comics

4ο ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

1

Αξιοποίηση των Ψηφιακών Κόµικς στην Εκπαίδευση Προτάσεις για το Μάθηµα της Ιστορίας Μαριάνθη Βασιλικοπούλου

Μιχάλης Μπολουδάκης

Φιλόλογος, Υποψήφια ∆ιδάκτορας Πανεπιστήµιο Πειραιά Τµήµα ∆ιδακτικής της Τεχνολογίας και Ψηφιακών Συστηµάτων mvasilik@sch.gr

Επιστηµονικός Συνεργάτης Πανεπιστήµιο Πειραιά Τµήµα ∆ιδακτικής της Τεχνολογίας και Ψηφιακών Συστηµάτων michaelboloudakis@hotmail.com

Συµεών Ρετάλης Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστήµιο Πειραιά Τµήµα ∆ιδακτικής της Τεχνολογίας και Ψηφιακών Συστηµάτων retal@unipi.gr

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Για την ένταξη πρωτότυπων και συνάµα αποτελεσµατικών παιδαγωγικών εργαλείων στην εκπαίδευση µε τη βοήθεια της τεχνολογίας ερευνητικές οµάδες προτείνουν εργαλεία δηµιουργίας και παρουσίασης ψηφιακών εικονογραφηµένων περιοδικών (κόµικς) ως βασικά ή και επικουρικά µέσα διδασκαλίας. Στην παρούσα εργασία γίνεται µια σύντοµη ανασκόπηση της ιστορίας των κόµικς και της χρήσης τους στην εκπαίδευση, παρουσιάζονται οι δυνατότητές τους ως εκπαιδευτικά εργαλεία και προτείνονται εφαρµογές τους στη διδασκαλία της Ιστορίας.

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ∆ΙΑ: εποπτικά µέσα στην εκπαίδευση, κόµικς, ψηφιακά κόµικς ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μία από τις στρατηγικές που ευνοούν τη µάθηση είναι η οπτικοποίηση της πληροφορίας (Ράπτης-Ράπτη 2002). Η εικόνα προσελκύει την προσοχή και το ενδιαφέρον και καθιστά το µάθηµα ελκυστικότερο· ένα απλό κείµενο απωθεί το µαθητή, αφού η καθηµερινότητα του βρίθει από εικόνες (Βοσνιάδου, 2006; Γιακουµάτου 2003). Ειδικότερα, η εικονογράφηση σε µορφή κόµικς συνιστά µια γλώσσα παγκοσµίως κατανοητή που προκαλεί τις αισθήσεις, µετατρέπει το αφηρηµένο σε συγκεκριµένο και προσδίδει µια νότα περιπέτειας, αγωνίας και συχνά µυστηρίου, απογειώνοντας τη φαντασία των αναγνωστών (Burton, 1955). Από παιδαγωγική σκοπιά υποστηρικτική θέση των ως άνω κατέχει η θεωρία της διπλής κωδικοποίηση του Paivio (dual coding: Paivio, 1991) σύµφωνα µε την οποία οι άνθρωποι αποθηκεύουν και αποκωδικοποιούν τις πληροφορίες σε δύο συνδεδεµένα συστήµατα µνήµης, τη γλώσσα (λεκτικές πληροφορίες) και τις εικόνες (µη λεκτικές πληροφορίες), δηλαδή τις κωδικοποιούν µε διπλό τρόπο, άρα η εικόνα είναι αποτελεσµατικότερη στη µάθηση, όταν συνοδεύεται από κείµενο και αντίστροφα. Επιπρόσθετα, οι Mayer και Moreno (1998, 2002) βασίστηκαν στην παραπάνω θεωρία και διερεύνησαν τρόπους, ώστε ο υπολογιστής να συνδράµει στην αποτελεσµατική µάθηση και

www.e-diktyo.eu

www.epyna.gr

4ο ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

2

πρότειναν στρατηγικές που βασίζονται στη διδασκαλία µε ταυτόχρονη παρουσίαση αφήγησης και κινούµενων σχεδίων (Σολωµονίδου 2006). Στόχος, λοιπόν, της παρούσας εργασίας είναι να καταδειχθεί η εκπαιδευτική αξία των κόµικς, να µελετηθεί η δυνατότητα διδακτικής αξιοποίησης τους (σε πολυσέλιδη µορφή ή σε µεµονωµένη σελίδα ή σε λίγα καρέ ή ακόµη και σε ένα, π.χ. γελοιογραφία), να καταγραφούν τα εργαλεία δηµιουργίας και παρουσίασής τους, καθώς και να προταθούν τρόποι αξιοποίησής τους στην εκπαίδευση - ειδικότερα στο µάθηµα της Ιστορίας. ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΜΙΚΣ Τα κόµικς όπως και η γελοιογραφία ανήκουν στις γραφικές τέχνες. Πρόκειται για ένα είδος φανταστικής ή και πραγµατικής αφήγησης που γίνεται µε εικόνες, λόγο ή και µε ήχους και αποδίδεται µε την παράθεση γραµµάτων (Αντωνιάδης, 1995). Ο Scott McCloud (1993) προσδιορίζει τα κόµικς ως "γραφικά ή άλλες εικόνες σε αντιπαραβολή µε µια προµελετηµένη σειρά µε σκοπό να µεταφέρουν πληροφορίες, και/ή να παράξουν µια αισθητική ανταπόκριση στον παρατηρητή". Ο Π. Μαρτινίδης (1982) ονοµάζει τα κόµικς "εικονογραφήµατα και ζωγραφιστή λογοτεχνία". Τα πιο συνηθισµένα είδη είναι τα κόµικ στριπ (comic strip) σε εφηµερίδες και περιοδικά, όπου µια µικρή ιστορία ξετυλίγεται σε τρία ή τέσσερα καρέ µε κοινωνικά ή πολιτικά σχόλια, ενώ µεγαλύτερες ιστορίες κυκλοφορούν σε περιοδικά ή βιβλία, εικονογραφηµένες νουβέλες και άλµπουµ σε συνέχειες ή αυτοτελώς, γνωστές ως κόµικς ή βιβλία κόµικς. Αρχικά µεγάλη επιτυχία γνώρισαν στις ΗΠΑ, όπου οι µελετητές της ιστορίας τους έχουν προχωρήσει σε περιοδολόγησή τους: Χρυσή Εποχή (αρχές 20ου αιώνα ως 1950), Ασηµένια Εποχή (1950-1981) και Μοντέρνα Εποχή (1981 έως σήµερα). Μετά το 2ο Παγκόσµιο Πόλεµο το είδος αναπτύσσεται και στην Ευρώπη, ενώ στην Ελλάδα εµφανίζεται µετά την Μεταπολίτευση. Παράλληλα µε τα αµερικάνικα κόµικς, που κυκλοφορούν αδιακρίτως, αρχίζουν και οι καθαρά ελληνικές προσπάθειες, όπως µονοσέλιδα σε περιοδικά ή εφηµερίδες που αποτελούνται από 9-12 σκίτσα µε ενιαίο θέµα (κυρίως πολιτικοινωνικού περιεχοµένου) και συνεχίζεται ως τις µέρες µας από τη νέα γενιά σκιτσογράφων. ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΙΚΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ Η ευρηµατικότητα των συγγραφέων κόµικς δε σταµατά στα ευφυολογήµατα και στο χιούµορ, αλλά προχωρά και στη µετάδοση γνώσεων. Τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό καταβάλλονται προσπάθειες να αξιοποιηθούν διδακτικά. Στις ΗΠΑ πληθώρα µελετών ήδη από τη δεκαετία του ’40 κάνουν αναφορά στο θέµα.

O W. W. D. Sones, καθηγητής στο University of Pittsburgh (1944), διεξήγαγε σειρά από έρευνες για τη χρήση τους στα σχολεία και τον ακολούθησαν και άλλοι. Η εκπαιδευτική χρήση των κόµικς θεωρήθηκε τέτοιας σπουδαιότητας που το περιοδικό Journal of Educational Sociology αφιέρωσε το Volume 18, Issue 4, 1944 στο θέµα. Ο Gruenberg (1944) σχολίασε ότι: "Σχεδόν όλα τα µαθήµατα προσφέρονται για παρουσίαση µέσω αυτού του µέσου". Εντούτοις, άλλοι θεώρησαν τα κόµικς ως φραγµό στην Εκπαίδευση. Ο ψυχίατρος F. Wertham, στη µελέτη του "The Seduction of the Innocent" (1954) εξαπέλυσε µύδρους εναντίον τους, θεωρώντας ότι προωθούν τη βία, τα φυλετικά στερεότυπα, την οµοφυλοφιλία, την ανυποταγή και τον αναλφαβητισµό (Wright, 2001). Μετά τα µέσα της δεκαετίας του ’50 η ενασχόληση µε το ζήτηµα της εκπαιδευτικής τους αξίας σταµάτησε. Εκ νέου επαναφέρονται το 1970 από ορισµένους εκπαιδευτικούς, όπως ο R. W. Campbell,

www.e-diktyo.eu

www.epyna.gr

4ο ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

3

που θεώρησε ότι ήταν χρήσιµα στη διδασκαλία της Γλώσσας (Koenke, 1981), οι K. Haugaard (1973) και C. Alongi (1974), που τα σύστησαν για τους απρόθυµους αναγνώστες, ενώ ο B. Brocka (1979) τα στρατολόγησε ως υπεράσπιση ενάντια σε έναν νέο εχθρό, την τηλεόραση. Η κατάσταση άλλαξε το 1992 όταν το βιβλίο κόµικς "Maus" µε θέµα το Ολοκαύτωµα του Art Spiegelman κέρδισε το βραβείο Pulitzer (Sturm, 2001). Την επόµενη δεκαετία, τα κόµικς άρχισαν σταθερά να βρίσκουν το δρόµο τους στον κόσµο της Εκπαίδευσης. Χρησιµοποιώντας τα κόµικς για τη διδασκαλία της Λογοτεχνίας, ο καθηγητής R. Versaci (2001) προκάλεσε τους σπουδαστές του στο κολλέγιο Palomar να εξετάσουν αυστηρά τον ίδιο τον ορισµό της Λογοτεχνίας. Στο πανεπιστήµιο της Μινεσότα ο καθηγητής Φυσικής J. Kakalios (2001) τα χρησιµοποίησε σε µάθηµά του µε τίτλο "Science in Comic Books." Με την καθιέρωση προγράµµατος σπουδών για τα κόµικς στο Savannah College of Art and Design (Sturm, 2001) εξελίχθηκαν σε µέσο άξιο προς µελέτη. Στη νέα χιλιετία οι ειδικοί τα θεωρούν δέλεαρ για να κρατήσουν τους εφήβους µακριά από τις τηλεοράσεις και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια (Bacon, 2002). Όσον αφορά στην ελληνική πραγµατικότητα ο φιλόλογος Αντωνιάδης Λ. (1995) τονίζει ότι "οφείλουµε να προσαρµόσουµε τη διδασκαλία µας […] χρησιµοποιώντας και τα κόµικς ως µέσο για τη διεξαγωγή του µαθήµατος". Στα διδακτικά βιβλία κόµικς η θεµατική ποικίλλει και αναφέρεται σε πολλά γνωστικά αντικείµενα. Ενδεικτικά αναφέρονται: οι περιπέτειες του Αστερίξ στα Αρχαία Ελληνικά σε απόδοση Φάνη Κακριδή και το Συντακτικό της Aρχαίας Ελληνικής σε κόµικς των Χ. ∆άλκου και Ν. Κατσέλη. Ακόµη, από τις εκδόσεις Μεταίχµιο κυκλοφόρησαν σε κόµικς κωµωδίες του Αριστοφάνη σε διασκευή των Τ. Αποστολίδη και Γ. Ακοκαλίδη (Αχαρνείς, Πλούτος, Βάτραχοι, Ειρήνη) και οι τραγωδίες "Αντιγόνη" του Σοφοκλή και "Ιφιγένεια στην Αυλίδα" του Ευριπίδη σε διασκευή των Τ. Αποστολίδη και Γ. Τραγάκη. Έχουν διασκευαστεί επίσης σε κόµικς οι Μύθοι του Αισώπου, η Πάπισσα Ιωάννα του Ροΐδη, η Φρουτοπία του Ευγ. Τριβιζά κ.ά.. Με την ευκαιρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε δύο κόµικς σε όλες τις επίσηµες γλώσσες της. Το πρώτο, "Ο Πόλεµος του Βατόµουρου", έχει θέµα την ειρηνική συνύπαρξη των λαών και τα θεσµικά όργανα της Ε.Ε., ενώ το δεύτερο, "Εγώ ο Ρατσιστής", καταγράφει τις προθέσεις της Ε.Ε. να καταπολεµήσει κάθε είδους διακρίσεις (Παπαντωνάκης, 2003). Τέλος, από τις εκδόσεις Africa e Mediterraneo, Lai-momo εκδόθηκε το βιβλίο µε τίτλο "Αποβιβάσεις, η µετανάστευση στη διευρυµένη Ευρώπη µέσα από ιστορίες κόµικς" µε αυτοτελείς ιστορίες για το θέµα. ∆ΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΚΟΜΙΚΣ ΩΣ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ Σύµφωνα µε το Yang G. (2003) οι εκπαιδευτικές δυνατότητες των κόµικς συνοψίζονται ακολούθως: Κίνητρα-∆ραστηριοποίηση Το πρώτο προτέρηµα είναι η δυνατότητά τους να παρακινήσουν τους σπουδαστές. Σε πείραµα του Hutchinson (1949) µε χρήση κόµικς σε σχολικές αίθουσες, 74% των δασκάλων τα βρήκε "χρήσιµα ως κίνητρο", ενώ 79% υποστήριξε ότι "αύξησαν τη ατοµική συµµετοχή". Ένας παραπονέθηκε ότι κατέστησαν "την µάθηση πάρα πολύ εύκολη" (Hutchinson, 1949). Οι Thorndike, και Downes εισήγαγαν ένα εγχειρίδιο του Superman για τη διδασκαλία της Γλώσσας και µίλησαν για "ασυνήθιστο ενδιαφέρον" µεταξύ των σπουδαστών, που "ολοκλήρωσαν την εργασία ολόκληρης της εβδοµάδας σε ένα βράδυ"

www.e-diktyo.eu

www.epyna.gr

4ο ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

4

(Sones, 1944). Η Haugaard (1973) υποστήριξε ότι τα κόµικς ήταν ο µόνος τρόπος να παρακινηθεί ο γιος της, ώστε να µελετήσει. Ο Alongi (1974) επίσης πιστοποιεί "τη µαγνητική έλξη που ασκούν τα βιβλία στα παιδιά". Τα παιδιά έχουν µια φυσική έλξη στα κόµικς (Sones, 1944). Με την εισαγωγή τους στις τάξεις τους οι εκπαιδευτικοί µπορούν να εκµεταλλευθούν τη "εξαιρετική κινητήρια δύναµη τους" (Haugaard, 1973). Εποπτεία Τα κόµικς είναι ένα πλήρως οπτικό µέσο. Ο Brocka (1979) θεωρεί ότι αυτό είναι το πρωταρχικό πλεονέκτηµά τους. Εικόνες και κείµενο επωµίζονται το φορτίο της ιστορίας από κοινού. Ο Versaci (2001) χαιρετίζει αυτήν την "αλληλεπίδραση γραπτού και εικόνας". Θεωρεί ότι τα κόµικς µπορούν αρκετά κυριολεκτικά να βάλουν ένα "ανθρώπινο πρόσωπο" σε ένα δεδοµένο θέµα µε συνέπεια µια οικεία, συναισθηµατική σύνδεση µεταξύ των σπουδαστών και των χαρακτήρων µιας ιστορίας. Σε µια µελέτη που συγκρίνει τα κόµικς µε απλά κείµενα, ο Sones (1944) διαπίστωσε ότι η οπτική τους ποιότητα προάγει την µάθηση. Τα συµπεράσµατα προαναγγέλλουν µια τάση προς τη διδασκαλία µε βάση τη θεωρία της πολλαπλής ευφυΐας (Gardner, 1983), αφού οι οπτικοί τύποι µαθητών επωφελούνται ιδιαίτερα από τα εποπτικά µέσα. Στην προσπάθεια να ενεργοποιηθούν οι σπουδαστές όλων των στυλ µάθησης, τα κόµικς µπορούν να αποδειχθούν ένα ισχυρό εργαλείο. Μονιµότητα Ο Williams (1995) αναφέρει το "µόνιµο, οπτικό συστατικό" των κόµικς ως έναν από τους λόγους που τα χρησιµοποίησε στη τάξη του. Η ταινία και τo animation, είναι εποπτικά µέσα, αλλά µε χρονικούς περιορισµούς (time-bound)· η γλώσσα και οι πράξεις είναι "εφήµερες". Το µέσο και όχι το ακροατήριο υπαγορεύει πόσο γρήγορα προχωρεί η διαδικασία. Το ίδιο ισχύει σε µια παραδοσιακή διάλεξη, όπου ο οµιλητής έχει τον έλεγχο της ταχύτητάς της. Τα κείµενα, από την άλλη, έχουν το "οπτικό" και µόνιµο στοιχείο, αλλά όχι εικόνες. Η "οπτική µονιµότητα" εποµένως είναι µοναδική στο κόµικς. Ο McCloud (1993) περιγράφει αυτήν την ποιότητα µε έναν άλλο τρόπο: "Όταν […] διαβάζουµε κόµικς αντιλαµβανόµαστε το χρόνο µέσα στο χώρο, γιατί στον κόσµο τους ο χρόνος και ο χώρος είναι ένα και το αυτό". Ο χρόνος στα κόµικς προχωρεί τόσο γρήγορα, όσο ο αναγνώστης κινεί τα µάτια του στη σελίδα. Ο ρυθµός µε τον οποίο διαβιβάζονται οι πληροφορίες καθορίζεται απόλυτα από τον αναγνώστη· αυτή η "οπτική µονιµότητα" σταθερά τοποθετεί "τον έλεγχο του ρυθµού της εκπαίδευσης στα χέρια (και τα µάτια) του σπουδαστή". ∆ιαµεσολαβητικός ρόλος. Τα κόµικς µπορούν να χρησιµεύσουν ως ένα ενδιάµεσο βήµα προς δυσκολότερες και πιο σύνθετες έννοιες. Πολλοί εκπαιδευτικοί γλωσσικών µαθηµάτων τα έχουν χρησιµοποιήσει µε αυτόν τον τρόπο µε επιτυχία όπως οι K. Koenke (1981), Sones (1944), Hutchinson (1949), Haugaard (1973) κ.ά.. Επειδή σπάνια θεωρούνται λογοτεχνία, ο Versaci (2001), εξέπληξε τους φοιτητές του, διδάσκοντάς τους καλογραµµένα κόµικς που εξετάζουν ώριµα θέµατα. Έπειτα τους οδήγησε σε µια συζήτηση αναφορικά µε τη λογοτεχνική τους αξία και τους ενθάρρυνε να κρίνουν µε αυστηρότητα τη λογοτεχνική αξία των βιβλίων και το σχηµατισµό λογοτεχνικού κανόνα (literary canon).

www.e-diktyo.eu

www.epyna.gr

4ο ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

5

Επιπρόσθετα, χρησιµοποιήθηκαν για τη διδακτική διαφόρων άλλων µαθηµάτων, όπως το βιβλίο κόµικς µε πρωταγωνιστή τον Charles Darwin που εισάγει τους αναγνώστες στην Εξελικτική Βιολογία (Eakin, 2002). Πολλά µαθήµατα Ιστορίας περιλαµβάνουν ήδη το προαναφερθέν Maus (Kendricks, 2000). Πέρα από τις συγκεκριµένες εργασίες, η ίδια η πράξη της δηµιουργίας των κόµικς είναι µια διεπιστηµονική δραστηριότητα. Εκτός από την ανάγνωση και το γράψιµο, καλλιεργούνται η επαφή µε τις εικαστικές τέχνες, η εξοικείωση µε τους υπολογιστές, αλλά και ερευνητικές δεξιότητες. (Sturm, 2002). ∆ηµοτικότητα. Τα παιδιά είναι εξοικειωµένα µε τη λαϊκή κουλτούρα (popular culture). Οι T. Morrison, G. Bryan, και G. Chilcoat (2002) πιστεύουν ότι µε την ενσωµάτωση των κόµικς στο πρόγραµµα σπουδών, οι εκπαιδευτικοί µπορούν να γεφυρώσουν το διαχωρισµό ανάµεσα στη ζωή εντός και εκτός σχολείου. Ο Hutchinson (1949) συµφωνεί, δηλώνοντας ότι "πρέπει να υπάρξει αρµονία µεταξύ των τρεχουσών δραστηριοτήτων ζωής του παιδιού και της εµπειρίας του στο σχολείο - η νέα µάθηση είναι πάντα µια συνέχεια ή µια επέκταση της µάθησης που ήδη κατέχει ο µαθητής". Επιπλέον, η ένταξη των κόµικς προωθεί την απόκτηση ικανοτήτων στα Μέσα Ενηµέρωσης και Επικοινωνίας (media literacy). Ενθαρρύνει τους µαθητές "να γίνουν καταναλωτές µε οξυµµένη κρίση απέναντι στα µηνύµατα των Μέσων, αναπτύσσοντας µέσω της έκθεσής τους σε αυτά τη δυνατότητα να αξιολογούν µε ακρίβεια το περιεχόµενο ή την ποιότητα και την εγκυρότητά τους" (Morrison, Bryan, & Chilcoat, 2002). Επιπρόσθετα, οι σηµερινοί µαθητές ενηλικιώνονται σε έναν κόσµο πολυµέσων. Θα τους ζητηθεί να συνθέσουν έγγραφα που εκφράζουν τις ιδέες τους, όσο το δυνατόν αποτελεσµατικότερα, χρησιµοποιώντας οποιοδήποτε µέσο κρίνουν απαραίτητο. Η ίδια η επιλογή των µέσων και η προσεκτική παρουσίαση των πληροφοριών θα είναι ζωτικής σηµασίας. Τα κόµικς, λοιπόν, µπορούν να αποτελέσουν ένα χρήσιµο εργαλείο-µέσο για την προετοιµασία των µαθητών στην κατάκτηση τέτοιων δεξιοτήτων. Τέλος, ο Versaci (2001) ζητά από τους φιλολόγους να λάβουν υπόψη τους το βιβλίο κόµικς Pedro and Me: Friendship, Loss, and What I Learned για τη ζωή ενός ασθενούς του AIDS που υπέκυψε στην ασθένεια, ώστε να οδηγήσουν τους σπουδαστές τους σε µια µελέτη των "σύγχρονων τρόπων ζωής, των µύθων, και των αξιών" (Brocka, 1979). ΨΗΦΙΑΚΑ ΚΟΜΙΚΣ Την τελευταία δεκαετία στη χώρα µας πολλές εταιρίες και εκπαιδευτικοί οργανισµοί καταβάλλουν προσπάθειες να ψηφιοποιήσουν κόµικς ή cartoons και να δηµιουργήσουν εκπαιδευτικούς τίτλους. Σε ερευνητικό επίπεδο έχουν ξεκινήσει λίγες προσπάθειες. Ακολουθεί µια ενδεικτική καταγραφή ορισµένων που έχουν υλοποιηθεί ή είναι σε εξέλιξη στη χώρα µας. Σε πειραµατικό στάδιο βρίσκεται η προσπάθεια των ∆αλακώστα et al, (2006) να εντάξουν τα εννοιολογικά κόµικς (concept cartoons) στην Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση για τη διδασκαλία Φυσικών Επιστηµών. Πρόκειται για µια στρατηγική διδασκαλίας των Keogh & Naylor (1999) στην οποία χρησιµοποιούνται cartoons (ένα ξεχωριστό είδος κόµικς) για την οπτική αναπαράσταση επιστηµονικών θεµάτων, π.χ. φυσικά φαινόµενα, συνοδευόµενα από σύντοµα γραπτά κείµενα σε διαλογική µορφή που προσφέρουν εναλλακτικές απαντήσεις για ένα επιστηµονικό ζήτηµα εκ των οποίων µία ή δύο είναι

www.e-diktyo.eu

www.epyna.gr

4ο ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

6

ορθές. Στην ουσία πρόκειται για ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής, όπου παράλληλα µε το κείµενο υπάρχει και οπτικό ερέθισµα (∆αλακώστα et al, 2006). Από τις εκδόσεις του ∆ηµοσιογραφικού Οργανισµού Λαµπράκη, Το Ίδρυµα Μείζονος Ελληνισµού, τις εκδόσεις της Γενναδίου Σχολής και διάφορες εταιρίες πληροφορικής (π.χ.

Siem, Πληροφορική Τεχνογνωσία, Intelearn, Ινστιτούτο Επεξεργασίας του Λόγου, κ.ά.) κυκλοφορούν διαδραστικά εκπαιδευτικά προγράµµατα µε πρωταγωνιστές ήρωες cartoon. ΕΡΓΑΛΕΙΑ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΚΟΜΙΚΣ Τα τεχνολογικά εργαλεία/µέσα που έχει στη διάθεση του ο εκπαιδευτικός και ο µαθητής για την εκπαιδευτική αξιοποίηση των κόµικς προσφέρουν τη δυνατότητα: α. παρουσίασης ιστοριών µε εκπαιδευτικό περιεχόµενο σε µαθητές. Τα περισσότερα διαθέτουν αλληλεπιδραστικό χαρακτήρα και δίνουν τη δυνατότητα στο µαθητή να συµµετέχει διαδραστικά κατά την ανάγνωση του κόµικς. Ένα παράδειγµα είναι το εργαλείο ΚΑΒΑΜ που κατασκευάστηκε από το Centers for Disease Control and Prevention U.S.A µε σκοπό την εκπαίδευση παιδιών από 9-13 χρόνων σε θέµατα φυσικής κατάστασης, άγχους και ασθενειών. Το ΚΑΒΑΜ παρουσιάζει ιστορίες µε διαλόγους και ζητά από το µαθητή τη δική του άποψη, επηρεάζοντας την εξέλιξη της εκπαιδευτικής ιστορίας. Επιπλέον, υπάρχουν εργαλεία προβολής (comic viewers), όπως το εργαλείο Comical, που βοηθούν το µαθητή να διαβάσει ψηφιακά κόµικς που έχουν µορφοποιηθεί µε βάση κάποιο ενιαίο µορφότυπο (π.χ. *.cbr, *.cbz). β. αξιολόγησης και αυτο-αξιολόγησης των µαθητών σε διάφορα γνωστικά αντικείµενα για τον έλεγχο της κατανόησης του περιεχοµένου και για την εµπέδωσή του. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η εφαρµογή Concept Cartoon, η οποία µέχρι σήµερα καλύπτει ύλη κυρίως θετικών µαθηµάτων, όπως Μαθηµατικά και Αστρονοµία. Σε µία ιστορία κόµικς οι «ήρωες» ανταλλάσσουν απόψεις πάνω σε ένα θέµα. Μέσω της µεθόδου πολλαπλών επιλογών, ο µαθητής καλείται να επιλέξει την άποψη µε την οποία συµφωνεί και να αυτοαξιολογηθεί µε βάση τη διδαχθείσα θεωρία. γ. δηµιουργίας εκπαιδευτικών ιστοριών κόµικς από τους µαθητές, µε εισαγωγή εικόνων και διαλόγων. Τα δύο διασηµότερα και πιο φιλικά προς το χρήστη εργαλεία είναι το Comic Book Creator και το Comic Life. Τέλος, σηµαντικό ρόλο στη διάδοση των εκπαιδευτικών κόµικς διαδραµατίζουν οι ηλεκτρονικές κοινότητες, µέσα από τις οποίες διατίθενται και αξιολογούνται οι διάφορες δηµιουργίες. Παραδείγµατα αποτελούν α) η ιστοσελίδα Hyper Comics όπου οι χρήστες της εφαρµογής Comic Book Creator µπορούν να δηµοσιεύσουν δικές τους δηµιουργίες, αλλά και να αξιολογήσουν άλλες και β) η ιστοσελίδα του εργαλείου Comic Life όπου οι επισκέπτες µπορούν να συζητήσουν και να ανταλλάξουν απόψεις για την χρήση των κόµικς που δηµιουργούν στον τοµέα της εκπαίδευσης, αλλά και να ζητήσουν συµβουλές στην κατασκευή των δικών τους ιστοριών. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΚΟΜΙΚΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Στόχος των ακόλουθων σεναρίων (ερµηνείας και δηµιουργίας) είναι να καταδειχθούν ενδεικτικοί τρόποι αξιοποίησης των κόµικς ως πόρων µάθησης, δίνοντας παραδείγµατα από το µάθηµα της Ιστορίας. Η χρήση τους στην τάξη δε επιβάλλει αποκλεισµό του παραδοσιακού µοντέλου διδασκαλίας. Αντίθετα, µπορεί να εµπλουτίσει τα σχέδια µαθήµατος.

www.e-diktyo.eu

www.epyna.gr

4ο ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

7

α. Ερµηνεία των κόµικς Μία από τις µαθησιακές στρατηγικές στο µάθηµα της Ιστορίας αφορά στη διερεύνηση ιστορικού προβλήµατος µε χρήση πηγών. Με αυτόν τον τρόπο ο µαθητής οδηγείται στην κατανόηση ιστορικών ζητηµάτων, αναπτύσσει κριτική σκέψη και χρησιµοποιεί µεθόδους και τεχνικές των ιστορικών ως προς τη συλλογή και ερµηνεία αποδεικτικών στοιχείων (Eulie, 1969). Εποµένως, ο εκπαιδευτικός µπορεί να χρησιµοποιήσει ως πηγή τα ψηφιακά κόµικς, π.χ. µία σειρά από ιστορικές γελοιογραφίες, που πρέπει να ερµηνευτούν από τους µαθητές, αφού πρώτα µελετηθούν. Αρχικά επιβάλλεται να δοθούν κατευθύνσεις για τη διαδικασία ερµηνείας των κόµικς (π.χ. µε powerpoint) ως ιστορική πηγή. Η διαδικασία αυτή µπορεί να αποτελείται από τα ακόλουθα βήµατα: Βήµα 1. Εξετάστε την προέλευση/ πηγή των κόµικς, το δηµιουργό, την εφηµερίδα, το περιοδικό, συµπεριλαµβανοµένης της ηµεροµηνίας, εάν είναι διαθέσιµη. Ελέγξτε πόσο σηµαντικά είναι. Βήµα 2. Εξετάστε τον τίτλο, εάν υπάρχει. Τι µας λέει για τη δράση, τη διάταξη/ ένταξη στο χώρο και το χρόνο, το µήνυµα και το σκοπό των κόµικς; Βήµα 3. Απαριθµήστε τα στοιχεία που αποτελούν τα εικονογραφηµένα σχέδια. Αυτά είναι τα διάφορα συστατικά του µέρη, δηλαδή ποιος /τι παρουσιάζεται; Πού; Τι συµβαίνει; Συχνά χρησιµοποιούνται σύµβολα - απλές εικόνες που µεταφέρουν ιδέες (π.χ. µαύρη γάτα: κακή τύχη) ή προφανείς µεταφορές- ιδέες "µεγάλης εικόνας" (π.χ. παλιό αυτοκίνητο: απαρχαιωµένες ιδέες). Βήµα 4. Εξετάστε τις λεζάντες, εάν είναι διαθέσιµες. Συνδέστε τες µε τα στοιχεία. Βήµα 5. Ενώστε τα βήµατα ένα έως τέσσερα µαζί, αυτό είναι το µήνυµα. Τι µας λέει ο δηµιουργός; Χρησιµοποιήστε στοιχεία από την εικονογράφηση για να υποστηρίξετε την ερµηνεία. Βήµα 6. Αναζητήστε το πλαίσιο-περιστάσεις που περιβάλλουν τα εικονογραφηµένα σχέδια (άνθρωποι, θέσεις, ενέργειες και γεγονότα, εποχή, µε λίγα λόγια τα συµφραζόµενα). Βήµα 7. Υπάρχουν προκαταλήψεις; Ο δηµιουργός µεροληπτεί; Κοιτάξτε προσεκτικά τις λεζάντες και την πηγή των κινούµενων σχεδίων. Συνδέστε τες µε τα εικονογραφηµένα σχέδια. Σας δίνουν οποιεσδήποτε ενδείξεις ή αποδεικτικά στοιχεία για την άποψη του δηµιουργού; Εξετάστε την έκφραση στα πρόσωπα, τα σχετικά µεγέθη των χαρακτήρων ή τη γλώσσα του σώµατος. Βήµα 8. Τι προσπαθεί να πετύχει ο δηµιουργός; Ποιος είναι ο σκοπός του; Γιατί επέλεξε αυτό το ιδιαίτερο συµβάν, γεγονός, ζήτηµα ή θέµα; Γιατί µεταβίβασε το µήνυµα µε αυτόν τον ιδιαίτερο τρόπο; Τι τον οδήγησε να σχεδιάσει τα κόµικς; αυτό είναι το κίνητρο. Βήµα 9. Ποιο είναι το ύφος τους και ποια διάθεση µας δηµιουργούν (ευτυχία, δυστυχία, λύπη, σαρκασµό, ειρωνεία, σάτιρα κ.λπ.); Βήµα 10. Τι είδους στοιχεία µας δίνει η σχεδίαση; Υπάρχει υπερβολή στην απόδοση των χαρακτηριστικών ανθρώπων και αντικειµένων, είναι δαιµονοποιηµένα ή θεοποιηµένα; Αποτέλεσµα της παραπάνω διαδικασίας είναι να αντλήσει ο µαθητής περισσότερα στοιχεία για την ιστορική περίοδο στην οποία εντάσσεται το υπό ερµηνεία κόµικς, να εµβαθύνει στον τρόπο σκέψης των ανθρώπων τη συγκεκριµένη εποχή, να προσθέσει επιπλέον στοιχεία στις ήδη υπάρχουσες γνώσεις του, που θα τον βοηθήσουν τόσο να

www.e-diktyo.eu

www.epyna.gr

4ο ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

8

κατανοήσει και να κρίνει το ιστορικό ζήτηµα, όσο και να ερµηνεύσει ή να αξιολογήσει τη στάση, τα κίνητρα, την προσωπικότητα των δρώντων προσώπων και τέλος την υποκειµενική θεώρηση του δηµιουργού. Τα παραπάνω βήµατα για την ερµηνεία ενός κόµικς µπορούν να πραγµατοποιηθούν είτε ατοµικά είτε µέσα από συνεργατικές δράσεις και παιχνίδι ρόλων, αξιοποιώντας τις δυνατότητες των ασύγχρονων ή σύγχρονων εργαλείων επικοινωνίας (π.χ. discussion forum chat, skype). Εκτός από την ερµηνεία της πηγής µπορεί να ζητηθεί από το µαθητή να παρουσιάσει το ιστορικό ζήτηµα που πραγµατεύεται το κόµικς σε µορφή εννοιολογικού χάρτη (concept map). Έτσι, ο µαθητής θα επικεντρωθεί στα ουσιώδη θέµατα της πηγής και θα αποκτήσει τη δεξιότητα να τα παρουσιάζει µε ένα διαγραµµατικό και αφαιρετικό τρόπο. β. ∆ηµιουργία κόµικς Ο Eulie (1969) επεσήµανε ότι η χρήση των κόµικς συµβάλλει στην νοητική ανάπτυξη των µαθητών µόνο όταν υπάρχει ενεργητική συµµετοχή στην κατασκευή ή στη χρήση τους. Όταν ένας σπουδαστής δηµιουργεί κόµικς, αναγκάζεται να σκεφτεί σε βάθος για κάθε τµήµα πληροφορίας που σκοπεύει να µεταβιβάσει. Πρέπει συνεχώς να αναρωτιέται αν αυτό θα εκφραζόταν αποτελεσµατικότερα ως εικόνα στο καρέ ή ως κείµενο στη λεζάντα, αφού τα κόµικς προσφέρουν µια επιλογή µεταξύ των δύο, χωρίς να θεωρείται κάποιο ως δεδοµένο. Εποµένως, µπορεί να ζητηθεί από τους µαθητές να δηµιουργήσουν οι ίδιοι µια σύντοµη εικονογραφηµένη ιστορία, παρέχοντάς τους ένα από τα εργαλεία, όπως το Comic Book Creator. Η εργασία αυτή ενδείκνυται να γίνει οµαδοσυνεργατικά, ώστε να αξιοποιηθούν οι δεξιότητες και το ταλέντο κάθε µαθητή π.χ. καλλιτεχνικές ανησυχίες, ενασχόληση µε υπολογιστές, παραγωγή φροντισµένου γραπτού λόγου κ.λπ.. Προσφέρεται, για παράδειγµα, στους µαθητές µία λίστα µε ιστορικά γεγονότα που αφορούν µία συγκεκριµένη ενότητα της διδακτέας ύλης του µαθήµατος της Ιστορίας και που δύνανται να µετασχηµατιστούν σε εικονογραφηµένη σύντοµη ιστορία, όχι κατ’ ανάγκη µε χρήση κωµικών στοιχείων ή των υπερβολών των γελοιογράφων. Οι µαθητές καλούνται να δηµιουργήσουν τη δική τους ιστορία, αφού λάβουν υπόψη τους τα παραπάνω βήµατα της ερµηνείας ενός κόµικς. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ανταλλάσσουν απόψεις, σχολιάζουν και καταπιάνονται µε το θέµα από διαφορετικές οπτικές γωνίες, έτσι ώστε να διαµορφώσουν υποθέσεις, να αιτιολογήσουν ή να αξιολογήσουν το ιστορικό γίγνεσθαι, να αποκτήσουν ενσυναίσθηση, δηλαδή να µπορούν να δουν το παρελθόν µε τα µάτια των ανθρώπων της εποχής, και να αντιληφθούν ότι η µελέτη της Iστορίας δεν είναι µια στατική διαδικασία, αλλά δυναµική που προϋποθέτει συνεχή αποκάλυψη του παρελθόντος (Jason & Bruckman, 2002). Τέλος, αφού οι µαθητές παρουσιάσουν τις δηµιουργίες τους και τις σχολιάσουν, θα κληθούν να εξάγουν τεκµηριωµένα συµπεράσµατα για τα ιστορικά γεγονότα που µελετούν. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Παρά την πολεµική που δέχτηκαν τα κόµικς ιδιαίτερα στον 20ο αιώνα και παρά τις παρερµηνείες που εξασθενίζουν αργά, πεποίθηση µας είναι ότι οι πολλαπλές δυνατότητες που προσφέρουν τα καθιστούν ένα ελκυστικό εργαλείο διδασκαλίας, το οποίο µε σωστή χρήση µπορεί να εµπλουτίσει τη διδασκαλία σχεδόν όλων των µαθηµάτων. Αξίζει

www.e-diktyo.eu

www.epyna.gr

4ο ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

9

διερεύνησης η παιδαγωγική αξιοποίησή τους µέσα από συστηµατικές πιλοτικές εφαρµογές σε διάφορα γνωστικά αντικείµενα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

Alongi, C. (1974). Response to Kay Haugaard: Comic books revisited. Reading Teacher, 27, pp. 801-803.

Bacon, P. (2002, July 13). Libraries, stores face a teenage mystery; Changes target young readers. The Washington Post, pp. B01.

Burton Dwight L. (Oct., 1955). Comic Books: A Teacher's Analysis The Elementary School Journal, Vol. 56, No. 2. , pp. 73-75.

Brocka, B. (1979). Comic books: In case you haven't noticed, they've changed. Media and Methods, 15 (9), pp. 30-32.

Comic Book Creator - http://www.mycomicbookcreator.com/ Προσπελάστηκε στις 15-2-07 Comical - http://comical.sourceforge.net. Προσπελάστηκε 15-2-07 Comic Life (http://plasq.com) CommunityComicLifeEducation http://plasq.com/component/option,com_joomlaboard/ Itemid, 55/func,showcat/catid,11. Προσπελάστηκε 15-2-07 Concept Cartoon - http://www.conceptcartoons.com. Προσπελάστηκε 15-2-07 Eakin, E. (2002, November 30). Pow! Splat! Take that, you Darwin disparagers! The New York Times, pp. 11.

Eulie Joseph (Mar., 1969). Creating Interest and Developing Understanding in the Social Studies through Cartoons Peabody Journal of Education, Vol. 46, No. 5., pp. 288-290.

FuturamaComic-http://tfp.killbots.com/comicmaker/comic_maker.htm. Προσπελάστηκε 15-2-07.

Gardner, H. (1983). Frames of Mind. New York: Basic Books Inc. Gruenberg, S. (1944). The comics as a Social Force. Journal of Educational Sociology, 18, pp. 204-213.

Haugaard, K. (1973). Comic books: Conduits to culture? Reading Teacher, 27, 54-55.

Hutchinson, K. (1949) An experiment in the use of comics as instructional material. Journal of Educational Sociology, 23, pp. 236-245.

Jason, E.& Bruckman, A.. (2002). Encouraging Attitudinal Change through Online Oral History." Proceedings of ICLS, Seattle, WA. John Curtin Prime Ministerial Library http://john.curtin.edu.au/education/cartoonpd/index.html. Προσπελάστηκε 15-2-07. ΚΑΒΑΜ! Comic Creator - http://www.bam.gov/sub_yourlife/yourlife_comiccreator.html# (U.S. Department of Health & Human Services). Προσπελάστηκε 15-2-07.

Kakalios, J. (2002, October). Adding Pow! to your physics class with comic-book lessons.

Curriculum Review, 14-15.

Kendricks, N. (2000, February 25). Comic-book artist uses work to take serious look at how hard life can be. The San Diego Union - Tribune, pp. E-8.

Keogh, B. and Naylor, St., “Concept cartoons, teaching and learning in science: an evaluation”, International J. Science Education, 21, No. 4, 431-446(1999) Koenke, K. (1981). The careful use of comic books. Reading Teacher, 34, 592-595.

McCloud Scott (1993). Understanding comics, Northampton MA Kitchen Sink Press Inc p.9, pp. 64-69 Morrison, T., Bryan, G., & Chilcoat, G. (2002). Using student-generated comic books in the classroom. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 45, pp. 758-767.

www.e-diktyo.eu

www.epyna.gr

4ο ΣΥΝΕ∆ΡΙΟ ΣΤΗ ΣΥΡΟ- ΤΠΕ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

10

26. Sones, W. (1944). The Comics and Instructional Method. Journal of Educational Sociology, 18, pp. 232-240.

27. Sturm, James. (2002, April 5). Comics in the classroom. The Chronicle of Higher Education, pp. B14-5.

28. Vacca C. (1959). Hispania Comic Books as a Teaching Tool , Vol. 42, No. 2., pp. 291-292 29. Versaci Rocco (November, 2001). How Comic Books Can Change the Way Our Students See Literature: One Teacher's Perspective English Journal, Volume 91, Number 2, pp.61-67 30. Williams, N. (1995). The comic book as course book: why and how. Long Beach, CA: Annual Meeting of the Teachers of English to Speakers of Other Languages. (ERIC Document Reproduction Service) 31. Wright, B. (2001). Comic book nation: The transformation of Υouth Culture in America.

Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.

32. Yang Gene (2003) -Comics in Education www.humblecomics.com/comicsedu/index.html. Προσπελάστηκε 15-2-07 33. Αντωνιάδης, Λ., (1995). ∆ιδακτική της Ιστορίας, Πατάκης, σ. 155-157 34. Βοσνιάδου Σ. (2006). Παιδιά, Σχολεία και Υπολογιστές Αθήνα Gutenberg, σ. 31-56 35. Γιακουµάτου Τερέζα: Οι Νέες Τεχνολογίες Συναντούν Το Ελληνικό Σχολείο Σύνδεσµος Φιλολόγων Αιγιαλείας και Καλαβρύτων «∆οκεί µοι» Αίγιo Φθινόπωρο 2003 τχ. 1. www2.e-yliko.gr/epimorf/fil/DOKEIMOI.pdf. Προσπελάστηκε 15-2-07 36. ∆αλακώστα Κ, Παπαρρηγοπούλου-Καµαριωτάκη Μ., Σπυρέλλης Ν. Παλυβός Ι. (2006). Εννοιολογικά Cartoons: Μια Πολυµεσική Εφαρµογή για τη ∆ιδασκαλία των Φυσικών Επιστηµών σε Μαθητές Ε΄ ∆ηµοτικού σ.107-113, 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο µε ∆ιεθνή Συµµετοχή «Οι τεχνολογίες Πληροφορίας και Επικοινωνιών στην Εκπαίδευση», Θεσ/νικη.

37. Μαρτινίδης Π. (1982). Συνηγορία της Παραλογοτεχνίας, Αθήνα Πολύτυπο, σελ. 47 κ.εξ.

38. Παπαντωνάκης Γ.(2003): Σηµειώσεις Για το µάθηµα Εισαγωγή στην Παιδική Λογοτεχνία Θεωρία και Πράξη. http://www.rhodes.aegean.gr/ptde/personel/papantonakis.asp# . Προσπελάστηκε 16-2-07 39. Ράπτης Α., Ράπτη Α. (2002), Μάθηση και ∆ιδασκαλία στην Εποχή της Πληροφορικής Ολική Προσέγγιση, Τόµος Α΄, Αθήνα σ.65-80 40. Σολωµονίδου Χ. (2006). Νέες Τάσεις στην Εκπαιδευτική Τεχνολογία, Εποικοδοµητισµός και Σύγχρονα Περιβάλλοντα Μάθησης, Μεταίχµιο σ.42

www.e-diktyo.eu

www.epyna.gr