραυματισμούς λόγω κάποιου ατυχήματος.
Είναι προφανές ότι η ανατροφή ενός παιδιού με ένα από τα πιο πάνω προβλήματα είναι δυσκολότερη και το φορτίο των γονέων είναι ακόμη πιο βαρύ, σε σχέση με την ανατροφή ενός παιδιού δίχως τέτοιους είδους προβλήματα. Όταν ένα παιδί με ειδικά προβλήματα προστίθεται στην οικογένεια
~ 65 ~
το άγχος των γονέων και η αναστάτωση όλης της οικογένειας είναι πολύ μεγαλύτερη, καθώς αυξάνονται ακόμη περισσότερο οι ανάγκες και οι απαιτήσεις για αλλαγές και προσαρμογές. Οι γονείς συνήθως αντιδρούν έντονα στην γέννηση ενός παιδιού με ειδικές ανάγκες και αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα αποδοχής της κατάστασης και προσαρμογής στη νέα αυτή πραγματικότητα. Αυτοί οι γονείς αντιμετωπίζουν κυρίως δυο μεγάλες κρίσεις: ●
Η πρώτη κρίση είναι ο «συμβολικός θάνατος» του παιδιού που περίμεναν. Συνήθως κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης οι γονείς κάνουν όνειρα για το παιδί που θα γεννηθεί και συνήθως το φαντάζονται όμορφο, έξυπνο και υγιές, ή βάζουν στόχους για το μέλλον του το οποίο αναμένουν ότι θα είναι επιτυχημένο σε όλους τους τομείς. Όταν μαθαίνουν ότι το παιδί τους έχει σοβαρά προβλήματα, υποφέρουν και “θρηνούν” την “απώλεια” του παιδιού που είχαν ονειρευτεί. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι γονείς θα πρέπει να συγκεντρώσουν όλες τις δυνάμεις και το κουράγιο που διαθέτουν, να αποδεχτούν την κατάσταση και το παιδί τους και να επανασχεδιάσουν το μέλλον του σύμφωνα με τις ανάγκες του.
●
Η δεύτερη κρίση που αντιμετωπίζουν οι γονείς προέρχεται από τις αυξημένες και διαφορετικές απαιτήσεις για καθημερινή φροντίδα και ανατροφή του παιδιού με ειδικά προβλήματα. Η καθημερινή και συνεχής πολλές φορές ειδική φροντίδα δημιουργεί μεγάλο άγχος και κούραση στους γονείς. Χωρίς ειλικρινή στήριξη και πραγματική βοήθεια από ειδικούς, είναι πολύ δύσκολο να αποδεχθούν τη νέα κατάσταση και να ανταποκριθούν στον καινούργιο τους ρόλο. Σε αυτό το στάδιο υπάρχει αυξημένη πιθανότητα, λόγω ακριβώς της αυξημένης έντασης, να δημιουργηθεί ρήξη μεταξύ των δύο συζύγων αλλά και άλλου είδους προβλήματα σε όλα τα μέλη της οικογένειας. Βαρύ φορτίο αποτελεί επίσης και ο ξαφνικός ή ο αναμενόμενος θάνατος του παιδιού. Ένας
θάνατος πάντα διαταράσσει την ισορροπία του οικογενειακού συστήματος, αναγκάζοντάς το να αναζητήσει μια νέα δυναμική με την υιοθέτηση νέων ρόλων, αξιών, στόχων και κανόνων. Η συζυγική σχέση δοκιμάζεται καθώς, απορροφημένοι από το θρήνο τους, οι δυο σύντροφοι δεν είναι σε θέση να στηρίξουν ο ένας τον άλλο ή τα υπόλοιπα παιδιά της οικογένειας.
Διαφορετικές ερμηνείες = Διαφορετικές προσεγγίσεις Ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς ερμηνεύουν το πρόβλημα του παιδιού τους, διαφοροποιεί και τον τρόπο αντιμετώπισης του προβλήματος. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να διακρίνουμε πέντε συνηθισμένους, υποκειμενικούς τρόπους εκτίμησης του προβλήματος και αντίστοιχες στρατηγικές αντιμετώπισης. ●
Η οικογένεια αντιλαμβάνεται το πρόβλημα και τις επιπτώσεις του ως «πρόκληση» και
~ 66 ~
κινητοποιούνται
για
αντιμετωπίσουν
τις
δυσκολίες
που
αυτό
φέρνει,
αναζητώντας
πληροφορίες που αφορούν το πρόβλημα για να βοηθήσουν όσο μπορούν καλύτερα το παιδί τους. Οι γονείς που εντάσσονται σε αυτόν τον τύπο αντίληψης του προβλήματος έχουν μια έντονη ενεργητική στάση. ●
Ορισμένοι γονείς αντιλαμβάνονται το πρόβλημα ως «δοκιμασία» από το Θεό, καθώς το συνδέουν με την πίστη τους. Πιστεύουν ότι Θεός δοκιμάζει την πίστη τους με το να επιτρέψει την ανάπτυξη αυτού του προβλήματος. Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις διαμορφώνουν τη στάση τους απέναντι στο πρόβλημα και αναμένουν τη βοήθεια του Θεού.
●
Άλλοι γονείς αντιλαμβάνονται το πρόβλημα ως «κακοτυχία» και συνήθως βιώνουν ταυτόχρονα με τη διάγνωση και άλλες στρεσογόνες εμπειρίες. Το πρόβλημα του παιδιού αποτελεί ένα ακόμα βαρύ φορτίο για την οικογένεια που απειλεί τη συνοχή και την ισορροπία του οικογενειακού συστήματος. Αυτοί οι γονείς ελπίζουν πως απλά θα αλλάξει η τύχη τους.
●
Υπάρχουν γονείς που βλέπουν το πρόβλημα ως «θέλημα της μοίρας». Αυτοί οι γονείς τηρούν μια παθητική στάση. Πιστεύουν ότι όλα όσα συμβαίνουν είναι πέρα από τον έλεγχό τους. Δέχονται τις ιατρικές συμβουλές και τις παρεμβάσεις που προτείνουν χωρίς όμως να αναζητούν περισσότερες πληροφορίες που αφορούν το πρόβλημα του παιδιού τους.
●
Μια άλλη ερμηνεία που δίνεται από τους γονείς είναι η «τιμωρία». Αντιλαμβάνονται τη ζωή από μια πολύ αρνητική απαισιόδοξη οπτική γωνία. Νιώθουν έντονα το αίσθημα της ενοχής αλλά και της αδικίας κι εκδηλώνουν επιθετικότητα προς το περιβάλλον τους. Αυτή η ομάδα προσαρμόζεται πιο δύσκολα στη νέα πραγματικότητα.
Λανθασμένοι χειρισμοί Ζώντας όλη αυτή τη κατάσταση τα μέλη της οικογένειας οδηγούνται σε λανθασμένες συμπεριφορές οι οποίες μεγεθύνουν το πρόβλημα. Αρχικά τα προβλήματα παρουσιάζονται μεταξύ των δύο γονέων. Το πιο σύνηθες πρόβλημα είναι η επίρριψη ευθυνών από τον ένα γονέα στον άλλο. Για παράδειγμα η ύπαρξη κληρονομικότητας μιας ασθένειας από την πλευρά της οικογένειας ενός γονιού είναι πιθανό να προκαλέσει την αντίδραση του άλλου ή σε περίπτωση ατυχήματος ή εμπλοκής στα ναρκωτικά μπορεί να αλληλοκατηγορούνται ότι η όλη κατάσταση προκλήθηκε λόγω της ανευθυνότητας από την πλευρά του ενός. Πολλές φορές οι γονείς απορροφούνται στην φροντίδα του παιδιού τους με αποτέλεσμα να μη δίνουν την απαιτούμενη σημασία στη μεταξύ τους σχέση και αυτό να τους οδηγήσει σταδιακά, με τη πάροδο του χρόνου, στη φθορά της σχέσης ή ακόμη και στο διαζύγιο. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου το βάρος της ευθύνης του παιδιού το σηκώνει ο ένας από τους δύο γονείς, συνήθως η μητέρα.
~ 67 ~
Προβλήματα δημιουργούνται και στη σχέση των γονέων με το ίδιο το παιδί. Μια συνηθισμένη αντίδραση των γονέων είναι η υπερπροστατευτικότητα του παιδιού με τις ειδικές ανάγκες και η προσπάθειά τους να συμπεριφέρονται σαν να μην υπάρχει το πρόβλημα. Η άρνηση του προβλήματος μπορεί να οδηγήσει στην ελλιπή προσοχή προς το παιδί αλλά και στη μη παροχή εξειδικευμένης φροντίδας που είναι απαραίτητη. Πολλές φορές οι γονείς επιλέγουν να μην ασχοληθούν οι ίδιοι με τη φροντίδα του παιδιού αλλά να προσλάβουν ειδικευμένο ή ανειδίκευτο προσωπικό που αναλαμβάνει αυτό το ρόλο. Αποτέλεσμα αυτού είναι το παιδί να νιώθει αποκομμένο από την οικογένεια αλλά και από το κοινωνικό σύνολο ευρύτερα. Αυτές οι αρνητικές αντιδράσεις γίνονται αντιληπτές απ’ το παιδί το οποίο επηρεάζουν άμεσα. Η υπερπροστατευτικότητα από την άλλη πλευρά μπορεί να οδηγήσει στον περιορισμό της ελευθερίας του παιδιού, άρα και στην παθητικότητά του απέναντι στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει. Εκτός από την ύπαρξη προβλημάτων μεταξύ των γονιών και του ίδιου του παιδιού, εμφανίζονται προβλήματα και μεταξύ των γονέων και των υπόλοιπων παιδιών της οικογένειας. Οι γονείς αφοσιώνονται αποκλειστικά στη φροντίδα του παιδιού που παρουσιάζει το πρόβλημα, παραμελώντας έτσι τα υπόλοιπα παιδιά. Αυτό το γεγονός έχει αρνητικές συνέπειες στα παιδιά, τα οποία νιώθουν ότι απομακρύνονται συναισθηματικά από τους γονείς. Υπάρχουν και περιπτώσεις που οι γονείς δίνουν γονεϊκό ρόλο σε ένα από τα μεγαλύτερα παιδιά, κάτι που δημιουργεί σύγχυση του ρόλου που πρέπει να έχει το παιδί μέσα στο οικογενειακό σύστημα.
Συνεργασία οικογένειας και λοιπών φορέων Είναι σημαντικό να έχουμε υπόψη μας ότι η οικογένεια αυτή καθ’ αυτή δεν είναι ο μόνος φορέας που εμπλέκεται στην αντιμετώπιση της ιδιαιτερότητας του παιδιού τους. Υπάρχουν και άλλοι φορείς με τους οποίους οι γονείς πρέπει να έχουν επικοινωνία και υγιή συνεργασία για μια αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση του προβλήματος. Για παράδειγμα η σωστή συνεργασία των γονέων και του σχολείου στο οποίο θα πρέπει να πάει (ή να επιστρέψει το παιδί μετά από ατύχημα ή ασθένεια) είναι απαραίτητη για τη σωστή κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Άλλοι φορείς μπορεί να είναι τα άτομα του ιατρονοσηλευτικού προσωπικού (γιατροί, ψυχολόγοι, νοσηλευτές) τα οποία ασχολούνται τακτικά με την φροντίδα του παιδιού. Η οικογένεια πρέπει να είναι σε ανοιχτή επικοινωνία με τους φορείς αυτούς, ζητώντας περισσότερες πληροφορίες για το πρόβλημα και συζητώντας άμεσα για βελτιώσεις η επιδεινώσεις στην υγεία του παιδιού. Πολλά από τα προβλήματα που ενδεχομένως αντιμετωπίσει η οικογένεια μπορεί να δημιουργηθούν λόγω της κακής επικοινωνίας της με τους φορείς αυτούς. Η κοινωνία μπορεί να γίνει εξαιρετικά σκληρή απέναντι σε κάθε τι το διαφορετικό και “ξένο”. Αν η οικογένεια αφεθεί στην άγνοια
~ 68 ~
και την ελλιπή πληροφόρηση, είναι πολύ πιθανόν να αναπτυχθούν προκαταλήψεις και αρνητικές στάσεις με συνέπεια την περιθωριοποίηση και τον στιγματισμό. Όπως και να έχει, είναι αναπόφευκτο πως στην πορεία μιας τέτοιας κατάστασης θα προκύψουν και κάποιοι λανθασμένοι χειρισμοί. Αυτοί μπορούν να μειωθούν με τη σωστή, έγκαιρη και συνεχή ενημέρωση των γονιών για τον γονεϊκό ρόλο, ειδικότερα όταν αυτός συνοδεύεται από ένα βαρύ φορτίο. Απαραίτητη είναι η ευαισθητοποίηση όλων μας στο συγκεκριμένο θέμα, ανεξάρτητα αν στην παρούσα φάση δεν μας επηρεάζει άμεσα. Πρέπει πάντα να έχουμε στο πίσω μέρος του μυαλού μας ότι το πρόβλημα του διπλανού μας μπορεί αύριο να γίνει και δικό μας.
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Moses, K L. (1985). Infant Deafness and Parental Grief: Psychological Early Intervention. In T. Powell, S. Finitzo-Hieber, Friel_Patti, & D. Henderson (Eds.), Education of the Hearing Impaired Child, San Diego: College Hill Press.
●
Παπαδοπούλου, Δ. , Αναγνωστόπουλος, Φ.(1999). Η Ψυχολογία στο Χώρο της Υγείας. Ελληνικά Γράμματα, Δ’ έκδοση, Αθήνα.
Εισαγωγική Φωτογραφία Phototropism (http://www.flickr.com/photos/phototropism/65598432)
~ 69 ~
~ 70 ~
Σελιδοδείκτης 3ος Κοινωνική Ψυχολογία
1 Ανάπτυξη της έννοιας του έθνους και του εθνικισμού 2 Τα στερεότυπα και η επιρροή τους στη συμπεριφορά 3 Παιδική επιθετικότητα: τι ρόλο παίζουν οι γονείς, τα αδέρφια και η οικονομική κατάσταση; 4 Πως μπορούμε να αγγίξουμε την ευτυχία; 5 Αγοράκια VS κοριτσάκια: υπάρχει ισότητα στην αναπαράσταση του φύλου; 6 Φυλετική προκατάληψη στην κοινωνία και στην αστυνομία
~ 71 ~
3.1. Ανάπτυξη της έννοιας του έθνους και του εθνικισμού
άνθρωπος ως ων κοινωνικό ανήκει ή νοιώθει ότι ανήκει σε πολλές ομάδες. Η μορφή, το μέγεθος και η επιρροή της κάθε ομάδας στην οποία ανήκει το άτομο ποικίλλει. Άλλες ομάδες έχουν περισσότερο βιολογική βάση, όπως είναι αυτή της οικογένειας και άλλες είναι κατασκευασμένες από τον άνθρωπο. Χαρακτηριστική ομάδα της δεύτερης περίπτωσης είναι το έθνος. Εάν και θα περιμέναμε πως οι κατασκευασμένες ομάδες δεν είχαν ιδιαίτερη επιρροή πάνω στο άτομο, ωστόσο η πραγματικότητα μας διαψεύδει. Η εθνική ομάδα ασκεί πολύ μεγάλη δύναμη πάνω μας και είναι σε θέση να κατευθύνει την συμπεριφορά και τον τρόπο σκέψης μας. Γι’ αυτό το λόγο η εθνική ομάδα αποτελεί ενδιαφέρουσα περίπτωση ομαδοποίησης και έχουν ασχοληθεί μαζί της διάφορες επιστημονικές ειδικότητες. Η επιστήμη της ψυχολογίας ενδιαφέρεται κυρίως για το πώς η έννοια του έθνους αναπτύσσεται στο άτομο και πως αλλάζει τη συμπεριφορά του. Στο ερώτημα γιατί οι εθνική ταυτότητα είναι τόσο ζωτικής σημασίας στην σημερινή εποχή, οι ερευνητές απαντούν πως οι κύριοι λόγοι είναι δύο (Barrett, 2000). Αρχικά παρατηρείται μια αντικειμενικοποίηση της αόριστης έννοιας του έθνους Την δεχόμαστε ως απαραίτητο στοιχείο του κόσμου που μας περιβάλλει και του τρόπου λειτουργίας του. Θεωρούμε φυσική και κανονική την εθνική ταυτότητα. Πιστεύουμε ότι όλοι έχουν κάποια εθνική ταυτότητα, όπως έχουν πατέρα και μητέρα. Αυτό βέβαια είναι κάτι αναμενόμενο καθώς έχουμε χωρίσει την Γη σε περιοχές-χώρες. Είναι φυσικό ότι κάπου θα πρέπει να έχει γεννηθεί ένας και επομένως θα έχει κάποια εθνότητα. Θεωρούμε ότι τα έθνη υπάρχουν από πάντα αγνοώντας πως ο εθνικισμός ως αντίληψη πήρε σάρκα και οστά μετά
~ 72 ~
τον Διαφωτισμό. Ένας δεύτερος λόγος είναι το γεγονός πως οι εθνικές ταυτότητες είναι διάχυτες. Υπάρχουν στην καθημερινότητα. Αυτός είναι ο λεγόμενος καθημερινός εθνικισμός. Ο εθνικισμός υπάρχει στα ρούχα που φοράμε, στην ιδιαίτερη γλώσσα που χρησιμοποιούμε (αυτό ισχύει ακόμη και για εθνικιστικές διαφορές μεταξύ ομόγλωσσων χωρών), στις συνήθειες, στα τοπία και στους ανθρώπους με τους οποίους δενόμαστε και στη συνεχή προβολή εθνικιστικών συμβόλων (π.χ. σημαία, εθνικός ύμνος κτλ). Αυτή η διάχυση δεν φαίνεται - δεν την αντιλαμβανόμαστε καθημερινά – αλλά υπάρχει και αυτό φαίνεται από την επιρροή της.
Θεωρία Ανάπτυξης Εθνικής Ταυτότητας: Αυτο-κατηγοριοποίηση Έρευνες έχουν δείξει ότι η γνώση της εθνικής περιοχής αναπτύσσεται από μικρή ηλικία με την πάροδο του χρόνου. Επίσης άλλες έρευνες σε παιδιά έχουν δείξει υπάρχουν ιδιαίτερα αρνητικά συναισθήματα για ορισμένες εθνικές ομάδες ενώ για άλλες όχι, ακόμη και αν το παιδί δεν έχει συνείδηση αυτών των προτιμήσεών του. Μία θεωρία όμως που επεξηγεί την ανάπτυξη του εθνικισμού σε ικανοποιητικό βαθμό, τουλάχιστον για τους ενήλικες, είναι η θεωρία της αυτό-κατηγοριοποίησης. Η θεωρία αυτό-κατηγοριοποίησης (Self-Categorization Theory, SCT) προτάθηκε από τους Oakes, Haslam & Turner το 1994. Σύμφωνα με την θεωρία αυτή ο εθνικισμός δημιουργείται βάσει του περιβάλλοντός του και μέσα από μία διαδικασία συνεχούς κοινωνικής σύγκρισης με τα στοιχεία που είναι παρόντα στο περιβάλλον σε μία χρονική στιγμή. Δηλαδή εάν στο περιβάλλον υπάρχει άλλη μία συγκρίσιμη εθνική ομάδα, τότε το εθνικιστικό αίσθημα αυξάνεται, ενώ εάν η εθνική ομάδα μπορεί να συγκριθεί μόνο με τον εαυτό της τότε το αίσθημα μειώνεται. Η θεωρία βλέπει το άτομο ως μία οντότητα με τρεις διαστάσεις: το άτομο, την ομάδα και το είδος. Ανάλογα με το περιβάλλον γίνεται η σύγκριση με βάση τη μία από τις διαστάσεις αυτές. Στην περίπτωση που υπάρχει στο περιβάλλον άλλη εθνική ομάδα σύγκρισης, τότε το άτομο δρα ως μέλος της ομάδας και όχι ατομικά. Έτσι παρουσιάζονται τα φαινόμενα της συσπείρωσης και του αισθήματος ομοιογένειας που αναφέραμε πιο πάνω. Εάν στο περιβάλλον υπάρχει μόνη της η εθνική ομάδα, τότε το άτομο λειτουργεί αυτόνομα, μόνος του, χωρίς να νοιώθει έντονα ότι ανήκει στην ομάδα αυτή. Σύμφωνα με την ίδια θεωρία όταν μία κοινωνική ταυτότητα αποσπάται από το άτομο υπάρχει μία αποπροσωποποίηση της αυτοεικόνας του και επιζητεί την χαμένη ταυτότητα, αυξάνοντας την ομογενοποίηση στην εθνική ομάδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα κράτη του Κομμουνιστικού Μπλόκ όπου προωθούνταν η αντίληψη της οικουμενικότητας και έπεφταν τα εθνικά εμπόδια μεταξύ των λαών. Αποτέλεσμα αυτού ήταν τα άτομα να δρουν αυτόνομα και όχι ανταγωνιστικά ως έθνη. Αυτό ήταν δίκοπο μαχαίρι, καθώς ναι μεν δεν επιτρέποταν εθνικιστικές
~ 73 ~
αντιλήψεις, αλλά αυτό είχε ως αποτέλεσμα μετά την πτώση του κομμουνισμού να υπάρξει έξαρση του εθνικισμού ως αποτέλεσμα αντίδρασης. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι μέσω της σύγκρισης μπορεί να αλλάξει και η εκτίμηση της εθνικής ομάδας, καθώς το άτομο συγκρίνοντας συνέχεια αναθεωρεί πολλές από τις απόψεις του. Αποτελέσματα ερευνών (Barrett et al, 1999) δείχνουν ότι η θεωρία αυτή δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε παιδιά ηλικίας 5-11 ετών, τουλάχιστον για όσο σχηματίζουν την εθνική τους ταυτότητα. Παρόλα αυτά βρέθηκε ότι τα μικρότερα παιδιά ήταν πιο θετικά απέναντι στην ενδο-ομάδα σε σχέση με τις έξω-ομάδες, σε σχέση με τα μεγαλύτερα παιδιά. Επίσης τα μικρότερα παιδιά έκαναν πιο ομογενοποιημένες εκτιμήσεις για τις άλλες εθνικές ομάδες σε σχέση μετα μεγαλύτερα. Έβλεπαν το σύνολο ως ομάδα ατόμων με ίδια χαρακτηριστικά. Αν και τα παιδιά παρουσίαζαν αυτά τα χαρακτηριστικά αυτό δεν μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει γιατί έχον αναπτυγμένο το εθνικιστικό στοιχείο, αλλά γιατί αναπτύσσεται. Δεν έχουν συνείδηση των προτιμήσεών τους ακόμη. Σε γενικές γραμμές η εθνική ταυτότητα αυξάνεται με το πέρασμα του χρόνου ακόμη και σε σχέση με πιο γενικευμένες ταυτότητες όπως αυτή του «Ευρωπαίου». Συνειδητά τα μικρότερα παιδιά τείνουν να διαφοροποιούν τον εαυτό τους βάσει γενετικών χαρακτηριστικών παρά βάσει της εθνικής τους ταυτότητας, τάση η οποία μειώνεται με το πέρασμα του χρόνου στις μεγαλύτερες ηλίκίες. Έχει προταθεί ότι η θεωρία αυτο-κατηγοριοποίησης δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε παιδιά μικρότερων ηλικιών γιατί πολύ απλά οι γνωστικοί μηχανισμοί και οι διαδικασίες που απαιτεί η θεωρία αυτή δεν έχουν διαμορφωθεί ακόμη. Τα παιδιά όμως ήδη από την ηλικία των 6 ετών νοιώθουν ότι ανήκουν σε κάποιο έθνος αν και δεν έχουν αναπτύξει ακόμη τις αξίες τις πεποιθήσεις και τις συμπεριφορές που σχετίζονται με την νέα αυτή ταυτότητα. Μία άλλη πρόβλεψη της θεωρίας που δεν επιβεβαιώνεται με τις υπάρχουσες έρευνες σε παιδιά είναι πως αυξάνεται η ομοιογένεια με την εθνική ομάδα βάσει της ανταγωνιστηκότητας του περιβάλλοντός του ατόμου. Η εθνική ταυτότητα δεν παραμένει σταθερή. Μπορεί να αλλάξει, πράγμα που αποδυκνύει το αφύσικο του να θεωρούμε την εθνικότητα ως κάτι δεδομένο. Οι μετανάστες, ιδιαίτερα αυτοί που μετανάστευσαν σε μικρή ηλικία και οι πιο μορφωμένοι από αυτούς εμφανίζουν μια αδύναμη εθνική ταυτότητα. Αντίθετα οι γενιές που ακολουθούν αυτά τα άτομα εμφανίζουν μία πιο δυνατή εθνική ταυτότητα, αναζητώντας τις χαμένες ρίζες τους και θέλοντας να έρθουν πιο κοντά σε αυτές. Επίσης η διαφοροποίηση της εθνικής ταυτότητας έχει σχέση και με το φύλο. Τα αποτελέσματα της έρευνας των Ting & Toomey έτσι όπως παρουσιάζονται στον Phiney (1990) αναφέρουν ότι οι γυναίκες είναι πιο επιρρεπείς στην εθνική ταυτότητα από ότι οι άνδρες. Αναφερόμενοι στην εθνική ταυτότητα δεν μιλάμε μόνο για ταυτότητα της χώρας στην οποία ανήκει το άτομο, αλλά και της φυλής (άσπροι, μαύροι, ασιάτες). Οι γυναίκες δείχνουν μία μεγαλύτερη στροφή στις ρίζες και τα έθιμα της εθνικής ομάδας
~ 74 ~
τους. Άλλα αποτελέσματα δείχνουν ότι το πολιτισμικό περιβάλλον είναι σημαντικός παράγοντας ανάπτυξης της εθνικής ταυτότητας. Έρευνες στον Καναδά σε Εβραίους έδειξε ότι οι άνδρες είχαν πιο έντονη την εθνική ταυτότητα από ότι οι γυναίκες. Αυτό εξηγείται εν μέρει από την κυρίαρχη θέση του άνδρα στην εβραϊκή θρησκεία. Επίσης μελέτες σε ινδικές χώρες έδειξαν ότι ενώ οι γυναίκες έδειχναν μεγαλύτερη τάση να αναμειχθούν με άτομα της δικής τους εθνότητας σε σχέση με τους άνδρες, ήταν πιο ανοιχτές στο να έρθουν πιο κοντά σε κάποιον αλλοεθνή. Παρατηρούμε ότι η εθνική ταυτότητα εάν και είναι μία πολύ σημαντική κοινωνική ταυτότητα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται. Αν και γίνονται έρευνες, αυτές δεν συμφωνούν πάντα και όπως είδαμε ειδικά οι έρευνες στα παιδιά δεν μας δίνουν ξεκάθαρα αποτελέσματα. Η ανάπτυξη νέων θεωριών και η επιβεβαίωσή τους θα πρέπει να αποτελεί έναν από τους στόχους των ερευνητών αυτού του τόσου ενδιαφέροντος θέματος.
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Barrett, M. (2000). The development of national identity in childhood and adolescence. Inaugural lecture presented at the University of Surrey, 22nd March 2000.
●
Barrett, M. , Wilson, H. & Lyons, E. (1999). Self-categorization theory and the development of national identity in English children. Poster presented at the Biennial Meeting of the Society for Research in Child Development, Albuquerque, New Mexico, USA, April 1999.
●
Phinney, J. (1990). Ethnic identity in adolescents and adults: Review of research. Psychological Bulletin, 108, 499-514.
~ 75 ~
3.2. Τα στερεότυπα και η επιρροή τους στην συμπεριφορά
α στερεότυπα παίζουν σίγουρα έναν μεγάλο ρόλο στην ζωή μας, μιας και επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τους συνανθρώπους μας. Μέσα από αυτό το post θα προσπαθήσω να δείξω τα αρνητικά αποτελέσματα που έχει η στερεοτυπική συμπεριφορά απέναντι στις μειονότητες, αλλά και να εξηγήσω τον τρόπο με τον οποίο τα στερεότυπα τείνουν να επιβεβαιώνονται από την ομάδα που βρίσκεται υπό “στερεοτυπική απειλή”. Ας ξεκινήσουμε όμως πρώτα με δύο βασικούς ορισμούς: ●
Η λέξη στερεότυπα αναφέρεται στις αντιλήψεις που έχουμε ως αποτέλεσμα προκαταλήψεων απέναντι σε άτομα, ομάδες και ιδέες.
●
Ο όρος στερεοτυπική απειλή αναφέρεται στην ύπαρξη αρνητικού στερεότυπου για μία ομάδα.
Η ύπαρξη στερεοτύπων σημαίνει πως οτιδήποτε κάνει κάποιος ή οποιαδήποτε από τα χαρακτηριστικά κάποιου φαίνεται πως ταιριάζουν με τη στερεοτυπική αντίληψη που έχει μία κοινωνία στο σύνολό της για την ομάδα του ατόμου αυτού, κάνει το στερεότυπο πιο αληθοφανή ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του ατόμου τόσο στα μάτια των άλλων, όσο και στα δικά του μάτια. Με άλλα λόγια, όταν κάποιος που ανήκει σε μια στερεοτυπικά απειλούμενη ομάδα (π.χ. Αλβανοί μετανάστες) κάνει κάτι που επιβεβαιώνει το στερεότυπο (π.χ. κλοπή), τότε τείνουμε να ενισχύουμε το στερεότυπο τόσο εμείς, όσο και τα άτομα που βρίσκονται στην απειλούμενη ομάδα.
~ 76 ~
Αντίθετα βέβαια, όταν κάτι δεν ταιριάζει με το στερεότυπο, τείνουμε να το αγνοούμε και να το αποδίδουμε σε τρίτα χαρακτηριστικά. Η στερεοτυπική απειλή βιώνεται από τα άτομα που βρίσκονται μέσα στην στερεοτυπική ομάδα ως απειλή της αυτοεκτίμησής τους. Η διάδοση στερεότυπων ομάδων όπως: μετανάστες, μαύροι, εβραίοι, χίπις κτλ αυξάνει την πιθανότητα για συγκεκριμένα άτομα των ομάδων αυτών να πάρουν ως de facto πως αυτά τα στερεότυπα είναι πραγματικά για την ομάδα τους και κατά συνέπεια ότι και οι υπόλοιποι θα τους βλέπουν έτσι. Όταν οι ισχυρισμοί των στερεότυπων είναι πολύ αρνητικοί, αυτή η δυσάρεστη θέση μπορεί να είναι αρκετά απειλητική για την ομάδα, ώστε να έχει επιπτώσεις από μόνη της. Είναι δηλαδή σαν μία αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Εφόσον για παράδειγμα θεωρούμε πως μία ομάδα έχει χαμηλό IQ, είναι επόμενο να της φερόμαστε λες και πραγματικά είχαν χαμηλό IQ. Εάν αυτή η στερεοτυπική αντίληψη γίνει πολύ δυνατή, αυτό από μόνο του αρκεί για να επιβεβαιωθεί η αντίληψή μας για την άλλη ομάδα. Ένας ερευνητής ονόματι Steele παρουσίασε πρώτος τον όρο της φυλετικής ευπάθειας (racial vulnerability). Υποστήριξε πως αφού ένα άτομο εκτίθεται σε όλη του τη ζωή στις αρνητικές εικόνες που έχουν οι άλλοι για τις ικανότητές του, όπως στην περίπτωση των αφροαμερικανών, εκδηλώνει το λεγόμενο υποδεέστερο άγχος (inferiority anxiety) – μία κατάσταση κατά την οποία το άτομο διεγείρεται από τα διάφορα φυλοκεντρικά στοιχεία του περιβάλλοντός του. Δηλαδή γίνεται πιο ευαίσθητος σε αυτά τα στοιχεία που τον κάνουν να νοιώθει κατώτερος και συνεχώς ψάχνει αυτά τα στοιχεία στο περιβάλλον του για να επιβεβαιώσει για άλλη μια φορά ότι ισχύει η ρατσιστική διάθεση των άλλων. Αυτό το άγχος του το οδηγεί να κατηγορεί τους άλλους για τα προβλήματά του (π.χ. οι ρατσιστές οι λευκοί φταίνε!), κάτι που οδηγεί στην συνέχεια στην επιβεβαίωση ότι αποτελεί το θύμα. Έπειτα αυτή η εντύπωση γενικεύεται και μεταφράζεται σε αποτυχίες στην ζωή. Στις ΗΠΑ έχουν επιβεβαιωθεί αρκετές φορές διαφορές στην απόδοση μεταξύ των λευκών και των έγχρωμων μαθητών από το νηπιαγωγείο, έως και το πανεπιστήμιο. Στα πανεπιστήμια το 70% των αφροαμερικανών τελειώνουν τις σπουδές τους καθυστερημένα, εκτός του προβλεπόμενου χρόνου αποπεράτωσης των σπουδών, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό τους λευκούς φοιτητές είναι 42%. Ακόμη και στο βαθμό του πτυχίου υπάρχουν σημαντικές διαφορές. Διάφορες έρευνες κατά τις δεκαετίες του 60′ και του 70′ έδειξαν πως οι αφροαμερικανοί τα πήγαιναν καλύτερα στα IQ τεστ όταν τους λέγανε ότι κάνανε άσχετα τεστ που δεν είχαν σχέση με τις νοητικές τους ικανότητες, αλλά και όταν πίστευαν ότι τα αποτελέσματά τους θα συγκριθούν με πληθυσμό αφροαμερικανών, παρά όταν νόμιζαν ότι θα συγκριθούν με λευκούς! Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι όσο συνεχίζουμε να ανακυκλώνουμε τα στερεότυπα απέναντι σε οποιαδήποτε κοινωνική ομάδα, αυτόματα “αναγκάζουμε” την ομάδα αυτή να δεχτεί τις
~ 77 ~
στερεοτυπικές αντιλήψεις ως πραγματικές, με αποτέλεσμα να διαιωνίζεται ο στιγματισμός της. Είναι ένας αέναος κύκλος. Εκτός και αν καταφέρουμε να σταματήσουμε να ανατροφοδοτούμε αυτόν τον περιορισμένο τρόπο κατηγοριοποίησης των ανθρώπων σε “Άλλες” ομάδες
Εισαγωγική φωτογραφία Shelly (http://flickr.com/photos/shellysblogger/2079314921)
~ 78 ~
3.3. Παιδική επιθετικότητα: τι ρόλο παίζουν τα αδέρφια, οι γονείς και η οικονομική κατάσταση;
ία από τις πιο ενδιαφέρουσες νέες έρευνες για τις οποίες διάβασα αυτή την εβδομάδα είναι αυτή του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια σχετικά με την ανάπτυξη της επιθετικότητας στα παιδιά. Στην έρευνα αυτή συμμετείχαν 451 οικογένειες, με παιδιά 9-18 ετών, οι οποίες εξετάστηκαν για να βρεθεί αν η ανάπτυξη της διαπροσωπικής βίας έχει κάποια σχέση με το φύλο και τη σειρά γέννησης των παιδιών, με την προσωπικότητα των γονιών αλλά και με το οικονομικό επίπεδο της οικογένειας. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν διάφορες συσχετίσεις των μεταβλητών που εξετάστηκαν. Συγκεκριμένα βρέθηκε ότι η επιθετική συμπεριφορά των μικρών παιδιών σχετίζεται με το φύλο των μεγαλύτερων αδερφών αλλά και την δική τους επιθετικότητα. Δηλαδή όσο πιο επιθετικά είναι τα μεγαλύτερα αδέρφια, τόσο πιο επιθετικά τείνουν να γίνουν και τα μικρότερα παιδιά της οικογένειας. Μέσα δηλαδή από τον μηχανισμό κοινωνικής μάθησης τα μικρά παιδιά προσπαθούν να μιμηθούν την συμπεριφορά των μεγαλύτερων αδερφών τους, ακολουθώντας το πρότυπό τους. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι μεγάλοι αδερφοί με επιθετική συμπεριφορά έχουν χειρότερο αντίκτυπο στα μικρά παιδιά σε σχέση με τις επιθετικές μεγάλες αδερφές. Αυτές οι συσχετίσεις βρέθηκαν να ισχύουν τόσο για αδέρφια του ίδιου φύλου (αγόρι-αγόρι, κορίτσι-κορίτσι), όσο και για αδέρφια αντίθετου φύλου (αγόρι-κορίτσι, κορίτσι-αγόρι). Όσον αφορά τον παράγοντα της προσωπικότητας των γονιών βρέθηκε πως οι γονείς που είναι επιθετικοί και εχθρικοί απέναντι στα παιδιά τους, τείνουν να μεταδίδουν αυτή την επιθετική
~ 79 ~
συμπεριφορά και στα ίδια. Και πάλι δηλαδή βλέπουμε τον μηχανισμό της κοινωνικής μάθησης προτύπων συμπεριφοράς να παίζει έναν τεράστιο ρόλο στην ανάπτυξη της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς. Αυτό δεν μας εκπλήσσει ιδιαίτερα, μιας και είναι γνωστές οι κοινωνικές καταβολές της επιθετικότητας. Το άμεσο και έμμεσο περιβάλλον του παιδιού καταγράφεται για άλλη μια φορά ως ο υπ’ αριθμόν ένα παράγοντας που είναι υπεύθυνος για την επιθετικότητα. Όσο σημαντικό βαθμό και να παίζουν τα γονίδια, αν δεν υπάρξει το κατάλληλο κοινωνικό περιβάλλον, τότε αυτή έχει μικρές πιθανότητες να κάνει την εμφάνισή της. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι τα αποτελέσματα της ίδιας έρευνας έδειξαν ότι η οικονομική κατάσταση παίζει έμμεσο ρόλο στην ανάπτυξη της επιθετικότητας. Συγκεκριμένα βρέθηκε ότι η κακή οικονομική κατάσταση ωθεί όντως προς την επιθετικότητα, αλλά ο πιο καταλυτικός παράγοντας είναι η εχθρική στάση των γονιών και των αδερφών των παιδιών (δηλ. της οικογένειας). Δηλαδή δεν αρκεί απλά μια οικογένεια να είναι φτωχή για να μεγαλώσει επιθετικά παιδιά, αλλά πρέπει το περιβάλλον γενικότερα να είναι αρνητικό. Απαντώντας στο ερώτημα του τίτλου του post αυτού, θα λέγαμε ότι τόσο τα αδέρφια, όσο και οι γονείς είναι το Α και το Ω στην ανάπτυξη της εχθρικής και επιθετικής συμπεριφοράς στα παιδιά, ανεξαρτήτως του φύλου τους. Όπως ένα παιδί δεν γεννιέται εγκληματίας, αλλά γίνεται με την πάροδο του χρόνου, έτσι και δεν γεννιέται βάρβαρος/βάνδαλος. Εάν θέλουμε να θωρακίσουμε την κοινωνία μας, αλλά και να την κάνουμε πιο ήρεμη και ασφαλή για τα παιδιά μας, δεν έχουμε παρά να δώσουμε βάρος σε ένα από τους πιο ζωτικούς παράγοντες της ανθρώπινης ανάπτυξης της προσωπικότητας: την οικογένεια. Και σε αυτό πρέπει να κινηθούμε όλοι μαζί. Είτε ως μονάδες, είτε ως οργανισμοί, είτε ακόμα και ως κράτος. Αξίζει να στηρίξουμε τις οικογένειες. Ο πυρήνας της αγάπης που μπορούν να προσφέρουν είναι πολύτιμη μαγιά για την δημιουργία πιο ολοκληρωμένων ανθρώπων.
Πηγές / Περισσότερες πληροφορίες ●
Williams, ST, Conger, KJ, and Blozis (2007). The Development of Interpersonal Aggression During Adolescence: The Importance of Parents, Siblings, and Family Economics. Child Development 78 (5), 1526–1542.
●
Andrea Browning . Kids who have older brothers eventually become more aggressive than those who have older sisters. Medical News Today
Εισαγωγική Φωτογραφία Mangee (http://flickr.com/photos/mangee/200168854)
~ 80 ~
3.4. Πως μπορούμε να αγγίξουμε την ευτυχία; υνήθως οι γιορτινές ημέρες που διανύουμε κατά τις γιορτινές περιόδους αποτελούν αφορμή για περισυλλογή, απολογισμό της χρονιάς που πέρασε, αλλά και σχέδια για το μέλλον. Οι περισσότεροι από εμάς ετοιμάζουμε τα σχέδιά μας με γνώμονα μόνο μία και απλή έννοια: την ευτυχία! Θέλουμε να δημιουργήσουμε το κατάλληλο περιβάλλον για να ζήσουμε ευτυχισμένοι εμείς και οι άνθρωποι που αγαπάμε. Δυστυχώς ο σύγχρονος τρόπος ζωής έχει θεοποιήσει τα υλικά αγαθά, με αποτέλεσμα πολλοί να αναζητούν την ευτυχία σε αυτά. Όμως, κατά πόσο η ευτυχία μπορεί να κρύβεται στα χρήματα, τα σπίτια και γενικότερα τα πολλά υλικά αγαθά; Ποιοι άλλοι παράγοντες παίζουν σημαντικό ρόλο στην επίτευξη αυτού που ονομάζουμε “ευτυχία”; Τι είναι προτιμότερο; Ένα καλό εισόδημα ή οι ζεστές ανθρώπινες σχέσεις; Μια ομάδα επιστημόνων προσπάθησε να δώσει μια απάντηση στο ερώτημα εάν τα χρήματα μπορούν να φέρουν πράγματι την ευτυχία. Συγκεκριμένα έτρεξαν μια παγκόσμια έρευνα για περίπου μια εικοσαετία (1981-2000) στην οποία ζήτησαν χιλιάδες ανθρώπους να βαθμολογήσουν σε μια κλίμακα από το 1 έως το 10 το πόσο ευτυχισμένοι είναι σε γενικότερο επίπεδο από την ζωή τους. Στην συνέχεια προσπάθησαν να συσχετίσουν τα επίπεδα ευτυχίας με τις οικονομικές εισφορές των ατόμων. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν μάλλον αναμενόμενο. Περισσότερα χρήματα σχετίζονται με υψηλότερα επίπεδα ευτυχίας, αλλά ως ένα σημείο πέρα από το οποίο τα χρήματα δεν φέρνουν την ευτυχία (Εικόνα 1). Αυτό είναι μάλλον λογικό, αν σκεφτεί κανείς πως όλοι μας χρειαζόμαστε κάποια χρήματα ώστε να εξασφαλίσουμε τα απαραίτητα προς το ζην, αλλά και ορισμένες επιπλέον υλικές ανάγκες που, καλώς ή κακώς, είναι πλέον αναγκαίες. Αλλά όταν τα χρήματα καταντήσουν ένας πλεονασμός στην ζωή μας τότε μας οδηγούν σε άλλες καταστάσεις που σχετίζονται μάλλον με τη δυστυχία, παρά με την ευτυχία. Ένα καλό παράδειγμα είναι το αίσθημα μοναξιάς και έλλειψης νοήματος στη ζωή,
~ 81 ~
πράγματα τα οποία βιώνουν πολλά ευκατάστατα άτομα έχοντας πνιγεί στον υλικό πλούτο, αδιαφορώντας για τον πνευματικό και κοινωνικό πλούτο.
Εικόνα 1: Συσχέτιση επιπέδων ευτυχίας με επίπεδα πλούτου
Μια πολύ ενδιαφέρουσα σκέψη που έκαναν οι επιστήμονες σχετικά με τα ευρήματα αυτά είναι πως περισσότερα χρήματα σημαίνουν και έλλειψη κινήτρων από πλευράς του ατόμου. Εφόσον έχουμε κατακτήσει έναν από τους στόχους μας, αυτόν των υλικών αγαθών, και απολαμβάνουμε ένα καλό επίπεδο ζωής, πλέον δεν υπάρχει κανένας λόγος να προσπαθούμε για κάτι παραπάνω. Αλλά, αν τα χρήματα δεν φέρνουν την ευτυχία, τότε που βρίσκεται το μυστικό; Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, το ποσοστό “ευτυχίας” είναι ανοδικό στα άτομα τα οποία εμπλέκονται σε μια βαθιά, χρόνια και ειλικρινή συναισθηματική σχέση. Σε αυτή την περίπτωση, όσο αυξάνονται οι ρομαντικές σχέσεις, τόσο αυξάνεται και το επίπεδο ευτυχίας, χωρίς να παρουσιάζεται η καθοδική πορεία στα μεγαλύτερα επίπεδα ρομαντικών σχέσεων, σε αντίθεση με τα όσα είδαμε ότι ισχύουν για τη σχέση χρήματος - ευτυχίας (Εικόνα 2).
Εικόνα 2: Συσχέτιση επιπέδων ευτυχίας με επίπεδα σταθερών σχέσεων Μήπως λοιπόν θα πρέπει να αρχίσουμε να αναζητούμε την ευτυχία σε σημαντικότερα πράγματα, όπως στην συναισθηματική επένδυση και την κοινωνική επαφή, και να σταματήσουμε να
~ 82 ~
θέτουμε ως αυτοσκοπό τον πλούτο; Όπως έχουμε ξαναπεί, ο άνθρωπος είναι ένα κατ’ εξοχήν κοινωνικό ον, γεγονός που σημαίνει ότι χρειάζεται τον κοινωνικό περίγυρο όχι μόνο για την επιβίωσή του, αλλά και για την ομαλή ανάπτυξή του. Τώρα πλέον αρχίζουμε να έχουμε στοιχεία πως η κοινωνικότητα παίζει σημαντικό ρόλο και στην πορεία προς αυτό που ο Maslow ονόμασε “αυτοολοκήρωση” (self-actualization) και που κάποιοι άλλοι ορίζουν ως ευτυχία. Γι’ αυτό, ας κλείσουμε τον κύκλο των posts αυτού του χρόνου με μια ευχή: να μάθουμε να δίνουμε περισσότερο ώστε να παίρνουμε περισσότερο. Η αγάπη είναι η πιο σίγουρη και καρποφόρα επένδυση.
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Is it possible to be too happy? (http://ub0.cc/2p/P)
●
Is Happier Always Better? Socially Yes, Financially No (http://ub0.cc/5/0q)
●
If short-term happiness isn’t always best, what about long-term? (http://ub0.cc/03/Y)
●
Σύντομη παρουσίαση της Θεωρίας του Maslow (http://ub0.cc/7j/4)
Εισαγωγική Φωτογραφία Tintas (http://flickr.com/photos/tintas/2511937686)
~ 83 ~
3.5. Αγοράκια VS Κοριτσάκια: Υπάρχει ισότητα στην αναπαράσταση των δύο φύλων;
έσα από διάφορες έρευνες της τελευταίας εικοσαετίας κάποιος μπορεί να φτάσει στο συμπέρασμα πως αν και οι γυναίκες αποτελούν το 51% του πληθυσμού, αναπαρίστανται στατιστικά πολύ λιγότερο στα παιδικά βιβλία. Και είναι αυτά τα κοινωνικά φυλετικά στερεότυπα στα παιδικά βιβλία που έχουν σημαντική επίδραση στις αντιλήψεις των παιδιών για τους γυναικείους ρόλους στην κοινωνία. Αν και η αναπαράσταση γυναικών έχει αυξηθεί από την δεκαετία του 70 έως και σήμερα, τα στερεότυπα είναι ακόμη μέρος της παιδικής λογοτεχνίας. Ο ρόλος των παιδικών βιβλίων είναι πάρα πολύ σημαντικός ήδη από το 1500 από όταν άρχισαν να δημιουργούνται γιατί αποτελούν ένα εργαλείο μεταλαμπάδευσης των κοινωνικών αξιών από τη μια γενιά στην επόμενη. Ανέκαθεν οι ανδρικοί ρόλοι εμφανίζονταν πιο συχνά γενικότερα στην λογοτεχνία σε σχέση με τους γυναικείους, οι οποίοι εμφανίζονταν συνεχώς μέσα από ένα φακό προκατάληψης για πάρα πολλά χρόνια. Τα κοινωνικά φυλετικά στερεότυπα επηρεάζουν το πώς τα παιδιά βλέπουν ακόμη και τον ίδιο τους τον εαυτό, αλλά και τις σχέσεις τους με τους συνομηλίκους τους και το περιβάλλον τους γενικότερα. Αυτό μας οδηγεί στην σκέψη ότι όταν ένα παιδί έρχεται αντιμέτωπο μέσω της λογοτεχνίας με αρνητικές αντιλήψεις για το φύλο του, αυτό αυτόματα θα επηρεάσει και την αυτοεκτίμησή τους με έναν αρνητικό τρόπο. Η γλώσσα επίσης πολλές φορές χρησιμοποιείται ως μέσο για να διατηρηθούν τα σεξιστικά στερεότυπα μέσα σε μια κοινωνία. Με την συχνή χρήση στερεότυπων εκφράσεων ή λέξεων για τα δύο
~ 84 ~
φύλα είναι αναπόφευκτο να μην κληροδοτηθούν οι ανισότητες, οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα από την μια γενιά στην άλλη. Αυτή η σημαντικότητα της γλώσσας όμως μπορεί να χρησιμοποιηθεί και με τέτοιο τρόπο ώστε σιγά – σιγά να εξαλειφθούν τα στερεότυπα αυτά.
Κοινωνικοί ρόλοι και σεξουαλικό φύλο Κοινωνικοί φυλετικοί (υπό την έννοια του φύλου, όχι της φυλής) ρόλοι είναι οι συμπεριφορές που αναμένει μια κοινωνία από τους άνδρες και τις γυναίκες μέσα σε αυτήν. Οι γνώσεις ενός παιδιού για το φύλο του αλλά και τις προεκτάσεις που αυτή η έννοια έχει είναι γνωστό ως ταυτότητα του φύλου. Η ίδια η ανάπτυξη της έννοιας του φύλου είναι μία από τα πιο σημαντικά σημεία της ανθρώπινης ανάπτυξης καθώς το αν είμαστε άνδρες ή γυναίκες είναι σημαντικότατο στοιχείο του χαρακτήρα μας σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Καθώς τα παιδιά αποκτούν αυτές τις ταυτότητες του φύλου, αποκτούν ταυτόχρονα και στερεοτυπικές ιδέες για το τι σημαίνει να είσαι αγόρι και τι κορίτσι. Είναι σημαντικό να τονιστεί πως οι πράξεις των γονιών, των δασκάλων ή των αδερφιών συχνά επηρεάζουν τις αντιλήψεις των μικρών παιδιών για τους φυλετικούς ρόλους. Πριν ακόμη τα παιδιά εισέλθουν στην επίσημη εκπαίδευση εκτίθενται σε σεξιστικά μοντέλα μέσω της τηλεόρασης, τις ταινίες, τα παιχνίδια και τις στάσεις των άλλων απέναντί τους. Περίπου στην ηλικία των 5 ετών τα παιδιά σταματούν να μιμούνται τα μοντέλα των γονιών τους και αρχίζουν να δημιουργούν τις προσωπικές τους ταυτότητες. Μια έρευνα της Albert το 1996 έδειξε ότι οι ιστορίες που διδάσκονται τα παιδιά στις ΗΠΑ, ήδη από τα πρώτα χρόνια που εισέρχονται στο σχολείο, αφορούν άνδρες και μάλιστα λευκούς. Επίσης η ίδια έρευνα έδειξε ότι δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου αναφορές σε μειονότητες και γυναίκες. Για να καταλάβουμε την σημαντικότητα του θέματος είναι άξιο να αναφερθεί πως στις αρχές του 70, οι φεμινίστριες άσκησαν κριτική στα παραμύθια γιατί τα μικρά κοριτσάκια παρουσιάζονται ως παθητικά, οι μητριές ως στρίγκλες και μόνο τα όμορφα κορίτσια παρουσιάζονται ως ένδειξη τελειότητας (κάτι που ωθεί τις γυναίκες να ενστερνιστούν την ομορφιά ως το κύριο μέσο για την επιτυχία). Σε παρόμοιες έρευνες φάνηκε ότι γενικότερα στην λογοτεχνία οι γυναίκες παρουσιάζονται ως πιο παθητικές σε σχέση με τους άνδρες, οι οποίοι επιπλέον έχουν και ρόλους όπως του αρχηγού, του ανεξάρτητου και του δραστήριου, ενώ ταυτόχρονα έχουν πάντα καλύτερα επαγγέλματα από τις γυναίκες και γενικότερα και εμφανίζονται περίπου 11 φορές περισσότερο ως κεντρικοί ήρωες σε σχέση με τις γυναίκες.
~ 85 ~
Υπάρχει βελτίωση στις αναπαραστάσεις των στερεοτύπων; Σε έρευνες από το 1972 και έπειτα είχαν όμως και κάποια πιο ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Έρευνες έχουν δείξει πως οι φυλετικές διαφορές έχουν μειωθεί αρκετά και πως τείνουμε προς μια κατάσταση ισότητας όπου οι γυναικείες αναπαραστάσεις ως κεντρικοί χαρακτήρες έχει αυξηθεί περισσότερο σε σχέση με τους άνδρες, πάντα μιλώντας στατιστικά, γεγονός που δείχνει ότι οι συγγραφείς είχαν κατανοήσει την ανάγκη για πιο θετικές εικόνες τόσο για τα αγόρια, όσο και για τα κορίτσια. Αν και τα φυλετικά στερεότυπα έχουν μειωθεί με τον καιρό, ωστόσο τόσο οι γονείς, όσο και οι παιδαγωγοί θα πρέπει να έχουν πάντα στο βάθος του μυαλού τους ότι ο σεξισμός υπάρχει ακόμη. Η έρευνα των Gooden&Gooden, στην οποία στηρίχθηκε το σύνολο των πληροφοριών που παρουσιάζονται στο post, έχει δείξει πως υπάρχει μια μείωση στα αρνητικά γυναικεία στερεότυπα, αλλά παρόλα αυτά, αυτά τα στερεότυπα δεν παύουν να υπάρχουν ακόμη στα παιδικά βιβλία. Σιγά σιγά επέρχεται μια σχετική εξισορρόπηση στην αναπαράσταση γυναικείων και ανδρικών φιγούρων στα παιδικά βιβλία, αλλά και μια σημαντική αύξηση των γυναικείων χαρακτήρων. Φυσικά όλοι οι ερευνητές τέτοιων ψυχοκοινωνικών θεμάτων τονίζουν πως είναι τουλάχιστον αφελές αν βιαστούμε να βγάλουμε συμπεράσματα σχετικά με την ισότητα των δύο φύλων μόνο από την εμφάνισή τους στην παιδική βιβλιογραφία. Για να υπάρξει πραγματική ισότητα απαιτούνται μια πλειάδα άλλων κοινωνικών ζυμώσεων, ενώ για να μπορέσουμε να μιλήσουμε για την κατάσταση σε σχέση με την ισότητα των δύο φύλων, αλλά και την διαιώνιση στερεοτύπων θα πρέπει να λάβουμε υπόψη έρευνες από ένα ευρύ φάσμα επιστημών, από την Ψυχολογία, έως την Κοινωνιολογία, αλλά και τις… Πολιτικές Επιστήμες!
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Godden & Godden, Gender Representation in Notable Children’s Picture Books: 1995-1999, Sex Roles: A Journal of Research, Jul 2001.
Εισαγωγική Φωτογραφία Ezster (http://flickr.com/photos/eszter/107841024)
~ 86 ~
3.6. Φυλετική Προκατάληψη στην Κοινωνία και στην Αστυνομία
ομίζω πως οι περισσότεροι από εμάς θυμόμαστε κάποια από εκείνα τα περιστατικά όπου κάποιος αστυνομικός πυροβόλησε και τραυμάτισε ή σκότωσε κάποιον νεαρό, επειδή θεώρησε πως ήταν επικίνδυνος. Μπορεί στην Ελλάδα τα περιστατικά να μην είναι καθημερινά, αλλά σίγουρα είναι σχετικά συχνά αν σκεφτούμε το μέγεθος της χώρας μας. Πόσο τυχαίες άραγε είναι αυτού του είδους οι αντιδράσεις από τους αστυνομικούς; Όλοι μας έχουμε τις ίδιες πιθανότητες να θεωρηθούμε ύποπτοι και να τραυματιστούμε κατά λάθος σε ένα τέτοιο περιστατικό; Κάποιες έρευνες στις ΗΠΑ μας ενημερώνουν πως μάλλον υπάρχει μια προκατάληψη εναντίον των μειονοτήτων, κυρίως από τους απλούς πολίτες, αλλά και από τους αστυνομικούς σε κάποιο σημαντικό βαθμό. Τα ερωτήματα που έθεσαν οι επιστήμονες στις έρευνες αυτές είναι ελαφρώς διαφορετικά από τον προβληματισμό της εισαγωγής μου. Συγκεκριμένα θέλησαν να δουν πως θα αντιδρούσαν οι αστυνομικοί σε μια περίπτωση όπου έπρεπε άμεσα να αποφασίσουν αν θα πρέπει να πυροβολήσουν κάποιον ύποπτο ή όχι. Σε μια έρευνα των Plant et al. (2005), 48 λευκοί αστυνομικοί εξετάστηκαν σε ένα πολύ απλό πείραμα. Συγκεκριμένα τους παρουσίασαν μια σειρά από βίντεο τα οποία έδειχναν ένα σκούρο φόντο και σε κάποια στιγμή μία φωτογραφία εμφανιζόταν στην οθόνη. Η φωτογραφία είτε έδειχνε κάποιον να κρατάει ένα όπλο στραμμένο στον παρατηρητή, είτε κάποιον να κρατάει ένα άσχετο αντικείμενο
~ 87 ~
(κινητό, αναψυκτικό κτλ) σε μια παρόμοια στάση. Στις μισές φωτογραφίες εμφανιζόντουσαν λευκοί ύποπτοι (50% με όπλο και 50% με άσχετο αντικείμενο) και στις άλλες μισές φωτογραφίες μαύροι ύποπτοι (και πάλι 50% με όπλο και 50% με άσχετο αντικείμενο). Μπορείτε να δείτε ένα παράδειγμα του βίντεο στο Cognitive Daily. Οι φωτογραφίες εμφανίζονταν για πολύ λίγα κλάσματα του δευτερολέπτου, ώστε να μην προλάβουν οι αστυνομικοί να επεξεργαστούν όλη την εικόνα, παρά μόνο τα βασικά της χαρακτηριστικά (π.χ. χρώματα, φιγούρες, περιβάλλον). Οι αστυνομικοί έπρεπε να αποφασίσουν είτε να “πυροβολήσουν” τον ύποπτο είτε όχι (καταδεικνύοντας την απόφασή τους πατώντας δυο κουμπιά) και έπρεπε να πάρουν την απόφαση μέσα σε μισό δευτερόλεπτο. Τους είχε δωθεί η οδηγία πως σκοπός του πειράματος είναι να μετρήσουν την ταχύτητα της οπτικής μας αντίληψης. Αυτό που βρήκαν είναι πως αρχικά οι αστυνομικοί έτειναν να πυροβολούν πιο συχνά “κατά λάθος” έναν μαύρο ύποπτο παρά έναν λευκό, δείχνοντας πως υπάρχει μια προκατάληψη εναντίον των μαύρων υπόπτων. Αυτό που έχει ενδιαφέρον είναι πως όταν οι αστυνομικοί έκαναν περισσότερες επαναλήψεις του πειράματος κατάφεραν και μείωσαν τα λάθη τους και στο τέλος δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ λευκών και μαύρων υπόπτων. Αυτό που έχει σημασία όμως είναι περισσότερο η αρχική αντίδραση των αστυνομικών αυτών, μιας και σε μια περίπτωση που θα πρέπει να αποφασίσουν ταχύτατα για να πυροβολήσουν ή όχι έναν ύποπτο δεν θα έχουν το χρόνο να επεξεργαστούν τη σκηνή, αλλά φυσικά ούτε και να “εκπαιδευτούν” ώστε να ξεχωρίζουν καλύτερα τους οπλοφορούντες από τους αθώους. Το παρήγορο στην πιο πάνω έρευνα είναι πως όταν το ίδιο πείραμα επαναλήφθηκε με συμμετέχοντες απλούς φοιτητές, τα αποτελέσματα ήταν πως οι φοιτητές δεν τείνουν να διορθώνονται με την επανάληψη, μιας και συνεχίζουν να έχουν προκατάληψη εναντίον των μαύρων υπόπτων ακόμη και μετά από πολλαπλές επαναλήψεις του πειράματος.
Ένα δεύτερο και εξίσου ενδιαφέρον ερώτημα που τέθηκε γύρω από αυτό το ζήτημα ήταν αν το περιβάλλον παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της προκατάληψης. Για να απαντήσουν στο ερώτημα αυτό οι Correll et al. (2007) έτρεξαν ένα παρόμοιο πείραμα όπου και πάλι εμφανιζόντουσαν κάποιες φωτογραφίες λευκών και μαύρων υπόπτων, με τους μισούς να κρατάνε όπλο και τους άλλους μισούς άσχετα αντικείμενα. Σε αυτό το πείραμα υπήρχαν 3 διαφορετικές ομάδες: ομοσπονδιακοί αστυνομικοί (national policemen για την ακρίβεια), τοπικοί αστυνομικοί της πόλης του Denver και απλοί πολίτες του Denver. Αυτό που βρέθηκε και πάλι είναι πως οι πολίτες είναι σημαντικά πιο προκατειλημμένοι από τους αστυνομικούς και τείνουν να θεωρούν κάποιο πιο ύποπτο απλά βάσει του χρώματος του δέρματός του.
~ 88 ~
Σε αυτή την έρευνα όμως βρέθηκαν διαφορές ανάμεσα στους ομοσπονδιακούς και τους τοπικούς αστυνομικούς, με τους τοπικούς αστυνομικούς να είναι και πάλι ελαφρώς προκατειλημμένοι εναντίον των μαύρων, ενώ τους ομοσπονδιακούς να διστάζουν να “πυροβολήσουν” έναν ύποπτο (ανεξάρτητα από το χρώμα του). Το ενδιαφέρον του πιο πάνω πειράματος είναι πως δόθηκαν ερωτηματολόγια μέτρησης ρατσιστικών τάσεων και προκαταλήψεων και οι συμμετέχοντας σε γενικές γραμμές θεωρούσαν πως δεν έχουν προκαταλήψεις εναντίων των Αφροαμερικανών, κάτι που φυσικά διαψεύστηκε από τα τελικά αποτελέσματα της έρευνας, ιδιαίτερα δε για τους πολίτες. Τι μας λένε όμως με απλά λόγια οι πιο πάνω έρευνες; Πολύ απλά, όσο πιο συχνά ερχόμαστε σε επαφή με τις μειονότητες μιας περιοχής/χώρας τόσο λιγότερο προκατειλημμένοι είμαστε εναντίον τους, μιας και επεκτείνουμε τις εμπειρίες μας και ο “ξένος” γίνεται περισσότερο “οικείος” και θεωρείται λιγότερο επικίνδυνος εκ των προτέρων. Οι αστυνομικοί μπορεί να αποβάλλουν σιγά- σιγά την προκατάληψη, αλλά οι αστυνομικοί που έρχονται πιο συχνά σε επαφή με μειονοτικό πληθυσμό και ζουν ανάμεσά του είναι σε θέση να κρίνουν περισσότερο αντικειμενικά σε σχέση με τους συναδέλφους τους που δεν ζυμώνουν τις κοινωνικές τους αντιλήψεις.
Δυστυχώς δεν γνωρίζω αν υπάρχει παρόμοια έρευνα στην Ελλάδα. Θα είχε πολύ ενδιαφέρον να δούμε αρχικά τις ρατσιστικές τάσεις των πολιτών της Ελλάδας και τις προκαταλήψεις τους, αλλά και το αν έχουν συνείδηση των προκαταλήψεων ή όχι. Για το Αστυνομικό Σώμα μια τέτοια έρευνα θα μπορούσε να βοηθήσει στην ποιοτική αναβάθμιση της εκπαίδευσης των αστυνομικών ώστε να γίνουν περισσότερο αποτελεσματικοί και να κάνουν λιγότερα λάθη λόγω των προκαταλήψεων τους. Και για να πάμε και ένα βήμα παραπέρα θα έπρεπε γενικότερα οι αστυνομικοί να περνάνε σε τακτά χρονικά διαστήματα από διάφορα ψυχοκοινωνικά τεστ ώστε να εντοπίζονται σχετικά νωρίς τα αστυνομικά όργανα που είναι ανίκανα να φέρουν εις πέρας το δύσκολο έργο τους και να στηρίζονται/εκπαιδεύονται ώστε να διορθώσουν τις λάθος αντιλήψεις τους.
Πηγές/Περισσότερες Πληροφορίες ●
Plant, E.A. & Peruche, B.M. (2005). The consequences of race for police officers’ responses tocriminal suspects. Psychological Science, 16(3), 180-183.
●
Joshua Correll, Bernadette Park, Charles M. Judd, Bernd Wittenbrink, Melody S. Sadler, Tracie Keesee (2007). Across the thin blue line: Police officers and racial bias in the decision to shoot. Journal of Personality and Social Psychology, 92 (6), 1006-1023.
●
Cognitive Daily: “Police (usually) are able to curb racial bias in shooting suspects”
~ 89 ~
(http://ub0.cc/2l/S) ●
Cognitive Daily: “Shooting unarmed suspects: A matter of race?” (http://ub0.cc/4L/s)
Εισαγωγική Φωτογραφία Grantneufeld (http://www.flickr.com/photos/grantneufeld/422426580)
~ 90 ~
Σελιδοδείκτης 4ος Γνωστικές Λειτουργίες
1 Η ανθρώπινη μνήμη και οι ψευδομνήμες 2 Ένας γυμνασμένος εγκέφαλος είναι ένας υγιής εγκέφαλος 3 Ας μιλήσουμε για τα συναισθήματα 4 Σχιζοφρένεια: μια μνημονική δυσλειτουργία;
~ 91 ~
4.1 Η ανθρώπινη μνήμη και οι ψευδομνήμες
όσο σημαντική νομίζετε ότι μας είναι η μνήμη; Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, αρκεί να σκεφτούμε έναν άνθρωπο με παντελή έλλειψη μνήμης. Δεν ξέρει τίποτα για το παρελθόν του και τα πρόσωπα που τον πλαισιώνουν, δεν ξέρει πως να κάνει απλά πράγματα όπως να δέσει τα κορδόνια του ή να κρατήσει με ακρίβεια τα μαχαιροπίρουνα, κάνει τα ίδια λάθη συνέχεια, δεν ξέρει πως να πάει σπίτι του, ακόμη και αν τον αφήσετε ένα τετράγωνο από εκεί που μένει κτλ. Υπάρχουν πάρα πολλά ιστορικά παραδείγματα για τις συνέπειες που έχει η έλλειψη κάποιας συγκεκριμένης μνημονικής ικανότητας. Άνθρωποι που υπέφεραν από τέτοιες διαταραχές, είτε λόγω κάποιου τραυματισμού, είτε λόγω κάποιας ασθένειας, βοήθησαν στην ανάπτυξη διαφόρων μοντέλων μνήμης, αλλά και στην κατηγοριοποίηση των διαφόρων ειδών μνήμης. Για να καταλάβουμε το πόσο σημαντική θεωρείται η μνήμη σήμερα, αρκεί να αναλογιστούμε πως τα δικαστήρια δέχονται την ανάκληση γεγονότων από μνήμης ως αποδεικτικό στοιχείο για την υπόθεση (κατάθεση αυτόπτων μαρτύρων).
Είδη μνήμης Η μνήμη μας χωρίζεται σε δύο βασικές κατηγορίες και σε κάποιες υποκατηγορίες. Οι δύο κύριες κατηγορίες είναι η βραχύχρονη και η μακρόχρονη μνήμη. Μια τρίτη βασική κατηγορία που προστέθηκε σχετικά πιο πρόσφατα είναι η αισθητηριακή μνήμη. Υπάρχουν διάφορες σχολές σκέψης στον τρόπο κατηγοριοποίησης των διαφόρων ειδών μνήμης, αλλά εδώ θα αναφερθούμε στις πιο κοινές.
~ 92 ~
1. Αισθητηριακή μνήμη Είναι η πιο σύντομη μορφή μνήμης που έχουμε και είναι σχεδόν ασυνείδητη. Αφορά διάφορα δεδομένα που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας, τα οποία και συγκρατούνται για ελάχιστα δέκατα του δευτερολέπτου προτού διαγραφούν δια παντός. Για παράδειγμα, η ικανότητά μας να συλλαμβάνουμε κίνηση (ενώ ουσιαστικά οι νευρώνες μας απλά παίρνουν δεκάδες στατικές φωτογραφίες κάθε δευτερόλεπτο) οφείλεται στο γεγονός πως είμαστε ικανοί να αποθηκεύουμε κάθε “καρέ” τόσο, ώστε να μπορέσουμε να το συγκρίνουμε με το επόμενο “καρέ”, βγάζοντας συμπεράσματα για το αν κάτι άλλαξε στο οπτικό μας πεδίο. Αν για κάποιο λόγο διαγραφεί αυτή η χρονική ροή (π.χ. εισαγωγή τρίτου καρέ ανάμεσα στα δύο) τότε δυσκολευόμαστε να αντιληφθούμε τις αλλαγές.
2. Βραχύχρονη μνήμη Η βραχύχρονη μνήμη (ή εργαζόμενη μνήμη) είναι η μνήμη που διαρκεί λίγα δευτερόλεπτα και μας βοηθάει να σκεφτόμαστε πάνω σε κάποιο έργο στο οποίο δουλεύουμε κάθε δεδομένη στιγμή. Για παράδειγμα
όταν
προσπαθούμε
να
απαντήσουμε
στο
ερώτημα
“Πόσο
κάνει
((3+5)/10)*4″
χρησιμοποιούμε αποκλειστικά την βραχύχρονη μνήμη για να αποθηκεύσουμε και να ανακαλέσουμε προσωρινά κάποια δεδομένα. Είναι κάτι σαν την μνήμη RAM του υπολογιστή, όπου αποθηκεύονται οι πληροφορίες που χρησιμοποιούνται κάθε δεδομένη στιγμή από το σύστημα. Η χωρητικότητα της βραχύχρονης μνήμης είναι μικρή. Ένας από τους πιο παλιούς όρους που χρησιμοποιήθηκαν για να υπολογίσουν την μνημονική χωρητικότητα, είναι και ο όρος chunk που χρησιμοποιήθηκε από τον George Miller. Ένα chunk είναι μια μονάδα που έχει νόημα για το άτομο. Για παράδειγμα υπάρχει διαφορά αν προσπαθήσετε να συγκρατήσετε τα γράμματα Ε, Η, Ρ, Ι, Η, Ν με αυτή τη
σειρά
ή
με
την
σειρά:
Ε,Ι,Ρ,Η,Ν,Η.
Προφανώς
στην
πρώτη
φορά
προσπαθούμε
να
απομνημονεύσουμε ένα - ένα τα γράμματα (6 γράμματα=6 chunks), ενώ στην δεύτερη τα γράμματα έχουν νόημα (αποτελούν λέξη), οπότε και αποτελούν ένα μόνο chunk. Γενικά έχει επικρατήσει (πάλι από τα πειράματα του Miller) ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να συγκρατήσει 7±2 chunks. Επίσης, σαφή ρόλο στο πόσα chunks μπορούμε να απομνημονεύσουμε έχει και το μέγεθός του καθενός, μιας και συνήθως όταν προσπαθούμε να συγκρατήσουμε κάτι στην μνήμη μας χρησιμοποιούμε στρατηγικές ηχητικής επανάληψης. Έτσι, είναι πολύ πιο εύκολο να συγκρατήσουμε τα νούμερα 3, 5, 9, 3, 1, 0, 4, 5 παρά τα 1234, 9089, 4983, 10567, 456787, 1004, 5670, 67223, ακόμη και αν και οι δύο ομάδες αποτελούνται από 8 chunks.
~ 93 ~
3. Μακρόχρονη μνήμη Η μακρόχρονη μνήμη είναι το είδος της μνήμης που έχει (θεωρητικά) απεριόριστες δυνατότητες χωρητικότητας και διαρκεί για μεγάλα χρονικά διαστήματα (από λεπτά έως και χρόνια). Χάρη σε αυτό το είδος μνήμης μπορούμε να αποκτήσουμε ικανότητες (οδήγηση ποδηλάτου, δέσιμο παπουτσιών κτλ) αλλά και να αποθηκεύσουμε πληροφορίες για πιθανή χρήση στο μέλλον (π.χ. ονόματα, ραντεβού, μνήμες σχετικά με το τι είδαμε ή τι ακούσαμε κτλ). Για να αποθηκευτεί μια πληροφορία στην μακρόχρονη μνήμη θα πρέπει πρώτα να περάσει από την βραχύχρονη, να επαναληφθεί αρκετές φορές και να αποκτήσει νόημα, ώστε να συνδεθεί “κάπου”, δίπλα στις υπάρχουσες πληροφορίες. Υπάρχουν 3 βασικές υποκατηγορίες μακρόχρονης μνήμης: διαδικαστική μνήμη, σημασιολογική μνήμη και επεισοδιακή μνήμη. Επαναλαμβάνω πως υπάρχουν περισσότερες υποκατηγορίες, ακόμη και μέσα σε αυτές τις υποκατηγορίες, αλλά είναι άνευ ουσίας να παρουσιαστούν όλες εδώ, μιας και σκοπός μας είναι να δώσουμε μια γενική ιδέα για τη μοντελοποίηση της μνήμης.
3.1. Διαδικαστική μνήμη Η διαδικαστική μνήμη αναφέρεται σε αυτό το είδος μακρόχρονης μνήμης που μας επιτρέπει να θυμόμαστε κάποιες αυτοματοποιημένες κινήσεις ή γενικότερες ρουτίνες, χωρίς να ανακαλούμε συνειδητά τις πληροφορίες αυτές. Για παράδειγμα, δεν ξέρουμε πως κάνουμε ποδήλατο αλλά απλά το ξέρουμε! Ή, ένας πιο προχωρημένος χρήστης υπολογιστή δεν χρειάζεται να προσέχει ποια πλήκτρα πατάει, από τη στιγμή που θα μάθει το “τυφλό σύστημα”. Άλλο καλό παράδειγμα είναι οι διάφορες ρουτίνες (ή “σενάρια”) που επαναλαμβάνουμε καθημερινά, όπως π.χ. ξεκλειδώνουμε την πόρτα και αυτόματα βάζουμε τα κλειδιά στην κλειδοθήκη και το παλτό μας στην κρεμάστρα, αλλά αν μας ρωτήσουν που είναι τα κλειδιά, πολύ πιθανό να χρειαστούμε λίγα δευτερόλεπτα για να απαντήσουμε, μιας και πλέον δεν χρειάζεται να προσέχουμε που τα τοποθετούμε λόγω της καθημερινής επανάληψης. Σε αυτό το είδος μνήμης οφείλεται και η γνωστή ερώτηση “Που έβαλα τα γυαλιά μου;” τη στιγμή που τα φοράμε!
3.2. Σημασιολογική μνήμη Αυτό το είδος μνήμης μας επιτρέπει να αποθηκεύουμε διάφορες πληροφορίες για τον κόσμο γύρω μας, όπως “Ποια είναι η πρωτεύουσα της Ελλάδας”, “Ποιος είναι ο μεγαλύτερος ποταμός του κόσμου”, “Ποια είναι η διεύθυνσή μου”, “Ποιο είναι το URL του αγαπημένου μου e-shop” κτλ. Πρόκειται κυρίως για “ψυχρά” πακέτα πληροφοριών που απλά υπάρχουν στην μνήμη μας και ανακαλούνται συνειδητά όποτε τα χρειαστούμε. Αν κάποια από τις πληροφορίες στης σημασιολογικής μνήμης πάψει να ανακαλείται συχνά ή κόψει τους δεσμούς της με άλλες υπάρχουσες πληροφορίες τότε
~ 94 ~
εξασθενεί και εν τέλει χάνεται.
3.3. Επεισοδιακή μνήμη Η τρίτη υποκατηγορία της μακρόχρονης μνήμης , η επεισοδιακή μνήμη , αφορά μνήμες που έχουμε αποθηκεύσει σχετικά με την ζωή μας, όπως τι φάγαμε εχθές, μια όμορφη εκδρομή που κάναμε πριν 8 χρόνια, ένα ταξίδι, ποιον συναντήσαμε στο δρόμο προς τη δουλειά κτλ. Μετά από κάποιο καιρό ορισμένες από τις επεισοδιακές μνήμες χάνουν την “ζωντάνια” τους με αποτέλεσμα να γίνονται “σημασιολογικές μνήμες” και, αν δεν ανακληθούν ή δεν συσχετιστούν, να χάνονται…
Πόσο αξιόπιστη είναι η μνήμη μας; Αυτό είναι ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει πολύ τους ερευνητές ανά τον κόσμο, κυρίως όσον αφορά την αξιοπιστία μαρτύρων στα δικαστήρια. Μία από τις πιο γνωστές ερευνήτριες για την αξιοπιστία της μνήμης μας είναι και η Elizabeth Loftus, η οποία έχει κάνει πολλά πειράματα στον τομέα. Σε ένα από τα πιο γνωστά της πειράματα, έδειξε το ίδιο ακριβώς βίντεο σε δύο ομάδες (Α και Β). Το βίντεο έδειχνε δύο αυτοκίνητα να συγκρούονται. Το ερώτημα που έθεσε η ερευνήτρια και στις δύο ομάδες ήταν το ίδιο και αφορούσε την ταχύτητα που είχαν τα αυτοκίνητα προ της σύγκρουσης. Αλλά το ερώτημα τέθηκε με δύο διαφορετικούς τρόπους: Η ομάδα Α ρωτήθηκε “Ποια ήταν η ταχύτητα των οχημάτων όταν συγκρούστηκαν;”, ενώ η ομάδα Β ρωτήθηκε “Ποια ήταν η ταχύτητα των δύο οχημάτων όταν ήρθαν σε επαφή;”. Τα άτομα της ομάδας Α ανακάλεσαν από τη μνήμη τους μεγαλύτερες ταχύτητες σε σχέση με τα άτομα της Β ομάδας, γεγονός που αποτελεί μια ένδειξη το πόσο εύκολα μπορεί κάποιος να επηρεάσει την μνήμη μας αλλάζοντας απλά την ερώτηση! Η ερευνήτρια έκανε και μια σειρά από άλλα ενδιαφέροντα πειράματα με παρόμοια θεματολογία και σε διάφορες παραλλαγές. Ένα από τα αγαπημένα μου είναι το εξής. Και πάλι κάποια άτομα χωρίστηκαν σε δύο ομάδες Α και Β. Τα άτομα της μίας ομάδας έβλεπαν ένα βίντεο όπου ένα αυτοκίνητο προσπαθούσε να διασταυρώσει έναν δρόμο, σταματώντας σε ένα σήμα STOP, ενώ τα άτομα της δεύτερης ομάδας έβλεπαν το ίδιο βίντεο, αλλά αυτή τη φορά το σήμα ήταν ανάποδο τρίγωνο (παρεμφερές σήμα παραχώρησης προτεραιότητας). Στην συνέχεια, η ίδια ακριβώς ερώτηση έγινε και στις δύο ομάδες: “Πέρασε κάποιο άλλο αυτοκίνητο όταν το αυτοκίνητο σταμάτησε στο STOP;”. Αφού τα υποκείμενα απάντησαν στην ερώτηση αυτή, στην συνέχεια ασχολήθηκαν με κάτι άσχετο και έπειτα τους δόθηκε η φωτογραφία του αυτοκινήτου σταματημένο στο σήμα (STOP για την ομάδα Α και ανάποδο τρίγωνο για την ομάδα Β) και ρωτήθηκαν αν αυτή η εικόνα ήταν στο βίντεο που είδαν. Ενώ το 75% των ατόμων της ομάδας Α αναγνώρισε ορθώς την εικόνα με το STOP, ωστόσο μόνο το 41% της ομάδας Β αναγνώρισε σωστά την εικόνα του σταματημένου αυτοκινήτου στην πινακίδα με
~ 95 ~
το ανάποδο τρίγωνο! Και πάλι, μια και μόνο ερώτηση ήταν αρκετή για να αλλάξει την πληροφορία που αποθηκεύτηκε στην μνήμη των υποκειμένων της ομάδας Β! Το θέμα με τις λεγόμενες “ψευδομνήμες” είναι μεγάλο και απασχολεί ακόμη και σήμερα την επιστημονική κοινότητα, με το ενδιαφέρον να επικεντρώνεται όχι τόσο στο αν υπάρχουν ή όχι, αλλά στην σημαντικότητά τους και στο πόσο εύκολα μπορεί κάποιος να αποκτήσει ψευδείς μνήμες. Θα κλείσω αναφέροντας άλλη μια περίπτωση ψευδομνήμης η οποία κάνει σαφές το πόσο επικίνδυνες μπορεί να γίνουν οι ψευδομνήμες και πόσο εύκολα μπορεί να εμπλέξουν αθώους σε δικαστικές διαμάχες. Ο Αυστραλός ψυχολόγος Donald Thomson ήταν καλεσμένος σε μια τηλεοπτική εκπομπή για να μιλήσει για… τις ψευδείς μνήμες (τι ειρωνία!) και κατά πόσο αθώοι μπορεί να στιγματιστούν λόγω της ύπαρξής τους. Την επόμενη μέρα ο κύριος Thomson συνελλήφθη με την κατηγορία του βιασμού. Τι έγινε; Μια γυναίκα έπεσε θύμα βιασμού στο σπίτι της το προηγούμενο βράδυ. Συγκεκριμένα ο βιαστής της, αφού την βίασε, την άφησε λιπόθυμη και εξαφανίστηκε. Μόλις συνήλθε, τηλεφώνησε στην αστυνομία καταδεικνύοντας τον Thomson ως βιαστή της! Φυσικά ο Thomson ήταν καλεσμένος σε ζωντανή εκπομπή όταν έγινε το περιστατικό και οι κατηγορίες εναντίον του γρήγορα άρθηκαν. Εν τέλει αποδείχτηκε ότι η γυναίκα έβλεπε την βραδινή εκπομπή στην οποία ήταν καλεσμένος το Thomson, λίγο πριν την βιάσουν και την αφήσουν λιπόθυμη. Όταν συνήλθε θυμόταν καθαρά το πρόσωπο του ψυχολόγου, χωρίς να θυμάται το περιβάλλον στο οποίο το είδε, με αποτέλεσμα να θεωρήσει ότι ήταν ο βιαστής της. Έρευνες που έχουν γίνει (κυρίως στις ΗΠΑ) έχουν δείξει ότι υπάρχουν αρκετές υποθέσεις όπου κάποιος κατηγορήθηκε είτε εσφαλμένα, είτε βάσει αμφιλεγόμενων κατηγοριών που βασίζονταν στην μνημονική ανάκληση κάποιων μαρτύρων. Για παράδειγμα, έρευνα στο State University της Iowa έδειξε ότι υπάρχουν τουλάχιστον 40 περιστατικά όπου κάποιος έμεινε άδικα στην φυλακή για κάποιο χρονικό διάστημα ή αντιμετώπισε ακόμη και την θανατική ποινή (και κάποιοι μάλιστα θανατώθηκαν).
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
S. Schmidt: Sensory Storage (http://ub0.cc/7q/0k)
●
Indiana University: Human Memory Atkinson-Shiffrin Model (http://ub0.cc/8g/1)
●
College of Computing Classes’ Notes: Human Memory (http://ub0.cc/9f/f)
●
PsyBlog: How Memories are Distorted and Invented: Misattribution (http://ub0.cc/3x/0Z)
Εισαγωγική Φωτογραφία Salon Health & Body (http://www.salon.com/health/feature/1999/09/16/memory/)
~ 96 ~
4.2. Ένας γυμνασμένος εγκέφαλος είναι ένας υγιής εγκέφαλος
τα τέλη του 19ου αιώνα, έκανε την εμφάνισή της η θεωρία της φρενολογίας. Σύμφωνα με αυτήν, ο εγκέφαλος είναι χωρισμένος σε διάφορες μικρές περιοχές, κάθε μία από αυτές είναι υπεύθυνη και για ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς μας, όπως φιλαργυρία, επιθετικότητα, κοινωνικότητα κτλ. Η δεύτερη αρχή της φρενολογίας ήταν πως όσο πιο πολύ χρησιμοποιεί κάποιος μια συγκεκριμένη περιοχή, τόσο η περιοχή αυτή μεγαλώνει σε όγκο, όπως ακριβώς και οι μυς. Έτσι, οι φρενολόγοι υποστήριζαν ότι μετρώντας τα βαθουλώματα και τα υπερυψωμένα σημεία του κρανίου μπορούσαν να βγάλουν έγκυρα συμπεράσματα για τον χαρακτήρα κάποιου. Φυσικά η θεωρία τους δεν έχει κάποια ιδιαίτερη επιστημονική βάση, και γι’ αυτό και άλλωστε αμφισβητήθηκε. Παρόλα αυτά οι φρενολόγοι αποδεικνύεται εκ των υστέρων πως είχαν εν μέρει δίκιο και για τις δύο αρχές τους. Πλέον φυσικά ξέρουμε ότι υπάρχει όντως εξειδίκευση των διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου, αλλά με διαφορετική έννοια από αυτή της φρενολογίας (έχουμε π.χ. λεκτικό κέντρο, κινητικό κέντρο, οπτικό κέντρο κτλ). Και δεύτερον, πλέον γνωρίζουμε ότι όντως όσο πιο πολύ “γυμνάζουμε” τα διάφορα εγκεφαλικά κέντρα, τόσο αυτά “δυναμώνουν”. Είναι γνωστό εδώ και αρκετά χρόνια πως άτομα που ασχολούνται με πνευματικού τύπου εργασίες (πανεπιστημιακοί, συγγραφείς, ποιητές, δάσκαλοι, φιλόσοφοι) για μεγάλο μέρος της ζωής
~ 97 ~
τους, παρουσιάζουν σημαντικά χαμηλότερες πιθανότητες να αναπτύξουν κάποια εγκεφαλική δυσλειτουργία (γεροντική άνοια, Αλτσχάιμερ) σε προχωρημένη ηλικία. Μάλιστα μια πρόσφατη πολυετής έρευνα του Ινστιτούτου “Καρολίνσκα” έδειξε πως ακόμη και η διαφορά στο χρόνο που περνάμε σπουδάζοντας μπορεί να είναι στατιστικά σημαντικός παράγοντας πρόβλεψης για την μελλοντική εμφάνιση κάποιας μορφής άνοιας. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με την έρευνα αυτή, περισσότερα χρόνια μόρφωσης σημαίνει και μικρότερες πιθανότητες ανάπτυξης άνοιας. Ο εγκέφαλος λοιπόν πράγματι γυμνάζεται και δυναμώνει. Ο μηχανισμός ενδυνάμωσης του εγκεφάλου είναι αρκετά απλός. Από τη στιγμή που θα έρθουμε στον κόσμο το νευρικό μας σύστημα συνεχώς αναπτύσσεται. Ιδιαίτερα κατά τους πρώτους μήνες της ζωής η ανάπτυξη είναι ραγδαία. Τα νευρικά κύτταρα δημιουργούν νέα μονοπάτια τόσο μεταξύ των διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου, όσο και μεταξύ εγκεφάλου και περιφερικού νευρικού συστήματος (από και προς την σπονδυλική στήλη και τον εγκέφαλο). Ως βρέφη έχουμε την έμφυτη τάση να εκγυμνάζουμε τον εγκέφαλο, ώστε να “αναγκάσουμε” το σώμα μας να χτίσει νέα μονοπάτια προς τις σημαντικές περιοχές. Όλοι έχουμε παρατηρήσει ένα βρέφος που κάνει αδέξιες κινήσεις προσπαθώντας να επεξεργαστεί ένα αντικείμενο με τα χέρια του. Αυτό το παιχνίδι περιέργειας όμως είναι στην πραγματικότητα ένας πρωταρχικός μηχανισμός ανάπτυξης του νευρικού συστήματος που θα έχει ως αποτέλεσμα τον τελικό συντονισμό των κινήσεων του παιδιού μετά από κάποια περίοδο ανάπτυξης. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει με όλα τα νευρικά δίκτυα του σώματός μας: όραση, ακοή, όσφρηση κτλ. Όσο κάποιος εξασκείται σε κάτι, τόσο καλύτερος γίνεται τελικά, μιας και δυναμώνει ο εγκέφαλός του. Οι επιστήμονες λένε ότι ποτέ δεν είναι αργά για να αρχίσει κάποιος να εξασκεί τον εγκέφαλό του. Μπορεί η ανάπτυξή του να είναι ραγδαία στα πρώτα χρόνια της ζωής μας και αργότερα να παρατηρείται μια σταδιακή μείωση του ρυθμού ανάπτυξης, αλλά αυτό δεν σημαίνει μηδενική ανάπτυξη των νευρικών κυττάρων. Τα υπάρχοντα κύτταρα μπορούν να απλώσουν τους δενδρίτες και τους άξονές τους και να δημιουργήσουν νέες συνάψεις μεταξύ τους. Το ερώτημα επομένως δεν είναι το “πότε” κάποιος μπορεί να ξεκινήσει να εξασκεί τον εγκέφαλό του για να δει αποτελέσματα, αλλά το “πως” πρέπει να το κάνει αυτό. Η απάντηση είναι πολύ απλή και κρύβεται στην καθημερινότητά μας. Υπάρχουν πάρα πολλές εν δυνάμει γνωστικές ασκήσεις γύρω μας, αρκεί να τις ψάξουμε. Σταυρόλεξα, παιχνίδια μνήμης, χαρτιά έτοιμα να γεμίσουν με σκέψεις, ποιήματα ή διηγήματά μας, ένα διαδίκτυο που μας καλεί να μπούμε στον χορό των blogs και να αρχίσουμε να συμμετέχουμε στον ιδιότυπο “διάλογο” των bloggers, αλλά και τόσα άλλα. Φυσικά, πάντα υπάρχει και η λύση της φαρμακευτικής αγωγής, αλλά φυσικά αυτό επιλέγεται
~ 98 ~
μόνο σε σοβαρές περιπτώσεις σημαντικής απώλειας των γνωστικών ικανοτήτων ενός ατόμου ως αποτέλεσμα κάποιας εγκεφαλικής δυσλειτουργίας ή ψυχολογικής διαταραχής. Το βασικό που πρέπει να θυμόμαστε όμως είναι πως όπως και στην σωματική υγεία, έτσι και στην ψυχολογική, η καλύτερη μέθοδος αντιμετώπισης ενός προβλήματος είναι η πρόληψη! Σκεφτόμαστε, πιέζουμε τον εγκέφαλό μας κάθε μέρα να πάει λίγο παραπέρα, “παίζουμε” με αυτόν. Εν τέλει, τον … γυμνάζουμε! Αυτή είναι και η καλύτερη συνταγή για καλά γεράματα!
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Pathfinder: Η μόρφωση μειώνει τον κίνδυνο εκδήλωσης άνοιας (http://ub0.cc/7f/Y)
●
Psychology in the News: Doctors Discuss Theories on Aging Brains (http://ub0.cc/6p/g)
Εισαγωγική φωτογραφία "Die Gesammten Naturwissenschaften für das Verständnis weiterer Kreise" Vol 2 of 3, G.D.Bäderer, Essen, Germany , 1858 (http://flickr.com/photos/polapix/2264851630)
~ 99 ~
4.3. Ας μιλήσουμε για τα συναισθήματα υναισθήματα. Όλοι τα έχουμε νιώσει, αλλά λίγοι μπορούν να περιγράψουν τι ακριβώς εννοούμε όταν μιλάμε για αυτά. Είναι σωματικές αντιδράσεις σε ερεθίσματα, όπως κάποιοι συμπεριφοριστές δήλωναν βασισμένοι στην δαρβινική θεωρία της εξέλιξης; Μήπως πρόκειται για γνωστικές αλλαγές που με την σειρά τους προκαλούν αλλαγές στην εγκεφαλική λειτουργία η οποίες έχουν ως αποτέλεσμα τα σωματικά συμπτώματα των συναισθημάτων; Μήπως πρόκειται για ένα κοινωνικό φαινόμενο; Σε αυτό το post θα προσπαθήσουμε να εστιάσουμε στα συναισθήματα από μια πιο “ανθρώπινη” και λιγότερο “επιστημονική” ματιά, θα μιλήσουμε για τις πιο σημαντικές διαστάσεις των συναισθημάτων, αλλά και θα αναφερθούμε στα θετικά συναισθήματα και στον σημαντικό τους ρόλο στην ζωή μας.
Τι είναι το συναίσθημα; Ο ορισμός του συναισθήματος είναι πολύ δύσκολος γιατί το συναίσθημα ως έννοια μπορεί να πάρει πολλές διαστάσεις. Σε γενικές γραμμές ωστόσο θα λέγαμε πως ορίζεται ως μια έντονη ψυχοσωματική εμπειρία που αφήνει στο άτομο κάποια θετική ή αρνητική διάθεση. Αυτή η ψυχοσωματική εμπειρία μπορεί να προκληθεί τόσο από εξωτερικούς προς το άτομο παράγοντες (π.χ. το αίσθημα του φόβου όπου η αιτία του συναισθήματος είναι ένα φοβικό αντικείμενο) όσο και από εσωτερικούς (π.χ. το αίσθημα του άγχους όπου το άτομο παρουσιάζει φοβική αντίδραση αλλά για μια δυσάρεστη κατάσταση που σκέφτεται ότι ίσως βρεθεί στο μέλλον).
~ 100 ~
Διαστάσεις των συναισθημάτων Όπως φάνηκε και από τα πιο πάνω, το συναίσθημα αποτελείται από πολλά επιμέρους στοιχεία. Καταρχήν είναι μια ψυχολογική αντίδραση μιας και τα συναισθήματα μπορούν να επηρεάσουν άμεσα την ψυχολογική μας κατάστασή μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτου. Για παράδειγμα μπορεί κάποιος να είναι στεναχωρημένος που οι φίλοι του ξέχασαν τα γενέθλιά του και το γεγονός αυτό να έχει επηρεάσει αρνητικά την διάθεσή του με αποτέλεσμα να είναι οξύθυμος ή μπορεί ακόμη (σε μια ακραία περίπτωση) και να έχει πέσει σε μια μικρή παροδική κατάθλιψη γιατί νιώθει ότι δεν είναι σημαντικός για τους φίλους του. Αλλά αν την στιγμή που ανοίξει την πόρτα του σπιτιού του οι φίλοι του του κάνουν έκπληξη και είναι όλοι μαζεμένοι εκεί για να του ευχηθούν, τότε ενδεχομένως τα θετικά συναισθήματα χαράς που θα νιώσει θα του αλλάξουν και την ψυχολογική διάθεση, θα νιώσει και πάλι σημαντικός για την παρέα του, αλλά και θα πάψει να είναι οξύθυμος πια. Μια άλλη διάσταση του συναισθήματος είναι και οι σωματικές αντιδράσεις που το συνοδεύουν. Το συμπαθητικό και παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα του ατόμου είναι άμεσα συνδεδεμένα με τα συναισθήματα. Κάθε συναίσθημα έχει διαφορετικές σωματικές αντιδράσεις όπως την αυξομείωση της κυκλοφορίας του αίματος, την λειτουργία του πεπτικού συστήματος, τις αυτόματες μυικές αντιδράσεις, την έκκριση ορμονών, τον ιδρώτα, την διαστολή της κόρης των ματιών ή και την αύξηση της λειτουργίας των πνευμόνων. Τέλος, μια τρίτη διάσταση που σχετίζεται φυσικά και με τις άλλες δύο που προαναφέρθηκαν είναι και η γνωστική διάσταση των συναισθημάτων, καθώς για να δημιουργηθεί κάποιο συναίσθημα θα πρέπει πρώτα να γίνει κάποια επεξεργασία των περιβαλλοντικών σημάτων και να υπάρξει μια ερμηνεία τους. Μια κατάσταση μπορεί να είναι θετική για ένα άτομο και ταυτόχρονα αρνητική για ένα άλλο μόνο και μόνο επειδή η επεξεργασία που κάνανε τα άτομα αυτά διαφέρει. Για παράδειγμα ένας διευθυντής μιας εταιρίας απολύεται. Αυτό το γεγονός κατά πάσα πιθανότητα θα είναι αρνητικό για τον διευθυντή γιατί με επεξεργασία του γεγονότος αυτού φτάνει στο συμπέρασμα ότι το μέλλον του απειλείται. Αντίθετα, ένας υφιστάμενός του πιθανόν να χαρεί γιατί μπορεί ο διευθυντής που απολύθηκε να ήταν αυστηρός μαζί του ή γιατί πλέον μπορεί να διεκδικήσει ο ίδιος την θέση του διευθυντή. Η επεξεργασία που κάνει στα γεγονότα τον βοήθησε να φτάσει στον συμπέρασμα ότι το μέλλον θα είναι μάλλον καλύτερο για τον ίδιο και επομένως το άτομο αυτό θα χαρακτηρίζεται από θετικά συναισθήματα. Επίσης, η γνωστική επεξεργασία των σωματικών αντιδράσεων μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα κάποιο συναίσθημα. Για παράδειγμα κάποιος κάνει γυμναστική και ξαφνικά νιώθει ότι η καρδιά του χτυπάει δυνατά αλλά αντί να ερμηνεύσει το γεγονός αυτό ως αποτέλεσμα της γυμναστικής το ερμηνεύει ως ένδειξη ότι έχει κάποιο πρόβλημα υγείας με αποτέλεσμα να αγχωθεί. Επομένως η
~ 101 ~
επεξεργασία και κυρίως η ερμηνεία των εξωατομικών και ενδοατομικών καταστάσεων είναι μια από τις σημαντικότερες πτυχές των συναισθημάτων. Μάλιστα αγχώδεις διαταραχές όπως ο Πανικός, οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στην συναισθηματική ερμηνεία των σωματικών συμπτωμάτων.
Θετικά συναισθήματα Το θετικό συναίσθημα μπορεί να οριστεί ως το συναίσθημα που προκαλεί ψυχική (ίσως και σωματική) ευχαρίστηση στο άτομο, που το κάνουν να αισθάνεται καλά με τον εαυτό του και με το περιβάλλον του. Τα θετικά συναισθήματα μπορεί να αποτελέσουν πολύτιμο βοηθητικό εργαλείο για πολλούς ανθρώπους και να τους βοηθήσουν να ανταποκριθούν αποτελεσματικότερα στις απαιτήσεις του περιβάλλοντός τους. Αν ένα άτομο χαρακτηρίζεται από θετικά συναισθήματα θα είναι σε γενικές γραμμές πιο αισιόδοξο για το μέλλον του και ενδεχομένως λιγότερο αυστηρό με τον εαυτό του με αποτέλεσμα να έχει μια γενική ευεξία. Αυτό βοηθάει στο να επιτευχθούν οι στόχοι του πιο εύκολα επειδή το άτομο συνεχίζει να προσπαθεί για τους στόχους αυτούς ακόμη και σε αντίξοες συνθήκες, σε αντίθεση με ένα άτομο που επικεντρώνεται στα αρνητικά συναισθήματα με αποτέλεσμα να εγκαταλείπει την προσπάθεια. Επίσης είναι πιθανό το άτομο αυτό να αναπτύσσει πιο πολλές και ποιοτικά καλύτερες σχέσεις με τους γύρω του σε σχέση με κάποιον που βιώνει συνεχώς αρνητικά συναισθήματα. Όλοι θέλουν να τους περιτριγυρίζουν άτομα που έχουν θετική διάθεση γιατί μπορεί να τους την μεταδώσει και κατά συνέπεια να νιώσουν και οι ίδιοι καλά. Επομένως ένα άτομο με θετικά συναισθήματα κοινωνικοποιείται πιο εύκολα και προσαρμόζεται πιο εύκολα σε νέα περιβάλλοντα. Εν τέλει οι θετικές συνέπειες των θετικών συναισθημάτων στην κοινωνικοποίηση του ατόμου είναι από τις πιο εύκολα παρατηρήσιμες, ιδιαίτερα σε μια κοινωνία όπως η σημερινή που απαιτεί σε κάποιο βαθμό την ανάπτυξη καλών διαπροσωπικών ή και επαγγελματικών σχέσεων για να θεωρηθεί κάποιος πετυχημένος. Αλλά τα θετικά συναισθήματα μπορούν να επηρεάσουν άμεσα ακόμη και την σωματική υγεία του ατόμου. Κάθε συναίσθημα συνοδεύεται και από ορισμένα σωματικά συμπτώματα. Τα αρνητικά συναισθήματα σχετίζονται κυρίως με ενεργοποίηση του συμπαθητικού συστήματος, ώστε να θέσουν το άτομο σε κατάσταση ετοιμότητας για να μπορέσει να αντιμετωπίσει έναν ενδεχόμενο κίνδυνο. Αλλά η συχνή και έντονη δραστηριοποίηση του συμπαθητικού συστήματος μπορεί να προκαλέσει βλάβη στον οργανισμό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έλκος του στομάχου που μπορεί να προκληθεί από το έντονο άγχος που έχει ως αποτέλεσμα την υπερδραστηριοποίηση του πεπτικού συστήματος. Άλλο παράδειγμα αποτελεί ακόμη και ο καρκίνος, καθώς παρατηρείται το φαινόμενο εμφάνισης καρκίνου αμέσως μετά από μια περίοδο έντονων αρνητικών συναισθημάτων (π.χ.
~ 102 ~
παθολογικό πένθος). Επομένως, το άτομο με το να επικεντρώνεται στα θετικά συναισθήματα αποφεύγει όλες τις κακές συνέπειες που έχουν τα αρνητικά.
Εισαγωγική φωτογραφία Myvector (http://flickr.com/photos/myvector/2183672825)
~ 103 ~
4.4. Σχιζοφρένεια: μια μνημονική δυσλειτουργία;
σχιζοφρένεια συνεχίζει να έχει στραμμένα τα φώτα της δημοσιότητας, αλλά και να κεντρίζει το επιστημονικό ενδιαφέρον για πάνω από 100 χρόνια όπου και επίσημα κατηγοριοποιήθηκε ως ξεχωριστή διαταραχή (ήταν από τις πρώτες ανεξάρτητες διαταραχές, μιας και για αιώνες ο μόνος όρος που υπήρχε ήταν η “τρέλα”). Αυτό το ενδιαφέρον δεν πηγάζει μόνο από την υπερβολικά αρνητική προβολή της από τα ΜΜΕ, στα οποία εμφανίζεται ως η ψυχική νόσος των δολοφόνων, αλλά και από την πολύπλοκη φύση της διαταραχής αυτής, η οποία φαίνεται πως επηρεάζει πολλά διαφορετικά εγκεφαλικά κέντρα. Μία από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις ήταν πως η σχιζοφρένεια σχετίζεται άμεσα και με την δυσλειτουργία μιας μικρής περιοχής του εγκεφάλου, του ιππόκαμπου. Ο ιππόκαμπος -μεταξύ άλλων- είναι υπεύθυνος και για την οργάνωση της ανθρώπινης μνήμης. Και εκεί ακριβώς, σε αυτό το μικρό σημείο του εγκεφάλου, φαίνεται πως συνδέεται η σχιζοφρένεια με την μνήμη μας. Μια πρόσφατη έρευνα έδειξε πως τα άτομα με σχιζοφρένεια χρησιμοποιούν διαφορετικές εγκεφαλικές περιοχές για να επεξεργαστούν πληροφορίες με την βραχύχρονη μνήμη τους. Συνήθως τα άτομα που υποφέρουν από σχιζοφρένεια έχουν προβλήματα με την μνήμη τους, καθώς δεν μπορούν να ανακαλέσουν ορθά γεγονότα του παρελθόντος και -κυρίως- παρουσιάζουν προβλήματα στην δημιουργία νέων μνημών.Η συγκεκριμένη έρευνα του Πανεπιστημίου του Nashville, στις ΗΠΑ, έδειξε ότι ενώ άτομα του κανονικού μέσου πληθυσμού χρησιμοποιούν περιοχές του δεξιού ημισφαιρίου για να θυμηθούν συγκεκριμένες τοποθεσίες, οι σχιζοφρενείς χρησιμοποιούν περιοχές και από τα δύο ημισφαίρια. Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει, αν αναλογιστούμε πως δεδομένου πως υπάρχει πρόβλημα στον ιππόκαμπο, ο εγκέφαλος των σχιζοφρενών προσπαθεί να καλύψει το κενό αξιοποιώντας άλλες περιοχές του εγκεφάλου. Μερικοί ίσως θυμάστε την αναφορά που κάναμε στην εκπληκτική ικανότητα
~ 104 ~
του εγκεφάλου που ονομάζουμε “πλαστικότητα”, όπου ο εγκέφαλος συνεχίζει να αναπτύσσεται και να αξιοποιεί νέες περιοχές τόσο κατά την διάρκεια της ανάπτυξής του, όσο και σε περιπτώσεις βλάβης/τραυματισμού. Επιπλέον η ίδια έρευνα έδειξε πως υπάρχει και μια ακόμη διαφορά μεταξύ των υγιών ατόμων και των σχιζοφρενών, όσον αφορά τις μνημονικές ικανότητες. Όταν οι ερευνητές σκάναραν τους εγκεφάλους των υποκειμένων τους κατά τη διάρκεια εσφαλμένων ανακλήσεων από τη μνήμη (τα άτομα δεν μπορούσαν να ανακαλέσουν σωστά την τοποθεσία) πρόσεξαν πως τα άτομα του μέσου πληθυσμού είχαν χαμηλή αυτοπεποίθηση όσον αφορά τις απαντήσεις τους και ταυτόχρονα οι περιοχές που ήταν ενεργές κατά την διάρκεια σωστών ανακλήσεων, πλέον ήταν ανενεργές. Υπάρχει δηλαδή κάτι σαν “βιολογικός διακόπτης” στον εγκέφαλο ο οποίος ενεργοποιείται και απενεργοποιείται ανάλογα με το αν πράγματι ανακαλούμε κάτι από την μνήμη μας ή όχι. Αυτός ο “διακόπτης” όμως φαίνεται πως δεν υπάρχει στα άτομα με σχιζοφρένεια. Συγκεκριμένα, οι σχιζοφρενείς δεν παρουσίασαν καμία διαφορά στην ενεργοποίηση του εγκεφάλου κατά την διάρκεια λανθασμένων ανακλήσεων. Ήταν δηλαδή σαν ο εγκέφαλος να “θεωρούσε” ότι πράγματι ανασύρει κάτι που είναι αποθηκευμένο στην μνήμη. Αποτέλεσμα αυτού ήταν φυσικά οι σχιζοφρενείς να δηλώνουν πεπεισμένοι για το ορθό της ανάκλησής τους. Αυτός ο μικρός διακόπτης ίσως τελικά είναι το κλειδί για την προσέγγιση της σχιζοφρένειας σε βιολογικό επίπεδο, μιας και μπορεί να εξηγήσει ίσως τα σοβαρότερα συμπτώματα της σχιζοφρένειας, αυτά των ψευδαισθήσεων και των παραισθήσεων. Στην καθημερινότητά μας ερχόμαστε αντιμέτωποι με χιλιάδες ερεθίσματα τα οποία ο εγκέφαλός μας καλείται να αναλύσει, να κατηγοριοποιήσει ή και να συνδυάσει. Όταν οι σχιζοφρενείς κάνουν έναν έλεγχο για το αν είδαν ή άκουσαν κάτι, ο εγκέφαλος -έχοντας χαλασμένο τον “βιολογικό διακόπτη” του- αυτόματα θεωρεί πως πράγματι είδε ή άκουσε κάτι. Αποτέλεσμα αυτού είναι οι σχιζοφρενείς να βλέπουν και να ακούν πράγματα που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Η μνήμη είναι η μαγική αυτή ικανότητα των κυττάρων η οποία μας επιτρέπει να είμαστε αυτό που είμαστε, να έχουμε αυτογνωσία και να ενεργούμε λαμβάνοντας υπόψη τις εμπειρίες μας. Όταν ένα τόσο σημαντικό εργαλείο του νευρικού μας συστήματος φαίνεται να δυσλειτουργεί, αυτόματα δημιουργεί προβλήματα σε όλο μας το είναι. Ίσως η πιο σοβαρή μορφή τέτοιων προβλημάτων -από άποψη κοινωνική συμπεριφοράς- είναι τελικά η σχιζοφρένεια.
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
BBC: Schizophrenia memory differences (http://ub0.cc/0z/16)
~ 105 ~
4.5. Ο ινιακός λοβός
ία από τις πιο σημαντικές αισθήσεις μας -ίσως η πιο σημαντική- είναι η όραση. Όπως για τους περισσότερους οργανισμούς που ζουν σε ανοιχτό περιβάλλον, έτσι και για τον άνθρωπο είναι απαραίτητο να λαμβάνει οπτικά μηνύματα αλλά, να κατανοεί πως κινείται στον χώρο, αλλά και πως κινούνται τα αντικείμενα του περιβάλλοντος σε σχέση με αυτόν. Ο ινιακός λοβός είναι η περιοχή του εγκεφάλου που καθιστά δυνατή τη λειτουργία της όρασης. Ο ινιακός λοβός μπορεί να καταλαμβάνει μόλις το 12% της συνολικής επιφάνειας του φλοιού του ανθρώπινου εγκεφάλου, αλλά οι δυνατότητές του είναι δυσανάλογες του μεγέθους του. Ο ινιακός λοβός λοιπόν είναι το κέντρο επεξεργασίας οπτικών ερεθισμών των εγκεφάλων όλων των θηλαστικών. Για την ακρίβεια όλα τα θηλαστικά έχουμε δύο ινιακούς λοβούς, έναν σε κάθε ημισφαίριο, οι οποίοι βρίσκονται στο πίσω μέρος του εγκεφάλου, πίσω από τον κροταφικό και τον βρεγματικό λοβό (βλ. Εικόνα 1). Αυτό που τον ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους λοβούς είναι οι διαφορετικές λειτουργίες που ελέγχει. Ενώ οι λοβοί γενικά είναι ορισμένοι καθαρά βάσει ανατομικών οροσήμων και όχι λειτουργικά, εντούτοις, ο ινιακός λοβός έχει μια ορισμένη λειτουργική ενότητα δεδομένου ότι επικεντρώνεται εξ’ ολοκλήρου στην επεξεργασία των οπτικών πληροφοριών.
Εικόνα 1. Οι λοβοί του ανθρώπινου εγκεφάλου: Π=πρόσθιος, Β=βρεγματικός, Κ=κροταφικός, Ι=ινιακός
~ 106 ~
Το πώς αυτή η επεξεργασία ενεργεί στο νευρικό επίπεδο, και το πώς οργανώνεται δομικά, παρέχει μερικές ιδέες για τους μηχανισμούς της οπτικής αντίληψης. Μεγάλο μέρος αυτής της γνώσης προέρχεται από τη μελέτη του ινιακού λοβού των πιθήκων του είδους macaque, αλλά ο ανθρώπινος ινιακός λοβός σε γενικές γραμμές έχει παρόμοια δομή και λειτουργίες. Βασικό “καθήκον” του ινιακού λοβού είναι να διατηρεί μια βασική χωρική οργάνωση των οπτικών πληροφοριών, αλλά επίσης και να αποσπά και να οργανώνει οπτικές ιδιότητες όπως η τοπική μορφή, η κίνηση, το χρώμα και το βάθος. Κάθε μία από τις παραπάνω λειτουργίες λαμβάνει χώρο σε διαφορετική περιοχή του ινιακού λοβού.
Εικόνα 2. Οι περιοχές του ινιακού λοβού και προβολή των οπτικών πληροφοριών στην περιοχή V1
Περιοχή V1: Ο “μεγεθυντικός φακός” Ο κύριος οπτικός φλοιός στο βάθος του ινιακού λοβού έχει τη σήμανση V1 και λαμβάνει πληροφορίες δια μέσου της οπτικής οδού. Είναι η πιο καλά μελετημένη περιοχή του εγκεφάλου, αλλά ταυτόχρονα και η πιο “απλή”. Η περιοχή V1 είναι η πιο ουριαία περιοχή του εγκεφάλου μας και εκεί κάθε εισερχόμενη οπτική ίνα και κάθε μεμονωμένος νευρώνας της περιοχής V1, φέρει πληροφορίες για μια συγκεκριμένη μικρή περιοχή του οπτικού πεδίου. Αυτοί κατανέμονται με έναν τακτικό τρόπο κατά μήκος του φλοιού, έτσι ώστε νευρώνες με γειτονικά αντιληπτικά πεδία είναι σε κοντινή απόσταση μεταξύ τους (βλ. Εικόνα 2). Το οπτικό πεδίο δεν αντιπροσωπεύεται εξ’ ολοκλήρου και στα δύο ημισφαίρια. Συγκεκριμένα το δεξί οπτικό ημιπεδίο αντιπροσωπεύεται στο αριστερό ημισφαίριο και αντίστροφα. Η περιοχή V1 μεγεθύνει στο μέγιστο το κέντρο της όρασής μας, καθώς οι περισσότερες πληροφορίες προέρχονται
~ 107 ~
κυρίως από τους φωτοσυλλέκτες (ραβδία και κωνία) στο κέντρο του αμφιβληστροειδή (retina) και λιγότερο από φωτοσυλλέκτες στην περιφέρειά του. Αυτή η μεγάλη ροή πληροφορικών σχεδόν αποκλειστικά από το κέντρο του οπτικού μας πεδίου αντικατοπτρίζεται σε μια αντίστοιχα μεγάλη περιοχή του φλοιού, αφιερωμένη στην επεξεργασία τους.
Περιοχή V2: Το ξεκαθάρισμα των φιγούρων Η περιοχή V2 είναι η δεύτερη μεγάλη περιοχή του ινιακού λοβού η οποία περιβάλλει την περιοχή V1 και έχει πολλές αμοιβαίες συνδέσεις με αυτήν. Πολλές από τις λειτουργίες της περιοχής V2 είναι όμοιες με τις λειτουργίες της περιοχής V1, αλλά η V2 ανιχνεύει πιο πολύπλοκα χαρακτηριστικά όπως το περίγραμμα και η διάκριση μεταξύ του αντικειμένου και του φόντου. Χάρη στην επεξεργασία που που γίνεται σε αυτή την περιοχή καταλαβαίνουμε ποια μέρη της εικόνας που φτάνει στον εγκέφαλο είναι μέρη του αντικειμένου στο οποίο στρέφουμε την προσοχή μας κ ποια αποτελούν απλά το περιβάλλον.
Περιοχή V3: Βάθος και απόσταση Η περιοχή V3 με τη σειρά της περιβάλλει την V2 από την οποία εξάλλου λαμβάνει και τις πληροφορίες προς επεξεργασία. Σε αυτό το επίπεδο ο εγκέφαλος κάνει όλες τις απαραίτητες επεξεργασίες ώστε να μπορούμε να έχουμε στην αντίληψη του βάθους και της απόστασης. Παρότι αυτές οι λειτουργίες μπορεί να μας φαίνονται αυτονόητες, σε νευρολογικό επίπεδο τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά, ιδιαίτερα δε στην αίσθηση της όρασης. Είναι χαρακτηριστικό πως ενώ η όραση είναι η πιο πολυμελετημένη ανθρώπινη αίσθηση, ακόμη δεν έχουμε καταφέρει να κατανοήσουμε πλήρως τους μηχανισμούς που μας επιτρέπουν να “μεταφράζουμε” την δυσδιάστατη εικόνα που προβάλλεται στον αμφιβληστροειδή χιτώνα στον πολύπλοκο τρεισδιάστατο κόσμο που αντιλαμβανόμαστε (βάθος, κίνηση, ταυτοποίηση προσώπων κ.α.).
Περιοχή V4: “Αυτό που βλέπω, είναι αυτό που ψάχνω;” Η περιοχή V4 είναι μια περιοχή του ινιακού λοβού στους πιθήκους και προς το παρόν δεν έχει βρεθεί ποια περιοχή στον ανθρώπινο εγκέφαλο είναι ομόλογη της V4 των πιθήκων. Αυτή η περιοχή επηρεάζεται από τις διαδικασίες προσοχής και εξειδικεύεται σε κάτι πιο πολύπλοκο: στην αντίληψη συγκεκριμένων αντικειμένων. Εδώ επίσης βρίσκονται οι περισσότεροι νευρώνες που παρουσιάζουν επιλεκτικότητα ως προς το χρώμα.
~ 108 ~
Περιοχή V5: Κίνηση Η περιοχή V5 είναι πιο μπροστά στον ινιακό λοβό και έχει ερευνηθεί εντατικά επειδή έχει μια πολύ καλά ορισμένη εξειδίκευση η οποία δεν είναι άλλη από την επεξεργασία των πληροφοριών της κίνησης. Οι μελέτες σε ζώα έχουν δείξει ότι η ζημία σε αυτήν την περιοχή οδηγεί σε εξασθένιση της δυνατότητάς τους να αντιλαμβάνονται κινούμενα ερεθίσματα. Στους ανθρώπους, η διμερής ζημία σε αυτές τις περιοχές του οπτικού φλοιού μπορεί να οδηγήσει στην λεγόμενη κινητική αγνωσία (αδυναμία αντίληψης της κίνησης ενός αντικειμένου). Προκειμένου να ακολουθήσουμε ένα κινούμενο αντικείμενο πρέπει συνεχώς να συλλέγουμε τα νέα στοιχεία όσον αφορά τη μετακίνησή αυτή. Το σύνολο των στοιχείων που συλλέγουμε σχετικά με την κατεύθυνση της κίνησής μας ονομάζεται οπτική ροή (optic flow). Η οπτική ροή μας λέει που πηγαίνουμε, πόσο γρήγορα πλησιάζουμε τα διαφορά αντικείμενα στην πορεία μας, αλλά και εάν έχουμε αρκετό διάστημα για να αποφύγουμε την πρόσκρουση με αυτά. Οι νευρώνες της V5 ολοκληρώνουν αυτή τη διαδικασία με γρήγορη μετάδοση των πληροφοριών, ενώ είναι ευαίσθητοι σε κινητικά ερεθίσματα προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση.
Ορισμένες βασικές βλάβες του ινιακού λοβού Απώλεια οπτικού πεδίου: Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω οι βλάβες στον ινιακό λοβό είναι πιθανόν να προκαλέσουν απώλεια οπτικού πεδίου, η οποία θα είναι ανάλογη του λοβού ο οποίος έχει το πρόβλημα. Υπάρχουν διάφορες βαθμίδες απώλειας της όρασης ανάλογα με τη σοβαρότητά τους, οι οποίες κυμαίνονται από απώλεια κάποιων πολύ μικρών περιοχών στο οπτικό πεδίο, έως την απώλεια του ενός τετάρτου ή ακόμη και του μισού οπτικού πεδίου (το αντίθετο από την πλευρά του λοβού που έχει τη βλάβη). Φλοιώδης τύφλωση: Πρόκειται για το είδος της τύφλωσης που οφείλεται αποκλειστικά σε βλάβη στον ινιακό λοβό. Τα άτομα που παρουσιάζουν φλοιώδη τύφλωση έχουν φυσιολογικούς οφθαλμούς και διατηρούν αναλλοίωτα τα αντανακλαστικά της κόρης, καθώς και μέρος των κινήσεων των οφθαλμών, αλλά δεν έχουν καθόλου αντίληψη και συνείδηση των οπτικών πληροφοριών. Δηλαδή τα μάτια λειτουργούν κανονικά στέλνοντας πληροφορίες, αλλά ο ινιακός λοβός δεν είναι σε θέση να τις επεξεργαστεί και έτσι το άτομο δεν βλέπει τίποτα. Παραισθήσεις - Ψευδαισθήσεις: Κάποιος με βλάβη στον ινιακό λοβό μπορεί να αρχίσει να έχει παραισθήσεις, κάτι που είναι απόρροια της βλάβης των περιοχών που επεξεργάζονται τα οπτικά ερεθίσματα, όπως είναι η περιοχή V1 που σχετίζεται άμεσα με τον αμφιβληστροειδή χιτώνα και τις πληροφορίες που αυτός μεταβιβάζει. Οι περιοχές του ινιακού λοβού δεν είναι σε θέση να ερμηνεύσουν σωστά τις πληροφορίες αυτές με αποτέλεσμα να δημιουργούνται οι παραισθήσεις και οι
~ 109 ~
ψευδαισθήσεις. Οπτική αγνωσία: Προκειται για το είδος της αγνωσίας όπου το άτομο παρουσιάζει ανικανότητα αναγνώρισης αντικειμένων. Για παράδειγμα το άτομο δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει τα αντικείμενα σε μια φωτογραφία ή ένα σχέδιο το οποίο του δίνεται. Χρωματική αγνωσία: Άτομα με χρωματική αγνωσία δεν μπορούν να αναγνωρίζουν χρώματα, ακόμη και αν τα μάτια είναι σε θέση να λαμβάνουν τους χρωματικούς ερεθισμούς από το περιβάλλον. Το πρόβλημα δηλαδή εστιάζεται στον ινιακό λοβό και όχι στους φωτοσυλλέκτες του αμφιβληστροειδή. Κινητική αγνωσία: Τέλος, ένα άλλο πρόβλημα που μπορεί να οφείλεται σε βλάβη του ινιακού λοβού είναι η κινητική αγνωσία, όπου το άτομο παρουσιάζει ανικανότητα στην αναγνώριση της κίνησης ενός αντικειμένου.
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Wikipedia: ινιακός λοβός (http://ub0.cc/55/j)
●
Kandel, E., Schwartz, J., & Jessell, T. Principles of Neural Science. 3rd edition. New York: NY. Elsevier, 1991
Εισαγωγική Φωτογραφία Lapo (http://flickr.com/photos/lapolab/2403693037)
~ 110 ~
Σελιδοδείκτης 5ος Λοιπά Θέματα Ψυχικής Υγείας
1 Αντιμετωπίζοντας τη ζωή: Διάγνωση θανατηφόρας ασθένειας 2 Αυτοκτονία: Μια σκοτεινή πραγματικότητα
~ 111 ~
5.1. Αντιμετωπίζοντας τη ζωή: Διάγνωση θανατηφόρας ασθένειας
ατά την άποψή μου, μία από τις πιο ψυχοφθόρες ειδικότητες της ψυχολογίας είναι η Ψυχολογία Υγείας. Οι ειδικευμένοι Ψυχολόγοι Υγείας μεταξύ άλλων έχουν να φέρουν εις πέρας μια πολύ δύσκολη αποστολή, η οποία δεν είναι άλλη από την ανακοίνωση των κακών νέων (π.χ. διάγνωση θανατηφόρας ασθένειας) στον ίδιο τον ασθενή. Ένα εξίσου δύσκολο έργο των ειδικών αυτών όμως είναι και η συνοδεία του ατόμου προς το προδιαγεγραμμένο τέλος του. Σε αυτό το άρθρο θα κάνουμε μια πολύ σύντομη αναφορά στις βασικές ανάγκες του ατόμου που αντιμετωπίζει τον θάνατό του, τα στάδια από τα οποία περνάει μέχρι να αποδεχτεί την κατάστασή του, με την ελπίδα πως ακόμη και η ελάχιστη γνώση γύρω από το θέμα αυτό μπορεί να γίνει το έναυσμα για μια ψυχικά καλύτερη αντιμετώπιση του θανάτου. Ο θάνατος αποτελεί τον τελικό προορισμό όλων μας και είναι φυσικό η αποδοχή του να είναι μια δύσκολη υπόθεση, είτε πρόκειται για τον θάνατο δικών μας ανθρώπων, είτε -πολύ περισσότεροτον δικό μας. Η γνώση των αναγκών και της πιθανής πορείας που ακολουθούν όσα άτομα γνωρίζουν εκ των προτέρων την προδιαγεγραμμένη πορεία τους είναι πολύ σημαντική ώστε να είμαστε σε θέση να προσφέρουμε στο μέγιστο δυνατόν την συμπαράστασή και την κατανόησή μας με απώτερο σκοπό να βοηθήσουμε τα άτομα αυτά στο δύσκολο ταξίδι τους.
Οι ανάγκες του ασθενή με τερματική ασθένεια Ο Charles Corr αναφέρει πως το άτομο που πεθαίνει καλείται να αντιμετωπίσει διαφορετικούς
~ 112 ~
στόχους σε πολλαπλά επίπεδα στη ζωή του. Αρχικά, όσον αφορά τον οργανικό τομέα, καλείται να αντιμετωπίσει τις βασικές βιολογικές ανάγκες, όπως η διατροφή, αλλά και τα οργανικά προβλήματα που ενδέχεται να οφείλονται στην ασθένεια (π.χ. πόνος). Το άτομο μπορεί αρχικά να είναι σε θέση να καλύψει αυτές τις ανάγκες μόνο του, αλλά όσο προχωράει η ασθένεια μπορεί οι ικανότητές του να μειώνονται δραστικά, με αποτέλεσμα από ένα σημείο και μετά να χρειάζεται την βοήθεια τρίτων για να καλύψει αυτές τις βασικές ανάγκες. Ο δεύτερος τομέας είναι ο ψυχολογικός, όπου ο ασθενής πρέπει να καλύψει τις ανάγκες του για ασφάλεια, την αίσθηση της αυτονομίας, αλλά και την ανάγκη του για άντληση δύναμης από τις μικρές καθημερινές χαρές της ζωής, κάτι που ενισχύει την αυτοεκτίμησή του. Το χειρότερο που μπορούμε να κάνουμε για ένα άτομο με τερματική ασθένεια είναι να το αναγκάσουμε να ζήσει σε ένα ασταθές και εκρηκτικό περιβάλλον ή να του στερήσουμε τη δυναότητα να περιποιείται το ίδιο τον εαυτό του, όπως έκανε σε όλη του τη ζωή. Η αίσθηση ότι βασίζεσαι σε τρίτα άτομα για να επιβιώσεις μπορεί να γίνει πολύ ασφυκτική και δυσάρεστη, ιδιαίτερα για άτομα που δεν έχουν συνηθίσει σε τέτοιου είδους φροντίδα. Ένας τρίτος τομέας αναγκών είναι ο κοινωνικός, όπου το άτομο νοιώθει την ανάγκη να εξασφαλίσει, να διατηρήσει ή ακόμη και να αναπτύξει σχέσεις με τον περίγυρό του, πράγματα πολύ σημαντικά για τον ίδιο στη συγκεκριμένη φάση της ζωής του. Οι ασθενείς πολύ συχνά δηλώνουν πως αυτό που φοβούνται η μοναχική πορεία προς το θάνατο. Καθώς ο θάνατος των άλλων μας φέρνει αντιμέτωπους με πάρα πολλές σκέψεις γύρω από τον δικό μας μελλοντικό θάνατο συνήθως έχουμε την τάση να αποφεύγουμε άτομα που αντιμετωπίζουν μια θανατηφόρα ασθένεια (κάτι που εκδηλώνεται συνήθως ως ασυνείδητος μηχανισμός άμυνας). Αυτό φυσικά είναι λάθος, καθώς αυτό που έχουν ανάγκη οι ασθενείς είναι να χαρούν τις κοινωνικές τους σχέσεις, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους για αυτές ή ακόμη και να αποχαιρετήσουν τους αγαπημένους τους ανθρώπους. Βλέπουμε δηλαδή πως το άτομο που πεθαίνει βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του και, γι' αυτό, επηρεάζεται από τον τρόπο που τον αντιμετωπίζουν τα άτομα του περίγυρού του. Επομένως θα πρέπει η προσοχή μας να είναι στραμμένη, εκτός από τον ασθενή, και στα άτομα με τα οποία έρχεται σε επαφή, είτε αυτά είναι συγγενείς και φίλοι, είτε το ίδιο το ιατρικό προσωπικό. Τέλος, ο πνευματικός τομέας, είναι ο τομέας όπου ο ασθενής προσπαθεί να δώσει νόημα στη ζωή του, αντλώντας δύναμη από τις κατάλληλες πνευματικές πηγές. Οι θρησκείες συχνά αποτελούν ένα καταφύγιο των ασθενών καθώς προσφέρουν έτοιμες απαντήσεις σε πολλά σημαντικά ερωτήματα που έχουμε όλοι μας γύρω από το νόημα της ζωής και την φύση του θανάτου. Φυσικά άλλα άτομα αποφεύγουν την επαφή με την θρησκεία μιας κ βρίσκουν το νόημα της ζωής σε εντελώς ανθρώπινες
~ 113 ~
καταστάσεις, όπως η προσφορά αγάπης ή γνώσης/σοφίας, άλλα στην υστεροφημία (ακόμη και μέσω των παιδιών τους) κτλ. Ακόμη και αν διαφωνούμε κάθετα με τις επιλογές του ατόμου θα πρέπει να τις σεβαστούμε απόλυτα από τη στιγμή που προσφέρουν ουσιαστική παρηγοριά στον ίδιο τον ασθενή. Πολύ γενικά θα λέγαμε πως δεν πρέπει να ξεχνάμε πως κάθε άτομο παραμένει ένας ζωντανός οργανισμός, ακόμη και όταν είναι στα τελευταία στάδια της ζωής του, καθώς και ότι ο ασθενής έχει την ανάγκη να επιλύσει ορισμένες εκκρεμότητες πριν πεθάνει. Επίσης πρέπει να τονιστεί πως είναι σημαντικό να ακούμε προσεκτικά τον ασθενή και να καθοδηγούμαστε από τον ίδιο στην βοήθεια που του προσφέρουμε καθώς αυτό ενισχύει την αυτοπεποίθησή του, αφήνοντάς τον να πάρει ο ίδιος αποφάσεις για την ζωή του.
Τα πέντε στάδια προς την αποδοχή της θανατηφόρας ασθένειας Η Δρ Elisabeth Kübler-Ross αναγνώρισε πέντε βασικά στάδια από τα οποία περνάει ένα άτομο το οποίο πρόκειται να πεθάνει, η γνώση των οποίων βοηθά το ιατρικό προσωπικό ή/και τα άτομα που συντροφεύουν τον ασθενή προς το τέλος να αντιμετωπίσουν τον ίδιο αλλά και τις όποιες ανησυχίες και ανάγκες του, ανάλογα με το στάδιο στο οποίο βρίσκεται. Δεν περνάνε όλα τα άτομα απαραίτητα από όλα τα στάδια, αλλά η σειρά με την οποία εμφανίζονται είναι -συνήθως- σταθερή, μιας και παρουσιάζεται μια λογική συνέχεια στην διεργασία της θανατηφόρας ασθένειας. Το πρώτο στάδιο από το οποίο περνάει ένας ασθενής αφού πληροφορηθεί για τον επικείμενο θάνατό του είναι το στάδιο της άρνησης, όπου το άτομο δεν δέχεται καμία πληροφορία, φράζοντας ουσιαστικά την ροή τους. Το άτομο αρνείται την πραγματικότητα και δεν δέχεται ότι αυτό συμβαίνει στον ίδιο. Μπορεί να μιλάει για πολλαπλά ιατρικά λάθη, να προσπαθεί να αποφύγει πάση-θυσία την ιδέα του θανάτου και να προσπαθεί να συνεχίσει την ζωή του σαν να μην συμβαίνει τίποτα, κάτι που φυσικά είναι εν τέλει ψυχοφθόρο. Έπεται το στάδιο του θυμού, όπου το άτομο εμφανίζει μια έκρηξη συναισθημάτων και παρουσιάζει επιθετική διάθεση απέναντι σε πρόσωπα, αλλά και καταστάσεις. Σε αυτό το στάδιο το άτομο μπορεί να παρουσιάσει μια αναίτια και πάρα πολύ εχθρική στάση απέναντι σε όλους και όλα, άσχετα αν συνδέονται ή όχι με την κατάστασή του. Για την ακρίβεια ο θυμός εξωτερικεύεται σε παντελώς άσχετα μικροπράγματα της καθημερινότητας όπως ένας μη τέλειος πρωινός καφές ή μια αργοπορία στο δρόμο. Φυσικά η ουσιαστική αιτία που “όλα του φταίνε” είναι πολύ βαθύτερη και ουσιαστικότερη, αλλά είναι δύσκολο στο άτομο να την επεξεργαστεί, μιας και έχει προηγηθεί το στάδιο της άρνησης οπότε και η ασθένεια βρίσκεται έτσι και αλλιώς στο βάθος μιας μικρής γωνιάς του μυαλού τους. Τρίτο παρουσιάζεται το στάδιο της διαπραγμάτευσης. Σε αυτό το στάδιο το άτομο προσπαθεί
~ 114 ~
να αποφύγει τις αρνητικές συνέπειες της κατάστασης την οποία πρέπει να δεχτεί και κρύβει μια ελπίδα ότι η κατάσταση μπορεί να είναι αντιστρέψιμη, επομένως την δέχεται υπό όρους. Αυτό το στάδιο είναι ένα πρώιμο βήμα πριν την αποδοχή και προσφέρει μια πολύ καλή ευκαιρία για παρέμβαση από το ιατρικό προσωπικό το οποίο μπορεί να προσφέρει συμβουλές και να ενημερώσει το άτομο με περισσότερη ευκολία σε σχέση με πριν. Το άτομο είναι δεκτικό στις αλλαγές που απαιτούνται για την αντιμετώπιση της ασθένειας και είναι έτοιμο να αρχίσει να δουλεύει ουσιαστικά πάνω στο πρόβλημά του. Μετά από τα τρία στάδια της άρνησης, του θυμού, και της διαπραγμάτευσης, το άτομο περνάει στο στάδιο της κατάθλιψης, όπου δεν βλέπει καμία ελπίδα για την κατάστασή του και βλέπει το τέλος να έρχεται απειλητικό. Πριν την αποδοχή το άτομο χρειάζεται χρόνο για να κοιτάξει την ζωή του, να ζυγίσει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται και να θρηνήσει τον ίδιο του το θάνατο αν χρειαστεί. Είναι φυσικό σε αυτή τη φάση το άτομο να μιλάει με πολύ μελανά χρώματα για το μέλλον, να αποφεύγει κοινωνικές δραστηριότητες και επαφές αλλά και να παρουσιάζει μια μειωμένη ενέργεια. Απλά χρειάζεται το χρόνο του. Τέλος, το άτομο φτάνει στο επιθυμητό στάδιο της αποδοχής όπου ανασυγκροτείται, βάζει τη ζωή του και τις σκέψεις του σε τάξη, βοηθάει και τους άλλους να αποδεχτούν την πραγματικότητα και είναι έτοιμο να δεχτεί πλήρως την βοήθεια που μπορούν να του προσφέρουν οι ειδικοί. Πολλοί ασθενείς με τερματικές ασθένειες μιλάνε για μια κατάσταση όπου νιώθουν πιο ζωηροί και γεμάτοι ενέργεια, αλλά και ανάγκη να ρουφήξουν την ζωή γύρω τους. Μερικοί μιλάνε ακόμη και για μια έκρηξη “σοφίας” και αλλαγή 180 μοιρών όσων αφορά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τον θάνατό τους. Είναι αυτό που εννοεί και ο Γιάλομ όταν λέει πως “ενώ η φύση του θανάτου μας καταστρέφει, η ιδέα του μπορεί να μας σώσει”. Το έργο της δρ. Kübler-Ross είναι πραγματικά εξαίρετο και θα πρέπει να διαβαστεί από όλους όσοι ενδιαφέρονται άμεσα και επιστημονικά για το θέμα του θανάτου. Φυσικά ένας ακόμη συγγραφέας/ψυχίατρος τον οποίο θα πρότεινα σε όλους είναι ο δρ. Irvin Yalom, ο οποίος έχει γράψει αρκετά βιβλία για το θέμα των ψυχολογικών (κυρίως) αναγκών των ατόμων που αντιμετωπίζουν τον θάνατο. Δύο από τα βιβλία του που θα ελεγα πως πρέπει να διαβαστούν από όλους μας είναι το απολύτως εξειδικευμένο βιβλίο “Starring at the Sun. Overcomming the Terror of Death“, αλλά και το “Η θεραπεία του Σόπενάουερ” το οποίο είναι ένα λογοτεχνικό έργο με πάρα πολλά εμφανή σημεία εκβάθυνσης στο θέμα της στήριξης των ατόμων με τερματικές ασθένειες. Το τελικό μήνυμα που θα ήθελα να περάσω με αυτό εδώ το άρθρο είναι πως όσο και αν ο θάνατος είναι ένα θέμα ταμπού για τις όλες τις κοινωνίες, ωστόσο είναι και αυτός μια πολύ σημαντική πτυχή της ζωής μας η οποία είναι παρούσα σε όλους μας. Δεν πρέπει να αποφεύγουμε την
~ 115 ~
αντιμετώπισή του και την λογική επεξεργασία του, αλλιώς απλά κάνουμε τα πράγματα χειρότερα. Φυσικά η αποδοχή της θνητής φύσης μας και η στήριξη των ατόμων με τερματικές ασθένειες σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να ισούται με τυφλή αποδοχή της κατάστασης. Ίσα - ίσα η ελπίδα πεθαίνει πάντα τελευταία.
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Bacqué, M. F. (2004). Πένθος και υγεία: Άλλοτε και σήμερα. (2η έκδ.) Αθήνα: Εκδόσεις Θυμάρι
●
Kübler-Ross, E. (1975). Death: The final stage of growth. New Jersey: Prentice-Hall, Inc.
Εισαγωγική Φωτογραφία Wtlphotos (http://www.flickr.com/photos/wtlphotos/2096886522)
~ 116 ~
5.2. Αυτοκτονία: Μια σκοτεινή πραγματικότητα
ο θέμα της αυτοκτονίας είναι ένα από τα μεγαλύτερα θέματα-ταμπού για τις περισσότερες κοινωνίες του κόσμου, παρά την αντικειμενικά μεγάλη έκταση του φαινομένου. Σχεδόν όλοι μας σε κάποια φάση της ζωής μας -συνήθως κατά την εφηβεία- έχουμε σκεφτεί, έστω και φευγαλέα, την αυτοκτονία ως λύση στα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε ή που φοβόμαστε πως θα αντιμετωπίσουμε. Πολλοί ίσως έχουμε ιστορίες από συγγενείς ή φίλους που δοκίμασαν να βάλουν τέρμα στην ζωή τους, κάτι που ευτυχώς στις περισσότερες των περιπτώσεων δεν γίνεται πραγματικότητα. Με αφορμή λοιπόν την χθεσινή Παγκόσμια Ημέρα Πρόληψης των Αυτοκτονιών, αξίζει να κάνουμε μια αναφορά σε αυτό το τόσο κοντινό και συνάμα τόσο απόμακρο από την συνείδησή μας φαινόμενο. Θα ξεκινήσω μεταφέροντας σας εν συντομία την ιστορία του Chris την οποία δημοσίευσε στο “World of Psychology”:
Όταν έκανα την απόπειρα αυτοκτονίας, έμενα προσωρινά στο υπόγειο της μητέρας μου. Είχα αποφασίσει πως αυτή ήταν η τελική μου κίνηση. Ένιωθα πολύ πιεσμένος και δεν ήθελα να μιλήσω σε κανέναν γι’ αυτό (πέρα βεβαίως από τα χιλιάδες ανωνυμα πρόσωπα του διαδικτύου). Η μητέρα μου δεν ήθελε να μάθει τίποτε για την κατάστασή μου. Μεταξύ μας υπήρχε ένα χάσμα επικοινωνίας. Οι γονείς μου είχαν τις δικές τους αντιλήψεις για το τι είναι η διπολική κατάθλιψη και δεν ήθελαν να τις αλλάξουν. Πάλευα καιρό με τον εαυτό μου και κατέληξα στο πως η μόνη διέξοδος ήταν να πάρω χάπια. Αλλά ξέρετε με την αυτοκτονία δεν λύνεις ένα πρόβλημά σου. Αντίθετα, το φορτώνεις σε κάποιον άλλο. Ήθελα να κάνω τους γονείς μου να νοιώσουν τύψεις.
~ 117 ~
Αφου πήρα τα χάπια, τελικά άλλαξα γνώμη και κάλεσα τις πρώτες βοήθειες λίγο προτού χάσω τις αισθήσεις μου. Ξύπνησα μετά από 3 ημέρες στην Μονάδα Εντατικής Θεραπείας. Έμεινα κλειδωμένος σε ένα λευκό κελί για πέντε ημέρες. Οι τοίχοι του ήταν από μαλακό υλικό, δεν υπήρχαν έπιπλα και το μόνο πράγμα εκεί μέσα ήταν μια λευκή κουβέρτα που μου έδωσαν, καθώς και οι κάμερες παρακολούθησης.
Μέσα σε αυτή την προσωπική μαρτυρία μπορούμε να εντοπίσουμε πολλά από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν μία αυτοκτονία. Παρόλο που οι αιτίες που μπορεί να οδηγήσουν κάποιον στην αυτοκτονία είναι ποικίλες, ένα χαρακτηριστικό πολλών αυτοκτονικών είναι μια μεγάλη περίοδος έντονων αρνητικών συναισθημάτων, αυτοκτονικών ιδεασμών και αποκοπής από τον κοινωνικό περίγυρο. Ακόμη και κάτω από το φως αυτών των δεδομένων όμως θα ήταν λάθος να ταυτίσουμε την αυτοκτονία αποκλειστικά με κάποια ψυχική διαταραχή. Μπορεί οι περισσότεροι καταθλιπτικοί να έχουν τάσεις αυτοκτονίας, αλλά θα βρούμε αρκετούς αυτοκτονικούς που δεν έχουν ενδείξεις (βαριάς) κατάθλιψης. Άλλες διαταραχές, πέραν της κατάθλιψης, που έχει βρεθεί πως σχετίζονται με την αυτοκτονία είναι η κατάχρηση αλκοόλ και ναρκωτικών, αλλά και η σχιζοφρένεια. Δύο άλλα χαρακτηριστικά της αυτοκτονίας είναι α)η τάση του ατόμου να τιμωρήσει τρίτους με τη συμπεριφορά του και β) οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο με τον οποίο σχεδιάζουν να βάλουν τέρμα στη ζωή τους. Όπως φαίνεται και στην παραπάνω ιστορία η αυτοκτονία μπορεί να φαντάζει ως μια διέξοδος από τα προβλήματα του ατόμου, αλλά ταυτόχρονα έχει βρεθεί πως συνδέεται και με σκέψεις καταστροφής τρίτων. Το άτομο δηλαδή στρέφει την πράξη του όχι μόνο εναντίον του εαυτού του, αλλά και εναντίον του περιβάλλοντός του, το οποίο τις περισσότερες φορές θεωρεί υπεύθυνο για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει. Άλλες φορές αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από τον τρόπο που σχεδιάζει κάποιος να αυτοκτονήσει (πχ. το άτομο αφήνει αποχαιρετιστήριο σημείωμα όπου μιλάει για όλους όσοι τον οδήγησαν στην πράξη του) και άλλες όχι (π.χ. επιλέγοντας να αυτοκτονήσει στον προσωπικό χώρο κάποιου που τον/την πλήγωσε). Άλλες φορές η αυτοκτονία φαντάζει σαν την ηρωική έξοδο για κάποιον. Είναι σαν να βροντοφωνάζει “Είδατε πόσο γενναίος είμαι; Είδατε τι ήμουν ικανός να κάνω και εσείς με αμφισβητούσατε;”. Με αυτόν τον τρόπο το άτομο πιστεύει πως θα κερδίσει τον σεβασμό που δεν του δόθηκε όσο ήταν ζωντανός και θα κερδίσει την αξιοπρέπειά του, έστω και μετά θάνατον. Η δεύτερη αξιοσημείωτη παρατήρηση γύρω από την αυτοκτονία -όπως ανέφερα και πιο πάνωείναι οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα. Οι γυναίκες συνήθως επιλέγουν λιγότερο οδυνηρούς και βίαιους τρόπους για να πεθάνουν (π.χ. υπερβολική δόση χαπιών), σε σχέση με τους άνδρες oι οποίοι
~ 118 ~
συνήθως επιλέγουν πιο βίαιους και άμεσους τρόπους (π.χ. χρήση όπλων). Οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα πολύ πιθανόν να οφείλονται από την μία στις ορμονικές διαφορές ανάμεσά τους οι οποίες καθιστούν τους άνδρες πιο επιθετικούς από ότι τις γυναίκες και από την άλλη στα κοινωνικά πρότυπα που πλάθουν τον άνδρα ως μια φιγούρα που πρέπει να μην λυγίζει και να φοβάται, ενώ την γυναίκα ως ευαίσθητη στον πόνο. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να γίνει μια σημαντική διευκρίνηση: άλλο ο αυτοκτονικός ιδεασμός και άλλο η απόπειρα αυτοκτονίας. Κάποιος που κάνει σκέψεις γύρω από την αυτοκτονία δεν σημαίνει πως απαραίτητα θα προχωρήσει στην πράξη. Για την ακρίβεια οι περισσότεροι που έχουν τέτοιες σκέψεις (ιδιαίτερα όταν αυτές είναι σποραδικές) εν τέλει δεν κάνουν κάποια απόπειρα, κάτι που φυσικά είναι πολύ θετικό, μιας και αυτό σημαίνει πως αν εντοπίσουμε κάποια ένδειξη που να δηλώνει σκέψεις γύρω από την αυτοκτονία έχουμε τον χρόνο να αντιμετωπίσουμε έγκαιρα το πρόβλημα και να ανατρέψουμε την αρνητική κατάσταση.
Μερικοί αριθμοί Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπολογίζει πως κάθε χρόνο 1.000.000 συνάνθρωποί μας σε όλο τον κόσμο βάζουν τέρμα στην ζωή τους. Αυτό πρακτικά σημαίνει μία ζωή κάθε λεπτό που περνάει. Αυτός ο αριθμός υπλογίζεται βάσει των επίσημων δεδομένων που δίνονται από την κάθε χώρα, χωρίς αυτό να σημαίνει πως αντιπροσωπεύει απαραίτητα την πραγματικότητα. Πολλές χώρες λόγω πολιτικοκοινωνικών προβλημάτων και έλλειψης επαρκών δομών καταγραφής των περιστατικών δίνουν λανθασμένα στοιχεία. Μάλιστα ο Π.Ο.Υ. σε μια πρόσφατή έρευνά του στην Ινδία βρήκε πως ο επίσημος αριθμός που δόθηκε από τις υπηρεσίες του κράτους ήταν 10 φορές μικρότερος του πραγματικού!!! Το 60% των αυτοκτονιών παγκοσμίως γίνονται σε κάποια χώρα της Ασίας. Η Κίνα, η Ινδία και η Ιαπωνία μαζί φτάνουν το απίστευτο ποσοστό του 40%! Τα ευχάριστα νέα είναι πως οι αυτοκτονίες είναι λιγότερες στις Μεσογειακές χώρες σε σχέση με τις χώρες της “ανεπτυγμένης Δύσης”.
Θεωρητικά πλαίσια Υπάρχουν κυρίως τρεις διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις που προσπαθούν να εξηγήσουν την αυτοκτονία. Οι ψυχολογικές θεωρίες επικεντρώνονται κυρίως στις εσωτερικές συγκρούσεις του ατόμου και στον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύει τα ερεθίσματα που λαμβάνει από τον περίγυρό του. Οι ψυχολόγοι δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην προσωπικότητα του ατόμου και στα γεγονότα που επηρέασαν την ανάπτυξή της, τόσο κατά την παιδική ηλικία, όσο και κατά την ενήλικη ζωή. Ένας ψυχολόγος επίσης μπορεί να επικεντρωθεί στις σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ του
~ 119 ~
αυτοκτονικού και του περιβάλλοντός του και να δει πόσο στενές και αληθινές είναι, πόσα δίνουν και πόσα παίρνουν από το άτομο, πόσο εύκολα ή δύσκολα συνδέεται το άτομο με τον κοινωνικό περίγυρό του αλλά και πιθανώς ποιοι ρόλοι του ατόμου το ώθησαν στην πράξη αυτή. Σε αυτό το σημείο οι ψυχολογικές θεωρίες εφάπτονται με τις κοινωνιολογικές θεωρήσεις γύρω από το θέμα. Σύμφωνα με αυτές, το άτομο ωθείται στην αυτοκτονία λόγω της πίεσης και του ελέγχου που ασκεί πάνω του η κοινωνία. Υπό αυτή τη σκοπιά η αυτοκτονία δεν είναι ένα ατομικό ζήτημα, αλλά βαθύτατα κοινωνικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κοινωνία της Ιαπωνίας που αντιμετωπίζει ένα μεγάλο κύμα αυτοκτονιών, πολλές από τις οποίες μάλιστα είναι ομαδικές! Πολλοί βλέπουν την αυστηρή ιαπωνική κουλτούρα ως μία από τις πιο πιθανές αιτίες για τα υψηλά ποσοστά αυτόχειρων στην χώρα. Τέλος, όπως πάντα, υπάρχουν και οι βιολογικές θεωρίες, οι οποίες προσπαθούν να εντοπίσουν τα πιθανά βιολογικά αίτια που μπορεί να κρύβονται πίσω από την τάση κάποιου να θέλει να δώσει τέλος στην ζωή του, όπως γονίδια, δυσλειτουργία των νευρώνων και οι ανωμαλίες στα επίπεδα ορμονών και νευροδιαβιβαστών.
Ζητήστε Βοήθεια! Έχετε τάσεις αυτοκτονίας; Μήπως κάποιος συγγενής ή φίλος σας έχει δώσει αφορμή να φοβάστε πως θα θέσει τέρμα στην ζωή του; Αν ναι, μη διστάσετε να καλέσετε άμεσα το 801 801 9999. Πρόκειται για την τηλεφωνική “Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία” που λειτουργεί από το Υπουργείο Υγείας. Η γραμμή λειτουργεί καθημερινά (Δευτέρα ως Παρασκευή), 9.00-21.00. Γιατί, όπως λένε χαρακτηριστικά στην ανακοίνωσή τους, “η αυτοκτονία δεν είναι λύση. Πάντα υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις στη ζωή αρκεί να μπορούμε να τις αντιληφθούμε και να τις αξιοποιήσουμε.“
Πηγές / Περισσότερες Πληροφορίες ●
Mann, J., Waternaux, C., Haas, G. & Malone, M. (1999) Toward a clinical model of suicidal behavior in psychiatric patients. American Journal of Psychiatry, 156(2), 181-189.
●
Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας: Αυτοκτονία (http://ub0.cc/1R/S)
●
International Association of Suicide Prevention: World Suicide Prevention Day (http://ub0.cc/8w/6)
●
E-bang: “Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία” (http://ub0.cc/63/N)
●
Eurocharity: “Όταν δεν υπαρχει ελπίδα, υπάρχει βοήθεια” (http://ub0.cc/4b/y)
Φωτογραφία Chris K (http://www.flickr.com/photos/chriskphotography/2480794657)
~ 120 ~
Λίγα λόγια για το τέλος... Καταρχήν θα ήθελα να σας ευχαριστήσω που κατεβάσατε αυτό το e-book και ελπίζω πως σας φάνηκε χρήσιμο. Θα ήθελα όμως να επαναλάβω τον σκοπό του blog “Ψυχολογείν” και άρα και αυτού του e-book. Το blog δεν προσφέρει υπηρεσίες ψυχικής υγείας (π.χ. Ψυχολογική υποστήριξη) και σε καμμία περίπτωση οι πληροφορίες που υπάρχουν στα κείμενα δεν θα έπρεπε να αντικαταστήσουν την άμεση πληροφόρηση από τους ειδικούς ψυχικης υγείας. Κύριος σκοπός είναι να δημιουργηθεί η βάση για μια ενημέρωση γύρω από ζητήματα που μας αφορούν όλους μας, αλλά και να προωθηθεί ο διάλογος γύρω από αυτά. Για παράδειγμα πολλά θέματα που είναι ταμπού (π.χ. Ομοφυλοφιλία, παιδεραστία, αυτοκτονία κ.α.) δεν συζητιούνται ούτε όσο θα έπρεπε, ούτε στο βάθος που αρμόζει σε τέτοια ζητήματα που απασχολούν τις κοινωνίες μας. Ευχή μου είναι πως το e-book αυτό θα διαβαστεί ευχάριστα και εν τέλει θα αφήσει στον αναγνώστη μια μικρή έστω γεύση για το τι γίνεται στον κόσμο της Ψυχολογίας σήμερα. Προσπαθώ να οργανώσω τα άρθρα μου με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να διαβαστούν με ενδιαφέρον τόσο από μη επαγγελματίες του χώρου της ψυχικής υγείας, όσο και από άτομα που ασχολούνται επαγγελματικά με την Ψυχολογία. Όπως καταλαβαίνετε αυτό δεν είναι πάντοτε εύκολο και σε αυτό οφείλονται ορισμένες υπεραπλουστεύσεις που πολύ πιθανόν να βρήκε το έμπειρο μάτι στα παραπάνω άρθρα. Ελπίζω πως αυτές δεν είναι πολλές και -κυρίως- δεν διεστρευλώνουν την πραγματικότητα. Θα χαρώ να λάβω τις απόψεις σας τόσο για το e-book αυτό καθ' αυτό, όσο και για τα επιμέρους άρθρα του. Το e-mail μου είναι πάντα ανοιχτο σε ερωτήσεις, σχόλια αλλά φυσικά και στην κριτική.
Ευχαριστώ, Δημήτρης Αγοραστός ~ Jim_Hellas
~ 121 ~