Galicia nos textos clásicos by Jm Bello

MONOGRAFIAS URXENTES DO MUSEU

ANA ROMERO MASIA XOSE MANUEL POSE MESURA

GALICIA NOS TEXTOS CLASICOS

'",

Colección: monografías urxentes do museu n. o 3 Edicións do Padroado do Museu Arqueolóxico Provincial Concello de A Coruña. Galiza - España. Título: Galicia nos Textos Clásicos Autores: Ana M. a Romero Masia - Xosé Manuel Pose Mesura Maqueta: X. Raúl López Naya e Begoña Bas Temas portada: mosaico de Tralhariz (arriba) e mosaico da rúa Armañá - Lugo (abaixol. ISBN: 84-505-7380-7 Dep. Legal: C - 282 - 1988 Imprime: Gráficas do Castro/Moret. O Castro. Sada. A Coruña. 1988.

Edición patrocinada por

•

~ CAixAcr{]~o~

INDICE

PAXINA PRESENTACION INTRODUCION

9 ,.3

ABREVIATURAS

EDICIONS

HERODOTO (484-425 a. X. aprox.l

CESAR (101-44 a. X.l

DIODORO DE SICILlA (?-36 a. X.l

SALUSTIO (87/86-35 a. X.l

STRABON (64 a. X. - 19 d. X. aprox.l

TITO LIVIO (64-79 a. X. - 17 d. X.l

PAPIRO DE OXYRHYNCHOS (das periochae de Tito Liviol

PUBLlO OVIDIO NASON (43 a. X. - 17/18 d. X.l

VELEIO PATERCULO (19 a. X. - 31 d. X.l

GRATTIO

APIANO

POMPONIO MELA (S. 1. d. X.l

PLINIO (23-79 d. X.l

VALERIO MAXIMO (S. 1. d. X.l

SILIO ITALICO (25-101 d. X.l

MARCIAL (40-104d. X. aprox.l

PLUTARCO (50-120 aprox.l

L. ANNEO FLORO (fins do S. 1. - comenzos do S. 11. d. X.l

PTOLOMEO (100-170 aprox.l

DtON CASSIO (155-235 d. X. aprox.l

107

ITINERARIO DE ANTONINO...............................................................................

111

LUCIO AMPELIO

123

M. IUNIANO IUSTINO

124

."- ..

PAXINA .

128

EUTROPEIO (S. IV d. X.l

137

SERVIO HONORATO (S. IV d. X.l

138

139

140

RUFO FESTO AVIENO (S. IV d. X.l

LATERCULO DE VERONA POLEMIO SILVIO (S. IV d. X.l

141

PAULO OROSIO (finais d. S. IV - comenzos do S. Vd. X.l

142

CLAUDIO CLAUDIANO (fins do S. IV - comenzos do S. Vd. X.l

149

150

RUFIO FESTO (S. IV d. X.l

ANONIMO DE RAVENA XOAN ZONARAS TABOA DE PEUTINGER TABOAS DE BARRO DE ASTORGA BIBLfOGRAFIA INDICE DE NOMES PROPIOS E TEMATICO

153

155

156

157

162

..,'

PRESENTACION A AUGA DO LlMIA E A MEMORIA DE GALlCIA Unha das mentiras que con máis éxito nos contaron os historiadores grecoromanos está nunha telegráfica perícopa de Tito Livio. É a 55. O caso empeza en que a tradición galaica parece que aseguraba que cruza-lo río Limia producía amnesia. E aqueles historiadores refírense a el ca nome de Río Leteo ou Oblivio, é dicir, ((Río do Esquecemento)). Pero Livio canta que os soldados de Bruto, cando van perseguindo ós galaicos, polo si ou polo non, néganse a cruzalo e que Bruto lIe calle a enseña militar ó signífero, cruza el o río e dende a outra banda convence á tropa de que atravese. E aí vai agachadiña a mentira: disque non lIe esqueceu nada. De ande se deduciría que a tradición galaica (esquecida por coherencia ¿viches?) sería unha argallada indíxena para frea-Io ímpetu invasor das cáligas romanas. ¿Que non esquece nada? Esa si que é boa. ¡Aquí, no Limia, esquece todo! E esquece nas dúas direccións. Repasade a historia de España, esa especie de multinacional na que Galicia participa hai tantos séculas con tan alto capital. Abride os capítulos que nesa historia escribiu Galicia e veredes páxinas borradas ou case ilexibIes. Buscade, só por probar, a participación galega na xesta transatlántica. Ou repasade a historia de Portugal, ese filIo pródigo, e veredes como teimosamente borraron incluso os topónimos que podían lembrar un pasado galego. A auga do Leteo-Limia correu a tinta das páxinas galegas nesas dúas historias. A auga do Limia, polo menos isto que non esqueza, agurgulla na lagoa Antela que asolagou no esquecemento a cidade de Antioquía. E destoutra banda do río pasa igual. ¿ Ou non foron os filólogos italianos os que nos tiveron que atopar no século XIX a nasa lírica medieval da que nós xa nin tiñamos noticia? ¿Ou non son séculas escuras case a metade da nasa historia moderna? ¿Ou non é amnesia étnica a que explica iso que hiperbolicamente chamamos autoodio e, mellar dito, complexo de inferioridade colectivo, que tanto nos distingue e do que viven as seccións de ((Cartas al Directof)) e mailos pícaros anticuarios que recorren as nasas aldeas comprando os pesos a pataco? (¡E lago dirán que a cultura non é diñeiro!) Por esquecer, eu supoño que ós máis dos ((/imiaus)) tamén lIes esqueceu que o seu río ten esa perigosa característica. A amnesia, a falta de senso histórico, é unha das características dos galegos que temas metido na cabeza que o mundo empezou cando nós chegamos a el. E, claro, así é imposible comprender nada do que pasa; e así, por irmos a un caso, a cada pasiño que a lingua galega dá para ocupa-lo seu posta na vida pública, ou triunfa unha moción de censura, ducias de galegos teñen que ir ó muro das lamentacións das ((Cartas al Directof)) e sacudir, coma se fose propia, a sorpresa que tales feitos producen fóra de Galicia. Os grandes pobos están feitos de grandes memorias. E aquí o que nos falla é a memoria. Aquí houbo soldados que, para quenceren á beira dun lume, queimaron pergamiños. E houbo pergamiños que serviron para fabricar foguetes. Aquí nos faiados de case tódalas casas de aldea hai documentos ben antigos insensatamente entregados ós ratos, á couza, á humidade. ¿Quen dixo que non esquencía? Esta é a Terra do Esquecemento. Un gran pobo lembra. Porque un pobo é unha memoria

colectiva, unha coherencia étnica e un proxecto común de futuro. Velaí por que os íncolas desta Terra do Esquecemento temos crise de identidade e discutimos se estamos xa nas boqueadas coa candea na man ou se, vaia, imos indo ou se arranxamos e revivecemos. E non falta quen discuta se somos ou non somos. Nós. ¿Oue somos nós? ¿Cal é a nosa historia antiga? Porque, despois do desastre do Medulio e coa onomástica latina ou xermánica que todos portamos no carné de identidade dificilmente nos podemos considerar (((il/os de Breogán)). ¿ Serémo-Ia necesidade estraiéxica de achega-Io limes romano ata a fronteira natural da Costa da Morte? ¿Ou seremos simplemente os fil/os da auri sacra fames dos centurións romanos? ¿ Ouen viñan sendo aqueles galaicos que só despois de 200 anos quedaron eficazmente vencidos e que maioritariamente preferiron a morte coa pezoña do teixo á sumisión a Roma? ¿Ouen somos nós? Nós, sucesores deles, iso si, na posesióndesta terra, ou peor, na tarefa atávica de que non se repita con nós a historia deles, temos que confesar: quod nihil scitur, como dicía o tudense Francisco Sánchez. ¿A nosa historia antiga? Catro farrapos daqueles poetas metidos a historiadores, ou daqueles que da deformación histórica facían obra de arte ou daqueles etnógrafos cun chisco de mala idea subliminal, eses poucos farrapos, digo, e un monl/o de pedras escritas á beira dos camiños non dan para tecer unha historia. Pouco máis sabemos, coma naquel caso que contaba Anatole France, que (maceron, sufriron e morreron)). Esquenceunos conserva-los textos antigos que falaban de nós. E, para máis, a severa historiografía que hoxe se leva non anda con lerias. ¡Mal polos pobos que chegamos aquí sen consolidármo-Ios nosos mitos étnicos! A severa historiografía que se leva avanza con negacións. Aquí non houbo gregos, din todos. Aquí non houbo celtas, din algúns tamén. ¿E que houbo logo? E responden con medidas de muros castrexos, catalogacións tipolóxicas de anacos de cerámica, datos fragmentarios da dieta alimenticia e sólidas pero mínimas faíscas de luz sobre a organización política, relixiosa, militar, familiar. Disque non dá para máis. E só me queda o soño (soño deses de soñar desperto) de que algún día nun país oriental atopémo-Ia versión eslava dun orixinal grecolatino perdido e que nos portén a nós. E, ata entón, a contentarse coas farangul/as que nos proporcionan a epigrafía e a arqueoloxía. Pero hai que loitar contra a amnesia. Porque, se Bruto celebra un triunfo en Roma, ergue un templo e recibe o título de Galaico e se no Medulio parece que houbo un xenocidio cen anos máis tarde, vese que aquí había xente; e xente, que non permitiu que a invasión romana fose un desfile da victoria. Antes de chegar á extracciónanual de seis toneladas de ouro con destino ás arcas de Roma, das que dá fe o procurador Plinio, debeu de habe-Ios seus máis e os seus menos. Tivo que haber unha epopeia que non atopou cantor. Ou que si, pero que nos esqueceu. ¿Ouen sabe? Case nada sabemos. E precisamente neste libro tes, lector, o pouco que non nos esqueceu do que os escritores gregos e romanos deixaron escrito sobre a Gallaecia, finis terrae. Estas son, polo tanto, as fontes literarias da nosa historia antiga. Máis que· fontes, fontaíñas ou fontelas. .E, de por parte, ¡moito 01/0 ó beberes esta auga de dubidosa potabilidade! Porque daquela a historia era cousa de literatos que se interesaban novelescamen te polas cousas notables, polos feitos heroicos, polos homes que cortaban cabezas ou a quen I/ela cortaban, pola tona noticiable das cousas. ¡E das cousas do seu país! ¡E

case todos coa idea común de xustifica-Io imperialismo romano! Así que, lector, al/o que parcialidade, subxectividade e imperialismo están entre liñas, facendo que mesmo unha aparente descrición etnográfica quede reducida a caricatura descalificadora, como nos fixo ver Bermejo en Estrabón. Aquí te-los datos para unha historia parcial. A historia é dos que a escriben. E os que a poden escribir son os vencedores. E a historia dos vencedores é sempre apoloxética, é operación de imaxe, como se di hoxe. E aí está a fonte da nasa amnesia. Gal/aecia e Galicia son basicamente perdedoras, galaicos e galegos somos basicamente perdedores. Cruzámo-Io Limia con Bruto, pero quedamos aquí convertidos en romanos periféricos e o meigal/o desta Terra do Esquecemento venceunos. Esquéhcenos toda a historia posterior como nos esqueceu a historia dos galaicos. Gallaecia capta ferum victorem cepit. ¿ En tendes agora? Hai que loitar contra a amnesia. Porque sen a memoria dos agravios comparativos non hai maneira de entende-Io atraso económico de Galicia (agora que todo se ventila en termos económicos e van suprimi-Ias humanidades). Sen a memoria histórica non é posible comprender como pode haber unha Galicia atrasada pasándol/e pala porta o sol da maior rota comercial de Europa. Se é a amnesia a que posibilita o naso atraso integral, o naso rexurdimento depende da recuperación da memoria. Pero, xa o sabe todo o mundo, secámo-Ia lagoa Antela. E, de paso que recuperámo-Io esquecido cultivo do liño para a nova moda galega, empézannos a acordar causas. E na universidaáe trabá//ase en múltiples liñas de pescuda na nasa historia. E as ((Historias de Galicia)) son un éxito editorial. Os galegos queremos saber de ande vimos para decidir a ande queremos ir. É o momento de libros coma o que tes na mano Este libro, obra dun latinista e dunha historiadora (a máis de expertos arqueólogos en Borneiro e na terra de Trasancos), é a culminación dun proxecto que xa concebiran e mesmo iniciaran os homes da revista ((Nós)) no ano 1923 no n. o 17. Pero daquela Galicia estaba menos madura que hoxe. Este libro tiña que aparecer e aparece agora, cando a recuperación da memoria é un fenómeno paralelo doutros que evidencian o rexurdimento de Galicia. E valen para esta edición as palabras que os homes de ((Nós)) antepoñían á súa primeira entrega: Poderase dicir que tódolos textos de autores clásicos están xa publicados, estudiados, comparados, sabiamente anotados e que xa teñen dado de si toda a sustancia histórica que conteñen; mais abondara lembrarse, para xustifica-Ia nosa empresa, de que estes textos atópanse en publicacións pouco abertas ó público letrado, nas que as noticias, moitas veces, vagas e incertas sobre Galicia, andan mixturadas coas doutras terras exentes.

Aquí temas moito material de trabal/o os estudiantes de latín, de grego, de historia. Porque non sería difícil sinalar unha ducia de pasos nos que os textos son escuras e admiten outra lectura e outra traducción. Aquípodemos aprende-los rudimentos das linguas clásicas, como quería o P. Sarmiento, con algo máis naso có ~v "t"ñ &.yop~ dc1!.v ob,Ccxl, (que despois nos nasos castros non damos atopado a &'yopcf ). E mesmo podemos exercitarnos en agrupa-los textos que falan do mesmo asunto e establece-las concordancias e discrepancias das diferentes fontes. Como coautor do primeiro libro para o estudio do latín pensado para galegos, paréceme u.nha gran axuda este libro de Pose Mesura e Romero Masiá. O lector debe sa-

ber que Xosé Manuel Pose tamén nos axudara nos primeiros momentos a facer aquel libro. E non perdeu as mañas. Un pobo é en parte unha memoria. O crecen te interés pola historia de Galicia, do que este libro é exemplo palpable, evidencia que esta etnia opta por recupera-la memoria. E isto é mais significativo se pensamos que os gobernantes de España neste momento parecen optar pola amnesia. Temos aquí un índice máis da lenta pero multiforme recuperación desta etnia que chamamos Galicia. SÓ os duros de corazón e os que namais se miran no espello dos xornais e da TV de Madrtd poden pasar por alto que aquí nestes decenios estamos a recupera-la memoria e a escribir unha historia nosa. Logo vivimos. Logo somos alguén. Na Caeira de infausta pero heróica memoria a 30.X.1987. Xesús Ferro Ruibal

INTRODUCION

o coñecemento das fontes literarias antigas sempre é un punto de partida imprescindible na investigación que teña por obxecto unha meI/or comprensión do pasado dos pobos. Por iso, e para facilitar un pouco esta tarefa é polo que presentamos unha ampla escolma de textos literarios gregos e latinos referidos a Galicia. A desinformación sobre o N- W peninsular na Antiguidade é grande ata que os romanos entran en contacto cos pobos do que será a futura Gal/aecia; estes contactos enmárcanse no panorama xeral da conquista de Hispania e, concretamente, como un episodio das guerras Lusitanas, cando Décimo lunio Bruto chega aquí no ano 138 a. X. logo de atravesa-Io temible Lethes. Os escritores anteriores a este episodio ou ben non falan do N- W ou ben dan noticias moi ambiguas, cando non fantásticas; algúns recoñecen públicamente esta iñorancia, como Herodoto. Noutros casos, o N- W preséntase coma un país interesante sobre todo pola abundancia do estaño, ((kassitero)), que chegaría a da-lo nome ás il/as Kassiterides. Estes dous datos, o metal e as il/as, xunto co nome do romano vencedor dos Gal/aicos, Bruto, son os datos que se atopan máis repetidos nas Fontes. No caso do metal do estaño, seguramente el foi a razón das viaxes que, partindo dende Gades, explorarían o Océano establecendo as rutas comerciais que controlaron fenicios, púnicos e tartésicos. Algúns destes viaxeiros deixaron noticias das súas exploracións como é o caso de Himilcón ou de Piteas. Pero estas experiencias non tiveron seguidores e case que caeron no esquecemento. Posteriormente, escritores gregos viaxaron a Iberia e tamén recol/erán datos que transmitirán nos seus trabal/os; Polibio, Posidonio, Artemidoro, pisarán terra hispana pero non chegan a Galicia. Así, namentras outras zonas peninsulares como o Levante ou o Sul son bastante ben coñecidas por estes autores antigos, o Noroeste e o Norde, mesmo na época de Augusto, xa no cambio da Era, sigue sendo unha ((terra ignota)). De entre tódolos autores que dan algunha información sobre o N- W destacan Strabon, Mela, Plinio e Ptolomeo; gracias a eles coñecemos accidentes xeográficos, cidades, pobos, costumes, etc. Xunto coas noticias destes autores referidas a Galicia presentamos unha recopilación de temas doutros autores clásicos, gregos e latinos, ata o S. IV d. X. e unha escolma de noticias do S. V. en adiante. O marco cronolóxico está delimitado polas noticias referidas á conquista e posterior organización administrativa e mIlitar do dominio romano, prescindindo dos datos referidos a cristianismo, herexías, invasi6ns bárbaras, etc. e tamén das fontes de carácter epigráfico. 13

É sabido que a Galicia actual non coincide con ningunha delimitación da época romana e que formaba parte dunha provincia de máis amplitude, a Gallaecia. O terrirorio galego era, inicialmente, parte da Lusitania e lago da Citerior ou Tarraconense; Caracalla e Diocleciano modificaron esta situación rematando por se crear a provincia de Gallaecia cos tres Conventos, Lucense, Bracarense e Asturicense. O territorio da Galicia actual estaba ocupado polo convento xurídico Lucense, a parte N. do Bracarense e a parte W do Asturiciense. O límite máis impreciso foi sempre o Leste, xa que nos restantes, o Océano e os ríos marcaron mellar as fronteiras. Os datos que, cun eminente carácter divulgativo, presentamos, están referidos ó actual territorio galego dun modo específico e, unicamente naqueles casos en que é imprescindible para a comprensión xeral do texto, estes datos poden ter un marco de referencia máis amplo. A presentación sigue unha arde cronolóxica de autores. Os comentarios dos diferentes temas fanse nos puntos nos que aparecen citados por primeira vez no tempo ou nos que son tratados polos autores dun modo moi específico e cun especial interés. A dificultade de interpretación dos datos que proporcionan as fontes presenta, en ocasións, auténticas imposibilidades; así, a localización de grupos étnicos ou de cidades ou de determinados accidentes xeográficos que non son identificables nin pala Toponimia, nin pala Arqueoloxía. E evidente que estas fontes antigas teñen que ser comprobadas; a Etnografía, a Lingüística, a Arqueoloxía, etc. axudan a facer máis cIaras, compresibles e valiosas as fontes escritas dos clásicos. A percura do material non sempre é doada e posiblemente este trabailo non tería chegado a bo término sen a axuda prestada por amigos e compañeiros; a todos, e dun modo especial a M. 8 José García Blanco e Xesús Ferro Ruibal, gracias.

ABREVIATURAS

A. B. Lugo = Actas do Bimilenario de Lugo Actas do S. A. N. O. P. = Actas do Seminario de Arqueología do Noroeste Peninsular. A. E. Arq. = Archivo Español de Arqueología. Arquivos do S. E. G. = Arquivos do Seminario de Estudos Galegos. B. T. = Biblioteca Teubner. Leipzig. Bol. Aur. = Boletín Auriense. C. C. P. M. O. = Boletín da Comisión Provincial de Monumentos de Ourense. B. R. A. G. = Boletín da Real Academia Galega. B. R. A. H. = Boletín de la Real Academia de la Historia. B. S. A. A. = Boletín del Seminario de Arte y Arqueología. Valladolid. Vol. Soco Geo. = Boletín de la Sociedad Geográfica. B. U. S. = Boletín de la Universidad de Santiago. Brac. Aug. = Bracara Augusta. C. A. N. = Congreso Arqueolóico Nacional. C. A. S. E. = Congreso Arqueológico del Sur Este Español. C. 1. L. = Corpus Inscriptionum Latinarum. C. S. 1. C. = Consejo Superior de Investigaciones Científicas. Cuad. Est. Cero Sargo = Cuadernos de Estudios Cerámicos de Sargadelos. C. E. G. = Cuadernos de Estudios Gallegos. Cuad. M. P. G. = Cuadernos do Museo do Pobo Galego. Dion C. = Dion Cassio. El M. E. = El Miliario Extravagante. E. M. P. = El Museo de Pontevedra. F. H. A. = Fontes Hispaniae Antiquae. H. A. = Hispania Antiqua. 1. P. S. E. G. = Instituto «Padre Sarmiento» de Estudios Gallegos. /t. = Itinerario de Antonino. Legio VII G. = Legio VII Gemina. León. M. J. S. E. = Memoria de la Junta Superior de Excavaciones. Papo Oxyr. = Papiro de Oxyrhynchos. Ptol. = Ptolomeo. Pub. M. Castrelos = Publicaciones del Museo de Castrelos. Rav. = Anónimo de Ravena. R. G. = revista de Guimaraes. S. A. = Studia Arqueologica. Silio 1. = Silio Itálico. Str. = Strabon. T. Astorga = Táboas de Astorga. T. Peut. = Táboa Peutinger.

EDICIONS AMPEUO, Lucio, E. Assmann, B. T., 1935. ANONIMO DE RAVENA, J. Schnetz, B. T. 1940. APIANO, Mendelssohn. AVIENO, Rufo Festo. A. Schulten e A. Klotz, F. H. A. t. 1, Barcelona, 1955. CLAUDIANO; Claudio, R. Grosse, F. H. A. t. VIII, Barcelona, 1959. CASSIO, Dion, Boissevain, Berlín, 1895-1931. CESAR, Caio lulio (De bello civile) S. Mariner, Alma Mater, 1959 (De bello Hispaniensj) A. Klotz, B. T. 1927. DIODORO DE SICIUA, Vogel-Fischer, B. T. 1888-1906. EUTROPIO, Ruehl, B. T. 1919. FESTO, Rufio, C. Wagner, 1886. FLORO, Lucio Anneo, O. Rossbach, B. T. 1836. GRATTIO, Vollmer, B. T. 1911. HERODOTO, Jacoby, R. E. Suppl. 11, Berlín, 1923. HONORATO, Servio, Thilo-Hagen, B. T. 1902-27. ITALlCO, Silio, Lud. Bauer, B. T. 1890-2. ITINERARIO DE ANTONINO, O. Cuntz, B. T. 1929. IUSTINO, M. luniano, Seel, B. T. 1935. LATERCULO DE VERONA, O. Seeck, Berlín, 1876. UVIO, Tito, Rossbach. MARCIAL, M. Valerio, H. J. Izaac, Belles Lettres, Colee. Budé, París, 1969. MAXIMO, Valerio, Kempf. MELA, Pomponio, Gunnar Ranstrand, Gothoburgo, 1971. OROSIO, Paulo, C. Zangemeister, B. T. 1889. OVIDIO NASON, Publio, G. B. Pighi, Turín, 1973. OXYRHYNCHOS, Papiro de, Rossbach (edic. 8,203, corpus 1, 6, X, 1947). PATERCULO, Veleio, Halm. PUNIO, Caio, C. Mayhoff, B. T. 1967. PLUTARCO, Lindskog-Ziegler, B. T. 1914-39. PTOLOMEO, Claudio, K. Müller, Colección Firmin Didot, París, 1883. SALUSTIO CRISPO, Caio, Maurenbrecher, B. T. 1967. SILVIO, Polemio, O. Seeck, Berlín, 1876. STRABON, A. Schulten, F. H. A. t. VI, Barcelona, 1952. TABOA DE ASTORGA, Roldán Hervás, Madrid, 1975. TABOA DE PEUTINGER, K. Müller, Stuttgart, 1916. ZONARAS, Xoán, L. Dindorf, B. T. 1868-74.

HEROOOTO (484-425

X. aprox.)

Natural de Halicarnaso, vivirá un tempo en Samos; non sabemos case nada dos seus derradeiros anos e a morte se produciría nos anos da Guerra do Peloponeso. A súa obra, pola extensión, é difícil de valorar. Cicerón chamaralle «o pai da Historia» e esta afirmación chegará ata nós. Para obte-Ia propia información, viaxará por Exipto, Fenicia, Mesopotamia ... Filio do espíritu xonio, quererá buscar explicacións ós feitos (<<teño que canta-lo que se conta, pero de ningunha maneira teño que crermo todo» VII, 152) é de aí as súas disertacións históricas e etnográficas; o home ocupa o centro da súa obra e síntese chamado a continua-lo traballo como sucesor de Homero. Emprega varias fontes (oráculos, inscripcións, rexistros oficiais) e as súas propias investigacións que percuraba realizar sobre o terreo. Pero aínda se move nun mundo no que constantemente topa co mito; mantén ante el unha postura intermedia entre a racionalización e o escepticismo. A súa visión crítica non é profunda, pero pódeselle considerar como o primeiro observador crítico do período épico. Entende a Historia como un fenómeno espiritual; as obras teñen unha idea central á que se subordinan os datos etnográficos ou xeográficos. O destino xoga un papel importante; é unha concepción do mundo clásico no que o destino non é un poder cego senón determinado pola divinidade.

HEROOOTO, 111, 115

nEpl ~~{wv

bE ~wv ~xw ~Ev

tv ~~ E6pwn~ o6x ~~pEX{W~

~wv npo~ ~an{p~v taxaA{YE~V· O~~E yap ~YWYE

tvó{xo~a~ 'Hp~óav6v ~~va xaA{Ea~a~ npo~ ~ap~ápwv

no~a~ov lxó~ó6v~a t~ ~áAaaaav ~ñv npo~ ~op{nv ~VE ~ov, ~n' B~EU ~o ~AEX~pOV ~o~~ttv A6yo~ ta~C, O~~E v~aou~ olóa KaaaL~EpCóa~ toúaa~, tx ~wv 6 xaaaC~E po~ 'f)~tv cpo~'t~.

HEROOOTO, 111,115 pero sobre os países máis occidentais de Europa non podo falar con exactitude. Porque nin admito que se chame polos bárbaros Erídano un río que desemboca no mar do Norde e do que se di que recibimo-Io ámbar, nin sei nada das illas Kassiterídes, das que nos chega o estaño.

Pasaxe que reflexa moi ben a postura de Herodoto ó contar cousas que el non coñece de certo nin puido comprobar. A asociación de estaño e illas do estaño - Kassiterides- aparece, pois, dende moi cedo e manterase este importante dato ata o final da conquista romana (Oiodoro, V, 38; Avieno, 97; Strabon, 11, 5, 15; 111, 2,9; "',5,11; Plinio, IV, 112; IV, 119; VII, 197; XXXIV, 156; Pto!.lI, 6, 73).

CESAR (101-44 a. X.) Caio lulio César non foi un home de letras sen6n un cobizoso político dotado dunha gran intelixencia; sen embargo, aínda que conseguira facerse coa xefatura do partido dos dem6cratas-revolucionarios, ata os corenta anos non acada unha s6Iida posici6n política. No ano 66, con Pompeio e Craso formará o Primeiro Triunvirato. O seu Consulado estivo cheo de irregularidades pero a conquista das Galias (58-51) daralle prestixio, riquezas e un gran exército. Vencerá a Pompeio en Farsalia, Africa e España co que quedará como único dono de Roma; pero morrerá asasinado por Bruto no ano 44 a. X. Entre as obras de César hai poemas, epigramas, un tratado de gramática, discursos e, sobre todo, os Comentarios sobre a guerra das Galias e da Guerra Civil. Interesan en gran medida porque emprega fontes de primeira man, vivencias personais e informes dos seus oficiais; a súa curiosidade persoal fai que se introduzan na narraci6n notas etnográficas e xeográficas de interés. É moi discutible a veracidade dos feitos e son evidentes os intentos de apoloxía persoal e a crítica ir6nica dos seus inimigos. César imp6n a súa visi6n persoal dos feitos.

CESAR, De Bello Civile, 1,38,3

His constitutis, equites auxi/iaque toti Lusitaniae a Petreio, Celtiberiae, Cantabris barbarisque omnibus qui ad Oceanum pertinent ab Afranio imperantur. CESAR, Da Guerra Civil, 1,38,3 Tomados estes acordos, Petreio esixe tropas montadas e auxiliares a toda a Lusitania e Afranio á Celtiberia, 6s Cántabros e a t6dolos non romanizados do litoral oceánico.

Afranio e Petreio son legados de Pompeio en Hispania; Afranio gobernaba Hispania Citerior con tres lexi6ns e Petreio a Ulterior con dúas lexi6ns. Nos sucesos da Guerra Civil entre César e Pompeio que se desenrolan en España, estes dous legados organizan e reclutan tropas para a guerra. O plan era que Petreio se dirixira dende a Lusitania con t6dalas súas tropas atravesando o territorio dos Vett6ns para reunirse con Afranio 6 tempo que un terceiro legado, Varr6n, protexería a Hispania Ulterior coas súas lexi6ns. As tropas reuniríanse preto de L1eida para inicia-la guerra.

DIODORO DE SICILIA (? -36 a. X.) Autor que ocupa un posta secundario como historiador a pesar da extensión da súa obra, 40 volumes. «Biblioteca» narra a Historia de Grecia e de Roma e da súa ¡IIa natal. Interesa, sobre todo, polas moitas fontes que manexa e pola maneira de empregalas facilitando o seu recóñecemento. Eforo, Durius, Filarco, Polibio ou Posidonio son algunhas das fontes Interesantes empregadas por Diodoro.

DIODORO, V,38 rCVE~aL él xal xa~~C~EpO~ lv nOAAot~ ~6noL~ ~~~ tISnpCa~, o~x t~ tnLnoA~~ EópLax6~Evo~, w~ lv ~at~ ta~opCaL~ ~Lvl~ ~E&puA~xaaLv, &AAt6pu~~6~EVO~ xat

XWVEUÓ~EVO~ 6~oCw~ &pyúp~ ~E xal xpua~. ~~~ ~wv AuaL~avwv xwpa~ ~a~L ~t~aAAa

ónEpávw nOAAa ~oU xa~~L~tpou, xa~a ~a~ npoxEL~tva~ ~~~ tISnpCa~ lv ~w wXEavw vnaCéa~ ~a~ &no ~oU aU~SESnx6~o~ Ka~~L

yap

~~pCóa~ ·wvo~aa~t~a~. DIODO RO, V,38

En moitos lugares de Iberia aparece tamén o estaño, mais non se atopa na superficie, como dixeron algúns nas súas historias, senon excavando e fundíndoo como a prata e o aura. Hai moitas minas de estaño máis arriba da Lusitania, nas i!las situadas frente a Iberia, no Océano, que por iso se chaman Kassiterides.

Diodoro sigue, neste fragmento, a Posidonio que describira Iberia na introducción ó seu relato das guerras Celtibéricas e Lusitanas. A riqueza do mineral de estaño nas iIIas Kassiterides é un dato moi repetido (Avieno, 97; Strabon, 11,5, 15; 111,2,9; 111,5,11; Herodoto, 111, 115; Plinio, IV,112; IV,119; VII,197; XXXIV,156; Ptol. 11,6,73), A súa búsqueda trouxo a navegantes e comerciantes de Oriente explorando as rutas do Océano. Tamén os antigos obtiñan estaño das lilas Británicas, aíhda que pola súa abundancia deron ás ¡l/as situadas frente a Galicia o mesmo nome do estaño, «kassiterum». Sobre a fábula de que o estaño é recol/ido na mesma superficie tamén é recol/ida por Strabon (111,2,9) e por Plinio (XXXIV,156); é unha boa referencia á abundancia; pero Diodoro rectifica a esaxeración puntualizando que para obtelo ha; que emprega-Ios mesmos métodos que para calquer outro metal; este punto fora tema de discusión entre os antigos (ver Strabon, 111,2,9).

SALUSTIO (87/86-35 a. X.) Caio Salustio Crispo, natural de Sabinia, dunha acomodada familia de Amiterno, non tiva moita fortuna na vida política e adicouse 6 traballo literario. No mundo político exerceu como Tribuno, cuestor e gobernador de Africa Nova no ario 46, pero en t6dolos cargos tivo problemas por cuesti6ns de inmoralidade e corrupci6n. Nas súas obras, «A conxuraci6n de Catilina», «A guerra de lugurta» e nas «Historias» (en cinco libros pero das que soamente se conservan algúns discursos e cartas), Salustio m6strase coma un historiador que busca a exactitude, o espíritu de imparcialidade; iso lévalle tamén a un certo tono amargo e pesimista. A formaci6n literaria é excelente e o influxo de Tucídides é moi claro; ás veces va; máis lonxe que o mestre, por exemplo no tratamento das inquedanzas morais ou na carga psicol6xica coa que dota 6s persoaxes. Nos discursos acada un alto nivel; breves pero ben elaborados, con sentencias cortas e brillantes, consegue unhas espléndidas pezas oratorias. A influencia de Salustio na literatura latina posterior foi moi forte, mesmo en autores de gran valía como Tito Livio ou Tácito.

SALUSTIO, Hist. 3,44

cui nomen Ob/ivionis condiderant SALUSTIO, Hist. 3,44 Ó

que deran o nome do Esquecemento

río do Esquecemento é o río Limia, tamén chamada Beli6n e Lethes. Aparece citado en moitos autores (ver Strabon, 111,3,4-5) e neste caso ponse en relaci6n coa expedici6n de Perpena no ano 74-73 a. X. que chegaría a este río (ver Servio Honorato, VII,728).

STRABON (64 a. X. - 19 d. X. aprox.) Nace en Amasia, cidade do Ponto, no seo dunha familia distinguida grega de orixe cretense. En Grecia foi alumno de importantes mestres e marchará a Roma a completa-la formación. No ano 24 únese ó séquito de Aelio Gallo nunha expedición contra os árabes; é cando traba contacto con Exipto e permanecerá en Alexandría varios anos ata a volta a Roma sobre o ano 20. Dende ese momento faltan datos sobre a súa vida, actividade e viaxes dos que hai alusións nas obras. Parece que morre sobre o ano 19 a. X. Sabemos que escribiu unha obra de «Comentarios históricos» dividida en 43 libros pero dos que chegan a nós escasos fragmentos. Sen embargo, a outra gran obra, a «Xeografía», en 17 libros, chéganos completa en varios códices. Esta obra, xunto coas táboas de Ptolomeo, un século e medio posteriores, son os dous documentos máis importantes que sobre a Península Ibérica conservamos legados pola Antiguidade Clásica. A Xeografía debeuna escribir Strabon entre os anos 29 e 07 a. X. e posiblemente foi lixeiramente retocada por el mesmo no ano 18 d. X. Os códices que conteñen a obra de Strabon presentan textos moi corruptos. Os millores están en París e son copias da Idade Media; na biblioteca do Escarial hai un que é copia do S. XV. Tamén se conservan bastantes fragmentos de palimpsestos. A primeira edición fíxose no S. XV; no S. XVI pubricouse en París a de Casaubonos da que procede o costume de citar a Strabon polas páxinas desta edición. Xa no S. XIX pubricáronse as edicións de Kramer e a de Müller que seguen sendo unhas das máis prestixiosas e empregadas. Tamén se teñen feito edicións en linguas modernas; a que manexamos aquí é a de Schulten. O conxunto dos 17 libros da Xeografía adícase a xeralidades os dous primeiros; do terceiro ó décimo á descripción das diferentes partes de Europa iniciando o trabailo pola Península Ibérica para continuar cara o centro e Leste de Europa; do once ó dezaseis trata de Asia e o dezasete de Africa. Para a confección desta gran obra emprega Strabon numerosas fontes e noticias proporcionadas par escritores anteriores. O propio Strabon recoñece ata 24 nomes de autores dos que toma informacións e que gracias a el coñecemos datos contidos en obras perdidas; non todos son empregados de igual maneira e entre os que máis información lIe proporcionaron están Posidonio, Piteas, Polibio, Artemidoro, Eforo e Asklepiades. O libro que máis interesa para a Península Ibérica é o terceiro. Strabon non viaxou a estas terras e por iso vai ter que botar man de canto dato estea ó seu alcance. As fontes escritas fundamentais foron Posidonio, Artemidoro e Polibio; a elas hai que engadi-Ios datos orais recollidos par Strabon de funcionarios, viaxeiros ou comerciantes que estiveron en contacto coa Península neses momentos das Guerras Cántabras que coinciden coa redacción da obra. Estas referencias orais, suplindo a inexistencia das fontes escritas, están moi claras cando se trata do N. e do W., terras case descoñecidas anteriormente; o carácter anecdótico revela claramente o tipo de información en que se basea Strabon. O libro está dividido en cinco capítulos SLJb2ivididos en párrafos; no capítulo 3. o é no que se atopan a maiaría dos datos sobre o N. e o W. e no quinto, ó tratar das illas, aparecen as Kassiterides. A obra de Strabon non é unha obra estrictamente xeográfica; nela mixtúranse noticias históricas, comentarios mitolóxicos, datos etnográficos e variadas noticias 21

de diferente interés. Cientificamente non aporta grandes novidades; dende este punto de vista non é un autor relevante. Mais temos que lIe agradecer que .nos transmitira ese tipo de xeografía tan rica en indicaci6ns hist6ricas e con variados excursus. Fa; un traballo que hoxe chamaríamos de xeografía descriptiva, nun senso amplo, na que teñen cabida os costumes, os hábitos de vida, modos de ser, anécdotas, sentencias morais, disquisici6ns, polémicas, etc. O seu traballo presenta fallos importantes debidos, nalgún caso, a unha defectuosa formaci6n; así, critica os descubrimentos de Piteas calificándoos de invenci6ns, cando, en realidade, non os soubo valorar. Strabon concibe a Xeografía, máis que como unha ciencia como unha disciplina práctica, útil para políticos, militares e persoas dun certo nivel cultural. O seu gran acerto foi saber seleccionar ben as fontes e escoller 6s mellares autores. Como fixeran, por exemplo, Eforo na Historia Universal recopilando todo o que os historiadores e xe6grafos dos séculos VI e V dixeran, así Strabon ofrécenos a primeira xeografía e etnografía dos países conquistados por Roma nos dous séculos anteriores á Era. A importancia da obra de Strabon para o coñecemento da Península Ibérica é, a dicir de Schulten, «a biblia para os que queiran coñecer Iberia» (F. H. A., t. VI,

5).

STRABON, 1,4,5

6EtV 6E f~~ npoa~Etva~ ~O lx~o~ 'HpaxAECwv a~~ x~p~w~a ~~~ EOP~K~~, &V~~XEC~EVOV ~Ev ~ot~ "I~~p a~, nponEn~wxo~ 6E npo~ ~ñv tanÉpav, oOx fAa~~ov a~a 6Cwv ~p~aX~ACwv, xal ~a &XpW~npLa ~á ~E ~AAa xal ~o ~rnv 'Qa~L~vCwV, B xaAEt~aL Ká~aLov, xal ~a~ xa~a ~oO ArnV

~o vnaou~, wv ~ñv laxá~~v OO~Laá~~v ~~al TIu~Éa~ &nÉXELV ~~EprnV ~p~rnv KAOUV. ~aU~a 6' Etnwv ~a ~EAEu~ata o06Ev npo~ ~o ~~xo~ auv~ECvov~a npoaÉ~~xE ~a nEpl ~rnv &xpw~~pCwv xal ~rnv 'Qa~~~vCwv xal ~~~ OÜ~Laá~~~ xal ~v ~~aL vnawv· ~aU~a yap náv~a Kpoaápx~~á la~L xal KEA~LXá, oOx 7I~~pLxá, ~~AAOV bE TIu~Éou nAáa~a~a. Jtpo'a~C%'II)!aC [~EJ ~ot~ E tp~~ÉVOL~ ~oU ~1Íxou~ bLaa~Tj~a aLv !AAOU~ a~a6Cou~ bLaX~ACou~ ~EV npo~ ~~ 6~aEL, bLaXLACow~ 6E ~po~ ~~ &va~oA~, tva a~av ~o nAÉov ~ ~~~au ~oO M~xou~ ~o nA'~o~ ElvaL. STRABON, 1,4,5 (Di Erat6stenes que) hai que engadir ademáis o saínte de Europa, máis al6 das columnas de Hércules, que está situado frente 6s Iberos e que avanza uns 3.000 estadios cara o w: e os demáis cabos e o dos Ostimnios chamado Cabaion e as illas próximas, das que amáis alonxada, Uxisama, di Piteas que está a uns tres días de navegación. Dempois de dicir esto último que non afecta á lonxitude, engadiu o relacionado cos cabos, cos Ostimnios, co de Uxisama e co das Illas. Todo iso é septentrional e céltico, non ibérico, mellor aínda, son fantasías de Piteas. Engade (Erat6stenes) 2.000 estadios cara o Occidente e 2.000 cara o Oriente para apoia-Ia súa opinión de que a lonxitude é máis do dobre que a latitude.

Aparecen aquí dous autores dos que Strabon se valeu como fonte de informaci6n en numerosas ocasi6ns 6 longo da súa obra: Erat6stenes e Piteas. Piteas foi o redescubridor dos países alén das Columnas de Hércules, volvendo a abri-Io camiño que pecharan os cartaxineses polo 500 a. X. E o descubridor científico das I/las Británicas e da costa do N. de Europa; volve deixar claro que a Península Ibérica era unha península, cousa que xa sabían os focenses. Parece que foi el que extende o nome de Iberia a toda a Península, nome que antes s6 era aplicable ás costas mediterráneas. E probable que fixera unha viaxe, partindo de Gades, polo Océano e que puido contar coa axuda dos cartaxinenses na idea de se aproveitaren das noticias que /les prqporcionara este intrépido navegante que viviría no século IV a. X. Strabon critícao moitas veces non dando crédito ás súas noticias e considerándoas invenci6ns ou trolas, co que Strabon, en ocasi6ns, estaba demostrando a súa propia iñorancia. Erat6stenes de Cirene (280-195 a. X. aprox.) foi o creador da xeografía matemática, unha das grandes realizaci6ns do Helenismo. Moita da súa obra é coñecida polas referencias que fai Strabon. En Alexandría foi encargado por Ptolomeo "' da biblioteca; en Atenas residiu varios anos adicado 6 estudio coñecendo a sabios como Zen6n e Arcesilao. Escribiu obras filos6ficas e poemas, pero onde destaca é no terreo da xeografía. En «Catasterismos» recolle lendas sobre a orixe das constelaci6ns armonizadas coa crenza plat6nica da orixe astral da alma. En «Cronografías» pon as bases do sistema de c6mputo grego. En «Xeografía» mostrarase xa coma un científico nesa ciencia. As aportaci6ns a diversos campos das ciencias son importantes: a «criba» para atopa-Ios números primos; o «mesolabio» instrumento de cálculo para resolve-Io problema da medida proporcional. Foi o primeiro en medir, dun modo exacto, a lonxitude da circunferencia da terra tendo en conta a amplitude do arco de meridiano entre Siena e Alexandría e na proxecci6n dos raios solares, feito que supuxo unha importante aportaci6n. Erat6stenes servíuse de Piteas para os traba/los sobre os países oceánicos dando crédito 6s seus relatos, e mesmo é probable que a comparaci6n que el fai da forma da Península Ibérica coa dunha pel de touro proveña de Piteas xa que el fora, dempois do autor do Periplo, o que tivo unha idea exacta da forma e das coordenadas peninsulares. Neste fragmento de Strabon no que recoñece as ideas de Erat6stenes e critica as de Piteas, aparecen algúns dos accidentes e pobos que sinalaba o Periplo, destacando os Ostimnios (con variantes sobre os nomes de Oestrymnicos segundo os diferentes c6dices). Na descripci6n xeral que está a facer Strabon no primeiro da «Xeografía» sinalaba que á Oikumene coñecida hai/le que engadir cara 6 W. os 3.000 estadios da Península, a prominencia de Bretaña, os cabos dos Ostimnios, a illa Uxisama, etc. Así se presenta de novo o problema de localizaci6n destes lugares que sinala Strabon que non son ibéricos, sen6n célticos (ou fantasías de Piteas); así, tendo en conta as posibles identificaci6ns destes lugares cos do Periplo e de Uxisama coas I/las Oestrymnicas e, á súa vez, destas coas Kasiterides, tornamos a estar dándo/le voltas a un problema de difícil resoluci6n pola vaguedade con que se presentan os dAtos ou mesmo poias contradicci6ns. Q cabo Cabaion é, para García Bellido, o actual cabo Raz na Bretaña francesa, onde, para el habitarían os Ostimios; tamén nesta zona, Ouessant, sitúa a illa Uxisama. 23

STRABON, 11,5,15 lV~EO&EV

AL~Ún

xEt~aL·

6~ np~, ~~v ~~ v6~La ~{p~ n~{ouaLV ~ ~aú~n' 6~ ~~ 6ua~Lxw~a~a ~LXp~ ~rnv

fa6ECpwv np6xEL~aL ~tt~~ov, Er~' ~xpav nOL~aav~a a~E v~v &vaxwpEt np~, fw xat v6~ov, xat n~a~úvE~aL xa~' ó~Cyov, fw, ~v ~ot, tanEpCoL' Al&CO~L auv~~~. O~~OL 6' ón6xELv~aL ~rnv nEpt Kapx~66va ~6nwv ~a~a~oL, auván~ov~E' ~~ 6L~ ~~, KLvva~w~o~6pou ypa~~~. El, 6E ~&vav~Ca n~{ouaLv &n~ ~oO tIEpoO &xpw~npCou ~{XPL ~rnv 'Ap~~~pwv xa~ou~{vwv 6 n~oO, la~L np~, ~px~ov, lv 6E~L~ ~xouaL ~~v AuaL~av(av· tr~' 6 ~oLn~, npb, fw na, &~~~Etav ywvCav nOLrnV ~ÉXPL ~rnv ~~, TIup~v~, ~xpwv ~rnv ~E~EU~WV~wv El, ~~v wXEav6v. ~OÚ~OL' 6~ ~a tan{pLa ~~, BpE~~avLx~, &V~CxELv~aL np~, ~px~ov. 6~oCw, 6~ xat ~ot, 'AP~~~POL' &V~CxELv~aL np~, ~px ~ov at Xa~~L~EpC6E' xa~oú~EvaL v~aoL nE~~YLaL, xa~~ ~~v BpE~~avLx6v nw, x~C~a t6pu~{vaL· &a~E 6~~ov, l~' ~aov auv~YE~aL ~& ~xpa ~~, otxou~{vn' xa~~ ~~xo, ón~ ~oO nEpLxEXU~{VOu nE~~You, El, a~Ev6v.

STRABON, 11,5,15

Navegando dende aquí (Gades) cara o S. está Libia, da que as terras máis occidentais sobresaen aínda un pouco máis de Gades. Dempois, formando unha punta estreita, retrocede cara o S-L estreitándose ata que se xunta cos Etíopes occidentais. O navegar en direcci6n contraria dende o Cabo Sagrado ata os Artabros o rumbo é N. e a Lusitania está á dereita. Logo o rumbo torce 6 L. formando un ángulo ata os extremos da Pirene que remata no Océano. Frente da Pirene, cara 6 N. está o W. da Bretaña. Tamén están frente 6s Artabros, cara 6 N., as illas Kassiterides, en alta mar e aproximadamente á altura de Bretaña. Isto ven demostrar canto se estreitan os extremos da terra no sentido da súa lonxitude polo mar que a circunda.

o Cabo Sagrado aparece como o extremo máis occidental de Europa. Uns autores identifícano ca actual Cabo S. Vicente e outros ca Cabo Rocha. Os Artabros (ver Plinio IV,111-113) en Galicia son o extremo N-Wonde se torce ó L. ata os Pirineos. Resulta mo; difícil identifica-las illas Kassiterides, por varias razóns: porque nunca foran identificadas con ningunha ilta determinada; porque se varía o número ou non se sinala; porque non se da ningún dato sobre a súa extensión, características ou separación da costa; porque os diferentes autores que nos falan delas dan a entender diversos lugares para a súa localización. No que sí coinciden todos é a importancia do estaño que delas se extrae. Parece que Strabon, seguindo a Posidonio, quixo referirse a unhas iIIas do litoral galaico, ó N. dos Artabros e que serán citadas polo mesmo Strabon noutras pasa24

xes (111,2,9; 111,5,11) situándoas tamén frente ós Artabros. Pero ó referirse agora a elas varía a súa situación colocándoas no mesmo paralelo que as lilas Británicas, aínda que engade, como nas citas anteriores, que están ó frente do territorio dos Artabros. O feito de que sexan tratadas no libro adicado á Península Ibérica permítenos deducir que se está referindo ó noso N-W antes que ás Galias ou a Britania que serían os lugares (de non ser Galicia) onde tiveran posibilidades de atoparse estas illas. Plinio (IV, 119) sitúaas dunha forma moito máis vaga, frente á Celtiberia, sen especificar máis e Ptolomeo (11,6,73) cítaas, xunto coas Trileucas e lilas dos Deuses. Diodoro (V,38) fala delas coma dunhas iIIas ó N. da Lusitania, frente a Iberia. Herodoto (111,115) sabe só que delas chega estaño pero recoñece non saber nada máis. Como se ve, as noticias dos antigos non c1arexan moito o tema da localización destas famosas illas do estaño, probablemente máis lexendarias que reais. Tamén é posible que o propio nome, facendo referencia directa ó estaño (<<kassiteros» en grego), servira para desinar amáis dunha illa e que se chamaran kassiterides as iIIas do Atlántico, cara ó N., das que se extraía e comerciaba o estaño. Se esto fora certo, os intentos de localizalas nun lugar concreto levarían a contradiccións das que Strabon é un exemplo claro. A localización destas illas en zonas ricas de estaño no Atlántico ten que levar, necesariamente, a pensar na costa galega, na da Bretaña francesa ou nas iIIas Británicas, todas elas con abundancia de estaño. As localizacións de Strabon teñen o seu valor, pero se temos en conta a alusión do comercio con Marsella, teríamos que pensar, máis ben na Bretaña francesa ou nas lilas Británicas, nas Oestrimnidas, seguindo algunhas interpretacións (ver comentario á Ora Marítima de Avieno). Se na propia Antiguidade os datos eran confusos, á hora de facer unha lectura crítica e interpretativa dos datos, os problemas multiplícanse. Os mesmos estudiosos caen, coma fixeran os propios escritores clásicos, en contradiccións. Así, A. Schulten varía a localización das Kassiterides; ás veces inclínase por pensar que serían as 10 ou 12 illas frente ó cabo Falcoeiro e Silleiro (Hispania, p. 42) e noutro traballos (Geografía y Etnografía, p. 310; F. H. A. t. VI, p. 299) identifícaas coas iIIas das Rías Baixas. García Bellido (España y los españoles, p. 89) parece inclinarse polas illas Británicas, aínda que máis adiante (España y los españoles, p. 203) razonando sobre os datos de Strabon tamén admite que poidan se-las iIIas do litoral galego. López Cuevillas (Estudos, p. 18) diferencia o estaño da Britania que iría cara a Marsella do estaño dos Artabros e das Kassiterides; descarta a posibilidade de que se trate das Scilly ou dos grupos de illas que hai preto de Armórica e pregúntase a qué illas actuais corresponderían; respóstase a sí mesmo que a ningunha: «Na costa dos Artabros non hai máis que pobres illóns penedentos incapaces de soster unha poboación de mediana importancia ... e iste problema de localización creemos que non ten solución posible». E moi probable que sexa a correcta. A terra do estaño foi concebida polos antigos como un país insular que acabou creando un mito alimentado polos controladores do comercio do metal con noticias destinadas a non dar a coñece-Ias rutas ós posibles competidores. Así, as illas Kassiterides siguen tendo un lugar non definido e unha personalidade ficticia.

DURIUS

P. SACR

FIGURA 1. -Configuración da Península Ibérica en Strabon (segundo Tranoy)

STRABON, 111,1,2 ~ bE np6a~opoc ~uXpá ~{ la~L ~EA{WC npoc ~~ ~pa XÚln~L xat napWxEavt~LC, npoaELAn~uta ~o ~~LX~OV xhvEnCnAEx~ov ~ota ~AAOLC, &a~' ~nEp~áAAEL ~~ ~ox~n pC~ ~~c otx~aEwc. ~aO~a ~Ev b~ ~a ~{pn ~OLaO~a.

STRABON, 111,1,2 a rexi6n septentrional é moi fría por ser moi accidentada e por estar preto do mar, non ten comunicaci6ns coas demáis rexións, de modo que presente moita dificultade para ser habitada. Así é esta rexi6n.

A presentación da zona N. da Iberia como unha rexión fría, accidentada, sen comunicación con outros pobos como razóns do seu salvaxismo, falta de cultura, barbarie, etc. son os mesmos que aparecerán máis adiante cando fale Strabon con máis deteñemento da rexión. As razóns xeográficas son para este autor causa fundamental do seu carácter e modos de vida. Tomando a idea de Posidonio, identifica o país pobre co pobo salvaxe e o país rico co pobo culto. Así, o contraste entre o N. e o S. da Península, dende o punto de vista xeográfico, tería a correlación co nivel cultural dos seus pobos. Esta idea do determinismo xeográfico era unha vella idea que propagaron os estoicos.

STRABON, 111,1,3 ~pC~OV la~t ~o tan{pLov nAEvpov napáAAnA6v nw~ ~~ nup~v~, ~o hno ~oO 'IEpoO hxpw~npCou ~{XPL ~~~ npo~ 'Ap~á~pOL~ ~xpa~, ~v xaAoOOL N{pLOV· ~{~ap~ov

bE ~O lv~{v6E ~{XPL ~rnv ~OPECWV ~xpwv ~~~ nup~vn~. STRABON, 111,1,3 I

O terceiro lado (de Iberia) é o Occidental que vai case paralelo á Pirene e vai dende o Cabo Sagrado ata o Cabo dos Artabros que chaman ((Cabo Nerion)). O cuarto lado é o que vai dende aquí ata o Cabo Septentrional de Pirene.

Na descripción xeral da Península, Strabon vai sinalando os puntos extremos que marcan as diferentes partes da «pel de touro» hispánica. Estes accidentes xeográficos que marcan cambios de rumbo aparecen en Strabon ben situados, sen apenas confusións e sen cambios de nomes, cousa que non sucede noutros autores: con eles vai axustando os trazados que configuran esa curiosa forma que atribuiran Piteas e Posidonio á Península, nun intento de asocia-las penínsulas mediterráneas a formas comúns e facilmente recoñecibles como a bota de Italia ou a folla de plátano grega. Así, a Península, tería no Pirineo a parte diantei-

ra, o «pescozo»; o «rabo» sería o cabo Sagrado, o Cabo S. Vicente; os ángulos formados polos cabos Higuer e Béar serían as «patas dianteiras» e as «traseiras» corresponderían ás entradas que rematan nos Cabos Nerion e Xibraltar.

STRABON, 111,2,9

aLV,

~ov Ka~~C~~pov o~x lnLnoA~~ ~~pLax~a~aC ~~ w~ ~ou~ ta~opLKoU~ ~pUAEtV, ~AA' 6pú~~~a~aL·

YEVVaa~aL b'fv ~~ ~ot~ ~nEp ~ou~ AuaL~avou~ ~ap~á pOL~ Kat lv ~at~ Ka~~L~~pCaL vñaoL~, Kat lx ~~v Bp~~~avLK~v óE EL~ ~~v MaaaaACav xo~C~~a~aL. lv óE

~ot~

'Ap~á~POL~,

ot ~~~ AuaL~avCa~ Ba~a~oL npo~

~px~ov xat óúaLv ~taCv, l~av~~tv ~nOLV ~~v y~v ~p yúp~, Ka~~L~Ép~, xpua~ A~UX~· ~PYUPO~LY~~ yap la~L· ~~v óE y~v ~aú~~v ~ÉP~LV ~ou~ Ro~a~ou~· ~~v Ó( OKaACaL ~a~ yuvatxa~ óLa~waa~ nAúv~Lv lv ~~~~~pCOL~ nA~K~ot~ lnt KCa~~v. o~~o~ ~Ev n~pt ~~v ~~~áAAWV ~oLaO~' ~tp~K~.

STRABON, 111,2,9

Di (Posidonio) que o estaño non se atopa na superficie, como cantan os historiadores, senón ó cavar. Prodúcese entre os bárbaros de máis aló dos Lusitanos e nas illas Kassiterides, e transpórtase dende as illas Británicas a Marsella. Entre os Artabros, que son os últimos da Lusitania cara o Noroeste, di (Posidonio) que a terra florece de prata, de estaño e de aura branco, xa que está mixturado con prata e que os ríos arrastran esta terra e que as mulleres remó vena con angazos e lávana en cribas tecidos en forma de cestos. Isto é o que dixo (Posidonio) sobre as minas.

Posidonio é unha das principais fontes para Strabon. Foi un autor moi prolixo que viviu, aproximadamente, entre os anos 135 e 51 a. X. Dende moi novo adícase ó estudio en Atenas onde foi discípulo de Panecio que o introduxo no mundo do estoicismo. Gran viaxeiro por Oriente, Galia, Hispania, acabará instalándose como mestre en Rodas, aínda que manterá estreitos contactos con Roma; aquí coñecerá a Cicerón; Rodas daralle o dereito de cidadanía romana e envíao a Roma no ano 86. Parece que escribiu máis de 200 títulos nos que se mostra o historiador e filósofo investigador da natureza. Mantense fidel á teoría do Logos estoico, pero como etnólogo, xeógrafo e historiador, soubo atraer ó terreo desta doctrina ás máis diversas ciencias. Posidonio tratou temas de Hispania en dúas ocasións: ó tratar das guerras lusitanas e celtibéricas e no seu tratado sobre o Océano ocupándose da costa atlántica onde observa con atención o fenómeno das mareas. Posuía datos personais de información obtidos da súa estancia en Turdetania e, noutros casos, emprega datos proporcionados por Piteas, Ertóstenes, Polibio ou Artemidoro. A obra de Posidonio coñecémola polas referencias que recollen Strabon e Diodoro fundamentalmente.

Strabon recolle unha polémica sobre a presentación do estaño (ben na~superfi cie ou ben tendo que cavar) por boca de Posidonio que critica posiblemente a Polibio. Atópase ese metal ó N. dos Lusitanos, é dicir, na Gallaecia, e especifica un pobo, os Artabros, que aparecen citados polo propio Strabon en varias ocasi6ns (11,5,15; 111,1,3; 111,3,5), por Mela (111,13) e Plinio (11,242; IV, 111; IV, 113). Tamén nas illas Kassiterides o estaño é abundante (sobre elas, Strabon, 11,5,15), Polibio é unha das máis importantes fontes de informaci6n de autores posteriores. Nace sobre o ano 200 a. X. en Megal6polis e morrerá, como consecuencia da caída dun cabalo, sobre o ano 115 a. X. Ocupou varios altos cargos na Liga Aquea e, cando os romanos, no 168 derrotaron en Pidna o poderío macedónico, deportaron a Roma a centos de aqueos entre os que estaba Polibio. Sen embargo, non foi tratado como un prisioneiro vulgar e abríronselle as portas da alta nobreza aficionada á cultura grega. Polibio fixo unha descripción de Iberia como introducción ó relato das guerras celtibéricas e lusitanas; coñeceu ben o terreo pola viaxe que fixo a Hispania e tiña acceso 6s informes dos militares romanos ó servicio de Escipi6n. E unha disgracia que estes escritos non se conserven máis que en fragmentos noutros autores, sobre todo en Strabon e Apiano aínda que, en ocasións, non chega a eles directamente sen6n a través doutros autores como Posidonio e Artemidoro. Polibio resulta moi importante polos datos etnográficos que transmitiu e non tanto polos datos xeográficos nos que mantén moitos erras por non facer caso dos progresos matemáticos acadados por Erat6stenes e Piteas. Strabon debe moito a Polibio e, dalgunha maneira, considérase o continuador da obra de Historia Universal que el encetara cando pon por título dunha obra súa «Historia da época posterior e Polibio».

STRABON, 111,3,2

KaAAaLxot ó' ~a~a~o~, ~~~ 6pE~V~~ ln{xov~E~ noAAn V• 6~o xal 6ua~axw~a~o~ 5V~E~ ~~ ~E xa~anoAE~n aav~~ ~ou~ Aua~~avou~ a~~ot naptaxov ~~v lnwvu~Cav, xat vOv ~6~ ~ou~ nAECa~ou~ ~rnv AUaL~aVrnV KaAAaLxou~ xaAEta~a~ napEaxEúaaav. STRABON, 111,3,2 Os últimos son os Cal/aicos que habitan unha gran parte da montaña. Por seren os máis difíciles de someter deron o seu nome 6 que venceu 6s Lusitanos. E por iso hoxe a meirande parte dos Lusitanos chámanse Cal/aicos.

Na descripción dos diferentes pobos de Hispania, os habitantes do N-W aparecen en case t6dolos autores antigos como os que pechan a relaci6n, os máis alonxados. Tamén é constante neles a referencia á súa belicosidade e resistencia a seren vencidos. Antes da chegada de Bruto e César non aparecían ben diferenciados os

Gallaicos dos Lusitanos; logo foron xa vistos como unidades étnicas independientes que acabarán ocupando cadansúa provincia: a Gallaecia e a Lusitania. O vencedor dos Lusitanos e dos Gallaicos foi Décimo lunio Bruto (ver Apiano, 73-75). Os Gallaicos son un pobo que aparece citado en numerosas ocasións e por varios autores como Plinio ou Apiano. Ocuparían unha zona ó N. do Douro de difícil delimitación. Na relación de Plinio forman parte do Convento Bracarense e ocuparían a súa zona N-L (Cuevillas, Os oestrimnios, p. 117; Colmenera, Galicia, p. 28); pera, aínda que moitos dan por válida esta ubicación, aínda que sexa só aproximada, hai autores (Schulten, F. H. A. t. VI, p. 200) que os sitúan nas zonas montañosas do N. de Galicia. O que sí parece claro é que, co paso do tempo, o nome desta unidad étnica diferenciada dou nome a toda unha rexión que acabaría tendo unha unidade administrativa na creación da provincia da Gallaecia. Estas transformacións teñen que ser significativas e levan á problemática da auténtica organización interna da Gallaecia dende o punto de vista das diferentes relacións de interdependencia entre as diversas unidades étnicas. A pesar de que os Gallaicos dan nome a unha provincia non van a constituirse nunha unidade política; esta unidade, que poderíamos considerar do primeiro orde, seguindo a esquematización de Caro Baraja, defínese pola súa situación xeográfica e, unicamente a partir das guerras cántabras, afíncase a idea, nos escritores clásicos, dos Gallaicos como un grupo étnico compacto. Nun segundo orde estarían as unidades dos «populi», cunha estructura política organizada, individualizada, ocupando unha determinada área xeográfica, cun nome concreto (Bíbalos, Zoelas, Brácaros... ), coas súas propias divinidades específicas e cuns mercados celebrados en lugares que actuarían a modo de centro ou capital da demarcación, o «forum»; non son pois núcleos políticos homoxéneos senón máis ben conxuntos de comunidades ligadas entre sí por certos vínculos, pode que de carácter federativo e que é posible que tiveran ó frente algúns persoaxes que exerceran cargos de certa autoridade de ámbito xeral nestas unidades de segundo orde. Por debaixo destas dúas unidades aparecería unha terceira, a coñecida como «centuria» no N-W e que estarían formadas por un número escaso de individuos vencellados por lazos familiares e sanguíneos. Da unión destas unidades resultan os «populi». As «centurias» teñen capacidade para establecer pactos con alleos, son os contratos ou pactos de hospitalidade nos que tamén pode sinalarse a pertenza dos firmantes a unidades superiores de 2. o e 1. o orde. A base do asentamento destas unidades de 3. o orde é moi probable que fose un poboado fortificado, un castro. STRABON, 111,3,3

ToO éE Táyou ~a npo~ &px~ov ~ AuaL~avCa la~t ~ÉYLa~ov ~~v 'I~~pLx~v l~v~v xat nAECa~oL~ Xp6VOL~ ~no 'pw~aCwv noAE~~~ÉV. nEpLÉXEL éE ~ff~ xwpa~ ~aú ~~~ ~o ~Ev V6~LOV nA~upov 6 Táyo~, ~o é' tanépLov xat ~o ~pX~LXOV 6 ~xEav6~, ~o é' t~LVOV ot ~E Kapn~~avot xat ol O~é~~OVE~ xat O~aKxatoL xat KaAAaLxoC, ~a yvwpL~a ~~v~· ~aAAa éE o~x ~~LOV 6vo~á~ELV éLa ~~v ~Lxp6~~~a xat ~~v ~éo~Cav· ~nEvav~Cw~ éE ~ot~ vOv fVLOL Kat ~oú~ou~ AuaL~avou~ 6vo~á~ouaLv. B~OPOL é'Etatv lK ~oO npo~ fw ~épou~ ol ~Ev KaAAa'~Kot ~cp ~~v ' Aa~oúpwv ~~VEL xat ~ot~ "I~T)pal.v, 30

ol é' &AAOL

~ot~ KEA~C~~paLv.

STRABON, 111,3,3

o N. do Teixo está a Lusitania, o máis grande dos pobos ibéricos e a que foi combatida polos romanos moitísimo tempo. O Teixo limita o S. desta rexi6n; o Océano, o W e o N.; o L, os Carpetanos, Vett6ns, Vacceos e Cal/aicos, pobos ben coñecidos. Os demáis pobos non é preciso mencionalos pola súa pequenez e pouca importancia. Contrariamente 6s de agora, outros tamén l/es chaman Lusitanos. Os Cal/aicos limitan polo L cos Astures e os Celtíberos e os demáis limitan s6 cos Celtíberos. Presenta Strabon a situaci6n dos diferentes pobos da Iberia. Lusitanos e Celtíberos volven a ser considerados pobos que presentaron 6s romanos serias dificultades para ser dominados (rec6rdese as guerras Lusitanas con Viriato ou a resistencia de Numancia). De novo volve a situa-Ios Gallaicos nunha zona aproximada 6 N-L do Convento Bracarense constituíndo, os Carpetanos, Vett6ns e Vacceos, o límite L. da Lusitania. Así, a Lusitania chegaría, nos tempos de Strabon, polo N. 6 mar, namentras que posteriormente quedará limitada polo río Douro que a separará da GalIaecia. A zona 6 S. do Douro era xa unha área pacificada mentras que 6 N. tardarían máis tempo en controlala os romanos.

STRABON, 111,3,4 Er~' ~AAoL no~a~oC·

xat ~E~h ~o6~ou~ 6 ~~~ A~ &v ~~VE~ AL~aCav, ol ÓE BEA~rnva xaAoOa~· xat oÓ~o~ ó'lx KEA~L~~PWV xat OóaxxaCwv ~Et, xat 6 ~E~' aó~ov Batv~~ (ol ÓE MCv~6v ~aa~) nOAu ~ÉYLa~o~ ~rnv lv AuaL~avCav no~a~rnv, lnt 6x~axoaCou~ xat aó~o~ ~vanAE6~EvO~ a~aóCou~. noaELówvLO~ ÓE lx Kav~á~pwv xh~ aó~ov ~Etv ,naL· np6xEL~a~ ól ~~~ lx~oA~~ aó~oO v~ao~ xat xnAat 660 &p~ou~ fxouaa~. lnaLvEtv Ó'~~LOV ~~v ~6aLv, &~L ~h~ ~x~a~ ó~nAh~ fxouaLv ol no~a~ot xat lxavh~ óÉXEalaL ~ot~ ~EC~pO~~ ~~v ~4Aa~~av nAn~ ~upoOaav, ~a~E ~~ 6nEPXEta~aL, ~nó' lnLnoAá~ELV lv ~ot~ nEóCoL~. ~~~ ~(V o~v Bpo6~ou a~pa~ECa~ &po~ oÓ~o~, nEpa~~Épw ó'Etatv ~AAoL nAECou~ no~a~ot napáAAnAOL ~ot~ AEX'EtaLv. ~n~,

STRABON, 111,3,4

Dempois hai outros ríos e logo destes o Lethes, que uns chaman Limia e outros Beli6n. E este río ven do país dos Celtiberos e Vacceos e o Bainis (que outros chaman Minio) segue a éste e é o máis grande dos ríos da Lusitania, navegable lXJ() estadios. Pero Posidonio di que este río ven 31

dos Cántabros. Na súa desembocadura hai unha illa e dous peiraos que teñen fondeadeiros. E digna de eloxio a natureza pois estes ríos de altas ribeiras poden acoller nos seus canles o mar de marea chea, evitando os desbordamentos e inundacións nas chairas. Este río foi o límite da expedición de Bruto. Máis aló hai outros moitos ríos paralelos ós nomeados.

o río Lethes, Limia ou Belión é un dos ríos do N-W máis citados e corresponde ó actual Limia (Sitio 1. 1, 235; Floro, 1,33,12; Apiano, 73-74; Livio, pero 55; Plutarco, quaest. Rom. 34; Mela, 111, 10; Plinio, IV,112; IV,115; Salustio, Hist. 3,44; Itin. 429,6; Ptol. 11,6,1). Ademáis destes nomes que lIe da Strabon, Mela chámao Limia e Oblivio e Ptinio, Oblivionis. En tódolos casos hai unha referencia ó río mítico do esquecemento co que se identifica o Limia; este feito parece que xurde dunha lenda que conta seguidamente Strabon (111,3,5) na que os Túrdulos de Andalucía pasaron o río e esqueceron a súa patria e por iso establecéronse alí. O nome de Lethes é de orixe grega e significa esquecemento; o seu equivalente en latín é «oblivio», de aí a variedade de nomespara citalo. O nome de Belión, que cita soamente Strabon, pode que estea en relación co topónimo actual de Beón co que se coñece o lugar do nacemento do Limia (García Bellido, España y los españoles, nota 181). Non é correcto o lugar do nacemento do Limia que sitúa Strabon no país dos Celtíberos e Vacceos, xa que non nace tan lonxe. Cita, a continuación, o río Minion ou Bainis, o máis longo dos ríos da Lusitania; sen embargo, o propio Strabon (111,4,20) sinalará que a Lusitania remata polo N. no río Douro, así que, realmente sería o máis longo dos ríos da Gallaecia. Se facemos caso de Strabon, sería navegable, aproximadamente, ata a confluencia do Sil e nacería no país dos Cántabros. Este dato, xunto co mesmo nome, «Minius», sirven para que algúns autores (P. Flórez, España Sagrada, XV, p. 40; Monteagudo, Galicia en Ptolomeo, p. 617,620) pensan que este río non se debe identificar co actual Miño, senón co Sil. As razóns son varias destacando entre elas o feito de que o actual Sil percorre unha terra na que se produce o vermellón, o «minio», que lIe daría nome; que Orosio sitúa a batalla de Monte Medutio xunto á desembocadura do Minio e, se este fose realmente o Miño, quedaría en exceso alonxado do esceario das Guerras Cántabras das que foi un dos derradeiros episodios e, polo tanto, trataríase dunha zona preto das Médulas atravesadas polo Minio = Sil; que Strabon sitúa o seu nacemento en Cantabria e Ptolomeo en Asturias e iso serviría mellor para o Sil que para o Miño. Por outra parte, o segundo nome que rexistra Strabon, o Bainis, debe corresponder ó Baetis de Apiano (lber, 73). Un dato a favor da identifiación do «Minius» co Miño actual son as referencias que sobre a desembocadura da Strabon na que se localiza unha ¡lIa e dous peiraos; esto é o que presenta o Miño e que non pode te-lo Sil, a non ser que tamén se considerase como Silo tramo baixo do Miño, mantendo a idea dunha rede hidrográfica atlántica paralela entre sí. Sen embargo, son moitos os casos en que o Miño aparece citado como tal e son unicamente as interpretacións as que levan a pensar en outras posibilidades. Claro que é certo o que dí o refrán popular de que o Sil leva a auga e o Miño a fama. 32

STRABON, 111,3,5 UYa~a~o~

KaAEt~a~

6'otKoOa~v

NÉp~ov,

Kat

nAp~aSpo~

~~s

rr~pt

tanEpCov

~~v

nAEvp~s

~Kpav,

Kut

~~s

SOPECOV nÉpa s ta~t. nEp~oLKoOa~ 6'aó~~v KEA~~KOC, aVYYEvEt s ~~v trrt ~~ nAv~. Kat yhp ~o6~ovs Kat Tovp606AOVs a~pa~E6aav~as tKEtaE a~aa~áaa~ ~aat ~E~a ~~v 6~áSaa~v ~oO A~~aCa no~a~oO· npos OE ~~ a~áaE~ Kat anoSoA~s ~oO ~YE~ÓVOs YEvo~iv~s, Ka~a~Etva~ aKE6aa~{v~as aó~ó~~· tK ~o6~ov 6E Kat ~ov no~a~ov A~~~s ayop~v~~va~. fxoua~ 6E ot ~Ap~aSpo~ nóAE~s avxvas tv KÓAn~ avvo~Kov~Évas, ~v ot nAÉov~Es Kat XPWUEVO~ ~ots ~6no~s fAp~áSpwv A~~Éva npoaayopEúova~v· ot 6c vOv ~ous

fAp~áSpovs

fApo~pÉSas

xaAoOa~v.

~~v~ ~EV o~v

nEpt ~pLáKov~a ~~v xwpav vÉ~E~a~ ~~v ~E~a~u Táyov Kat ~wv 'Ap~áSpwv. Eó6aC~ovos 6E ~~s xwpas únapxoúa~s xa~á ~E Kapnous Kat SodK~~a~u Kat ~o ~oO xpvaoO Kat hpy6pov Kat ~~v napaxA~aCwv nA~~os, ~~ws ot rrAECovs aü~~v, ~~v hno ~~s Y~s h~ÉV~Es SCov, tv A~a ~~pCo~s 6~E~ÉAOVV Kat avvEXEt nOAÉ~w npós ~E hAA~ AOV s Kat ~ous 6~ópovs aü~ots, 6~aSaCvov~Es ~ov Táyov, ~ws ~navaav aü~ous 'Pw~atoL, ~anE~vwaav~Es Kat Kw~as no~~aav~Es ~as nÓAE~s aó~wv ~as nAECa~as, tvCa s 6E Kat avvo~KC~OV~Es SÉA~~OV. ~pxov 6E ~~s hvo~Cas ~aú ~~s ot ÓPE~VOC, Ka~ánEp EtK6 s • Avnpav yap VE~Ó~EVOL Kat ~~Kpa KEK~~~ÉVOL ~wv hAAO~PCWV tnE~ú~ovV· ot 6E h~vv6~EVOL ~o6~ovs ~XVPOL ~wv t6Cwv ~pywv xa~Ca~av~o t~ hváYK~s, &a~' hv~t ~oU YEWPYEtV tnoA{~ovV xat oü~OL, Kat avvÉSa~vE ~~v xwpav h~EAOV~ÉV~v a~Etpav o~ aav ~wv t~~ú~wv hya~~v otKEta~a~ úno A~a~~v. STRABON, 111,3,5 Os últimos son os Artabros que habitan cerca do Cabo que se chama Nerion e que é o remate dos lados N. e W Arredor do Cabo habitan os Célticos, emparentados cos do A nas. Dise tamén que estes e mailos Túrdulos que facían unha expedici6n militar rebeláronse tralo paso do río Limia. Engádese a esta rebeli6n tamén a perda do seu xefe e que quedaron por alí dispersos. Por iso o río chamarase Lethes. Os Artabros teñen moitas cidades situadas nun golfo 6 que os navegantes que o percorren chámanl/e ((Porto dos Artabros)). Hoxe en día os Artabros chámanse Arotrebas. Arredor de 30 pobos habitan a rexi6n entre o Teixo e os Artabros. Aínda que o país é rico en froitos e gando e pala cantidade de aura, prata e outros metais, sen embargo, a meirande parte deles, deixando de vivir da terra viven do roubo e en guerra entre sí mesmos e contra os viciños atravesando o Teixo ata que os Romanos acabaron con isto; suxeitándoos e transformando a meirande parte das súas cidades en aldeas e mesmo mel/orando algunhas. Os da montaña, como é 16xico, foron os que escomenzaron este tipo de vida anárquica. Pois, habitando un país pobre e carecendo do mínimo, desexaron o al/ea e es33

tes, téndose que defender contra aqueles, perderon os bens propios e, deixando de cultiva-la terra, adicáronse á guerra. De modo que a rexi6n quedou abandonada, perdeu o seu benestar e pobouse de bandoleiros. Sobre os Artabros, ver Plinio IV, 111; sobre o Cabo Nerion, Mela, 111,11 e sobre Golfo Artabro, Mela 111,13. Explica agora Strabon o por que de chamar Lethes ou Esquecemento 6 río Limia que no párrafo anterior aparecía citado por varios nomes. Non cita ningún dos pobos que habitan entre o Teixo e os Artabros, mais coñecemos moitos dos seus nomes por outros autores, sobre todo por Mela, Plinio e Ptolomeo. Tampouco menciona as cidades do Golfo Artabro como eran Brigantio, Libunca, Adobrica ou Novio. E interesante a referencia ó modo de vida destas xentes que viven nunha rexión rica pero que prefiren vivir da bandidaxe e en loita permanente entre eles. E un tipo de vida non exclusivo do N-W e, por exemplo, tódolos autores falan del ó se referir ós Lusitanos. Era unha vida aventureira que se daba menos nas zonas do Levante xa máis fortemente romanizadas; os homes xuntábanse en pequenos grupos e viven do saqueo das tribus viciñas. Durante a conquista romana estes grupos serviron de núcleos de resistencia ós exércitos romanos e houbo momentos en que chegaron a poñer en serios problemas ós ben organizados e provistos exércitos. Pero si estes grupos, que chegaron a reunir a varios miles de homes en certos momentos, estaban animados por unha idea de independencia frente a un invasor poderoso, nos tempos de paz estes grupos xurdían dos descontentos provocados polas desigualdades sociais. Por iso, nalgunha ocasión, os romanos entenderon ben que a mellor maneira de dominalos era darlles terras e medios de vida que lIes serviran para vivir e evitaren ter que ir buscalos por medios violentos. Máis que bandoleiros son guerrilIeiros, no sentido que tradicionalmente se lIe da a esta idea; é dicir, grupos de guerreiros que, adaptados ás condicións do terreo actúan con técnica de golpes de efecto rápidos evitando a batalla en campo aberto e agardando o momento propicio. Contra esta técnica un exército organizado deféndese moi mal e non chega a conseguir auténticas victorias xa que non se enfrenta en batallas. Os escritores romanos desprecian este tipo de vida e esta técnica de loita, chegando a calificalos de ladróns; mais é ben sabido que os pobos poden chegar a crear grandes héroes destes persoaxes.

STRABON, 111,3,6 Tou~ ó'Oúv Aua~~avoú~ ~ao~v lVLÓpLU~~XOÚ~, l~LpLU V~~LXOÚ~, Ó~Lt~, xoú~ou~, LÓL~LACX~OU~· ~onCÓLOV

aó~ou~ ~LV,

óCnouv fXLLV

~ñv Ó~á~L~pOV,

XOtAOV

Lt~ ~O

ó' np6a-

~LAa~~o~v l~~p~~~€vov·

STRABON, 111,3,6

Din que os Lusitanos son hábiles en emboscadas, persecucións, veloces, lixeiros e escurridizos; que teñen un escudo pequen o dun diámetro de dous pes e que é cóncavo por diante. 34

Aínda que Strabon fala dos Lusitanos, recollemos este páFrafo porque este texto literario ten unha exacta correspondencia na escultura do S. da Gallaecia, nos coñecidos «guerreiros lusitanos» da época castrexa e porque, como xa se comentou anteriormente, en Strabon a Lusitania chega, ás veces, ata o Océano polo N. As esculturas de guerreiros conservadas en museos como o de Ourense ou Guimaraes mostran unhas representacións masculinas armadas con puñais e escudos redondos, cóncavos por diante e que colgan do pescozo; estes guerreiros poden levar tamén adornos como brazaletes ou torques. STRABON, 111,3,7 u

Ana\l'tE:l; ó'ol

~pEI.OL AL"~OC,

60ponó'tal., XQ1la.LEO-

~a~Eta\l xa'tdxExu~É\lOL 't~\I xó~n\l YU\laLXrn\l oCXn\l" ~L'tpwcrá~E\lOL oE 'ta ~É'twna ~áxo\l'taL" 'tpayo~ayoOaL oE ~áALcr'ta, xat 't~ wApEL 'tpáyo\l ~úoucrl. xat 'tOUl; atx~a AW'tOUl; xat tnnOUl;" nOLoOcrl. oE xat txa't6~~al; txácr'tou yÉ\lOUl; 'EAAn\lI.Xrnl;, wl; xat TII.\lOap6l; ~ncrl.

\10.1.,

ná\l'ta ~ÚEL\I txa't6\1. 'tEAOOcrL oE xat ~yrn\lal; YU~\lI.XOUl; xat 6nAI.'tl.xoUl; xat lnnl.xoul; nuy~~ xat op6~~ xat ol.aXpO~OAl.cr~~ xat 't~ crnEl.pnOe\l ~áx~. ol o' ~pEI.OI. 'ta oúo ~Épn 'toO f'tOUl; opuo~aAá\lw xprn\l't a 1. , l;npá\la\l'tEl; xat x6t\Ja\l'tEl;, Et'ta ~AÉcra\l'tEl; xat ~p'tonOl.ncrá~E\lOI., &cr't' ~nO'tC~Ecr~aL Etl; xp6\1o\l. Xprn\l'taL OE xat 4Ú~EI.· ot\l~ OE crna\lC40\l'tal., 'te\l OE YE\l6~E\lO\l 'taxu ~\laACcrxoucrL xa'tEUWXOÚ~E\lOL ~E'ta 'trn\l crUYY\lE\lrn\l· ~\I't' tAaCou OE ~OU'tÚpW Xprn\l'taL. Xa~~~E\/OC 'tE OEl.n\lOOcrL, nEpt 'tOUl; 'tOCXOUl;'xa~Éópal; otxoOO~n'tal; lXO\l'tEl;, npoxá~n\l'tal. OE xa~' ~ALXCa\l xat 'tL~~\I" nEpL~Opn'te\l OE 'te OEtn\lO\l. xat napa n6'to\l 6pXOO\l'taL npel; a~Ae\l xat cráAnl.yya XOPEÚO\l'tEl;, ~AAa xat ~\laAA6~E\lOL xat 6XAá40\l'tEl;" E\I Bacr'tn'ta\lC~ oE xat YU\/atxEl; ~\la~tl; ~\lopácrl. npocra\l'tLAa~~a\l6~E\lal. 'trn\l XELprn\l. ~EAa\lEC~O\lEl; ~na\l'tEl; 'te nAÉO\l t\l cráYOLl;, t\l olcrnEp xat cr'tl.~aooxol.'toOal.. l;UAC\lOLl; OE ~YYECOI.l; Xprn\l'tal., xa~ánEp xat ol KEA'tOC. al YU\latxEl; o' t\l t\loú~acrl. xat ~\I~L\latl; tcr~ncrEcrL oLáyoUcrL\I. ~\I'tt oE \lo~Ccr~a'tol; ol [OE] ACa\l t\l ~a~Et ~op'tCW\I ~~OL~~ Xprn\l'taL, ~ 'toO ~pyupoO tAácr~a'tOl; ~no'tÉ~\lo\l'tE.l; 01.060.crL. 'tOUl; OE ~a\la'toU~{\lOUl; xa'tanE'tpoOcrL, 'tOUl; ÓE na'tpaAoCal; fl;w 'trn\l 5pw\I ~ 'trn\l n6AEW\I xa'taAEúoucrL. ya~OOcrL o' &crnEp ol uE~An\lEl;. 'toul; óE ~ppwcr'tOUl;, &anEp ol Atyún'tLOL 'te naAaL6\1, npo'tL~lacrL\I Etl; 'tal; 6ÓOUl; 'totl; nEnELpa~É\lOLl; 'toO ná~oul; 6no~nXnl; XápL\I. OL~~E PL\/otl; 'tE nAoCOLl; txprn\l'tO lWl; tnt Bpoú'tou ÓLa 'tal; nAn~~UpCoal; xa'ta 'tE\láyn, \/U\lt OE xat 'ta ~o\l6l;uAa ~ón crná\lLa. ~AE~ npo~upot, 'tPL~~É\I'tEl; OE AEUXOC. ~cr'tL OE 'trn\l 6pECW\I 6 ~COl; OU'tOl;, &crnEp ~~n\/, AÉyW 'tOUl; 't~\I ~6PELO\l nAEUpa\l ~~OpC40\/'tal; 't~l; 'I~npCal;, KaAAa~xoul; xat uAa'toupal; xat Ka\l'tá~poUl; ~ÉXPL O~acrKW\l~\1 xat 't~l; TIupñ\lnl;· 6~OEI.OEtl; yap ~ná\l'tw\I ol ~COL. 6x\lrn oE 'totl; 6\16~acrL nAEO\láCEL\I, ~EÚYW\I 'te ~noEl; 't~l; ypa~~~, Et ~n 'tL\lL npel; ~OO\l~l; tcr'tL\I ~XOÚEL\I TIAEu'taúpoul; xat Bapoun'tal; xat 'AAA6'tpLyal; xat ~AAa XECpW xat ~crn~6'tE po. 'tOÚ'tW\I 6\/6~a'ta.

STRABON, 111,3,7

Tódolos habitantes da montaña levan unha vida sinxela, beben auga, durmen no chan e levan o pelo largo como as mu/leres. Mais no combate cinguen a frente cunha cinta. Principalmente comen carne de macho cabrío e sacrifican a Ares machos cabríos, cabalos e prisioneiros. Fan tamén hecatombes á maneira grega e como di Píndaro ((sacrifican todo por centeares)). E practican pelexas ximnásticas, hop/íticas e hípicas para o puxilato, a carreira, o lanzamento de dardos e o combate. Os montañeses viven durante dous tercios do ano de landras que secan e machacan e que logo moen para facer pan e conservalo moito tempo. Tamén beben ((zythos)). Están escasos de viño e o que consiguen gástano rapidamente en festíns coas familias. No lugar de aceite empregan manteiga. Toman as súas comidas sentados, en bancos construidos arredor das paredes, situándose segundo a idade e a dignidade; a comida vaise pasando en roda. Mentras beben bailan en círculo ó son da frauta e corneta e tamén saltando e axoen/lándose. En Bastetania tamén os homes e as mulleres bailan xuntos collidos das manso Todos van vestidos de negro, a maioría con sagos, cos que durmen en leitos de pa/la. Usan vasos de madeira como os Celtas. As mulleres levan vestidos e saias con adornos florais. Os máis alonxados, en lugar de moedas fan trocos de especies ou dan anacos de prata. Os condeados á morte despéñanos e ós parricidas lapídanos fora das rexións ou das cidades. Cásanse coma os gregos. Os enfermos, como os Exipcios na Antiguidade, colócanos nos camiños para seren curados polos que sufriron unha doenza semelIante. Usaban barcos de coiro antes de Bruto por mor das crecidas e baixadas das mareas, pero agora, mesmo os barcos feitos dun tronco de arbre, son raros. O sal é avermellado, tornándose branco ó moelo. Así é a vida dos montañeses, que, como xa dixen, repito, que son os que viven no lado septentrional da Iberia, os Callaicos, os Astures e os Cántabros ata os Vascóns e o Pirineo. Pois todos eles teñen unha vida semellante. Podería citar máis nomes, pero fuxo do detalle aburrido xa que a ninguén /le é agradable escoitar Pleutauros, Bardyetas, Allotrigas e outros nomes aínda peores e menos intelixibles.

Strabon vai dar unha serie de notas sobre o modo de vida que, en conxunto, son válidas para tódolos habitantes da montaña. E evidente que todos eles presentaban, para un observador do S. 1. unha serie de rasgos comúns e bárbaros froito dun gran descoñecemento; algún dato aparece individualizado, mais os rasgos que os unifica son a maioría e ningún deles é tido como adiantado á vista dun romano; Así, sinala que levan o cabelo langa e que o cinguen cunha cinta no combate; os romanos levaban o cabelo curto, de aí que l/es chamara a atención este costume e que a viran como alg'O salvaxe. As cintas coas que atan o cabelo teñen a súa documentación arqueolóxica nas diademas de aura atopadas en varios castros. Colocábanse arredor da frente atadas na parte traseira da cabeza, como fan agora algúns deportistas.

o beber auga debía tamén resultar extraño ás persoas que viven nun clima e cunha triloxía agrícola mediterránea na que o viño, o trigo e o aceite son a base da alimentación. Pero esta zona N. da Península non produce en abundancia ningún destes productos. No lugar do viño beben auga ou unha especie de cervexa, «zythos» e se o consiguen, pronto o consumen en banquetes familiares. No lugar de aceite empregan manteiga, que aínda hoxe é moi utilizada na nosa cociña tradicional. No lugar do pan de trigo, moen landras e obteñen unha fariña panificable. As landras tostadas ou xa carbonizadas están moi ben documentadas nos nosos castros e tamén os úteis que servían para machacar, tostar e coce-Ias pezas panificables. Tamén está ben documentado ese banco corrido pegado ás paredes interiores da vivenda na que se sentaban os membros da familia e se pasaban a comida uns ós outrosJacendo roda. Nas vivendas de moitos castros aparecen eses bancos de pedra adosados que dan a volta completa ó perímetro da casa circular. Esa referencia de Strabon é un exemplo claro de cómo as fontes literarias poden axudar a interpreta-los datos arqueolóxicos. O feito de comeren sentados e pasando a comida tamén chamaría a atención dos romanos acostumados a comer en triclinios, recostados, e coa comida nunha mesa da que se ían eles mesmos servindo. Pero tamén comían sentados e pasábanse a comida, segundo a súa categoría, outros pobos como os Galos. A dieta alimenticia tiña un forte compoñente cárnico caprino; restos destes animais tamén se teñen atopado en varias ocasións nos castros. Adicaban á divinidade de Ares (que regularmente debe se-lo trasunto dunha divinidade local da guerra asimilada a Ares, seguramente a que aparece nas inscripcións co nome de Coso ou tamén de Mars) sacrificios de animais e prisioneiros. Así, nunha interpretación estricta desta pasaxe straboniana, leva a supor que nos pobos do N. da Península Ibérica existiu, denantes da conquista romana, unha divinidade guerreira caracterizada polo seu salvaxismo á que se lIe adicaban sacrificios con sangue e que seguramente representaba unha forma de combate individual e non organizado. Esta preparación individual levaríana a cabo nos exercicios ximnásticos a pe e a cabalo. Son curiosas as noticias sobre os bailes aínda que non podemos deducir delas senón que bailaban con salto caendo cos xeonllos como é costume de moitos bailes típicos rexionais da Península. Os vestidos negros deben ser de la ou de liño e o sago é unha capa de tradición céltica; estes vestidos negros tamén serán citados por Strabon cando fale dos habitantes das Kassiterides. O dormir no chan ou en leitos de palla é costume de pobos austeros ou pobres en tódalas culturas. Os vasos de madeira son comúns a tódolos pobos ricos en bosques; para quenta-Ios líquidos metíanse no interior pedras quentadas previamente ó lume. A moeda emprégase serodiamente no N-W da Península e son escasísimas as cecas, mesmo dempois da conquista romana. O troco era fundamentalmente de mercancías e a moeda era sustituida por pezas recortadas de metal, unha «protomoeda». Recolle Strabon dúas curiosas noticias sobre a xusticia e a sanidade; a primeira describe o procedemento de execución da pena capital que non é exclusiva destes pobos; xa que hai bastantes casos coñecidos en que se precipitan dende unha ro37

cha alta ós condeados á morte para que morran ó se estrelar contra o chan: xudeos, xermanos, escandinavos, gregos, romanos. Os parricidas son lapidados fora dos límites do territorio familiar, dando a isto un senso social e xurídico; así queda excluido do grupo o individuo culpable e os membros do propio grupo evitan a posibilidade de «contaxio» levándoo fora do territorio. A execución ten, pala súa modalidade, unha solidaridade tribal e vingativa. Sobre os enfermos fai a comparación cos costumes exipcios aínda que, en realidade, estes costumes eran asirios segundo Herodoto (1,197). Cando sinala Strabon que casan como os gregos refírese a que casan cunha soa mul/er. Os barcos de coiro tamén son sinalados polo autor do Periplo e eran frecuentes nos pobos da costa do Océano. O dato sobre a cor do sal está recol/ido en Plinio en varias pasaxes; debe referirse a minas de sal e non ó sal do mar; minas de este tipo hainas, por exemplo, en Santander, en Cabezón. Os nomes dos pobos cos que remata Strabon o párrafo demostran, unha vez máis, a antipatía dos autores clásicos polos nomes bárbaros. Son pobos que vivían en diferentes zonas do N. peninsular. Os Pleutauros aparecen soamente mencionados aquí, aínda que pode que sexan os mesmos Plentuisos que aparecen no seguinte párrafo localizados preto das fontes do Ebro. Os Bardyetas son os Várdulos da zona de Guipúzcoa e Alava. Os AI/otrigas son os Autrigóns localizados ó L. dos Cántabros.

STRABON, 111,3,8

To óE óua~~Epov xat ~ypLrn6EC B o~x lx ~oo nOAE~Etv aU~~{~~XE ~6vov, ~AAa xat 6La ~ov lx~o nLa~óv. xat yap 6 nAOOe ln' a~~ouc ~axpoc xat aL 660C, óuaEnC~Lx~oL 6' BV~Ee ~no~E~A~xaaL ~o XOLVWVLXOV xat ~O ~LAáv~pwnov. ~~~ov óE vOv ~oo~o náaxouaL óLa ~~v Etp~v~V xat ~~v ~rnv 'pw~aCwv lnL6~ ~Cav· ~aoLC 6' ~~~ov ~oO~o aw~~aCvEL, xaAEn~~Epo' EtaL xut %T)lpL<w.ló.{a~Ep'oL. ~oLaú~~e ~'or>a~c xat ~no ~rn\l ~Óllt<w.l'J AU1J(p,6~T)~oC l \1 Co Le ",at ~rnv 6prnv, Etxol; lnL~EC\lEa~aL ~ñv ~oLaú~~v ~no~Cav. ~AAa vOv, Wl; Etnov, n{nau~aL nOAE~OO\l~a náv~a· ~oúC ~E yap {xov~ac ~~L vOv ~áALa~a ~a A~O~~PLa Kav~á~poue ~OuC YEL~OvEúov~ac a~~ote xa~{AuoEV

auvxat 6 ¿E~ao~oc Kat-

aap, xat ~v~t ~oO nop~Etv ~ou~ ~rnv 'pw~aCwv ou~~á XOUC o~pa~EúouoL vOv ónEp ~rnv 'Pw~aCwv ot ~E KWVLaxot xat oL npoe ~atc n~yatc ~oO wI~T)po~ otxOOV~EC nA~V~OUCOOL. B ~' lXEtvOV óLaó~~á~~voc TL~{pLo~, ~pLrnV ~ay~á~wv o~pa~Lw~LxOV lnLo~ñoa~ ~otc ~6noLC, ~~ ~n06~LX~Ev óno ~oO ¿~~ao~oO KaCoapo~, o~ ~6vov ~tpnvLXOÚ~, ~AAa xat nOAL~LxOU~ ~ó~ ~Lva~ a~~rnv ~n~pyaoá~~vo~ ~uYXáV~L.

STRABON, 111,3,8

o rudo e salvaxe non se debe só á súa vida guerreira senón tambén ó seu alonxamento. Pois as navegacións e os camiños son langas e ó non teren relacións con outros perderon a sociabilidade e a humanidade. Pero esto hoxe é máis levadeiro pala paz e pala chegada dos romanos; mais, ós que aínda non chegou esto, son máis bárbaros e bestiais. Ademais, esta maneira de ser acrecentouse nalgúns deles pala aspereza dos lugares e das montañas. Pero agora, como dixen, todas estas guerras están rematadas; porque a aqueles que aínda estaban máis vencelIados ó bandoleirismo, os Cántabros e os seus viciños, dominounos César Augusto e, en vez de atacar ós aliados dos romanos, pelexan polos romanos como os Coniacos, os Plentuisos que habitan nas fontes do Ebro. E Tiberio, seguindo as indicacións do seu predecesor César Augusto, mandou a estas terras un exército de tres lexións, non só pacificando senón tamén civilizando a unha parte deles. En varias ocasións Strabón relaciona a rudeza e o salvaxismo das xentes coa natureza do terreo no que viven. As características do terreo xunto coas dificultades de comunicación e a rudeza destes pobos explicaría a duración e violencia das Guerras Cántabras ás que Strabon alude aquí como xa rematadas. Nestas guerras estivo presente o propio Augusto e tiveron unha duración de 10 anos (29-19 a. X.), O esceario da guerra foi toda a zona de Cantabria, Asturias e Galicia onde se deron algunhas das derradeiras operacións, entre elas a coñecida de Monte Medulio. Presenta Strabon o cambio que trouxo a paz romana a todos estes pobos coas ventaxas da civilización e o progresivo abandono dos seus bárbaros hábitos.

STRABON, 111,4,3

KaAAa~xot, 6~ ~~v ~E~h

TE6xpou

a~pa~Euadv~wv

~Lva, otx~aaL, xal óndp~aL n6AEL' a~~o~L, ~~v ~~v xaAou~{v~v ·EAA~VE', ~ñv 6~ '~~CAOXOL, ~, xal ~oo 'A~~LA6xou ~EAEu~~aav~o, 6EOpO xal ~~v auv6v~wv nAav~~{v~wv ~{XPL ~~, ~EaoyaCa,.

STRABON, 111,4,3 (Asklepiades) di tamén que entre os Cal/aicos habitaban a/gúns dos compañeiros de Teucro e que por ají había cidades, unha chamada Hel/enes, outra Amphilochoi, porque non só Amphl'lochos morreu alí senón que os seus compañeiros chegaron ata o interior do país.

Recolle Strabon noticias de Asklepiades, escritor natural de Mirlea, na Bitinia, Asia Menor e que viviu a finais do S. 11 e comenzos do la. X.; escribiu unha exposición sistemática de filoloxía e tamén foi poeta e historiador. Ensinou filoloxía en Ro-

ma e na Turdetania; sobre esta zona do S. da Península debeu de escribir un tratado que non se conserva. Durante o período helenístico, no que vive Asklepiades, foi moi frecuente ver ós grandes héroes homéricos viaxando por todo o mundo coñecido. Así, Teucro, os seus compañeiros, Amphilochos, etc. virían ás terras de Gallaecia a fundar cidades e darlles nome. Sobre este tema da chegada dos gregos ó NW e da súa presencia, ver lustino, XLlV,3,3.

STRABON, 111,4,12 ~~v

lx 6t ~oO l.anEpCou ~~v ~E 'Aa~úpwv ~Lvt~ xat KaAAaLXrnV xat O~axxaCwv, ~~L 6' OÓE~~WVWV xat

Kapnrnav~v.

STRABON, 111,4,12

Cara ó N. (dos Celtiberos) habitan algúns dos Astures, dos Callaicos e dos Vacceos e tamén Vettóns e Carpetanos.

Nos límites da Celtiberia aparecen os Callaicos como un pobo que a limita polo W.

STRABON, 111,4,16 ~ ~{V~OL

napwxEavt~L~.~

np6cr~opo~

~~OLpEt

óLa

~a ~ÚXD, ~ ó' ~AAD ~O nA{ov óLa ~Dv óALywpCav ~mv

~v~pwnwv xat ~O ~D npo~ óLaywy~v, ~AAa ~~AAOV npo~ ~váYXDv xat 6p~DV ~DPLWÓD ~E~a ~~OU~ ~aúAou ~~v· Et ~~ ~L~ otE~aL npo~ óLaywy~v ~~v ~ou~ o~pw AOUOJ

~~Vou~ ~v óE~a~Evat~ naAaLou~{v~

xaL,

~ou~

•

6ó6v~a~

cr~DXo~{vou~ xat aó~ou~ xat ~a~ yuvatxa~ aó~mv, xa~ánEp ~ou~ Kav~á~pou~ ~acrt xat ~ou~ 6~6pou~ aó~ot~. xat ~oO~o óE xat ~o xa~EuvEtv xOLv6v lcr~L ~ot~ wI~DPoL npo~ ~ou~ KEA~OÓ~. ~VLOL 6E ~ou~ KaAAaLxou~ ~~{ou~ ~acrC, ~ou~ óE KEA~C~Dpa~ xat ~ou~ npoo~6pou~ ~mv,6~6pwv,aó~ot~ ~vwvú~~ ~Lvt ~Elf <~ÚELV) 'tat~ navOEADvOL~ vux~wp

xat navvuX e~E LV.

npo

~rnv

nUArnV

navOLxCoU~

XOPEÚELV

STRABON, 111,4,16

A costa oceánica septentrional, pala súa frialdade, carece deles (olivo, viña e figueira); a maioría do país leva unha vida miserable non só pala neglixencia dos seus habitantes e falta de preocupación senón sobre todo pala necesidade e polo salvaxe desexo dos seus instintos bestiais, se é que ninguén pensa que viven ben os que se lavan ca mexo gardado de tempo en tinas e que tanto os homes coma as súas mulleres lavan os dentes ca el como se di dos Cántabros e dos seus viciñós. Esto e o de 40

dormir no chan é común para os Iberos e para os Celtas. AIgúns din que os Cal/aicos son ateos pero que os Celtiberos e os seus viciños do N. veneran a un certo deus nas noites de lúa chea e toda a familia canta e baila durante a noite diante das súas casas.

Igual que en párrafos anteriores (111,3,7; 111,3,8) volve a insistir Strabón na directa relación existente entre as condicións xeográficas e o tipo de vida. Caracteriza ós pobos do N. peninsular como bestiais, de vida miserable, neglixentes e, por se todo iso non bastara, recolle un costume que teñen os Cántabros e os seus viciños: garda-Io mexo para lavar con el os dentes. Cando Strabon se refire ós viciños dos Cántabros non sabemos con certeza se inclúe ós Gallaicos, pero é posible porque é moi frecuente que Strabon se refira ó conxunto dos pobos do N. anque nomee especificamente a un deles. Son extranos costumes que non sabemos moi ben a súa finalidade, aínda que están tamén atestiguados noutros pobos moi distantes como son os Samoiedos ou os Hotentotes (F. H. A. t. VI, p. 257). E posible que estes costumes do emprego da orina teña relación con fins curativos, por exemplo, da pe!. Repite o que xa sinalara no 111, 3,7 sobre o costume de dormir no chan. E curiosa a referencia ó ateismo dos Gallaicos e, seguramente, falsa. Nas inscripcións romanas aparecen con frecuencia nomes de divinidades locais. E probable que esta afirmación proveña de que os Gallaicos non tiñan representacións nen símbolos das súas divinidades, o que, aparentemente, leva a pensar nun pobo ateo. Podíase tratar de divinizacións de forzas da natureza, a lúa, o sol, as augas, aterra ... sen representación plástica.

STRABON, '",4,17 npo~ OE ~~ lJ.~~EC~ ~~ ~oLaú~~ noAAa xat twpa~aL xat ~E~ú~Eu~aL nEpt n~v~wv XOLV~ ~~v 'I~~PLX~V l~ v~v, 6La~Ep6v~w~ 6E ~~v npoa~6pwv ofJ ~6vov ~a npo~ lJ.~6pECav, lJ.AAa xat ~a npo~ ~~6~~~a xat lJ.n6voLav ~~ pLw6~. xat yap ~{x~a ~~~{pE~ lX~EL~a~ npt~ lJ.A~~aL xa~a ~ov n6AE~o~ ~ov tv Kav~~~poL~, xat naL6Co~ 6E 6E6E~{~WV atx~aAw~wv ~~v yov{wv xat lJ.6EA~wv ~X~EL ~E n~~~a~, xEAEúaav~o~ ~oU na~p6~, aL6npOU XUpLEUaa~, yu~~ 6( ~ou~ au~aA6~~a~. XA~~Et~ 6{ ~L~ Et~ ~E~uaxo~{~ou~ ~~aAEv a~~o~ Et~ nup~~. xOL~a 6( xat ~aU~a npo~ ~a KEA~Lxa ~~v~ xat ~a 8páxLa xat ¿xu~LX~, xOL~a 6E xat <~a> npo~ lJ.~6pECa~ ~~~ ~E ~~~ lJ.~6p~~ xat ~~v ~~v yu~aLx~~. YEwpyoOaLv a3~aL, ~E xoUaaC ~E 6Laxo~oUaL ~ot~ lJ.~6p~aL~, lXEC~OU~ lJ.~~' tau~~~ xa~axAC~aaaL·

"< '

au~aL .l.

~Lx~ouaaL

xAC~aaaL

np6~

~~ ~E

~ot~ ~PYOL~ nOAA~xL~

xaL AououaL xaL > "'"

anapya~oOaL~,

~noA.

~Et~pOV.

STRABON, 111,4,17 Xunto a estes extranos costumes, víronse e narráronse moitos outros encol de tódolos pobos ibéricos en xeral, pero, sobre todo, dos septentríonais, non só sobre a súa valentía senón tamén sobre a súa fera dureza. Así, unhas nais, mataron ós seus fillos antes de que caeran prísioneiros, nas guerras cántabras, e un neno, por orde de seu pai, matou a éste e ós seus irmáns que estaban prisioneiros cun ferro que collera e unha muller matou ós demais prísioneiros; e un (deles) chamado onde uns (soldados) borrachos lanzouse a unha fogueira. Estas características son comúns ós pobos Célticos, Tracios e Escíticos; son comúns tamén a valentía tanto dos homes coma das mulleres. Estas traballan o campo e ó pariren déixanlle o sitio ós homes poñéndose eles na cama en vez delas. Moitas veces paren nas labouras e lavan e faixan ó pequeno inclinándose sobre un regato.

Tanto os datos sobre a valentía como sobre a resistencia a caer prisioneiros preferindo antes a morte non son novas; sen embargo, aparece un dato completamentario ó valor das mulleres: o coñecido como a «cavada» que pon de manifesto unha admirable resitencia física das mulleres do N. Esta práctica está tamén atestiguada po/as fontes literarias noutros pobos como en certas zonas de Córcega ou do Mar Negro.

STRABON, 111,4,20 ~ AOLnñ, aB~~ b' la~lv ~ nA~Ca~~ ~~~ 'I~~pCa~, ~no ~W ~na~Lxw ~y~~6VL, a~pa~L~v ~~ ~XOV~L ~~L6AO-

yov

• ~pLWV ~ou • ~ay~~~wv

xaL"

\.. npEa~~u~u~

~p~t~-

't' wv 6

~Ev, búo ~xwv ~áy~a~a, napa~poup~t ~~v nÉpav ~oo ~oupCou nttaav l~l ~a.~ ~px~ou~, ~v ol ~Ev np6~~pov AuaL~avou~ fA~YOV, ol óE vOv KaAAaCxou~ xaAoOaLauv~n~~L bE ~OÚ~OL~ ~a. npoa~px~La 5p~ ~~~a ~wv 'Aa~úpwv xal ~wv Kav~~~pwv. ~~t óE bLa ~wv 'Aa~úpwv MÉAao~ no~a~6~, xal ~LXpOV ~nw~Épw n6AL~ NoCya, xal nA~aCov lx ~oU ~x~avoO ~v~xuaL~, 6pC~ouaa ~ou~ ~a ~upa~ ~no ~wv Kav~~~pwv_

STRABON, 111,4,20 Todo o que está fora dela (da Lusitania), que é a meirande parte de Ibería, está baixo o mando do procónsul que dispón dun exército considerable de tres lexións e tres legados; un deles, ó mando de dúas lexións, administra todo o país do Douro cara o N.; que os antigos chamaban

(ós seus habitantes) Lusitanos e agora chámanlle Callaicos. Con estes inclúese a rexión septentrional cos Astures e cos Cántabros. Entre os Astures corre o río Melsas e un pouco máis lonxe está a cidade de Noiga e moi preto un entrante no Océano que separa os Astures dos Cántabros.

E sabido que as demarcacións administrativas da Península variaron ó longo da conquista e da romanización. Strabon sinala aquí que Gallaecia, no tempo que el escribe, inclúe ós Gallaicos, Astures e Cántabros, pero non sempre tivo esa extensión a provincia do N-W. Inicialmente, a Península fora organizada en dúas provincias, a Ulterior e a Citerior. No ano 297 a. X. Augusto modifica esta estructura dividindo a Ulterior en Bética e Lusitania na que estaba incluida a actual Galicia. Entre os anos 15 a 1 a. X. parte da Citerior con Galicia e Asturias pasan a constitui-Ia nova provincia Tarraconense; para rexir esta provincia, Tiberio reparte a autoridade entre tres legados; un deles encargarase de Galicia e ata o río Sella, aproximadamente. Con Caracalla créase unha nova provincia, a Nova Citerior Antoniana que incluía a Galicia, Asturias, Cantabria e o Convento de Clunia. Esta división permañecerá vixente ata Diocleciano segundo algúns autores (Hübner, Braun, Marchetti) mentras que para outros duraría poucos anos, ata 0222 (Mispoulet, Sánchez Albornoz). Seguramente a provincia de Gallaecia debeu crearse sobre o ano 289 d. X. cando se fixo unha reorganización de todo o Imperio e así aparece atestiguada no Latérculo de Verona do 297. A partir de entón tódalas provincias quedaron baixo a autoridade da «Prefectura das Galias» e integradas nunha unidade superior da «Diócese de Hispania». Segundo C. Torres (Límites geográficos, p. 378) non hai a menor dúbida sobre a constitución da provincia de Gallaecia por Diocleciano; a dificultade está en sinalalos límites. Seguramente chegaba ó río Sella polo L. e ó río Douro polo S., aínda que é, probable que fora un pouco máis extensa acollendo a parte dos Cántabros e do Convento Cluniacense. De tódolos xeitos, a Gallaecia comprenderá, fundamentalmente, os Conventos Bracarense, Asturicense e Lucense. A titulación do Procónsul estaba referida, en tempo de Strabon, a unha provincia senatorial. Dispón dun exército de tres lexións (uns 5.000 homes cada unha) e tres legados. Un legado con dúas lexións administra a Gallaecia; as lexións eran a VI Victrix e a X Gemina. O segundo legado actuaría en Cantabria e o terceiro legado no interior restante da Citerior. Para García Bellido (España y los españoles, p. 167) o río Melsos podería se-lo río Caneiro, ó L. de Luarca e Noiga (Noega en Mela) sería Avilés, aínda que as dúas deduccións seguen sendo hipotéticas. Habería outra Noega entre os Gallaicos que podería se-la actual Noia. A ría que separa ÓS Astures dos Cántabros debe ser Ribadesella. Para Schulten (F. H. A. t. VI, p. 267) o río Melsos debe se-lo Nalón e Noiga estaría situada a carón do Cabo de Peñas.

STRABON, 111,5,11

Al óE Ka~~~~EpCÓE~ ótxa ~tv Eta~, xEtv~a~ ó'lyyu~ ~AA~AWV, npo~ ~px~ov ~no ~oO ~wv 'Ap~á~pwv A~ ~tvo~ nEAáy~a~· ~Ca 6' a~~wv ~PD~6~ la~~, ~a~ Ó'~A Aa~ otxoOa~v ~v~pwno~ ~EAáYXAa~vo~, noo~pE~~ lVÓEÓUX6~E~ ~ou~ x~~wva~, l'wa~tvo~ nEpt ~a a~tpva, ~E ~a ~á~ówv nEp~na~oOv~E~, B~o~o~ ~at~ ~pay~xat~ no~ vat~· ,rna~ ó' ~no ~oaxD~á~wv vo~aó~xrn~ ~o nAEov. ~t~aAAa óE ~XOV~E~ xa~~~~tpou xat ~OAV~ÓOU xtpa~ov ~v~t ~oú~wv xat ~rnv óEp~á~wv ó~aAAá~~ov~a~ xat &Aa~ xat xaAxw~a~a npo~ ~ou~ l~n6pou~. np6~EpoV ~Ev o3v ~OCV~XE~ ~6vo~ ~~v l~nopCav ~a~EAAov ~aú~Dv lx ~rnv xpún~ov~E~ &naa~ ~ov nAoOv· ~rnv ~aCwv lnaxoAou~OÚV~wv vauxAñpw ~~vC, Bnw~

raóECpwv,

óE 'Pwxat aó~ot yvOtEV ~a l~n6p~a, ~~6v~ 6 va~xA~po~ txwv Et~ ~tva yo~ l~ÉSaAE ~~v vaOv lnayaywv Ó'Et~ ~ov a~~ov BAE~pov xat ~ou~ tno~Évou~, a~~o~ la~~ ó~a vauayCou xat ~nÉAa~E ó~~oaC~ ~~v ~~~ñv ~v ~nÉAa~E ~oP~Cwv. ol 'Pw~ato~ óE B~w~ nE~pw~EVO~ nOAAáx~~ l~É~a~ov ~ov nAoOv· tnE~óñ óE xat n6nA~o~ Kpáaao~, ó~a~a~ tn'a~~oú~, ~yvw ~a ~É~aAAa tx ~~xpoO ~á~ou~ 6pu~~6 ~Eva xat ~ou~ ~vópa~ Etp~vaCou~, lx nEp~ouaCa~ ~ó~ ~ñv ~áAa~~av lpyá'Ea~a~ ~aú~~v ~ot~ l~tAoua~v lnÉÓE~~E, xaCnEp oDaav nAECw ~~~ óLELpyoúaD~ ~t~] ~~v BpE~~avLx~v. xat nEpt ~EV 'IS~pCa~ xat ~wv npOXE~ ~Évwv v~awv ~aO~a.

STRABON, 111,5,11

As Kassiterides son dez e están situadas moi próximas unhas doutras cara o N. do porto dos Artabros, en alta mar. Unha delas está despoboada, as demáis habítanas homes vestidos de mantos negros, que levan túnicas ata os pes cinguidas arredor do peito e que camiñan con bastóns e semél/anse ás Furias da Traxedia. Viven preferentemente do gando, levando unha vida nómada. Ademais teñen minas de estaño e chumbo e peles que trocan cos comerciantes por cerámica, sal e obxectos de bronce. Antes, unicamente os Fenicios realizaban este comercio dende Gades agachando a todos a ruta marítima, e cando os romanos perseguiron a certo navegante para coñeceren aqueles emporios, este, voluntariamente encalou o seu barco nuns baixos e arrastrou á mesma desgracia ós que o seguían, mentras el salvávase do naufraxio e recibiu do seu goberno o precio da carga perdida. Mais, os romanos, intentándoo moitas veces, chegaron a coñece-Ia ruta. E cando Publio Crasso, chegando ata eles, coñeceu que os metais podíanse cavar a pouca profundidade e que a xente era pacífica, ensinou con claridade ós interesados a navegación, aínda que era máis longa que a navegación ata Bretaña. Isto é o que hai de Iberia e das il/as próximas.

Coa referencia ás iHas Kassiterides remata Strabon o libro 111 da Xeogr5lfía que adicara ó estudio da Península Ibérica. Non é a primeira vez que as Kassiterides aparecen no texto straboniano (ver 111,2,9 e 11,5,15) e tamén aparecen en Plinio e Ptolomeo. Pero neste capítulo adicado ás iHas da Península Strabon recoHe máis datos que os referidos unicamente á localización. As Kassiterides terían unha economía baseada na gandeiría nómada e na minería do estaño, que Hes da o nome, e de chumbo; practican o troco de mercancías destes metais e peles por cerámica, sal e obxectos de bronce; este comercio realizábano os fenicios e púnicos que celosamente agachaban o segredo a outros comerciantes. A apertura destas rutas comerciais ós romanos foi obra de Publio Crasso, procónsul da Hispania Citerior no 96-94 que percorreu as costas do litoral atlántico español. Máis tarde, coa conquista das Galias e Bretaña, os romanos deixaron aberta esta ruta atlántica do estaño. Para poder manter secreta esta ruta, os comerciantes fenicios e púnicos e mesmo tartéssicos divulgaron a idea de que a gran mar océana estaba chea de perigos mortais para os que se adentraran nela; os baixos, as brétemas, os monstruos mariños, as augas inmoveis, etc. están recollidos en moitas ocasións cando se fala do Océano, por exemplo, están amplamente especificados no Periplo de Avieno. Tamén aparece noutros autores antigos, aínda que referida a outros casos, a lenda do mariño que por non descubri-Ia ruta ós competidores prefire arrisca-la vida e o barco sendo logo recompensado polo seu goberno. Strabon volve a tratar da presencia do estaño a pouca profundidade; xa no 111,2,9 recollía a polémica de se estaba na superficie da terra ou había que cavar para extraelo, segundo mantiña Posidonio. As distancias que se comparan deben referirse ás que van de Gades ás Kassiterides e delas a Bretaña.

TITO LIVIO (64-79 a. X. - 17 d. X.) Natural de Padua, donde cedo adicouse por enteiro ás letras escribindo sobre retórica, filosofía e, sobre todo, historia. Entre Padua e Roma transcurrirá a súa vida, unha vida tranquila, sen viaxes, adicada ó traballo. A gran obra de Tito Livio, «Ab urbe condita», está escrita en 142 libros e narra a historia da cidade dende a súa formación ó ano 9 a. X. Vai dividida en décadas das que chegan a nós a primeira, a cuarta, parte da quinta e fragmentos soltos. Na mesma extensión está a explicación de que chegara tan mutilada, pola dificultade de multiplica-la copia de tantos manuscritos. Ademais, como dende moi cedo foi considerada como un manual de Historia de Roma, apareceron resumes por libros, as «periochae» que contiñan o máis importante. Tito Livio tivo moitos problemas de información para os primeiros momentos da historia romana, pero sacará habilmente partido de fontes de segunda man e de autores pouco coñecidos. Compón os seus relatos con rigor, diferencia períodos, ordea os detalles para acadar unidade e forza expresiva. Así, cun estilo de tipo oratorio, con períodos ben estudiados nos que tiñan cabida expresións antigas e patéticas, cunha arte ó servicio dunha rica imaxinación, logra unha narración de corte épico, case homérica. Concibe a historia como unha exaltación nacional e, ó mesmo tempo, sérvelle coma campo de reflexións morais. Dá á historia un contido de filosofía práctica e didáctica. Livio supón, nas letras latinas, unha culminación do Clasicismo e, a partir del, a Historia de Roma terá que contar sempre con el. A maxestuosa imaxe de Roma antiga alimentará o nacionalismo romano durante todo o Imperio. L1VIO, pero 55

lunius Brutus coso in Hispania is, qui sub Viriatho militaverant, agros et oppidum dedit, quod vocatum est Valen tia. L1VIO, pero 55

o Cónsul Décimo lunio Bruto dou ÓS que loitaron ás ordes de Viriato terras e unha cidade que se chamou Valen tia. L1VIO, pero 55

Decimus lunius Lusitaniam expugnationibus urbium usque Oceanum perdomuit et cum flumen Oblivionem transire nollent raptum signifero signum ipse transtulit et sic ut transgrederantur persuasit. L1VIO, pero 55

Décimo lunio Bruto someteu á Lusitania coa conquista das cidades ata o Océano e, non querendo (os seus soldados) pasaren o río do Esquecemento, el mesmo pasou o estandarte arrebatado ó signífero e así convenceu(nos) para que pasasen.

o nome de Décimo lunio Bruto vai moi unido a este episodio do paso do)errible río do Esquecemento co nome do que os soldados romanos tremaban e non querían pasar. A semellanza do nome do río co do auténtico río do esquecemento da súa mitoloxía, facíalles retroceder polo medo a non recordar nada do seu pasado. Unicamente, gracias á valentía do xeral Bruto cruzándoo, portando as insignias arrebatadas ó seu portador, o soldado signífero, demostroulles a falsedade do feito e así puido continua-la conquista. Sobre este río, Strabon, 111,3,4; 111,3,7; Silio Itálico, 1,235; Floro, 1,33,12; Plutarco, 34; Apiano, 73-74; Ovidio, Fastos, VI,461-2; Veleio Patérculo, 2, 5; Valerio Máximo, 6, 4, ext. 1; Lucio Ampelio, 37; 59; Eutropio, 4,19; Rufio Festo, brev. 5, 1; Orosio, V,5,12; Eusebio, 11, 128. Estes feitos narrados por Livio corresponden, aproximadamente, ó ano 138 a. X. A cidade fundada por Bruto co nome de Valentia non debe identificarse coa actual Valencia pola lonxanía do esceario da guerra e das operacións de Bruto. Ainda que sen total confirmación, podería-se tratar da actual Valen9a do Miño. L1VIO, per, 56 Decimus /unius Brutus in Hispania u/teriore fe/iciter adversus Ga//aecos pugnavit.

L1VIO, per, 56 Décimo Junio Bruto /oitou con fortuna na Hispama Ulterior contra os Ga//aecos.

Igual que nos fragmentos anteriores, este pertence ÓS anos da conquista de Bruto na Gallaecia entre os anos 138-136 a. X.

PAPIRO DE OXYRHYNCHOS (das periochae de Tito Livio) PAPo OXYRH, ano 137

M. Aemilio, C. Hostilio Mancino coso Decimus Brutus in Hispania re bene gesta Oblivionis flumen planus transiit. PAPo OXYRH, ano 137

Sendo cónsules M. Aemilio e C. Hostilio Mancino, Décimo lunio Bruto en Hispania, logo dunha victoriosa campaña, atravesou doadamente o río do Esquecemento.

Noutro papiro consta que Bruto estaba no ano 138 a. X. na Lusitania e xa ó ano seguinte na Gallaecia.

PUBLIO OVIDIO NASON (43 a. X. - 17/18 d.

~.)

Membro dunha rica familia de Sulmo adicouse á actividade xudicial para complace-lo seu pai, mais deixouna para adicarse por completo á poesía. Así, como poeta, deixou libros de temas amorosos (Amores, Heroidas, Arte de amar), míticos (Xigantomaquia), tráxicos (Medea), ou épicos (Metamorfose). Tamén en dísticos elexíacos deixounos unha especie de calendario da festa de Roma, os Fastos, a partir do ano 3 e que adicou, dende o exilio, ó emperador Xermánico. Por razóns que aínda non coñecemos ben, foi desterrado a Tomos, no PontO, no ano 8 d. X. Dende aH enviou a Roma 5 libros de Tristes e 4 de Pónticas, elexías en forma de cartas e súplicas cheas de desesperanzas por non poder voltar a Roma. Gran artista, un tanto recreado na súa propia capacidade e arte, presenta unha obra chea de sensibilidade, pureza intelectual e unha sinceira visión dos temas tratados.

FASTOS, VI,461-2 Tune sibi Cal/aico Brutus cognomen ab hoste fecit, et hispaniam sanguine tinxit humum

FASTOS, VI,461-2 Entón Bruto tomou o alcume do inimigo Cal/aico e tinxiu de sangue a terra hispana.

FASTOS CAPITaLINOS D. lunios M. F. M. N. brutus (qui postea) Cal(la)icus appe(I)atus esto Anno DCVII. Pro. Coso De Lusitanis et Gal/aiceis.

FASTOS CAPITaLINOS Décimo lunio, fil/o de Marco, neto de Marco, Bruto, que lago se chamou o Calaico. Celebrou o seu triunfo, como procónsul dos Lusitanos e Gal/aicos o ano 617 da fundación de Roma.

As victorias déronlle a fama e un novo nome no ano 136 a. X.

VELEIO PATERCULO (19 a. X. - 31 d. X.) V. Patérculo é un autor ó que lIe gustaría ter moito máis escrito do que fixo, pero a vida pública e a milicia absorvéronlle moito tempo que pensaba adicar á historia. O seu gran proxecto inicial quedou reducido a dous libros de historia universal de carácter desigual e un tanto desconcertante. Foi legado de Tiberio en Xermania e pretor; posuía un espíritu claro, práctico e presenta unha gran preocupación poia precisión cronolóxica. Gústalle trata-los grandes problemas en visións de conxunto e presenta a historia como un relato de vida total dos pobos mantendo a atención do lector.

VELEIO PATERCULO, 2, 5

ante tempus excisae Numantiae praeclara in Hispania militia D. Bruti fuit, qui penetratis omnibus Hispaniae gentibus ingenti vi hominum urbimque potitus numero, aditis quae vix audita erant, Gal/aeci nomen meruit. VELEIO PATERCULO, 2, 5

Antes da caída de Numancia, foi gloriosa a campaña de Décimo Bruto en Hispania, que penetrou en tódolos pobos de Hispania, someteu a unha multitude de homes e a gran número de cidades, das que antes non se oiran nomear, merecendo o alcume de Gal/aico.

En moitas ocasións as victorias daban nome ó seu protagonista vencedor. Este é o caso de Décimo lunio Bruto, que gracias ás súas victorias sobre os Gallaicos, recibe o alcume derivado do pobo vencido. Bruto participou nas guerras contra a Lusitania e Gallaecia e zonas da Meseta. As campañas que lIe deron máis renome, as de Gallaecia, entre o 138 e o 136 a. X. comenzaron polo famoso paso do río Lethes; naquel episodio xa adquiriu fama de arriscado e valeroso estratega que acrecentará en posteriores ocasións. Así, a que narra Orosio (V,5, 12) as cifras falan por sí mismas do tamaño da operación que Bruto era capaz de levar a cabo.

GRATTIO E un poeta do que se descoñece practica mente todo sobre a súa vida. Parece que era orixinario de Etruria, da comarca dos Faliscos. Viviría nos anos do cambio da Era e sábese que escribiu un poema sobre a caza, «Cynegetica». Nesta obra aparecen referencias sobre Hispania en relación cos temas da caza (redes de caza, coitelos, lanzas, especies) e, ó falar dos animais, fai referencia ós famosos cabalos galegos.

GRATIO, V,513 ... at tibi contra Callaecis I/ustratur equis scruposa Py < rene> non tamen Hispano martem temptare m < inacem > ausim < in > mur < i> cibus vix ora tenacia ferr is> concedunt.

GRATTIO, V,513 ... pero a tí, pedregosa Py(rene), a pesar de ser famosa polos cabalos Cal/aicos, sen embargo, non me atrevería a intenta-la guerra co (cabalo). hispano, xa que as súas tenaces bocas case non aceptan os freos de ferro.

Estes cabalos dos que fala Grattio seguramente semellábanse ós Astrucóns de Asturias dos que tamén hai noticias en varios autores clásicos. Silio Itálico (XVI, 333-5) tamén fala destes cabalos galegos loubando a súa velocidade. Sinala Grattio a contra de non se poder domeñar para a guerra como un símbolo de braveza. A referencia de Pirene (Pirineos) é por extensión, xa que en varios autores latinos aparecen estes montes prolongados ata o N-W da Península.

APIANO Non coñecemo-Ia data do seu nacemento, pero debeu ser polos anos finais do S. 1. d. X. en Alexandría. Durante varios anos vivirá en Roma exercendo de avogado nos anos do reinado de Adriano. Ocupou varios cargos públicos e seguramente foi procurador en Exipto. Cando encetou a súaobra «Historia de Roma», xa debía ser de idade avanzada e rematouna no ano 160 d. X. E unha obra sen pretensións, mais conta co mérito de estar ben organizada e ben pensada. Dela posuimos completos os libros 6-8, a segunda parte do 9 e os números 11 o 17; tamén a introducción do 4 e varios fragmentos aillados.

APIANO, Iber.70

6 éE Ka~nCwv t~ o~t~~wva~ ~panEt~ ~a

tXECvwV

xat

Ka~~áCxou~

té~ou.

APIANO, Iber, 70

Cepión va/véndase contra os Vettóns e os Cal/aicos, arrasou os seus campos.

Este fragmento corresponde ó final dun párrafo adicado a conta-Io remate das guerras contra Viriato e ás campañas de Cepión. Como un episodio destas guerras sinala o castigo ós Gallaicos e ós Vettóns, máis ben vinganza, ó non poder derrotar a Viriato nin sabe-lo perseguir. Estes episodios corresponden ó ano 139 a. X., ano seguinte ó que se firmara a paz cos Lusitanos polo irmán de Cepión pero que fora rota por este aducindo que era ignominiosa para o pobo romano. Por iso, tendo en conta a data dos sucesos, é a primeira vez que aparecen citados os Gallaicos. Son simplemente un nome sen máis referencias, pero en anos posteriores aparecerán os seus límites e características.

APIANO, Iber. 73-74

(73) 6 ~EV é~ O~p~á~Bou n6AE~o~ t~ ~oO~o t~E~Eú~a,

xat ~DAW ~rnv ~pywv O~p~á~Bou ~~v Aua~~a vCav A~a~DP~a nOA~a ~AAa tn~~pÉxov~a tn6pBE~. EÉ~ ~O~ éE 'Ioúv~o~ BpoO~o~ tnt ~aO~a nE~~BEt~ ~nÉyvw ~EV a6~a é~~KE~V éLa x~pa~ ~aKptt~, Ba~~v 6 T6yo~ ~E xat ADBn~ Kat ~6PLO~ xat Ba'~~~ no~a~ot vauaCnopoL nEpLÉxouaLv, 6~Éw~, ota 6~ A~a~DP~a, ~EB~n ~a~Évou~ éuaEPY€~ ~YOÚ~EVO~ Erva~ Ka~aAa~Etv, Kat ataxpov 06 Ka~aAa~6v~L, Kat vLxDaav~L ~o ~PYov 06 Aa~np6v· t~ éE ~a~ n6AEL~ a6~rnv t~pánE~o, éCK~V ~E 52

A~~Ea~a~ npoaóox~v,

xal ~~ a~pa~~tt nOAU x{pOO~ nEp~taEa~a~, xal ~ou~ A~a~a¿ l~ lxá~~nv w~ na~pCoa X~VÓUVE~ouaav ó~aAu~~aEa~a~. B ~~v ó~ ~aO~' lv~u ~O~~EVO~ ló~ou ~a lv noalv &nav~a, au~~axo~{vwv ~or~ ~vópáa~ ~~v yuva~x~v xal auvava~pou~{vwv, xal o~ ~~va ~wv~v o~ó' lv ~ar~ a~ayar~ ~~~E~a~v. Etal ó' o~ xal t~ ~a Bpn ~E~' wv ló~vav~o ~vEn~ówv· xal a~~or~ ÓEO~{VO~~ auvEyCyvwaxEv 6 BpoO~o~, xal ~a Bv~a l~EpC~E~O (74) xal ~ov ~6p~ov nEpáaa~ nOAAu ~~v nOA{~w xa~tópa~E, nOAAa o~ napa ~~v a~~ou~ lvo~o6v~wv B~npa at~~aa~ lnl A~~nv ~E~~E~, np~~o~ BOE 'pw~aCwv ln~vo~v ~ov no~a~ov ~6VOE o~a~~va~. nEpáaa~ o~ xal ~6VÓE, xal ~{xp~ NC~~o~ t~Épou no~a~oO npoEA~wV, Bpaxápwv a~~~ ~EpO~{Vnv ~yopav ~p naaáv~wv la~pá~EuEV lnl ~ou~ Bpax6pou~, B~ Eta~v ~~vo~ ••• xal &~a ~ar~ yuva~~lv w~A~a~{va~~ xal otOE l~áxov~o, xal npo~ú~w~ ~~vnaxov, o~x ln~a~pE~6 ~EVO~ a~~~v O~OEC~, o~6~ ~a v~~a 6E~XV~~, o~o~ ~w v~v ~~Ltv~&~. BaaL o~ xa~~yov~o ~~v yuvaLx~v, at ~~v a~~a~ 6~EXP~V~O, a~ o~ xal ~~v ~{xV'wv a~~6XEL pE~ lyCyvov~o, xaCpouaa~ ~~ ~avá~w ~aAAOV ~~~ atx-

~aAwaCa~.

Etal o~ ~~VE~ ~6v n6AE~v, a~ ~6~E ~~v

~~ Bpo~~w npoaE~C~Ev~O, o~ nOAu o' ~a~Epov ~~Ca~av')' ~o. xal a~~a~ 6 BpoO~o~ xa~Ea~p{~E~O au~~~.

APIANO, Iber. 73-74

(73) Este foi o final da guerra de Viriato. O exemplo de Viriato servía para que outras moitas bandas percorreran e devastaran a Lusitania. Sexto lunio Bruto foi enviado contra elas, mais desistiu de perseguilas naquela vasta rexión comprendida entre os ríos Teixo, Lethes, Douro e Baetis, todos eles navegables; xulgaba, en efecto, moi difícil col/er a unhas tropas que se movían coa velocidade propia dos bandidos; se non as collía, era deshonroso e se as vencía, non era con moita gloria. En lugar desto, marchou contra as mesmas cidades deles, pensando castigalos e ó mesmo tempo enriquecer ós seus soldados e que os bandidos se dispersaran voltando cada un á súa patria ó sabela amenazada. Así comenzou a saquear todo o que atopaba ó seu paso; para impedir/lo, as mul/eres loitaban ó lado dos homes manexando as armas con eles e sen dar un berro nas batal/as. Uns fuxiron ás montañas levando o que puideron e a outros Bruto perdooul/es cando l/e suplicaron clemencia, aínda que quitándol/e boa parte dos seus bens. (74) E atravesando o Douro, percorreu, combatindo, moitas terras, esixindo moitos rehéns dos que se l/e sometían; así chegou ata o río Lethes e foi o primeiro dos romanos que se propuxo atravesalo. Dende aquí chegou ata outro río, o Minio, e foi contra os Brácaros porque estes l/e roubaran as súas pro visións. Este é un pobo... e tamén loitan con eles as mul/eres armadas e morren con valentía sen que ninguén retroceda nin volva a espalda nin se queixe. Das mul/eres que eran apresadas, unhas matábanse a sí mes-

mas e outras degolaban ós seus fillos coas súas propias mans pretirindo a morte á escravitude. Sen embargo, houbo cidades que se entregaron, anque pouco dempois se rebelaron e de novo toron sometidas por Bruto.

Bruto era Cónsul no ano 138 a. X. e foi enviado a dominar ós Lusitanos, extendendo a súa actividade de dous anos (138-136) tamén a boa parte de Gallaecia. Tivo en conta as experiencias anteriores dos seus compañeiros da dificultade de pelexar contra guerrillas e cambiou de táctica: non perseguilos polos montes onde tiñan superioridade extratéxica, senón ataca-las súas cidades. Pero, aínda así, non contaba coa axuda que ísn presta-las mulleres galaicas, que sempre serán vistas polos escritores antigos con estes rasgos de valor, enerxía e capacidade de traballo (Silio Itálico, 111,350; lustino, XLlV,3,7; Strabon, 111,4,17). No seu camiño ó W., Bruto atravesa o temible río Lethes, o río do Esquecemento, no ano 137 a. X. Este río, o actual Limia, recordaba ós soldados o río de esquecemento da mitoloxía e negábanse a atravesalo. E un dato moi repetido en autores antigos. O río Minio ten que se-lo Miño e tamén é o mesmo que o Baitis que Strabon (111,3,4) chamaba Bainis. Apiano, para estas relacións dos temas das guerras celtibéricas e lusitanas parece que se inspira fundamentalmente en Polibio.

POMPONIO MELA (S.!. d. X.) Mela foi un escritor de orixe hispánica, da zona de Cádiz, probablemente emparentado cos Séneca e que traballará na época dos emperadores Calígula e Claudio. Deixounos unha obra moi intersante para o coñecemento descriptivo da Península Ibérica: «Chorographia», en tres libros nos que, partindo de Mauritania e regresando ó mesmo lugar, fai un circuito que pasa por Africa, Asia e Europa. A parte que corresponde á descripción de Iberia é breve pero substanciosa. As aportacións totalmente novas ou de carácter científico son escasas, pero ten o mérito de se-la primeira descripción do mundo antigo escrita en latín. A obra ten unha evidente dimensión divulgativa; para facilita-la mixtura de anécdotas, describe países e pobos brevemente pero cun tono retórico e vivo, anota as particularidades diversificantes locais e étnicas dentro dun ambiente de certo pintoresquismo e de reflexión moral. Os nomes dos pobos ou dos accidentes xeográficos son abundantísimos. Des-o tas enumeracións cumpre sinala-Ia importancia dos datos referidos ó N-W. Mela, xunto coas súas experiencias personais, aproveita datos doutros autores como Comelio Nepote, Salustio, Varrón, etc. O mesmo tempo, a súa Chorographia servirá de base e fonte de información para autores posteriores. A Chorographia de Mela chega a nós por medio do manuscrito n. o 4.929 do Vaticano que, á súa vez, é unha copia do S. X. MELA, 111,9,10,11

9 - frons ¡'lla aliquamdiu rectam ripam habet, dein modico flexu accepto mox paululum eminet, tum reducta iterum iterumque recto margine 10 - iacens ad promunturium quod Celticum vocamus extenditur. totam Celtici colunt, sed a Durio ad flexum Grovi, fluuntque per eos Avo, Celadus, Nebis, Minius et cui oblivionis cognoment est Limia. fle11 - xus ipse Lambriacam urbem amplexus recipit fluvios Laeron et Ullam, partem quae prominet Praesamarchi habitant, perque eos Tamaris et 5ars flumina non longe ofta decurrunt, Tamaris secundum Ebora portum, 5ars iuxta turrem Augusti titulo memorabilem. cetera super Tamarici Nerique incolunt in eo tractu ultimi. hactenus enim ad occidentem versa litora pertinent.

MELA, 11/,9,10,11 (9) logo (a costa) exténdese cun pequeno entrante, axiña sobresae un pouco, presentándose entón de novo, en liña recta ata o promontorio que chamamos Céltico. (10) Habítana toda os Célticos, pero dende o Douro ó entrante están os Grovios e corre a través deles o Avo, o Celado, o Nebio, o Minio e o Limia que ten o alcume do esquecemento. O mesmo entrante abranguendo a cidade de Lambrica recibe ós ríos Laero e Ulla. (11) Os Praesamarchos habitan a parte que sobresae e a través deles corren os ríos Tamaris e o 5ars nacidos non lonxe; o Tamaris (desemboca) xunto ó porto de Ebora e o 5ars onde a torre que lembra o no-

me de Augusto. Por outra parte, os super Tamaricos e os Nerios son os que viven máis alonxados naquela zona. Ata aquí, pois, pertencen as costas que miran cara Occidente.

A descripción das costas galegas que ofrece Mela supón un avance no seu coñecemento polo número de datos e os intentos de exactitude na localización; toda esta información sería proporcionada dende as campañas de Bruto e, sobre todo, de Augusto. O promontorio céltico foi identificado como o Cabo Fisterra (García Bellido, La España del S. 1, p. 55; Cuevillas, Estudos, p. 26) e tamén aparece citado por Plinio (IV, 111). E probable que sexa o mesmo accidente xeográfico que noutros autores (Strabon, 111,1,3-5; Plinio, IV, 111; Ptolomeo, 11,6,2-3-21) é chamado promontorio Nerion, aínda que non están de acordo tódolos comentaristas en admitir esta identificación. Así, Monteagudo (Galicia en Ptolomeo, p. 631) identifica o Nerion de Ptolomeo co Cabo Touriñán e esta posibilidade se complica cando, por algún autor clásico, parece identificarse o promontorio Nerion co promontorio Artabro. Neste caso, de admitir que os Artabros habitaban a múltiple ría de Ferrol-Coruña, o promontorio non podería ser Fisterra senón, por exemplo, a punta de Nariga (Schulten, Hispania, p. 13 e tamén Hübner e Müller). Ou tamén outra posibilidade sería localiza-lo porto Artabro na ría de Corcubión (Schulten, Geografía y etnografía, p. 394; CueviIIas, Es'tudos, p. 41) máis próxima do cabo Fisterra. Se temos en conta a Strabon (111,3,5) Artabro-Céltico-Nerion está referido todo a unha mesma zona. O pobo que habita a rexión do promontorio Céltico son os Célticos, citados tamén por Plinio (111,28; IV, 111) e Strabon (111,3,5) que serían orixinarios da zona do Anas (Guadiana). Os Grovios habitarían o val do Limia e o curso inferior e baixo do Miño, nunha área ampla s.egundo Mela xa que ocuparían dende o río Douro á costa. Tamén aparecen citados en Plinio (IV, 112), Silio Itálico (1,235 e 111,366-7 como Gravios), Ptolomeo (11,6,44 como Gruios) e en numerosas inscripcións (CIL,II,120; JI,131; 11,2550; 11,774;' 11,5740; 11,416) sempre referidos a esta zona e tendo como centro importante a Tude (Tui), así que se extenderían por esa zona das Rías Baixas. Dáselle a este pobo unh,a orixe grega (ver lustino) e discútese a pervivencia deste nome no actual Grove(admitida por Schulten, Geografía y etnografía, p. 394; García Bellido, La España del S. l., p. 247) que, de ser certa, extendería aínda máis ata a ría de Arousa, o territorio dos Grovios. Os ríos que flúen polo territorio dos Grovios son o Ave (Avo), Cavado (Celadus), Neiva (Nebis), Miño (Minius) e Limia, unha vez máis recordado co alcume do esquecemento. A cidade de Lambrica é descoñecida, pero, tendo en conta que, segundo Mela, está no seo que acolle ós ríos Laeron (Lérez) e Ulla, estaría na zona da ría de Pontevedra ou de Arousa. Os Praesamarchos están claramente situados no val do Tamaris (Tambre) e do Sars(Sar), así que extenderíanse polo Barbanza entre as rías de Noia e Arousa, zonas que aínda na Idade Media conservaban topónimos como Pestomarcos e Pistomarcos (García Bellido, La España del S. l., nota 125). O porto de Ebora estaría na ría de Noia. Cita Mela unha torre xunto a desembocadurado Sar que lembraba o nome de Augusto; estaría pois moi preto do actual Padrón. Esta torre é moi probable que fose un monumento de victoria erixido ó re56

mate das guerras Cántabras; tamén é probable que fora semellante ó monumento en forma de torre coñecido como Trophaerum de Turbia preto de Mónaco (Schulten, Geografía y etnografía, p. 344) e que levara unha inscripción que fixera referencia á victoria sobre os pobos sometidos. Tamén debeu ter forma de torre cunha estatua no remate superior e unha lista de nomes das cidades tomadas na parte inferior, o monumento que conmemoraba as victorias en España de Pompeio sobre Sertorio e que foi erixido na zona do Col de Pertus, na parte máis elevada da vía que por alí pasaba e que serviría tamén como un límite da Hispania. C. Torres afirma que o nome das actuais Torres do Oeste en Catoira deriva desta «turris Augusti» de Mela (El culto al Emperador, p. 224); sen embargo, os datos arqueolóxicos obtidos dos traballos de excavación alí realizados pola Universidade de Santiago, non parece que apoien a hipótese de ubicación nelas da Torre Augustea. Os Supertamaricos, citados tamén por Plinio (IV, 111) estarían, como o seu nome indica, ó N. do Tambre. Os Nerios ocuparían a parte máis alonxada, a costa máis exterior, e, como xa se sinalaba, esta correspondería ó promontorio Céltico ou Nerion. MELA, 111,12-13

(12) deinde ad septentriones toto latere terra convertitur a Celtico promunturio ad Pyrenaeum usque, perpetua eius ora, nisi ubi modici (13) recessus ac parva promunturia sunt, ad Cantabros paene recta est. in ea primum Artabri sunt etiamnum Celticae gentis, deinde Astyres. in Artabris sinus ore angusto admissum mare non angusto ambitu excipiens Adrobricam urbem et quattuor amnium ostia incingit: duo etiam ínter accolentis ignobJlia sunt, per alia Ducanaris exit et Líbyca. in Astyrum litore Noega est oppidum, et tres arae quas Sestianas vocant in paene insula sedent et sunt Augusti nomine sacrae inlustrantque terras ante ignobiles. MELA, 111,12-13

(12) Logo a terra en toda a súa extensión está orientada cara ó N., dende o promontorio Céltico ata o Pirineo. Hai un continuo litoral case recto ata os Cántabros, agás algúns suaves entrantes e pequenos cabos. (13) Nel están primeiro os Artabros, aínda pobo celta, e logo os Astures. Nos Artabros (hai) un golfo de estreita embocadura, pero dun contorno amplo que acolle á cidade de Adrobrica e recibe as desembocaduras de catro ríos: dous sen importancia aínda entre os indíxenas e polas outras desemboca o Duncanario e o Libyca. Na costa dos Astures está a cidade de Noega e tres aras ás que chaman Sestianas están asentadas nunha península e están consagradas ó nome de Augusto e dan fama ás terras antes lñoradas. A descripción do litoral do N. da Península é correcto e as grandes unidades étnicas ben situadas. Describe o golfo dos Artabros, estreito na boca e amplo no seu interior no que está Adrobrica; esta cidade non é facilmente localizable, aínda que sempre se suxire unha zona próxima a Ferrol, ou mesmo a propia cidade de Ferrol

(Schulten, Geografía y etnografía, p. 395). Saralegui y Medina, nun intento de inicia-la historia de Ferrol, pretende localizar todos estes nomes que da mela no golfo dos Artabros; así, esta Adrobrica (ou Adobrica como el transcribe seguindo o texto da edición de M. Cortés y López) estaría, sen nengunha clase de dúbidas, no porto de Ferrol, afirmación que tería o respaldo de autoridades como Hübner, Malte-Brun, Dafour, Bouillet, etc. (Adobrica, p. 17). Critica a Cornide porque admite a posibilidade de que estivese na zona da Coruña, posibilidade que baralla Cornide partindo do texto de M. Cortés no que aparece o río «Mearius» identificado co Mero e de aí, pola proximidade a este río, Cornide leva a Adrobrica preto da Coruña. Tamén Plinio (IV, 112) cita a cidade de Adobrica, ó parecer nunha zona próxima á desembocadura do río Miño. Sen embargo, a gran semellanza do nome que presentan as dúas cidades fixo pensar a moitos críticos que se tratara da mesma e sería un erro do Plinio «ó transcribi-Ias listas alfabéticas dos nomes que IIe sirven de informes» (García Bellido, La España del S. l., p. 248). O golfo Artabro aparece en Strabon (11,5,15; 111,1,3; 111,2,9; 111,3,5), en Plinio (11,242; IV, 113) e referírese á múltiple entrada da Coruña, Betanzos, Pontedeume e Ferro/. Nel desembocan catro ríos; sobre o nome dos ríos hai variantes nas edicións do texto de Mela e problemas na auténtica restitución. O «Ducanarius» e o «Lybica» aparecen noutras edicións como «Mearius» e «Ivia» ou mesmo poden aparecer máis variantes. Así, por exemplo, o que recolle M. Cortés no que di: «per alia duos Mearius exit et Narius ad Libuncam». A identificación dos ríos apunta ó Mero na ría da Coruña e o Narahío. Parecería máis lóxico que Mela citara as correntes máis longas que desembocan na zona como o Eume e o Mandeo. Ptolomeo (11,6,22) tamén cita a cidade de Libunca e, partindo destes dous textos, historiadores locais trataron de localizala. Destaca entre eles Saralegui que, como xa fixera no caso de Adrobrica, adicaralle un traballo (Libunca) no que a identifica e sitúa no monte de Ancos en Neda; alí aínda existen restos visibles de vellas construccións e aparece citado como «civitatem antiquam» en documentos do mosteiro de S. Martiño de Xubia. Ocupáronse tamén dela Barros Sivelo, Murguía, Vicetto ou Carré Aldao que defenden unha identificación semellante. Outro grave problema de localización son as aras Sestianas que parece que levantaría L. Sestio en honor de Augusto. L. Sestio foi cónsul no ano 23 a. X. e seguramente foi legado de Augusto na guerra galaica ou un pouco máis tarde, sobre o ano 19 a. X. (Syme, The Spanish, p. 316). Mela sitúaas no litoral astur xunto á cidade de Noega que se localizaría nas proximidades de Avilés e, polo tanto, non lonxe do cabo de Peñas. Estes datos entran en contradicción cos de Plinio (IV, 111) que as sitúa na península dos Supertamaricos e cos de Ptolomeo (11,6,3) que as localiza nun cabo que está ó N. do cabo Nerion e antes de chegar a Brigantio; o cosmógrafo de Ravena cita unhas Aras de Augusto entre Turoqua e Aquae Celenae, moi ó S. Tamén están sinaladas na Táboa Peutingeriana. Como se ve, entre os diferentes autores hai evidentes contradiccións. O problema é complexo e a solución case imposible. Estas aras, que supoñen un culto ó emperador en Galicia, aparecen como Aras do Sol nalgunha copia do texto de Ptolomeo, o que complica o panorama. Pero imos intentar comentar algúns puntos destas referencias. Por exemplo, o tema da cidade de Noega que cita Mela; se facemos caso dos outros dous autores, Plinio e Strabon, Mela confundiría esta Noega Astur cunha Noega galega, pode que a ac-

tual Noia, e de aí a sinalización das aras Sestianas na costa astur. Plinio diferencia ben dúas Noegas, unha astur e outra galaica e Strabon sinala unha Noiga en Asturias. Un punto de referencia para a localización destas aras é o promontorio Céltico, tamén de problemática localización como xa se comentou. Se o promontorio Céltico é o cabo Touriñán, as aras poderían estar no cabo Fisterra; pero se aceptamos que o promontorio Céltico é o cabo de Fisterra, entón poderían estar nos montes Pindo ou Louro. Se o promontorio Nerion de Ptolomeo é o mesmo que o promontorio Céltico doutros autores, estarían entre Touriñán e A Coruña. Müller e Schulten (Hispania, p. 41) sitúanas entre Noia e Fisterra ou Corcubión. O P. Flórez presenta dúas localizacións: Fisterra e Cabo Vilano (España Sagrada, XV, p. 53 e 45). C. Torres (El culto al Emperador, p. 220) inclínase por situalas en Fisterra. Monteagudo (Galicia en Ptolomeo, p. 633) pensa que non se trata dun altar levantado en honor dun persoaxe senón que se trata das mesmas illas Sisargas (tendo en conta que a palabra «ara» en latín pode significar, ademais de altar, rocha ou escollo). J. M. González (Sestianas, p. 103-110) relaciona o nome das aras coa marca «Sestius» das ánforas dos séculos 111-11 a. X. e afirma que Sestius deriva do nome do mar divinizado ou o propio deus do mar como Neptuno ou Poseidón. Tódolos·autores antigos, agás Mela, e se non comete un erro, sitúan estas aras no litoral galaico. Para intentar compaxina-Ias diferentes localizacións, artellouse a solución dunha posible repetición das aras ou de que non estiveran xuntas senón espalladas neses cabos importantes no N-W. En Galicia non temos testimonio epigráfico desas aras.

PLINIO (23-79 d. X.) Caius Plinios Secundus, coñecido como «o vello» para diferencialo do seu sobriño, era natural de Coma e pertenecía a unha familia de categoría ecuestre. Foi oficial de cabalería en Xermania, procurador de Hispania no mandato do emperador Vespasiano e almirante da frota en Misena. O amor ó estudio e á experimentación persoal levárono á morte no ano 74 cando quixo coñece-Ia erupción do volcán Vesubio sobre o terreo; os gases asfixiárono e a súa morte describíuna ó detalle o seu sobriño, Plinio «o novo». Foi un incansable lector; en tódolos lugares e a tódalas horas atopaba tempo para ler e resumi-Ias lecturas; cos resumes delas encheu 160 volumes. Con esta impresionante formación, Plinio tratou nos seus escritos variadísimos temas; gran parte da producción está perdida (os 20 libros sobre as guerras de Xermania, a vida de Pompomio Segundo, traballos sobre gramática, etc.) pero conservamos os 37 libros da «Naturae historiarum libri» que estaban adicados a Tito, filio de Vespasiano. Esta Historia Natural é unha inmensa recopilación sen moito orde nen crítica e sen demasiado aporte científico persoal, pero interesante polo gran número de datos que recolle. O valor literario é moi desigual e da a impresión, nalgunha ocasión, de que Plinio se limita a transcribir fichas dos resumes das súas lecturas. En ocasións os feitos teñen un fío conductor, as súas propias reflexións -satíricas, pesimistas ou inxeniosas- pero outras veces a composición e o artellamento dos temas non é moi correcto. Sen embargo, ten o valor dun rico vocabulario cunha gran preocupación na percura da palabra exacta e da precisión. Os temas dos 37 libros repártense entre a descripción do universo (1-11), xeografía e etnografía (lII-V!), do home (VII), animais (VIII-XI), vexetais (XII-XIX), botánica (XX-XXXII) e minerais (XXXIII-XXXVII). De todos eles interesan, sobre todo, os adicados a Hispania, os 111 e IV, aínda que hai referencias tamén noutros. Plinio foi un dos autores máis lidos da baixa romanidade e na Idade Media cando aparecen comentaristas e mesmo expoliadores da súa obra. Por iso chegan a nós uns 200 manuscritos con fragmentos da Historia Natural e cos que, practica mente, é posible recompoñela enteira.

PUNIO, Nat. Hist. 11,242 Artemidorus adicit amplius a Gadibus circuitu Sacri promunturii ad promunturium Artabrum, quo longissime frons procurrat Hispaniae,

DCCCCXCI· D. PUNIO, Nat. Hist. 11,242 Artemidoro engade ademais que de Gades, polo circuito do promontorio Sacro ata o promontorio dos Artabros, por onde sobresae máis extensamente o frente de Hispania, (hall 991.500 pasos.

Plinio recolle datos de Artemidoro de Efeso, xeógrafo helenístico que proporcionou moitos datos a autores posteriores. Sobre o ano 100 viaxou a Hispania recollen-

do e deixando por escrito interesantes noticias. Froitos destas viaxes foron os traba1I0s recollidos en 16 volumes nos que recolle experiencias propias e fontes anteriores. Neste fragmento sinala Plinio a distancia dende Gades ó promontorio Artabro (ver comentario en Mela) bordeando o promontorio Sacro como de 991.500 pasos. O promontorio Sacro debe corresponder ó cabo S. Vicente. Para reducir estes pasos a medidas actuais hai que ter en conta que os mil pasos que constitúen a milla romana son aproximadamente 1.478,50 metros. A distancia que da Artemidoro é un pouco corta pero bastante aproximada.

PUNIO, Nat. Hist. 111,18 Citerioris Hispaniae sicut complurium provinciarum a/iquantum vetus forma mutata est, utpote cum Pompeius Magnus tropaeis suis, quae statuebat in Pyrenaeo, DCCCLXVloppida ab Alpibus ad fines Hispaniae ulterioris in dicionem ab se redacta testatus sit. nunc universa provincia dividitur in conventus VII, Carthaginiensem, Tarraconensem, Caesaraugustanum, Cluniensem, Asturu"!, Lucensem, Bracarum. accedunt insulae, quarum mentione seposita civitates provincia ipsa praeter contributas a/iis CCXCIII continet, oppida CLXXVIIII, in iis colonias XII, oppida civium Romanorum XIII, Latinorum veterum XVIII, foederatorum unum, stipendiaria CXXXv. PUNIO, Nat. Hist. 111,18 A forma antiga da Hispan/a Citerior así como a doutras moitas provincias, transformouse un pouco, xa que Pompeio Magno nos monumentos que erguiu no Pirineo atestigou que dende os Alpes ata os confíns da Hispania Ulterior sometera 866 cidades. Agora a provincia enteira atópase dividida en VII conventos: Cartaxinense, Tarraconense, Caesaraugustano, Cluniense, Astur, Lucense e Brácaro. Engádense as i/las, das que se fará mención aparte; a mesma provincia ten ademais de 293 cidades supeditadas a outras, 179 cidades e, entre estas, 12 colonias, 13 cidades de dereito romano, 18 do ve/lo (dereito) latino, 1 de federados e 135 estipendiarias.

O longo da formación do Imperio Romano as demarcacións administrativas, 10xicamente sufriron variacións. As provincias, nun principio zona de actuación dun maxistrado coa autoridade conferida polo «imperium» ou «potestas», serviron para desinar, dende o ano 227 a. X., ás rexións situadas fora de Italia e gobernadas por un maxistrado romano. Cada unha tiña o seu propio estatuto que case sempre era elaborado polo propio xeral que a conquistaba. Pasaban a ser propiedade do pobo romano como dereito de conquista. Durante a República, nas provincias nas que era preciso manter un exército eran entregadas a un «procónsul», mentras que as xa pacificadas, a un «propretor». Nos dous casos axudaban outros funcionarios como os «Quastores», escribáns, etc. que podían tamén actuar de legados.

Dende os tempos de Augusto as provincias eran de dúas clases: senatoriais, xa pacificadas, dependentes do Senado, que non tiñan exército de ocupación e estaban gobernadas por procónsules e maxistrados civís e as imperiais, dependentes directamente do emperador e cun exército de ocupación sendo gobernadas por legados imperiais con rango de cónsules (García Bellido, La España del S. l., p. 215). No momento a que se refire Plinio, a provincia Citerior Tarraconense estaba dividida en sete conventos, que eran distritos ou demarcacións de carácter xurídico nos que actúan os legados da Citerior e da Lusitania e o procónsul da Bética. Cada un destes conventos tiña unha cidade como capital na que residían os maxistrados e onde se administraba a xusticia. O nome da cidade daba nome a todo o convento; así, Cartaxena, Tarragona, Zaragoza, Clunia (a actual Coruña do Conde), Astorga, Lugo e Braga daban nome, respectivamente ós sete conventos que cita Plinio. Nos tempos de Plinio había tres provincias: Bética, Lusitania e Tarraconense divididas en catro, tres e sete conventos respectivamente. Máis adiante, o mesmo Plinio (IV, 118) volve a referirse a divisións administrativas. Non tódalas cidades do Imperio eran iguais; segundo a súa condición dispuñan ou non de privilexios. Había as que tiñan a condición de colonias que orixinariamente foran fundacións de colonos romanos; rexíanse polas leis romanas e case que sempre os seus habitantes tiñan dereito de cidadanía. Algunhas poboacións que non foron orixinariamente colonias recibiron ese título e os dereitos correspondentes. Outro grupo eran as cidades con dereito romano que tiñan leis de seu e tamén maxistrados propios e cidadanía. As que posuían o Dereito Latino tiñan soamente certos privilexios ou ventaxas pero non disfrutaban do Dereito Romano; tiñan unha condición semellante á dos latinos antes de que a «Iex lulia» do ano 90 a. X. lIes concedera o Dereito Romano e elas e ó resto das cidades de Italia; este dereito foilles concedido a tódalas cidades de Hispania por Vespasiano. As cidades libres disfrutaban de leis de seu, mais non tiñan nin o Dereito Romano nin o Latino; tiñan independencia na administración e recaudaban impostos, acuñaban moedas, podían acoller exiliados, tiñan xurisdicción sobre os seus habitantes e mesmo sobre os romanos que nelas residiran, mentras que o resto das cidades dependían do gobernador da provincia. Así pois, estas cidades libres teñen unha gran autonomía pero derivada non dun pacto con Roma senón porque ésta decidira concederlles ese título de «civitates sine foedere liberae». Outra categoría de cidades eran as Federadas, cidades cunhas libertades semellantes ás do grupo anterior pero que as tiñan garantizadas na base dun pacto ou tratado, «foedus». As Estipendiarias e Vectigalias pagaban unha renda en especie (vectigal) ou un tributo persoal e territorial (stipendium, tributum); o chan non era propio senón que o disfrutaban como unha posesión; conservaban o dereito de acuñar moeda e de gobernarse coas súas propias leis; Roma estipulaba a súa constitución e os seus dereitos. Os conventos que constituiron a Gallaecia, o Lucense, o Asturicense e o Bracarense, tiñan límites precisos na costa (N e W) e S. (Douro), pero na parte L. eran máis imprecisos. A Galicia actual non se corresponde con ningún deles senón que comprende todo o Lucense, a parte N. do Bracarense e o ángulo W. do Asturicense. O convento Lucense ocupaba todo o ángulo N-W pensinsular chegando polo S. ata o río Verdugo-Montes do Testeiro-confluencia Miño-Sil e, por este río ata Montefurado; dende aquí iniciaba o límite L. polo Caurel e Ancares ata chegar ó Navia e

o Cantábrico (F. Arias, Lucus Augusti, p. 57-62). Plinio (IV, 111) sinalará n~ 16 pobos e 166.000 homes libres. Descoñecemo-Ia distribución desta poboación e o número total de Plinio tampouco podemos constatalo como real. O elemento indíxena de carácter rural foi moi importante e decisivo na inexistencia de auténticas cidades, agás o caso de Lugo. Os castros máis ou menos romanizados perviviron como lugar de hábitat. Son poucos os datos de que se dispón para o coñecemento de aspectos políticos ou xurídicos do convento. O único corpo militar ben documentado é a Cohorte Lucense pero podemos supor a presencia de guarnicións en zonas especialmente interesantes para Roma como as zonas de minas ou de vías. A economía era de base agropecuaria cun importante complemento da mineiría e do comercio. A partir do S. 11 comenzan a acumularse moedas que se atoparán formando parte de numerosos tesouriños de denarios de prata, antoninianos, de moedas do S. IV, etc. e que mostran o estado de inquedanza da crise económica e social. E probable que a sociedade, na que o elemento indíxena era prioritario, fora romanizándose en proporción ó seu nivel económico e social. Tamén nos cultos e nas divinidades perviven con forza os elementos indíxenas. A capital do convento era Lucus Augusti, Lugo, nacida dun campamento militar, entre o ano 26 e 24 a. X. Seguramente durante as guerras cántabras asentouse nel a Cohorte 111 Lucense. Hai dúbidas sobre o seu trazado interior das rúas polas modificacións posteriores. Nos tres primeiros séculos da Era a cidade medrou en importancia administrativa, económica e militar. Entre o 265 e o 278 fortificouse cun recinto de 2.140 m. dentro do que quedaba o campamento inicial e zonas valeiras nas que se puidera refuxia-Ia poboación neses séculos de inseguridade. Estas murallas están reforzadas por torres moi próximas entre sí que, alomenos nalgún caso, levaban dous pisos altos e dos que só quedan algúns restos. Conserva Lugo, amais da muralla, interesantes restos desta época romana, aínda que moi alterados, como a calzada e ponte que eran a saída da vía XIX, parte das termas, varias construccións do suposto foro, restos de mosaicos, etc.

O convento Bracarense terá por capital a Brácara Augusta. Igual que Lucus Augusti e Astúrica Augusta, xurde dun campamento militar sobre o ano 27 a. X. e como base de operacións para a campaña de Gallaecia. (A. Balil, Brácara Augusta, p. 47-53). Coñecemos pouco do plano inicial da cidade; foi amurallada nun momento que non sabemos con exactitude e foi sé episcopal posteriormente, igual que as outras dúas capitais da Gallaecia. O convento Bracarense contaría tamén con outras cidades como Tui e Chaves (Tude e Aquae Flaviae) e varias unidades étnicas. E probable que a Lexión X Gemina estivera, polo menos nalgún momento, no convento ou ben dispuxo de destacamentos; do convento foron reclutadas tropas para o exército romano. A actividade económica máis sobresaínte era a mineiría; a cerámica de producción local tamén era importante. Temos poucos datos para o coñecemento das características e o comportamento social dos seus habitantes; entre eles habería que diferenciar varias categorías xurídicas e, se facemos caso a Plinio, a gran maioría era libre pero tendo que paga-lo estipendio, é dicir, que non tiñan a cidadanía romana. Dende cedo aparece en Braga un culto ó emperador, nos anos 3-2 a. X. e as divinidades romanas aparecen documentadas en varios casos; as referencias ó panteón indíxena son varias: cultos ás augas, fontes, ríos, deuses locais, etc.

..... , .

.' .'

I 1.,

LUSITANIA

FIGURA 2. - Divisi贸n administrativa do N-W no Baixo Imperio

CONVENTO ASTUR

OASTORGA

CONVENTO BRACARO Os R A G A

FIGURA 3. -Os Conventos da Gallaecia

o convento Asturicense acollía, no fundamental, ó pobo dos Astures e tiña por capital a Astúrica Augusta (ver Plinio, IV,128) Comprendía as principais zonas da mineiría do ouro no N-W; precisamente esta base económica vai influir decisivamente no carácter militar do convento con campamentos de vixiancia e control das explotacións. Tamén en relación coa economía de extracción do ouro podemos supor unha cantidade considerable de escravos, aínda que da súa existencia non temos apenas testemuñas (T. Mañanes, Asturica Augusta, p. 39-43). Como nos outros conventos da Gallaecia, o elemento indíxena nos aspectos sociais e relixiosos vai ter un importante papel. o monumento que levanta Pompeio no Pirineo, sen localización exacta coñecida, era un trofeo que conmemoraba a súa victoria sobre Sertorio no ano 72 a. X. Strabon (111,4,1; 111,4,9; IV, 1, 1) tamén se refire a el. Estaría levantado nunha vía romana que cruzaba o Pirineo e é probable que tivera forma de torre (ver Mela, 111,11) coa súa estatua na parte superior. PUNID, Nat. Hist. 111,28

lunguntur iis Asturum XXII populi divisi in Augustanos et Transmontanos, Asturica urbe magnifica. in iis sunt Gigurri, Paesici, Lancienses, Zoelae. numerus omnis multitudinis ad CCXL liberorum capitum. Lucensis conven tus populorum est sedecim, praeter Celticos et Lemavos ignobilium ac barbarae appel/ationis, sed Iiberorum capitum ferme CLXVI. Simil modo Bracarum XXIIII civitates CCLXXXV capitum, ex quibus praeter ipsos Bracaros Bibali, Coelerni, Cal/aeci, Equaesi, Limici, Querquerni citra fastidium nominentur. PUNID, Nat. Hist. 111,28

A estes (ós Cántabros) están unidos 22 pobos dos Astures, divididos en Augustanos e Transmontanos, con Astúrica, magnífica cidade. Frente a estes están os Gigurros, os Paesicos, os Lancienses e o Zoelas. O número de toda a poboación é de 240. ()()() homes libres. O convento Lucense ten ademais dos Célticos e Lemavos 16 pobos de nome descoñecido e bárbaro, pero ten case 166.0()() homes libres. Do mesmo modo (o convento) Brácaro ten 24 cidades e 285.000 homes dos que, ademais dos mesmos Brácaros poden nomearse sen fastidio os Bíbalos, os Coelernos, os Cal/aicos, os Equaesos, os Límicos e os Querquernos.

Os Cántabros habitaban a actual zona da provincia de Santander e parte das provincias viciñas, entre éstas, a parte L. de Asturias e N-L de León, aproximadamente. Os Astures Transmontanos habitaban entre a cordillera Cantábrica e o mar no territorio da actual Asturias e o resto ocupábano os Augustanos. Tiñan por capi-

tal a Astorga, Astúrica Augusta que é calificada de «magnífica». Astorga parece que xurde do campamento romano que sobre o ano 25 a. X. fora establecido como avanzada no N-W nas guerras cántabras. Esta orixe estaría documentada nas inscripcións referidas ós soldados da Legio X Gemina atopadas nas zonas próximas, no propio plano da actual cidade cun claro recordo do trazado campamental e pola cita de Floro (11,33,59: castra sua quia in plano erat, habitare et incolere iussit). Con Vespasiano pasará a se-la capital do convento Asturicense e a capital da riquísima zona de extracción do ouro. Nela residía o Legado do convento. Exercía función política e económica que serviu para convertila nun punto importante de cruce de vías. Coa crise do S. 111 a cidade se amuralla; será máis tarde sé episcopal e no ano 456 será destruida por Teodorico (T. Mañanes, Astúrica Augusta, p. 39-40). O feito de levar o nome de Augusta permite pensar que, igual que noutros casos, fora unha fundación de Augusto pero non sabemos se foi colonia ou municipio. Os pobos citados por Plinio son difíciles de localizar con precisión, xa que o dato é, simplemente, o nome. Así, os Gigurros, deberon habita-la zona da conca do Sil sobre a zona da actual Valdeorras, no baixo va; do río. Parece que terían unha cidade, Calubriga, como centro ou capital que non foi identificada. Na Rúa Petín atopouse unha lápida adicada a L. Pompeio Reburro, Cigurro, Calubrigense, é dicir, que era natural da cidade de Calubriga e do país dos Cigurros. Son citados por Ptolomeo (11,6,37) nos que sitúa o Foro dos Cigurros. O Itinerario de Antonino sinala a oitava mansión entre Braga e Astorga no Foro que seguramente é o mesmo de Ptolomeo; esta localidade podería corresponder á actual Rúa Petín (Monteagudo, Galicía en Ptolomeo, p. 613) ou a unha zona próxima á Cigarrosa onde se descubriron importantes restos de mosaicos. Os Paesicos, que volverán a ser citados por Plinio (IV, 111) e por Ptolomeo (11,6,5) pode que se asentasen na zona entre o río Navia e Avilés, chegando ata o cabo de Peñas. Se o topónimo Pesoz, na zona inferior occidental asturiana estivera relacionado directamente con este pobo, deberíamos pensar que chegaban ó alto curso do Navia (García Bellido, La España del S. l. p. 241). C. Torres, (La Galicía Romana, p. 114) sinala que o nome aínda se mantén en Pésico con que se desina o val de Cangas de Tineo. Os Lancienses estarían na zona de Lancia que actuaría de capital. Lancia, a uns 15 km. ó S-L de León, mostra ruinas no cerro de Villasabariego. Os loelas parece que habitaban as terras ó S. dos Gigurros, os vales do Tera e Aliste, chegando ata o Douro. Plinio volveraos a citar (XIX, 10) cando lembre a calidade do seu liño para a confección de redes. E un dos pobos máis citados nas inscripcións (CIL, 11,5,684,2.651,2.633) entre as que destaca a CIL, 11,2.635, lámina de bronce de 30 x 20 cm. grabada en Astorga, de letra moi clara e ben feita e que presenta catro furados para os cravos. Esta comunidade forma un pacto de hospitalidade no ano 152 que renova outro do ano 27 a. X. na cidade de Corunga entre os Desoncos e os Tridiavos, xentilidades as dúas dos loelas, ante o maxistrado Abieno, filo de Pentilo. Estes mesmos ampliarán máis tarde o pacto con outros individuos particulares. O «ardo loelarum» adicou unha lápida ó deus Aerno que foi atopada na igrexa do mosteiro de Castro de Avellas. Os datos que da Plinio sobre o número de individuos libres parece que están tomados do censo de Vespasiano ou de Agrippa, aínda que descoñecemo-la data exacta. O número de 240.000 homes libres debe referirse ó total de individuos e non 66

ó número de cabezas de familia como parecen dar a entende-Ios datos noutras ocasións, pois resultaría unha cifra esaxerada. Este convento Astur presenta unha gran diferencia con respecto ó convento Lucense (166.000) e semellante ó Brácaro (285.000). O convento Asturicense contará con máis pobos citados por Ptolomeo, polo Itinerario ou polas inscripcións, como os Amacos, Bedunienses, Brigecinos, Superacios, Lugóns, Tiburos, Orniacos e Selinos nos que tamén pode haber referencias ás cidades. Plinio, igual que fixera Strabon e Mela, diferencia os Célticos dos que non o son, o que parece dar a entender que entre as poboacións indíxenas viven grupos de xente que ven de fora e que aínda se diferencia sen mexturarse. Estas poboacións de orixe celta poderían ter chegado a Galicia fuxindo das conquistas romanas ou ter chegado moito antes. Dentro deles, o propio Plinio (IV, 111) diferencia grupos de Célticos Nerios e os Célticos Praesamarcos. Tamén poderíase tratar dun nome con certo carácter xenérico referido a pobos costeiros que habitaran dende a desembocadura do Douro ata os Artabros. Hai referencias deles en Mela (111,10), Strabon (111,1,3; 111,3,5) e Floro (1,33,12). Os Lemavos, citados taméh por Ptolomeo (11,6,25) coa cidade de Dactonio, aparecen citados na inscripción CIL, 11,2,103 e deberon habita-la zona de Monforte de Lemos. O Convento Lucense, nestes datos de Plinio, queda, en comparación cos outros dous da Gallaecia, como o menos documentado en canto ó nome de pobos e o que ten menos poboación. Sen embargo, por outras referencias, coñecemos máis dos 16 pobos que conta Plinio: Albións, Artabros, Bedios, Seurros, Caporos, Cibarcos, Cilenos, Egivarros, ladóns, Lapatiacos, Supertamaricios, Seburros. Os Brácaros tiñan por centro a Braga e pode que se extenderan ata a Serra do Xurés, se temos en conta a Ptolomeo cando sitúa nesa zona a súa cidade de Ca/aduno. Os Bíbalos deben ter relación co río Búbal e por iso son localizados na zona dos concellos transmontanos de Montealegre entre Cualedro, Baltar, Oimbra e as estribacións orientais da Serra de Larouco ou cara Viana do Bolo. Ptolomeo cítaos entre os Celernos e os Límicos e cita o Foro Bibalo. Aparecen tamén citados na lápida de Chaves (CIL, 11,2,477). Os Coelernos, segundo Cuevillas (La civilización, p. 63) extenderíanse pola Serra de Barroso e o val do río Cavado e C. Torres (La Galicia Romana, p. 117) pensa que poderían chegar ata o actual concello de Montealegre. Ptolomeo sinala ós Celerinos (11,6,41) coa poboación de Celiobriga que é posible que sexan os mesmos. No vran de 1971 atopouse en Castromao unha interesante «tessera hospitalis» dos Coelernos o que c1arexa, para algúns, a súa localización nos arredores de Celanova (Colmenero, Galicia meridional, p. 271). Os Callaicos aparecen aquí como unha unidade étnica máis que habitaría na zona N. do convento Bracarense, pero que, normalmente, aparecen denominando a toda unha unidade superior, á Gallaecia. E un pobo que demostrou un gran valor na batalla do Douro e que dou o alcume ó seu vencedor, Décimo lunio Bruto, e que, precisamente dende ese momento da conquista o seu nome servirá para se referir a toda unha ampla rexión e darán tamén nome á mesma provincia romana da que formaban parte. 67

Os Equaesos son moi difíciles de localizar; Cuevillas suxire que poideran habitalo val do río Salas ou a vertente occidental da serra de Larouco (La civilización, p. 63-64). Os Límicos, tamén citados por Ptolomeo (11,6,48) e presentes en moitas inscripcións (CIL, 11,434; 827; 2.049; 2.477; 2.516; 2.517; 3.034; 4.215; 4.963, etc.) tiñan por centro principal o «Foros limicon» (Ptol. 11,6,43) e se extendían pola zona arredor da Lagoa de Antela, a conca do Limia e pode que chegaran ata Maceda e Verín. A «civitas Limicorum» é posible que estivera nas proximidades de Xinzo de Limia (no Monte do Viso, concretamente, segundo M. Macías, Civitas Limicorum, p. 76). Os Ouerquernos, seguramente os mesmos que os Ouacernos de Ptolomeo (11,6,46) aparecen tamén citados na Lápida de Chaves (CIL, 11,2.477), no Ravenate (320,3) e no Itinerario de Antonino (428,2) que sitúa a mansión de Aquis Oúerquernis entre as de Aquis Originis e Geminas, todas elas na vía de Braga a Astorga. Por todos estes datos, os Ouerquernos habitarían o val medio do río Limia na actual zona do partido xudicial de Bande. Outros pobos do convento Brácaro que non cita aquí Plinio serían os Aebisocios, Anfiloquios, Luancos, Hellenos, Lubenos ou Leunos, Narbasos, Nemetanos, Salacios, Seurbos ou Seurros, Tamaganos, Turodos e Interamnicos.

PUNIO, Nat. Hist. IV,111 ... regio Asturum, Noega oppidum. in paeninsula Paesici et deinde conven tus Lucensis a flumine Navia Albiones, Cibarci, Eg¡: Varri cognomine Namarini, Adovi, Arrom: Arrotrebae. promunturium Celticum, amnes Florius, Nelo. Celtici cognomine Neri et super Tamarci, quorum in paeninsula tres arae Sestianae Augusto dicatae, Copori, oppidum Noeta, Celtici cognomine Praestamarci, Cileni. ex insulis nominandae Corticata et Aunios.

PUNIO, Nat. Hist. IV,111 ... A rexión dos Astures, a cidade de Noega. Na península, os Paesicos e logo o convento Lucense dende o río Navia, cos Albións, Cibarcos, Egos, Varros de nome Namarinos, Adovos, Arronios e Arrotrebas (Logo). O promontorio Céltico e os ríos Florio e Nelo. Os Célticos de sobrenome Nerios e os Super Tamaricos na península na que se adicaron a Augusto as tres aras Sestianas, os Coporos, a cidade de Noeta, os Célticos de sobrenome Praestamarcos, os Cilenos. Das !'llas deben nomearse Corticata e Aunios.

Esta cidade de Noega aparece tamén citada por Mela (111,13) e Strabon (111,4,20) no litoral astur. E probable que corresponda á actual Avilés ou ás proximidades. O problema que plantexa esta localidade va; intimamente relacionado coas tres aras Sestianas e co nome doutra cidade que aparece neste mesmo fragmento, Noeta (ou mesmo Noega noutros Códices). Seguramente, da semellanza dos nomes destas 68

dúas cidades situadas en lugares diferentes veñen as confusións na localización das aras Sestianas (ver Mela, 111,13), Os Paesicos xa foron citados polo propio Plinio (111,28) aínda que como un pobo do interior e agora aparecen situados cara a costa. Os Albións, localizados a partir do río Navia e a continuación dos Paesicos, é dicir, que estarían entre o río Navia (que mantén o nome antigo) e o río Eo, na zona costeira., En Vegadeo apareceu unha lápida funeraria que ten o nome dun persoaxe dos Albións. No río Navia daba comenzo o convento Lucense. Os Cibarcos deberían ocupar unha zona tamén costeira próxima á ría de Ribadeo. Os Egos e os Varros pode que sexan un só nome, os Egovarros e son descoñecidos. Se temos en conta o lugar no que Plinio os cita, deberían ocupar unha zona entre a Serra do Xistral cara Viveiro, tamén ocupando área costeira. Os Adovos ou ladóns (noutras edicións) extenderíanse na costa entre Viveiro e Ortegal, aproximadamente. Preto deles e antes dos Artabros, vindo camiño E-W, estarían os Arronos. Os Arrotrebas deben se-los mesmos que os Artabros que citan outros autores como Mela ou Strabon. Ocuparían o «sinus Artabrorum», a múltiple entrada que forman as rías da Coruña-Betanzos-Pontedeume-Ferrol (Schulten, Murguía, Maciñeira, García Bellido, etc.). Sen embargo, a esta localización xenérica, pódense facer anotacións en función da interpretación dos datos doutros textos e autores. Así, C. Torres (La Galicia Romana, p. 120) sinala que os Artabros débense identificar cos Brigantinos ou Brigantes que ocupaban a costa dende Ortegal a Fisterra; tamén quere poñer en relación o nome do pobo co nome do oso «arctos» e así «tódolos pobos que ocupaban a zona norteña de Galicia se chamaban Artabros»; poida que esta asociación veña do nome da Osa Maior (Arctos) do Zodíaco que marca o N. O mesmo autor, noutro traballo, sinala que tamén cabe a posibilidade de que se chame xentes do N. pola súa procedencia dunha emigración de Irlanda ou da Gran Bretaña nas que tamén se atopan grupos étnicos que levan o nome de Brigantes, como os de Galicia. Así, segundo C. Torres, os Artabros virían do N. e dominaron a pobos como os Lapatiacos, ladóns, Egovarros, etc. que, unha vez dominados, todos eles recibirían o nome de Artabros. Os ríos Florio e Nelo están sen identificar. De novo diferencia Plinio entre os pobos de carácter céltico dos que non o son, ou, o que é o mesmo, a diferencia entre elementos non célticos, indíxenas e os célticos vidos de fora. Os' Nerios, nas proximidades do promontorio Nerio ou tamén chamado Céltico (ver Mela, 111,9). Os Supertamaricos estarían ó N. do río Tambre que lIes da nome. Cítaos tamén Mela (111,10) e, segundo Plinio, no seu territorio levantaríanse as tres aras Sestinas. Os Coporos ou Caporos ocuparían a comarca de Santiago entre, aproximadamente, o río Sar e Caldas de Reis, a coñecida como A Mahía. Pero Ptolomeo (11,6,23) sitúaos entre os Artabros e os Cilenos e sinala as cidades de Iria e Lugo como pertencentes a eles. O Itinerario de Antonino sinala un Vico Spacorum na vía «per loca marítima» de Braga a Astorga. Moralejo Lasso (Sobre algunos topónimos, p. 198) corrixe o que pensa que é un erro do Itinerario e quedaría «Vigo Caporum», a actual Vigo. Se todo o anterior é correcto, este pobo dos Coporos sería, pola súa 69

FIGURA 4. - Plano da cidade de Lugo

extensión, xunto cos Grovios e Artabros, unha das etnias máis importantes. Aparecen tamén citados nunha inscripción (CIL, 11,206)' Os Cilenos serían os últimos do convento Lucense, xa na linde co Bracarense. Ptolomeo (11,6,24) sitúaos entre os Caporos e os Lemavos e, como tamén sinala o Itinerario de Antonino, terían a Aquis Celenis (Caldas/Cuntis) como centro importante. Ocuparían así unha zona entre o Ulla e o Lérez podendo chegar un pouco máis ó S. pola costa. Aparecen en inscripcións (CIL, 11,2.568,2.649). As illas deben corresponder a Cortegada e Ons.

PUNID, IV,112 a Cilenis conventus Bracarum He/leni, Grovi, caste/lum Tyde, Graecorum subo/is omnia. insulae Siccae, oppidum Abobrica. Minius amnis, //// ore spatiosus, Leuni, Seurbi, Bracarum oppidum Augusta, quos super Ga/laecia. f/umen Limia, Durius amnis e maximis Hispaniae, ortus in Palendonibus et iuxta Numantiam lapsus, dein per Arevacos Vaccaeosque, disterminatis ab Asturia Vettonibus, a Lusitania Ga/laecis, ibi quoque Turdulos a Bracaris arcens. omnis, quae dicta regio a Pyrenaeo, meta/lis referta auri, argenti, ferri, plumbi nigri albique.

PUNID, Nat. Hist. IV, 112 Dempois dos Cilenos ven o convento Brácaro cos He/lenos, Grovios e a fortaleza de Tyde, todos descendentes dos Gregos. As i/las Siccas, a cidade de Abobrica. O río Minio con desembocadura de 4.000 pasos de ancho, os Lemos, os Seurbos e Augusta, cidade dos Brácaros e, enriba destes, está Ga/laecia. O río Limia, o río Douro dos maiores de Hispania nacido entre os Pelendonios e que pasa xunto a Numancia, logo (pasa) a través dos Arevacos e Vacceos, quedando separados os Vettóns de Asturias e os Ga/laicos de Lusitania, separando tamén os Túrdulos dos Brácaros. Esta rexión citada dende o Pirineo está chea de xacementos de ouro, prata, ferro, chumbo negro e branco.

En relación co tema da descendencia grega e dos Hellenos e os Grovios, ver lustino, XUV,3,3 e Silio Itálico, 1, 235 e 111,366; sobre a cidade de Abobrica, Mela, 111,13. As illas Siccas son as actuais Cíes. E interesante a relación dos nomes dos pobos polos que atravesa o Douro e as anotacións de cando e entre quen fai a separación. Unha vez máis recóllese a idea de abundancia de metais na provincia da que forma parte Gallaecia.

PUNID, Nat. Hist. IV,113-114 (113) A Durio Lusitania incipit. Turduli veteres, Paesuri, f/umen Vagia, oppidum Talabrica, oppidum et f/umen Aeminium, oppida Conimbriga, 71

.c ElI oDRI SAl \ M \ e o s .FO RO DD l 'M IGDS "\ p.,M p., G

p.,NO S

FIGURA 5. -Algunhas unidades étnicas e accidentes xeográficos segundo as fontes clásicas.

Collippo, Eburobrittium. excurrit deinde in altum vasto cornu promunturium, quod a/iqui Artabrum appellavere, alii Magnum, multi Olisiponense ab oppido, terras, maria, caelum discriminans. illo finitur Hispaniae latus et a circuitu eius incipit frons. (114) septentrio hinc oceanusque Gallicus, ocasus illinc, oceanus A tlanticus. promunturi excursum LX prodidere, alii XC, ad Pyrenaeum inde non pauci IXI/I·E, et ibi gentem Artabrum, quae numquam fuit, manifesto errore. Arrotrebas enim, quos ante Celticum diximus promunturium, hoc in loco posuere litteris permutatis. PUNIO, Nat. Hist. IV,113-114

(113) A Lusitania comenza dende o Douro. (Ten) Os Turdulos antigos, os Paesuros, o río Vagia, a cidade Talabrica, a cidade e o río Aeminio, as cidades de Conimbriga, Collippo e Eburobritto. Logo exténdese o promontorio mar adentro formando un largo saínte separando terras, mares e ceo, ó que uns chaman Artabro e outros Magno, e moitos Olisiponense, pola cidade. Con el remátase o lado de Hispania e empeza, Ó doblalo, o seu frente. (114) Por unha parte (está) o septentrión e o Océano Gallico e por outra o ocaso e o Océano Atlántico. Dixeron que a extensión do promontorio era de 60. ()()O pasos, outros que de 90. ()()(), non poucos (dixeron) que de aquí ata o Pirineo había 1.250.()()() pasos e con manifiesto erro sitúan alí ó pobo dos Artabros, que nunca existiu. Pois, cambiadas as letras, puxeron neste lugar ÓS Arrotrebas que dixemos que estaban diante do promontorio Céltico.

Os Turdulos son aqueles que vindo dende o S. pasaron o Limia esquecendo o seu nome e quedándose a vivir na nova patria, segundo narra Strabon. O río Vagia debe corresponder ó actual Vouga. Talabrica non está localizada. O río Aeminio debe corresponder ó actual Mondego. Collippo pode que corresponda a Uivia e Eburabrittio a Evora de Alcobac;:a. Todo isto interesa en relación co nome que da Plinio, Artabro, ó promontorio ou cabo Olisiponense ou Magno. Trátase dun erro de Plinio debido a que sigue unha fonte tamén errónea que era Varrón; o propio Plinio rectificará máis adiante. Este promontorio é o cabo Rocha dende o que fai comenza-Io lado frontal da Península. Recolle doutros autores algunhas medidas aínda que non se inclina a favor de ningún dato. (A milla romana equivalía, en xeral, a 1.478,50 m.L

PUNIO, Nat. Hist. IV,115

erratum et in amnibus inclutis. ab Minio, quem supra diximus, CC, ut auctor est Varro, abest Aeminius, quem alibi quidam intellegunt et Limaeam vocant, Oblivionis antiquis dictus multumque fabulosus 73

PLlNIO, Nat. Hist. IV,115 Tamén nos ríos famosos hai erro. Dende o Minio, do que xa falamos, como di Varrón, dista o Aeminio 200.000 pasos, que outros entenden que está noutra parte e chaman Limia, coñecido como Oblivion (Esquecemento) polos antigos e moi lexendario.

Se Plinio sinala que Varrón erra, parece que tamén mesmo Plinio erra; confunde o Aeminio co Limia, se, como anotaba no párrafo anterior, o Aeminio referíase ó Mondego. Sobre os nomes e as referencias do río Limia, Strabon, 111,3,4. Plinio recolle moitos datos de M. Terencio Varrón (116-27 a X.) Era natural de Reata (Sabinia) e ocupou varios cargos públicos aínda que a súa vida estivo adicada, esencialmente, ó traballo intelectual chegando a escribir máis de 70 obras recoIIidas en 62 volumes. Os temas eran moi variados: biografías, poemas, filosofía, agricultura, etc. Foi un lector incansable. Pompeiano en política, aínda que non reparou en acepta-lo honor de César cando lIe propuxo para a primeira biblioteca pública. Da súa extensa obra conservamos pouco; tres libros de «Rerum rusticarum», os libros V ó X moi esmoqueados de «Oe lingua latina» e f~agmentos dispersos das «Sátiras menipeas» e das «Antiguidades». Os moitos coñecementos adquiridos como lector incansable válenlle case que todos sen facer apenas crítica deles; pero tivo o mérito de sabelos organizar ben, cun sentido exacto das novas necesidades pedagóxicas. Xunto ás lecturas incorpora datos personais; elimina cousas alleas ó tema, planifica ben o plan da obra e artella unha presentación con diálogos e variados escearios para mente-la atención do lector. Nas Sátiras, a lingua é moi viva, o verso áxil e sinxelo e deberon ter importancia na sátira latina estes ensaios de «filosofía popular» presentados en varias fórmulas de viva ironía. Nas Antiguidades (25 humanas e 16 diviñas) recopila Varrón grancantidade de datos de carácter arqueolóxico sobre a antigua Roma; deles derivan moitísimos dos datos que comentaristas e gramáticos antigos nos transmitiron e mesmo a Jdade Media.

PLlNJO, Nat. Hist. IV,118 Lusitaniam cum Asturia et Gallaecía patere longitudine DXL, lititudine DXXXVI, Agrippa prodidit. Dmnes autem Hispaniae a duobus Pyrenaei promunturiis per maria totius orae círcuitulxxv////I-/XXIIII/colligere existimantur, ab aliislxxvJI.

PLlNIO, Nat. Hist. JV,118 Transmite Agrippa que Lusitania con Astúrica e Gallaecía exténdense nunha lonxitude de 540.000 pasos e nunha anchura de 536.000 (pasos). Todos calculan que o perímetro total de Hispania dende os dous promontorios do Pirineo, polo mar, é de 2.924.000 pasos aínda que outros pensan que é de 2.600.000 (pasos).

M. V. Agrippa foi o autor dun Mapa Mundi, «Orbis Pictus», pintado no pórtico da casa da súa irmá en Roma, e dunha descripción da Orbe, «Chorographia». As dúas obras tiveron un gran influxo en xeógrafos coetáneos e posteriores, entre eles Plinio e Mela. De orixe humilde, tivo o favor do emperador Augusto e, de non morrer denantes que el, é probable que fose o seu sucesor. Foi un importante colaborador do emperador no terreo militar e impulsor de actividades culturais, sobre todo dese mapa. Parece que esta idea xa fora de César aínda que foi con Augusto cando tomará corpo e datos procedentes de todo o Imperio; á morte de Agrippa, no 12 a. X. Augusto mandou rematalo e, a pouco da súa morte (14 d. X,) xa é citado por Strabon. O mapa ía acompañado dun texto explicativo con comentarios, medidas e outro tipo de datos que é probable que se organizaran en forma de itinerarios. O dato de tipo administrativo que da Plinio é interesante pero, ó mesmo tempo, contradictorio. Como sinala Schulten (Cántabros, p. 203) é extrano que Asturias apareza unida á Gallaecia e non á Cantabria. E probable que esta separación de Asturias de Cantabria sexa no momento das guerras Cántabras, xa que dende o ano 25 a. X. os Cántabros estaban pacificados mentras que os Astures e Gallaicos aínda permañecían en rebeldía. Así, ó remate da guerrra, Gallaecia e Asturias formaron parte da provincia da Lusitania mentras que Cantabria pasaba á Citerior. Esta organización foi cambiada no tempo de Tiberio (ver Strabon, 111, 4,20)'

PLlNIO, Nat. Hist. IV,119 Ex adverso Celtiberiae conplures sunt insulae, Cassiterides dictae Graecis a fertilitate plumbi, et e regione Arrotrebarum promunturi Deorum VI, quas aliqui Fortunatas appe//avere.

PLlNIO, Nat. Hist. IV,119 Frente á Celtiberia hai varias ,Ylas chamadas polos Gregos Cassiterides pola abundancia de chumbo e diante da rexión do promontorio dos Arrotrebas hai seis (¡Ylas) dos Deuses que algúns chamaron Afortunadas.

As illas Kassiterides (ver Strabon, 111,2,9) aparecen situadas por Plinio frente a Celtiberia aínda que é probable que quixera dicir Gallaecia ou frente dos Artabros (Arrotrebas) como sinalan outros autores cando as queren localizar. Sen embargo, é sabido que na Antiguidade estas iIIas non estaban localizadas con exactitude e o feito de que nos «fisterras atlánticos» e nas illas próximas a eles houbera estaño en abundancia na Antiguidade, dificulta a exacta localización. As seis iIIas dos Deuses, tamén chamadas Afortunadas, deben corresponder a illas da costa galega que, por unha imprecisión dos nomes, son chamadas como as Canarias. Segundo Schulten (Hispania, p. 42) corresponderían ás illas dos Bruios, ó N. do Tambre. Para Cuevillas poderíanse identificar con calquer grupo de illóns da costa entre Fisterra e Ortegal (Estudos, p. 31). Tamén cita unhas illas dos Deuses Ptolomeo (11, 6,73) no litoral entre o Limia e o Miño.

PLlNIO, Nat. Hist. VII,197

plumbum ex Cassiteride insula primus adportavit Midacritus. PLlNIO, Nat. Hist. VII,197

Midacrito foi o primeiro que trouxo chumbo da illa Cassiteride.

nome deste persoaxe parece unha versión latina dun nome grego que correspondería a un dos primeiros viaxeiros ás Kassiterides na percura do chumbo; este chumbo, como aparece noutras pasaxes do propio Plinio, é o chumbo branco, é dicir, o estaño.

PLlNIO, Nat. Hist. VIII,166

Constat in Lusitania circa Olisiponem oppidum et Tagum amnem equas favonio flante obversas animalem concipere spiritum, idque partum fieri et gigni pernicissimum ita, sed triennium vitae non excedere. in eadem Hispania Gallaica gens est et Asturica; equini generis his sunt quos tieldones vocamus; minore forma appellatos asturcones gignunt, quibus non vulgaris in cursu gradus, sed mollis alterno crurum explicatu glomeratio, unde equis tolutim carpere incursum traditur arte. Equo fere qui homini morbi, praeterque vesicae conversio, sicut omnibus in genere veterino. PLlNIO, Nat. Hist. VIII,166

Está comprobado que, en Lusitania, nos arredores da cidade de Olisipon e do río Teixo as éguas, voltas cara ó favonio que sopla, reciben o espíritu do aire, prodúcese o parto e que nace así o máis veloz, pero que non pasan de tres anos de vida. Na mesma Hispania hai un pobo Gallaico e Astur; estes teñen cabalos ós que chamamos Tieldóns e Asturcóns, de talla máis pequena, que non teñen un paso normal na carreira senón un pouco mol polo movemento alterno das patas, por iso se conta que con maña botan ós cabalos a andar a trote. O cabalo ten case as mesmas enfermedades que ten o home agás un trastorno de vexiga (tumor) como Iles pasa a todos no xénero animal.

vento Favonio é o vento do W., chamado tamén noutros lugares o Céfiro; este vento preña á éguas e esta é a razón da súa veloz carreira. E unha lenda extendida e comentada en varios autores clásicos dunha forma xeral (Virxilio, Xeo. 3, 271; Silio Itálico, '", 379-81; Columela, 6, 27, 77 ou referida ó N-W (ver lustino, XLlV,III, 1) dun xeito particular. Sobre o cabalo «asturcón» hai numerosas referencias; menos sobre o cabalo galaico aquí chamado por Plinio «tieldón», non de gran talla pero moi resistente. 76

PUNIO, Nat. Hist. XVI,15 Glande opes nunc quoque multarum gentium etiam pace gaudentium constant. nec non et inopia frugum arefactis emolitur farina spissaturque in panis usum; quin et hodieque per Hispanias secundis mensis glans inseritur. dulcior eadem in cinere tosta. cautum est praeterea lege XII tabularum, ut glandem in alienum fundum procidentem liceret col/igere.

PUNIO, Nat. Hist. XVI,15 Agora tamén as riquezas de moitos pobos, aínda na paz, constitúense de landras. E tamén pola escasez de cereais, unha vez secas, móese a fariña e amásase en forma de pan; aínda hoxe mesmo nas Hispanias tómase a landra de postre. E máis doce tostada na cinza. Ademais está ordeado pola Ley das XII Táboas que sexa permitido recol/e-Ia landra que caia nunha propiedade al/ea.

Xa Strabon sinalara (111,3,7) como as landras eran unha das bases da alimentación dos pobos do N-W triturándoas obtiñan unha fariña coa que facían un pan que gardaba moito tempo. Nas excavacións dos castros é moi habitual atopar landras carbonizadas. Eran empregadas, pois, como panificables.

PUNIO, Nat. Hist. XVI,5O mas noxio fructu; letale quippe bacis in Hispania praecipue venenum ines t,

PUNIO, Nat. Hist. XVI,50 (O teixo) macho é de froito velenoso e nas bagas hai un veleno mortal, sobre todo na Hispania.

Orosio (VI,21,8), Floro (11,33,50) e Strabon (111,4,18) falan tamén deste veleno empregado en momentos de apuro ou perigo polo Gallaicos e tamén polos Cántabros. Obtíñano do teixo e os homes levábano sempre con eles.

PUNIO, Nat. Hist. XIX,10 non dudum ex eadem Hispania Zoelicum venit in Italiam plagis uti/issimum; civitas ea Gal/aeciae et oceano propinqua, est sua gloria et Cumano in Campania ad piscium et alitum capturas.

PLlNIO, Nat. Hist. XIX,10 Dende fai pouco tempo, da mesma Hispania chega a Italia o liño Zoélico moi útil para redes. Esta cidade (Zoela) é de Gallaecia e está próxima ó Océano. Mesmo Cumas, na Campania, Ile debe a fama da pesca e da caza.

A fama do liño dos Zoelas (ver Plinio, 111,28) chega a Campania e tiña unha aplicación especial para redes de caza e de pesca.

PLlNIO, Nat. Hist. XXXI,23-24 (23) et in Cantabria fontes Tamarici in auguriis habentur. tres sunt octonis pedibus distantes, (24) in unum alveum coeunt vasto amne. singuli siccantur duodenis diebus, aliquando vicenis, citra suspicionem ullam aquae, cum sit vicinus i/lis fons sine intermissione largus. dirum est non profluere eos aspicere volentibus, sicut proxime Larcio Licinio legato pro praetore post septem dies accidit.

PLlNIO, Nat. Hist. XXXI,23-24 (23) E na Cantabria as fontes do Tamarico serven de augurio; (24) son tres separadas entre sí oito pes; xúntanse nun só canle formando un gran caudal. Perante doce días están secas e poden chegar ata vinte sen que se poida distinguir ningunha, mentras que unha fonte viciña conserva un gran caudal sen parar. Cando os que desexan velas as atopan secas é un mal presaxio tal como Ile aconteceu fai pouco ó legado propretor Larcio Licinio que morreu 6s sete días.

río Tamarico que cita Plinio debe selo mesmo Tamaris de Mela (111,10), o actual Tambre, aínda que aquí habería un erro ó coloca-lo seu nacemento en Cantabria, e preséntao en relación con temas de augurios e presaxios dos que nada dixera Mela. Larcio Licinio parece ser un amigo de Plinio e tamén erudito como el do que non coñecemos obras; parece que lIe chegou a ofrecer unha gran cantidade de diñeiro pala venda dos materiais que, a modo de ficheiro ou resumes, fora acumulando Plinio ó langa de moitos anos de apaixoada lectura, pero dos que Plinio non se quixo desprender (García Bellido, La España del S. l., p. 76).

PUNID, Nat. Hist. XXXIII,76-77-78

alius etiamnum in plano labor. fossae, per quas profluat, cavantur -agogas vocant-; hae sternuntur gradatim ulice. frutex est roris marini similis, asper aurumque retinens. latera c1uduntur tabulis, ac per praerupta suspenduntur canales. ita profluens terra in mare labitur ruptusque mons diluitur, ac longe terras in mare his de causis iam promovit Hispania. (77) in priore genere quae exhauriuntur inmenso labore, ne occupent puteos, in hoc rigantur. aurum arrugia quaesitum non coquitur, sed statim suum est. inveniuntur ita massae, nec non in puteis, et denas excedentes libras; palagas, alii palacurnas, iidem quod minutum est balucem vocant. .. (78) vicena milia pondo ad hunc modum annis singulis Asturiam atque Callaeciam et Lusitaniam praestare quidam prodiderunt, ita ut plurimum Asturia gignat. neque in alia terrarum parte tot saeculis perseverat haec fertilitas. (76)

PUNID, Nat. Hist. XXXIII,76-77 (76) Hai aínda outra obra no terreo. Cávanse canles polos que corre a auga - chámanlle ((agogas))-; pouco a pouco estes cúbrense de toxo. E un arbusto semel/ante ó romero, áspero e que garda o ouro. Os lados están cerrados por táboas e por lugares escarpados están colgantes os canles. Baixando así aterra, deslízase ata o mar e, roto o monte, desfaise e por este motivo Hispania introduciu enormemente as terras no mar. (77) O ouro obtido polos ((arrugi8)) non se funde, senón que é ouro en sí mesmo. Así atópanse masas, pero non nos pozos, de máis de dez libras; uns chámanlle a estas masas ((palagas)) e outros ((palacurnas)) e cando é pequena chámanlle ((balux)). (78) Algúns contaron que Asturias, Callaecia e Lusitania, por este procedemento, en cada ano, sobrepasaron as 20. ()()O libras de peso, pero Asturias é a que produce a meirande parte. En ningunha outra parte da terra se mantén esta abundancia.

Nestes párrafos describe Plinio os procedementos de extracción mineira do N-W, aplicables, sobre todo, á zona de Asturias, zona de máis abundancia do ouro. Mantén vocablos indíxenas como «palaga», «palacurna» e «balux» que non deberían ter unha exacta traducción en latín. Era unha extracción do ouro contido en seixo, arxila e pizarra, rochas que se tiñan que desintegrar para solta-Ias pepitas de metal. Para iso os mineiros empregaban grandes cantidades de auga transportadas en depósitos e conducidos por numerosos e largos canles. Así formaban as «arrugias», as explotacións en cámaras subterráneas con pilares para sostelas; estas eran logo destruidas e así lograban o seu afonda mento, a «ruina montium», que podían afectar a masas inmensas de terra de ata 20 millóns de metros cúbicos. As grandes masas de rochas fragmentadas eran sometidas a un lavado por auga que se facía caer dende unha gran altura que podía chegar ós 100 m.; esta auga era previamente em-

.ESTAﾃ前 *COBRE OCHUMBO

~t~~ ZoNA

AURIFE RA

=RIO AURIFERO

FIGURA 6. - Riqueza mineira en Galicia

competencia: de aí a propagación dos monstruos mariños, élas brétemas, dos baixos, etc. As «alutia» son as explotacións das areas auríferas dos ríos que, como no caso do Miño ou do Sil, arrastrábanas en cantidade. Tamén é un procedemento indíxena, como no caso anterior d~s «arrugias». Especifica Plinio.as posibiiidades e as combinacións dos dous tipos de chumbo, o branco e o negro con moito detalle e remontando a fama do estaño xa ó propio Homero.

VALERIO MAXIMO

(s. 1. d. x.)

Valerio Máximo, xunto con Veleio Patérculo e Ouintio Curcio representan, na época Claudiana, a tendencia cara unha historia retórica, moralizante e novelesca. Era unha historia ó servicio do poder imperial á que lIe estaba vedada a independencia. Valerio Máximo foi un gran adulador de Tiberio; deixounos 9 libros de feitos e ditos memorables, cheos de anécdotas ben organizadas. Son relatos breves, curiosos ou morais con escaso valor científico.

VALERIO MAXIMO, 6,4,ext.1 cuius mentio mihi subicit quod adversus Decimum Brutum in Hispania graviter dictum est referre. nam cum ei se tota paene Lusitania dedidisset ac sola gentis eius urbs Cinginnia pertinaciter arma retineret, temptata redemptione propemodum uno ore legatis Bruti respondit ferrum sibi a maioribus, quo urbem tuerentur, non aurum, quo libertatem ab imperatore avaro emerent, relictum.

VALERIO MAXIMO, 6,4,ext.1 A súa mención faime lembra-Ia severa resposta que en Hispania se l/e deu a Décimo Bruto. Pois, logo de que se l/e entregara toda a Lusitania e quedando nela só a cidade de Cinginnia que retiña as armas con tenacidade, propúxol/e un trato por diñeiro; como unha soa voz responderon ós legados de Bruto que os seus maiores deixáranl/es ferro para defende-Ia cidade, non ouro para compra-la libertade a un xeral avaro.

Esta anécdota contén unha resposta moi típica e repetida en feitos deste tipo en que se propoñen pactos innobles; os que levan a peor parte respostan sempre con valor e desprecio; cunha frase corta, lapidaria e con intención moralizante. A propia Roma ensinara e demostrara o valor destas sentencias e coñecía o seu valor na formación dunha idea nacionalista. A cidade de Cinginnia é descoñecida. Schulten (F. H. A. t. IV, p. 138) apunta a semellanza da raíz «cing-» coa do río Cinca afluente do Ebro, mais neste texto refírese a unha cidade da Lusitania, zona de actuación de Bruto, o vencedor dos Gallaicoso

SILla ITALlca (25-101 d.

x.)

Titus Catius Italicus, romano que pasou case que toda a súa vida nas súas posesións de Campania, foi un gran orador e gran admirador de Cicerón. Ocupou altos cargos na administración: no ano 68 foi nomeado cónsul e no 77 procónsul de Asia. Nos derradeiros vinte anos da súa vida adicouse á poesía e puxo en versos ó estilo de Virxilio 111. a Década de Tito Livio sobre a Segunda Guerra Púnica; «Punica» será unha obra de gran influxo en toda a posterior epopeia latina.

SILlO ITALlCO, 1,235-6 Quique super Gravios lucentis volvit harenas, Infernae popu/is referens oblivia Lethes.

SILlO ITALlCO, 1,235-6

lethes discurre arrastrando bril/antes areas pola terra dos Gravios evocándol/e ós pobos o esquecemento do máis alá.

Unha vez máis aparece o dato das areas auríferas nos ríos, que vai unido aquí ó río Lethes, o río que fa; esquecer. Este río, chamado tamén Oblivion, Belión ou Limia (ver Strabon, 111,3,4) percorre o territorio dos Gravios, tribu que habitaría, polo tanto, 6 S-W de Gallaecia. Seguramente este pobo é o mesmo que cita Mela 011,10) como Grovios e o seu nome serviu para, cunha etimoloxía popular e falsa, relacionalos cos gregos.

SILlO ITALlCO, 11,397 Cal/aicae tel/uris opus

SILlO ITALlCO, 11,397 Obra da terra Cal/aica

SILlO ITALlCO, 11,417 Cal/aicae facere manus

SILlO ITALlCO, 11,417 Fixérono mans Callaicas SILlO ITALlCO, IV,326 Cal/aici radiantem tegminis orbem

SILlO ITALlCO, IV,326

Disco redondo que brilla, de remate Callaico

Recolle tres datos sobre un regalo dado a Aníbal e que se califica expresamente como unha obra Gallaica. E indudable que, para que Silio Italico anote este dato, os Callaicos tiñan que ter moi boa fama de ourives.

SIUO ITAUCO, 11,602

Callaico vestes distinctas matribus aura SI UO ITAUCO, 11,602

As nais tiñan uns vestidos adornados de aura callaico. SIUO ITAUCO, 111,344-353 344 - Fibrarum et pennae divinarumque sagacem. 345 - Flammarum misit dives Callaecia pubem, Barbara nunc patriis ulu-

tantem carmina linguis, Nunc, pedis alterno percussa verbere terra, Ad numerum resanas gaudentem plaudere caetras. Haec requies ludusque viris, ea sacra voluptas. 350 - Cetera femineus peragit labor; addere sulco Semina et impresso tellurem vertere aratro, Segne viris. quicquid duro sine Marte gerundum, Callaici coniux obit irrequieta mariti. SILlO ITAUCO, 111,344-453

A opulenta Callaecia enviou á xuventude experta en adiviña-Ias entrañas, os voos das aves e os diviños lóstregos, as veces berrando bárbaros cantos na propia lingua, e as veces danzando ata feri-Ia terra, aledándose 6 golpea-las sonoras caeteras a ritmo. Este descanso i este divertimento son un sacro pracer para os homes. A laboriosidade da mulIer fai o resto; bota semente no rego e ara a terra ca arado, estando inactivos os homes. Todo o que haxa que facer, non senda a dura guerra, afróntao a esposa do home Callaico sen parar.

Aínda que os pobos do N e N-W figuran como expertos en adiviñaci6n en varias ocasións, o dato dos lóstregos non figuraba. Cabe a posibilidade de que o autor transfira costumes romanas ós Gallaicos (F. H. A. t. VIII, p. 222). Acompañan estas cerimonias cantos e bailes tocando os escudos redondos (<<caetras»), pezas que aparecen representadas nas esculturas castrexas dos guerreiros.

Sobre o traballo intenso e variado da muller, tamén aparece en lustino (XLlV,3,7). Esta insistencia no gran papel desenrolado pala muller dou pe para falar dunha posible organización de tipo amazónica, ou, polo menos, dun matriarcado. Así sinala Caro Baraja (España Antigua, p. 48): «nunha novela do escritor grego A. Dióxenes hoxe perdida, resumida polo patriarca Focio, asegurábase que no país dos Artabros, no extremo N-W da actual Galicia, as mulleres exercían os papeis fundamentais na vida, que había unha especie de organización amazónica». O propio Caro Baraja estudiará este papel específico da muller nos pobos do N. peninsular, sobre todo entre os Cántabros e Vascóns: sistemas de transmisión hereditaria por vía feminina vixentes ata faj pouco nalgunhas zonas, a entrega da dote palas irmáns, etc. Non lIes parecían moi «civilizados» estes sistemas ós romanos e, trala conquista, intentaron cambiar estes costumes (Floro, Epit. 11,33) e que fosen tamén os homes os que traballaran aterra. Aínda que é indudable que a muller en Galicia sigue a ter un papel importante á hora das decisións familiares e realiza traballos que noutras áreas son de tipo masculino, hoxe por hoxe o tema do amazonismo (alomenos nun senso clásico) non parece que se poida defender cos datos de que dispoñemos. O mesmo concepto de matriarcado teríase que matizar.

SILlO ITALlCO, 111,366-367 Et quos nunc Gravios violato nomine Graium Oeneae misere domus Aetolaque Tyde

SILlO ITALlCO, 111,366-367 E ós que agora a descendencia Oenea e a Aetola Tyde Iles chama Gravios, unha vez transformado o nome de Graios.

SILlO ITALlCO, XVI,368 ... Aetola, vago Diomedi condita, Tyde.

SILlO ITALlCO, XVI,368 A Aetola Tyde, fundada polo errante Diomedes

De novo aparece o nome dos Gravios (1,235) e agora en relación ca tema, tan discutido e polémico, da presencia e colonización dos gregos en Galicia. Aparecen os descendentes de Oeneo, o rei dos Aetolos, pai de Tydeo e abó do héroe Diomedes. Todos estes persoaxes veránse relacionados na fundación da cidade de Tui por Diomedes, un dos moitos héroes que viaxaron a lonxanos países ó se remata-la guerra de Troia. Estes versos son pedra angular para os partidarios da existencia dunha colonización grega do N-W peninsular (ver lustino, XLlV,3,3).

SILlO ITALlCO, XVI,333-335 333. 335.

Evolat ante omnis rapidoque per aera eurru Cal/aieus Lampan fugit atque ingentia tranal. Exultans spatia et ventas post terga relinquil.

SILlO ITALlCO, XVI,333-335 Todo Lampón Cal/aieo sae antes voando e fuxe ca raudo carro polo aire e atravesa inmensidades. Exultante deixa atrás espacios e ventas.

Grattio recolle o dato (v. 513) da dificultade de domeña-los cabalas galaicos por non aceptaren os freos nas súas bocas e Silio Itálico alaba a estes cabalas pala súa velocidade. Aquí refírese a un determinado tipo de cabalo, o Lampón, que era un cabalo moi apreciado para as carreiras.

MARCIAL (40-104 d. X. aprox.) Marcus Valerius Martialis, natural de Bílbilis, en Hispania, irá cedo a Roma para completa-los seus estudios. A vida en Roma non lIe foi fácil e tivo que recurrir a varios trabal/os para sobrevivir e mesmo a adulación dos grandes persoaxes. Unicamente gracias á celebridade dos «Epigramas» puido acadar unha posición económica aceptable. Voltará á súa terra natal a pasa-los derradeiros anos de vida nunha finca que lIe regalara a súa admiradora Marcela. Amigos como Plinio, Quintiliano, Silio Itálico ou luvenal axudánl/e neses momentos difíciles. A volta á terra encheuno de morriña de Roma e levouno a unha irreversible situación de declive. E un escritor que indudablemente contribue ó esplendor das letras latinas na época dos Césares e ten un posto de honra entre os escritores satíricos. O autor dos Epigramas confesaba que se trataba dun xénero menor, que unicamente pretende agradar sen cansar. Mais o seu xenio epigramático é insuperable e aínda que nalgún caso pode chegar a ser moi ousado, a axilidade, gracia, forza descriptiva e naturalidade dan gran valor á súa obra que non deixa de ter numerosas irregularidades. A versificación é moi variada. A técnica epigramática, cun final mordaz e as veces inesperado, é moi boa.

MARCIAL, IV,39

Argenti genus omne conparasti, et solus ueteres Myronos artes, solus Praxitelus manum Scopaeque, solus Phidiacj toreuma cae/i, solus Mentóreos habes labores. Nec desunt tibi uera Gratiana nec quae Cal/aico linuntur auro nec mensis anaglypta de paternis. Argentum tamen inter omne miror quare non habeas, Charine, purum. MARCIAL, IV,39

Compraches todo tipo de prata, e só ti tes antigas obras de arte de Mirón, s6 ti tes obras de Praxiteles e SKopas, só ti tes obras do cincel de Fidias s6 ti tes obras de Mentor. nin che faltan auténticos versos de Gratio nin pratos que se recubren de ouro Gal/aico, nin baixo-relevos nos mobles de familia. Pero entre toda a prata, admírome de cómo non tés, Charino, prata de lei.

MARCIAL, X,17

Si donare rocas promittere nec dare, Gaí, vincam te donis muneribusque meis. Accipe Gallaicis quidquid fodit Astur in arvis... MARCIAL, X,17

Se chamas dar ó prometer e non ó cumplir, Caio, vencereite cos meus regalos e dádivas. Recibe o que o astur extrae nos campos Gallaicos... MARCIAL, X,37

luris et aequarum cultor sanctissime legum, ueridico Latium qui regis ore forum, municipí, Materne, tuo ueterique sodali Callaicum mandas si quid ad Oceanum-. An Laurentino turpis in litore ranas et satius tenues ducere credis acos ad sua captiuum quam saxa remittere mullum, uisus erit libris qui minor esse tribus? et fatuam summa cenare pelorida mensa quosque tegit leui cortice concha breuis ostrea Baianis quam non liuentia testis, quae domino pueri non prohibente uorent? Hic olidam clamosus ages in retia uolpem mordebitque tuos sordida praeda canes: illic piscoso modo uix educta profundo inpedient lepores umida lina meos. Dum loquor ecce redit sporta piscator inaní, uenator capta maele superbus adest: omnis ab urbano uenit ad mare cena marcello. CallaTcum mandas si quid ad Oceanum-. MARCIAL, X,37

Venerabilísimo entusiasta do dereito e das xustas leis, que gobernas coa túa verídica voz o foro latino, se encomendas algo, Materno, 6 teu paisano e vello camarada, para o Océano Callaico¿ou pensas que é mellor na ribeira laurentina pescar torpes rans e delicadas agullas que devolve-Io cativo muxo ás súas pedras, se che parece que é menor de tres libras? ¿e cear a insípida ostra nunha extraordinaria mesa e mariscos ós que cubre nunha delicada protección

antes que ostras que non sentirían envexa nin á competencia das de Baias que os criados poden devorar, senon 110 prohibe o amo? Aquí, ti, berreando levarás ata as redes a pestilenta zorra e a repugnante presa morderá ós teus cans: alí as redes apenas haladas dun abismo cheas de peixes, aínda empapadas reterán as miñas lebres. Mentras falo, velaí que regresa o pescador ca cesto valeiro, e o cazador chega orgulloso cun teixo cazado: toda a comida chega ata a beira mar dende o mercado da Urbe. Se me encomendas algo para o Océano Cal/aico...

MARCIAL, XIV,95 Phiala aurea caelata quamuis Callaico rubeam generosa metalla, gloriar arte magis: nam Myos iste labor.

MARCIAL, XIV,95 Cincelada copa de aura nobre polo fión Cal/aico, aínda que me dea rubor ostou orgulloso fundamentalmente pala túa arte: este é un traballo de Mios.

A fama de Hispania polas súas riquezas metálicas era ben coñecida, e máis para un escritor bilbilitano. Gallaecia ocupaba un posto moi importante nestas produccións e Marcial coloca as obras galegas ó lado das pérolas da India ou da púrpura de Tiro, productos de evidente e recoñecida calidade e prestixio.

PLUTARCO (50-120 aprox.) Nace en Beocia na cidade de Queronea; estudia en Atenas e formará parte da súa Academia. Foi arconte epónimo. Levará unha tranquila vida familiar unicamente alterada polas viaxes a Asia, Alexandría ou Roma onde viviu algúns anos e tivo grandes amigos como L. Mestrio Floro gracias ó que conseguiu a cidadanía romana. Traiano concedeulle a dignidade consular e Adriano nomeouno procónsul da Helade. Traballou sobre temas moi variados: filosofía, ciencias naturais, biografías, comentarios de Homero, Hesíodo, sobre música, etc. Destas obras conservamos, aproximadamente, un tercio, reunidas en «Moralia» na que se inclúen as biografías, as coñecidas «vidas paralelas» que foron as que lIe deron máis fama. Son obras nas que o autor interésase polo persoaxe en sí mesmo, mais que as correccións históricas que puideran ter. Por iso enche o relato de anécdotas co que quere facer atraínte ó lector a figura tratada; do seu éxito da idea a súa influencia no modo de face-Ia historia literaria europea posterior. Para estas biografías emprega fontes de información moi variadas aínda que tamén hai moito de elaboración persoal e resulta orixinal, a pesar de que non sempre é realmente válida a idea de emparentar un persoaxe grego con outro romano.

PLUTARCO, quaestt. rom., 34 ~v np~'toc;

bE oÓ'toc; tnÉxE\,va

(D.Brutus)

6 1\vO\,'táVE \,av

o'tpa't~ bLa.~ac;

'tov

tnEA.{7wv xat

't~c; 1\~~~e; no'ta~6v.

PLUTARCO, quaestt, rom., 34 Era este (D. Bruto) o que, atacando a Lusitania, foi o primeiro en atravesar cun exército o río Lethes.

A xulgar polas moitas referencias de Bruto como o primeiro romano que atravesou o río Lethes, debeu ser, realmente, un feito moi comentado en Roma (sobre Bruto e o Lethes, ver Apiano, 73-75 e Strabon, 111,3,4).

PLUTARCO, César, 12

't~c; yoOv 'I~~pCa.e; tn\'~ae; E~~UC; nv tVEpy6e;, ~o{7' ~~Épa\'c;

ÓA.CyaLC; bÉxa onECpae; ovvayaYEtv npoc; 'tate; np6'tEpoV o~oaLC; EtxOOL, xat o'tpa'tEúoae; lnl KaA.aLxoue; xat 1\voL'tavoUe; xpa't~oaL xat npOEA.~Etv ~XPL 't~e; ~~w ~aA.áoo~e; 'ta ~~ np6'tEpoV ~naxoúov'ta. 'pw~aCOLe; ~~v~ xa'ta.o'tpE~6~Evoe;.

PLUTARCO, César, 12

Chegado á terra de Iberia, axiña se puxo en acción, de modo que, en poucos días, engadiu dez cohortes ás vintes que xa tiña, e facendo unha expedición contra os Calaicos e Lusitanos, venceunos, chegando ata o mar exterior, sometendo ás nacións que aínda non estaban sometidas ós romanos. Aparece aquí unha referencia á campaña que, dende Gades e por mar fixo César contra os Gallaicos e na que, segundo referirá Dión Cassio (37,52-53) chegou a 8rigantio. Tamén Zonares (10,6) nos comentarios a Dión sinala o feito en termos moi semellantes. Suetonio (Vida de César, 54) ou Tito Livio (per. 103) e 1. Obsequens (De prodigo 123) fará tamén referencia ás victorias de César sobre os Lusitanos.

L. ANNEO FLORO (fins do S. I - comenzos do S. 11 d. X.) Non sabemos con certeza, pero é probable que nacera no N. de Africa, aínda que outros biógrafos sinalan que era natural de Hispania. Escribiu un resume, un tanto caprichoso, en tono retórico e panexírico da Historia de Roma de Tito Livio en dous libros, «Epitoma de Tito Livio» e gracias a el coñecemo-Io relato de Livio sobre as guerras Cántabras (29-19 a. X.L Nun volume relata as guerras fora de Roma e noutro as guerras civís. As omisións e os erros son abundantes e a súa preocupación literaria fai que, nalgunha ocasión, subordine rigor histórico. O estilo presenta golpes de efecto, exc1amacións e expresións poéticas. Sen embargo, o seu temperamento de escritor maniféstase na elección dos seus trazos, no seu rigor; pode que apareza como pouco natural nas expresións ó relatar, pero hai unha habilidade digna de terse en conta.

FLORO, 1,33,12

Decimus Brutus aliquanto latius Celticos lusitanosque et omnis Callaeciae populos formidatumque militibus flumen Oblivionis, peragratoque victor Oceani litore non prius signa convertit C/uam cadentem in maria solem obrutumque aquis ignem non sine quodam sacn'legii metu et horrore deprendit. FLORO, 1,33,12

Décimo Bruto, percorrida toda a costa do Océano como vencedor, un pouco máis aló dos Célticos e Lusitanos e os pobos de toda Callaecia, e o río do Esquecemento, pánico dos soldados, non retirou os seus estandartes antes de descubrir, non sen certo medo e horror de sacrilexio, o sol que cae no mar e o lume xurdido da auga.

Refírese á expedición de Décimo lunio contra os Gallaicos no ano 138 a. X. (ver Apiano, 73-75) na que tivo que vence-la resistencia da súa tropa a cruza-lo río do Esquecemento. A cita do sol caendo no mar provocando un ardor como de lume aparecía tamén en Strabón (111,1,5) onde criticaba a Artemidoro e Posidonio por manter contos e lendas sen base sobre estes supostos efectos do sol ó poñerse no mar.

FLORO, 11,33,50-51-52

50: tertio Aracelium oppidum magna vi repugnat. captum tamen postremo fuit Medulli montis obsidio, quem perpetua XV m/'lium fossa comprehensum undique simul adeunte Romano postquam extrema barbari vident, certatim igne ferro inter epulas venenoque, quod ibi volgo ex arboribus taxeis exprimitur, praecepere mortem seque pars maior a capti94

vitate, quae morte gravior ad id tempus indomitis videbatur, vindica'ferunt. 51: haec per Antistium Furniumque legatos et Agrippam hibernans in Tarraconis maritimis Caesar accepit. 52: mox ipse praesens hos deduxit montibus, hos obsidibus adstrinxit, hos sub corona iure bel/i venumdedito

FLORO, /1,33,50-51-52 (50) En terceiro lugar, a fortaleza de Aracelio resiste fortemente; pero, Ó final, tivo lugar o acoso de Monte Medul/io, ó que se cercou cun foxo continuo de quince mil/as para conquistalo, avanzando o romano por todas partes e 6 mesmo tempo. L ogo de que os bárbaros ven que o fin é chegado, teimadamente, entre festas, déronse morte con lume, espada e veleno que alí extrae a xente dos teixos, e a meirande parte librouse da cautividade, que l/es parecía peor ca morte ós que ata ese momento non foran dominados. (51) César, que pasaba o inverno nas costas de Tarragona, soubo estas cousas a ravés dos legados Antistio, Furnio e Agripa. (52) Logo, el en persoa, fíxoos baixar dos montes a uns, a outros obrigounos con rehéns e a outros vendeunos como prisioneiros segundo o dereito de guerra.

A guerra cántabro-astur dos anos 29-19 a. X. ten unha importancia particular para a Península xa que foi a derradeira fase da heroica resistencia ós romanos. Dentro dela, o episodio do Monte Medulio representa un punto exemplar da resistencia, semellante a outros episodios tan impresionantes coma fora o caso, por exemplo, de Numancia. Soamente ó seu remate Roma pode dar por concluída a conquista efectiva da zona N. pensinsular con todo o que elo supoñía: control, riqueza mineira, territorios. E certo que o extremo N-W, a Gallaecia, xa sufrira anteriormente campañas de conquista (Bruto no 138-6 a. X. e César no 60 a. X.), pero as tribus galaicas aínda se mantiñan rebeldes e tomaron parte nesta guerra. Para o coñecemento desta guerra non temos moitos datos; escasas noticias en Dión Cassio, Floro e Orosio, que se refiren, case exclusivamente, ás operacións máis destacadas. E aínda para estas as noticias son escuetas e moitas veces vagas, cando non contradictorias. Estas contradiccións xurden a miúdo dos problemas das demarcacións xeográficas; para os diferentes autores as provincias ou pobos non abranguen as mesmas extensións e de aí xurden erros, equívocos e falsas interpretacións. A fonte que proporciona Dion Cassio son os libros 51-54 da súa «Historia Romana» e ten o valor da cronoloxía xa que refire os feitos ano por ano. A fonte que emprega non parece que sexa a mesma de Floro e Orosio porque apártase bastante deles que seguen a Tito Livio. As narracións de Floro e Orosio son practicamente iguais variando, unicamente, pequenos detalles, aínda que algún poida resultar de certa importancia; así os datos para a localización do Monte Medulio en Orosio (VI,21, 7) e que falla en Floro. Oeste dato podemos deducir un erro en Floro que parece confundir ou mixtura-la opera95

ción contra Aracelio (extremo Oriental do esceario das guerras) coa de Monte Medulio (extremo Occidental). Sen embargo, este dato é precisamente o que serve para as diferentes lecturas e interpretacións dos textos. A exacta ubicación dese Medulio sigue tendo problemas. En xeral, os historiadores galegos e outros como Schulten, seguindo a Orosio, que era desta rexión e que podemos supor que a coñecía mellor, sitÚ.ano na zona do Baixo Miño, cara a Garda, próximo a Tui, e mesmo chégano a identificar coa citania de Santa Trega. Pero tamén foi localizado na zona próxima ó Sil, nas Médulas, ou próximo á Peña Sacra, na Actual Asturias, entre os ríos Deva e Nansa (Martino, Roma contra Cántabros, p. 56). Pero, se facemos caso dun dato proporcionado por S. Isidoro (Etim. 15.1,19), temos que a expedición acadou ó Océano e as illas. A fortaleza de Aracelio debe corresponder á actual Aradillos, preto de Reinosa, obxectivo dunha das tres operacións coas que se planificara esta guerra; as outras dúas serían contra Bergido e o Monte Vindio e a terceira contra o Medulio en Gallaecia, sempre segundo a teoría de Schulten, que entende a Cantabria nun senso moi amplo. Cada un destes obxectivos sería cuberto por tropas que partirían de diferentes bases de operacións: Astorga, Segisama e Braga. A campaña contra o Medulio é do ano 26 a. X., xa que Augusto recibe a noticia en Tarragona onde, por razóns de saúde, estaba a pasa-lo inverno do 26-25 e no seguinte ano iniciará o seu X consulado xa camiño de Roma (Schulten, Cántabros, p. 149). Esta cronoloxía é rectificada por outros autores (Martino, Roma contra Cántabros, p. 144) en base ó nome dos legados e ós seus períodos de mandato, levándoa ó ano 22 a. X. O feito de que aparezan xuntos os nomes dos legados Antistio, Furnio e Agripa trae problemas cronolóxicos xa que parece que Antistio combate no ano 25, Furnio no 22 e Agripa no 19 a. X. por Dion Cassio sabemos que Furnio atopábase no ano 22 por primeira vez en Cantabria, así que parece que non puido estar no Medulio no 25-26. Pode que Floro cometa un erro. A baixada dende as zonas altas ás baixas como sinal de dominación é constatada por varios autores; as fontes arqueolóxicas confirman ás fontes escritas nalgúns casos, pero noutros está moi claro que hai castros que siguen habitados dempois da conquista romana e mesmo aumentan os seus perímetros e a propia intensidade da vida no poboado. Sen embargo, é probable que moitos castros pequenos fosen obrigados a ser abandonados e a se instalar nas zonas máis baixas e sen defensas, razón ésta moi probable de que non quedara pegada a conservar e por isto temos esa lagoa informativa sobre os modos de vida en zonas baixas nestas épocas. O suicidio con veleno extraido do teixo tamén o refire Strabon (111,4,18), Orosio (VI,21,8) e Plinio (XVI,5O) e parece que o obtiñan das follas do «taxus baccata» e aparece tamén como un veleno empregado nas Galias (César, bel!. Gall. 6,31,5).

PTOLOMEO (100-170 aprox.) Claudio Ptolomeo, natural de Ptolemaida, deixounos unha variada obra que perdeu moito ó ser resumida por autores posteriores ó través dos que nos chega a nós a meirande parte da súa producción en traduccións latinas ou árabes. Viviu case sempre en Alexandría onde traballou no Museo. Adicouse con especial interés ós temas de matemática aplicada, astronomía e xeografía. Ademais escribiu sobre teoría do coñecemento mostrando unha filiación peripatéutica e unha herencia de elementos platónicos e estoicos; tamén traballou sobre óptica, sobre un calendario metereolóxico, sobre o movimento dos planetas, sobre o planisferio, sobre o reloxio de sol, etc. Na obra sobre astronomía, «Sintaxis Matemática», que logo será coñecida pola súa versión árabe como «Almagesto», transmite Ptolomeo todo o saber astronómico da Antiguidade, mantendo a concepción xeocéntrica do Universo que elaboraron autores anteriores; esta gran obra estará complementada polo «Tetrabiblos». Moi interesante para nós é a «Xeografía» que está concebida como unha base para a elaboración de cartas de situación. Ptolomeo relaciona 8.000 lugares con acotacións de lonxitudes e latitudes aínda que os erros son moitos e hai veces en que as apreciacións non son exactas. Tomou moitos datos de Marino de Tiro e mantivo tamén moitos dos seus erros. Para a Península é interesante porque pode completar datos doutros autores como Mela ou Plinio. O texto da Xeografía chega a nós a través dunha compilación bizantina do S. X. e XI na que aparecen os datos do Ptolomeo e doutros xeógrafos acompañados de cartas, seguramente máis serodias. Os manuscritos máis antigos son os de Vatopedi (S. XII-XIII) e o Vaticanus Urbinus Graecus, algo posterior. O cartógrafo do S. XVI, Mercator, ilustrou esta obra con mapas inspirados en manuscritos do S. V. En realidade, máis que unha xeografía é unha lista de nomes referidos ás provincias de Hispania. Aparecen relacionados accidentes xeográficos, cidades, pobos, con referencias das coordenadas xeográficas. O problema é que os grados que emprega Ptolomeo non son os mesmos que manexamos agora e a exactitude das súas localizacións é só aproximada. Por outra parte, Ptolomeo esquece accidentes importantes e sinala algúns de pouca relevancia. Sen embargo, esta fonte de información serve para reforza-las noticias de itinerarios anteriores e para coñece-Ia rede viaria de Hispania no S. 11 d. X. A obra de ptolomeo, referida a Galicia, foi estudiada ampliamente por Monteagudo, que, ademais de comentar e intentar localiza-los diferentes nomes de Ptolomeo, adapta e corrixe as coordenadas de Ptolomeo.

PTOLOMEO, Táboa 11 KEq;. C;'.

tI0navCa~

TappaXWV~0Ca~

[EUPWn~~ nCva~

~'.J

~{0L~

T~~ OE TappaXWV~0Ca~ ~ ~EV oua~Lxñ nAEupa xat napa ~ov 6U~LXOV 'QxEavov fXEL O~~W~. ME~a ~a~ ~O~ 60pCOU no~a~o~ lX~OAa~

KaAAa1xrnv Bpaxdpw~ Ar,ou no~a~o~ t XSOAaC Ar,a.po\l 1íxpo~

, E E' E' E' E' La'

Nr¡SLO~ no~a.~o~ tx~oAaC

l\. q1.Cou MLVCOU A~

lXSOAaC no~a~o~ lxSOAaC

no~.

n~yat ~O~ no~a~o~

LIt

~¡3'

l."

~~'

L."

L.:'O" 6" yo" 6"

yo"

~S'

~y'

~o'

2. Ka,,-,,- a'C Xl0V l\.OUX~\J0CWV

'OPOÚLO\l 1íxpov OuCa no~a~o~ l x¡3oAaC Ta~dpa no~al.lO~ lx¡3oAaC Ap~á.~pw\l ] , Ap~d~pwv AL~r¡\I

N{pLO~

&.XPW~r¡pLO\l

3. tH 6E

&.px~Lxñ

E' L" , E yd' , E yo'

~6'

E' E'

~E'

nAEupd,

y" o"

~o'

~6'

~E'

y" yo" ~"

~~ ~nÉpxEL~aL

tºxEavo~ 6 xaAoú~EvO~ Kav~dSpLO~, nEpLypd~E~aL O~~W~. ME~a ~o NÉpLO\l &.XPW~r¡PLO\l

t~EpO\l ¿~a~Cou

&.XPW~r¡PLOV, (~,,-Cou)

l~'

Oú

~w~ot,

1íxpo\l Or,LP no~a~o~ lXSoAaC To l~E~~~ ~XpO\l

yo"

~E'

t t

L,:'

~E'

l:.'

4. KaAAa:CXl0\1 ~rnv l\.OUX1')V0Cwv lv ~rp A(¡l AL~{\lL <ll,,-aoú LO\l Bp l. yd\l~ l.Q.\I ~E ' ~' to" l\.ana~Ca Kwpou 1íxpov ~o xat TpCAEUXO\l o" ~' ~E ' MEdpou no~a~o~ lXSoAaC ~' ~E NaSCou no~a~o~ lx¡3oAaC l.' y" ~E ' Na¡3 l.aAaOU Cwvo~ no~a~o~ tx~oAa. C La 'Y" ~E ' I

MEyd-

L.:'Y" lJ5"

yo" L:'6 "

5. f1al.0l.Xl0\1 <llAaou l.ovaou Ca NaCAou no~. tx~oAaC

l.a' 1.;6"

~E'

l.~'

Y" LS ' L:;

KAQUÓ LO~É P \'0\1 NOOÚLO\l

t:' l:;ó" (, , (, "

~E'

(,"

~Ó'

L.,ó"

ó€ ~OÚ~W\I KUAAU\,xol ot AOUXD\lOLOL, t\l ole n6AELe ~Eo6YE\'OI. atóE· BoOpo\l 1")' Ó" ~E' L¡3" 'OAC\la, 1")' l:: ~E' L" O-{)l,XU -&' y" ~E' y' Al,¡300\Jxa l,' e" /lE' Y" rr \, \1 't ea l . ' (, " /lE' l, ¡3 " Kupó\I\,o\l 2;:' ~ó' 1..:6" Toupoun1;Ca\la (,' y" ~Y' 1...:6" rAa\ló6,.HPO\l e /lY' 1..:' "OXEAO\J 1")' y" ~ó' y "l,¡3" ToúPPLya 1")' ty" /lÓ' ~'l,¡3" 22.

'EXÓ~E\lOL

23. Kanopw\I. 'IpCa <PAaouCa AoOxoe AÚyoúo~ou

(,' "(,'

y" l, ¡3" /lÓ' 1..:' y" \, ¡3 " ~ ó ' r" L ¡3 "

24. Kl,Al,\lW\I. t,y óa,~a Ek p/lá

(,'

~ó'

6ax~6\1l,o\l

2;:'

~ó'

26. Ba\,óúw\I. <PAaouCa Aa/l¡3pC(,

2;:' y"

25.

AE~aúw\I

~ó'

~ó"

27. ¿EOUPPW\I TaAa~

e\J1")

t,y óa~a Kou C\J~ l, \la

1")'

L;'

~ó'

L.:'

1")'

~E'

(,"

28. 'An' a\Ja~OAW\l ó€ ~OÚ~W\I napáXE L~a\' 'Ao1;oupCa, xal n6AEl,(, t\J aÚ~~ at[ÓE AoOxo(, 'Ao~oupw\J La' /lE' ~ó' l:; Aa¡3Ep\JCe \'a' "I\l1;Epá/l\Jl,O\l l,' Ó" ~ó' y" 'ApYE\J~ÉoAa -&' y ~ó' l:;ó" AayaCa.~o L -&' y" /lY' ~ NIaACaxa l, y" ~ó' fÉYl,a l,a' L:' ~ y' ¡;:ó" BÉpY\,óo\l ~Aaoú\'O\l 1")' ~ /ló' e" 'I\J~Epall\lLO\l ~AUOÚl,O\J -&' ~ó' At:yCw\I 2;:' fEp~a\JLXD -&' ~ó' t ~

29. Bp 1, y a lo x. 1, vGh) Bpl,yaCx.l,ov

1,'

30. Bal,éouvT)voCWV Bal,éouvCa

31. 'OpvL.ax(jjv , Iv'tEpxa'tCa

lo a' (,"

32. Aouyy6vwv TIaloA6v'tl,ov

1,0.'

yo"

¡..¡.é' l:;y"

1, ,

¡..¡.y'

33. ¿:aL.Al.VrnV Napé{vl,ov

¡..¡.b'

l:,'y"

L:'y"

¡..¡.é' y"

I,~"

¡..¡.é' é"

~ó"

34. ¿:oUltEpa'tCwv TIE 't aoú V1, o v

{t'

l:,'

¡..¡.y' yo"

35. ' A¡..¡.axrnv 'Ao'toúpl,xa Auyoúo'ta

{t'

L::

¡..¡.é'

NE¡"¡'I,'tú~pl,ya

z:'

1..:'

¡..¡.y' té"

37. rl,youpprnv <I>6po(, rl,youpprnv

T)'

36.

TEI,~OÚpwv

¡..¡.y' té"

38. ME 't a~ U éE 'toO Ml,vCou xat 'toU 60pCou lto'ta¡..¡.oO 'ta ¡"¡'Ev tnL {taAáoo~ xa't€xoUOI,'KaAAaLXOL ol Bpaxápl,oL, lv ol(, n6AEI,(, a~éE· (,' ¡..¡.y' yo" Bpaxapauyoúo'ta (,' l:: ¡..¡.y' ~ KaAáóouvov (,' L::y" ¡..¡. y' L" lo~" TICVT)'to(, ¡..¡.y' y" l.~" T)' y" KOVltAoú'tLxa ¡..¡.y' y" I,~" T)' lo:: Touv't6~p 1, ya. (,' , Apaéoúxxa ¡..¡.a' L"y"I,W' 39. Toupoérnv tly éa'ta Aá La

¡..¡.y'

(,'

¡..¡.~'

L," t.~

KOt.A6~pLya

(,'

¡..¡.W

42. BL~aAGjv cl)6poc; Bt.~aArnV

l:'

¡..¡. y'

43. 1\L¡"¡'I,XG>V <p6po(, At.¡"¡'LXGjV

(,'

t.:.:y"

¡..¡.~'

t6"

(,'

L::

I,~"

40. NE ¡"¡'E 'ta'tGjv 0'6oA6~pLya

41 • KOI,AEpl,VrnV

100

44.

fpouCwv

ToOba\,

T)'

45.

Z:' t.,;'

~'b"

/-l¡3'

yo"

KOUaXEpVrnV

uYba~a KOUaXEpVrnV

47.

/-l¡3'

1\ouayxG3v

MEpoúa

46.

z:'

/-l¡3'

T)'

/-l¡3'

1\ou¡3a\'vrnv

Ká/-l¡3a\'~ov

48. Nap¡3aaGJv ~6po~

Nap¡3aarnv

73.

T)'

/-l¡3'

N~ao\' bE napáxE\'v~a\' ~~ TappaxovT)~rn Kav~a¡3pCw 'QxEav,GJ al xaAoú-

aea l.v /-lEV

/-lE~a\' TpCAEU~O\' aX61'tEA~\' ~PEt~;

wv ~O /-lE~a~ ~' /-l~' ~'b" 'QxEavrCLí al Ka~~\'~EpC ~ov'apL~/-lO~, ~v ~o'/-lE~ac:u l.n{XEL

c:u l.n{XE\, /-loCpa~ 'Ev bE ~G3 D.u~\'xG3

bE~ b{xa

/-lO CP a~ b' xat al ~G3v 8EGJV v~ao\' bÚO ~ov rx.p\'~/-l6v b' yo"

/-lE'

L:,'

/-lY'

PTOLOMEO, Táboa " Capítulo 6 Situación da Hispania Tarraconense Táboa Segunda de Europa A beira occidental da Tarraconense, que está cara ó Océano occidental, consta do seguinte. Dempois do río Douro seguen as desembocaduras:

Callaicos Bracaros: Desembocadura do Promontorio Avaro Desembocadura do Desembocadura do Desembocadura do As fontes do río

río Avo río Nebia río Limia río Miño

Dos Callaicos Lucenses Promontorio Orvio Desembocadura do río Via Desembocadura do río Tamara (dos Artabros) Porto dos Artabros Promontorio Nerion

5° 30' 5° 30' 5° 40' 5° 30' 5° 20' 11 ° 30'

42° 42° 42° 43° 43° 44°

15' 30' 45' 15' 40' 15'

5° 30' 5° 40' 5° 40'

44° 44° 20' 44° 40'

5° 20' 5° 15'

45° 45° 10' 101

Lado septentrional sobre o que está o Océano que se chama describe así. Dempois do Promontorio Nerion hai outro promontorio no que están as Aras Sestianas (do sol), promontorio Desembocadura do río Vir Un promontorio próximo No Gran Porto dos Callaicos Lucenses Flavio Brigantio Promontorio Lapatia Coru que tamén se chama Trileuco Desembocadura do río Mero Desembocadura do río Nabia Desembocadura do río Nabialavion

Cántabro e que se

5° 40' 6° 15' 6° 30' 6° 8° 9° 10° 11 °

Dos Paesicos Flavionavia Desembocadura do río Nelo

45'

15' 20' 20'

11 ° 45' 12°

45° 30' 45° 30' 45° 30' 45° 45° 50' 45° 45' 45° 40' 45° 45' 45° 25' 45° 30'

21:

Viven tamén arredor do Promontorio Nerion os Artabros, que teñen as cidades de Claudomerio 5° 45' 25° 10' Novio 6° 10' 44° 45'

22:

Próximos están os Callaicos Lucenses, que teñen estas cidades interiores Buro 8° 15' 45° 5' Olina 8° 30' 45° 30' Vica 9° 20' 45° 20' Libunca 10° 10' 45° 20' Pintia 10° 10' 45° 5' Caronio 7° 44° 45' Turuptiana 6° 20' 44° 45' Glandomiro 7° 44° 30' Ocelo 8° 20' 44° 25' Turriga 8° 50' 44° 35'

23:

Dos Caporos Iria Flavia Lugo Augústeo

6° 25' 7° 25'

44° 30' 44° 25'

Dos Cilinos Augas Cálidas

6° 20'

44° 20'

Dos Lemavbs Dactor;ro \.

7° 30'

440°

Dos Bedios Flavia Lambria

7° 20'

44° 45'

Dos Seurros Talamina Augas Quintinas

8° 30' 8° 30'

44° 30' 45° 10'

24: 25:

.-,

0. ~

i':

26: 27:

~~,

102

28:

A estas, pola parte oriental engádese Asturias e nela están as seguintes cidades. Lugo dos Astures 11° 45° 44° 30' Labernia 11° 44° 20' Interamnio 10° 15' 9° 20' 43° 45' Argenteola 9° 20' 43° 30' Lanciata Maliaca 10° 20' 44° 43° 45' 11 ° 30' Xixia 44° 10' Bergido Flavio 8° 30' Interamnio Flavio 44° 9° 43° 30' Lexion VII Gemina 9°

29:

Dos Brigecinos Brigecio

30:

31 :

32:

33:

34:

35:

36:

37:

38:

Dos Bedunensios Bedunia

10°

44° 50'

9° 50'

44° 25'

Dos Orniacos Intercatia

11 ° 10'

44° 15'

Dos Lugóns Pelontio

11 ° 40'

44° 50'

Dos Selinos Nardinio

10° 20'

43° 45'

Dos Superatios Petavonio

9° 30'

43° 40'

Dos Amacos Astúrica Augusta

9° 30'

44°

Dos Tiburos Nemetobriga

7° 30'

43° 45'

Dos Gigurros Foro dos Gigurros

8°

43° 45'

Entre os ríos Miño e Douro viven na costa os Callaicos Brácaros, que teñen estas cidades: Bracaraugusta 6° 43° 40' Caladuno 6° 30' 43° 30' Pineto 6° 50' 43° 35' Complútica 8° 20' 43° 25' Tuntóbriga 8° 30' 43° 25' 41 ° 55' Araduca 6° 103

39:

40:

41 :

42:

43:

44:

45:

46:

47:

48: 73:

Dos Turodos Augas Flavias

6° 30'

43° 25'

Dos Nemetanos Volobriga

6°

42° 35'

Dos Celerinos Celiobriga

6°

42° 20'

Dos Bibalos Foro dos Biba/os

7° 20'

43° 20'

Dos Limicos Foro dos Limicos

6° 50'

42° 45'

Dos Gruios Tude

8° 20'

42° 45'

Dos Luancos Merua

7° 30'

42° 40'

Dos Quarcernos Augas dos Quarcernos

7° 20'

42° 20'

Dos Lubenos Cambeto

8° 10'

42° 20'

Dos Narbasos Foros dos Narbasos

8°

42°

Están próximas á Tarraconense, no Océano Cantábrico, as illas que se os tres penedos Trileucos; o seu ponto medio está a 9° No Océano Occidental están as 10 illas Cassiterides, a parte media delas está situada a 4° e as dúas illas que se chaman dos Deuses 4° 40'

chaman 46° 45' 45° 30' 43° 30'

Na Táboa 11 da súa Xeografía, Ptolomeo relaciona unha serie de nomes de cidades, cabos, pobos e illas do N-W peninsular. Así, comenza polas costas (11,6,1-5) para seguir polos pobos e cidades (11,6,21-49) e rematar coas illas (11,6,73)' No resto da Táboa o sinalado xa non corresponde propiamente ó N-W. A relación de accidentes costeiros iníciase partindo do río Douro cara ó N. citando desembocaduras de ríos, promontorios, golfos. Xa no interior, sinala a situación de varios montes e as cidades e pobos dos Gallaicos lucenses, dos Astures e dos Brácaros, é dicir, dos tres conventos da Gallaecia. Remata volvendo ó mar sinalando as illas Kassietrides, as Trileucas e as dos Deuses. 104

o interés do texto Ptolomaico coas súas acotacións de coordenadas en grados e minutos é evidente; mais a posibilidade de identifica-los lugares que cita cos actuais nesas coordenadas non sempre é posible; os intentos por logralo son frecuentes, pero os resultados case que nunca son concluintes. Dos nomes que da Ptolomeo, algúns son novos, é dicir, é el o que primeiro os menciona; pero outros xa foron citados por autores anteriores como Mela ou Plinio. Neste caso é frecuente que o nome non sexa exacto e presente variantes (variantes que tamén se poden atopar nos tnesmos códices) que complican aínda máis o problema. Os accidentes identificables están practicamente todos citados en autores anteriores e, ó tratalos, xa foron comentados (entre paréntese o lugar do comentario). Así, entre os ríos aparece o Avo (Mela, 111,10), Nebis (Mela, "',10), Limia (Strabon, 111,3,4), Miño (Strabon, '11,3,4), Ulla (Mela, 111,10), Tambre (Mela, 111,10) e outros novos como o Viri (identificable para Müller como Anllóns e para Monteagudo co Mero) e o Mera, no territorio galego. Entre os promontorios ou cabos aparece o Orvio (posiblemente o Cabo Silleiro), o Nerion (Mela, 111,9-10) difícil de determiñar e moi citado en autores antigos nos que varía a localización, pero que debe corresponder a un -dos saíntes máis pronunciados da costa W, Fisterra ou Touriñán; Lapatia Coru ou Trileuco debe corresponder a Ortegal ó pe do que estarían as illas Trileucaso Entre os portos está o dos Artabros (Plinio, IV, 113) que sitúan moitos críticos na ría de Corcubión (Müller, Cuevillas, Monteagudo que precisa máis a súa localización poñéndoa en relación cunha cidade lexendaria, Dugium ou Duio) e o dos CaIIaicos Lucenses (posiblemente na entrada Sada-Betanzos). Tamén cita Ptolomeo as famosas Aras Sestianas ou do Sol (Mela, 111,13). As cidades e os pobos constitúen un capítulo importantísimo na relación de Ptolomeo; moitas sen case posibilidade de seren identificadas. Así, estarían neste caso, Olina, Turriga, Oceli, etc., outras pódense aproxima-la situación, como Claudiomero, preto de Muxía; Vica, nas beiras do Eo; Libunca, na ría de Ferrol; un terceiro grupo está mellor documentado e localizado: nel estarían Flavio Brigantio (Coruña), Novio (pode que sexa Noia), Buro (Bares), Dactonio (Monforte de Lemos), Flavia Lambria (Betanzos), Lugo Augústeo (Lugo), Lugo dos Astu res (Oviedo), Bracaraugusta (Braga), Augas Flavias (Chaves), etc. O cuarto grupo de cidades de Ptolomeo aparecen tamén citadas polo itinerario de Antonino; así, na vía n. o 18 aparecen as mansións de Nemetobriga (próxima a Trives), Foro Gigurro (proximidades da Cigarrosa), Augas dos Querquernos (Baños de Bande); na vía n.o 17, Tude (Tui), Pria (lria), Augas Cálidas (Cuntis ou Caldas); na vía n. o 20, Caranico, Glandimiro e Timalino (en Ptolomeo, Caronio, Glandomiro e Talamina). Cos pobos que cita Ptolomeo pasa igual que coas cidades: uns podémolos situar, aínda que sexa aproximadamente, e outros son descoñecidos. Entre os primeiros están os Paesicos (Plinio, 111,28), Caporos (Plinio, IV,111), Cilenos (Plinio, IV,111), Lemavos (Plinio, '",28), Gigurros (Plinio, 111,28), Celerinos (Plinio, 111,28), Bibalos (Plinio, "',28), Limicos (Plinio, 111,28) e Quarcernos (Plinio, 111,28), Como no caso anterior das cidades, pode haber variantes fonéticas entre os diferentes autores que non impiden a súa identificación. Sobre as illas Kassiterides, sen dúbida unhas das máis citadas da Antiguidade ver Strabon, 11,5,15; as Trileucas debían estar ó pe.do promontorio Trileuco e, polo tanto, próximas ó cabo Ortegal e as illas dos Deuses; é posible que sexan as mesmas das que fala Plinio (IV, 119) e que estarían ó N. do Tambre. 105

-k-'·

¡/

-'-7 ,---t-:-,h,.-=c--r---N.b,.. u-m Pr.

46,+--5"- - - - - + - - - - + - - 7 '

1. Arlobroru~

Pr -

Claud.omerium

",IRlAIII/,\lovlum

Portus

-~BrT<;"

eT~ruPllana

lrio Flovio

~ flavlo lambros

•

P~~io'" el~1

---

.... -IG",l

9,9,\

c;t\J

\.l"''''

Tolomlne urr~gOf// .,...

0IOU

T/!l!..RI....

R/IOVium/

T Nemelobrigo I R A \.

Av.,~~~

..; Osi;.

e a I I a e e i_

I 'í.~t.1"11

Forum tirnicorvm (/ e e¡Volobriga "'tIC/ e Coeliobriga llt1toll c. Ol \.

eAraducco

,!,~:;:;~-- -j -- - -

Boedunlo

~~ \.

. I I

t .'gen ea o

-forum

br a ea

0'1\\

e Aquoe Ouolernorum

OU~eERN

J-

.iyt

. __ 0....jRi----

ePetavonium \. \ l\' eSUPERATI S",l loncioti

I +----

_---

- --

, I \,

.Comboetum

I I

.N:~b~s:rum 8"

I I

,...c;\ /

-J - - - ---t~~// • • poboac ións ¿estuario

t:. promontorio

n a e e m en t o de río

TI BU R I pobos

FIGURA 7.-0 Noroeste peninsular en Ptolomeo (segundo Tranoy)

106

M01'0co

//'1

i } .Nordinium .Gigio y

(,9,

\.\J""~

\.\J~GOtol\ •

. . • lobe.rnl'

i--L • Tudae

eMeruo el

AMACII

~ Poelo~tlum

Interomnlvm.----eAAs~~~lsCt~-.

l· .

' '1 I

• Pinefus '......... Gigurrorum legio VII Caladunume el 'bp..\.\ ..... C.;;;,¡;¡Uli~ ..... .!!emino. Aquoe \ .Forum ~ · Flovioe 'b Tuntobri'g¡ ~\J\l.O\)1 Bibolorum \

N~b;s

~'::"oecium

........

lucus Asturum

--e

.... IlAEOUNENStS e Ocelu':n ~...... . S Inleromnlum V I ' / Bergldum Inlereallo. .... " eFlavlum ~ ItollACI

Doc~onl~m...

Brocorougusto

43'+----\--

,1""

;;O"'."

Lucus

l' ",l SiC I

....

<;"eOu~:t":,

Augusti

Aquoe eCalldoe

- - - - - -

42 5 ,

Burum

Glondomirum

O Ro \ •

c.' J,A;n;¡ FI.OSri6

8~EO'(1

e. p..1'

\.\~I

. Caran,um

Nov,um

fI,

/'~'iof ';¡;" \;..... ~ .. l" .o,,~.~~I ~,,:o ':,:::~.~ ~::';o::.~:;:;;::::

'.".m 45'

N'b,.'''-;On;s

DION CASSIO (155-235 d. X. aprox.) Era natural de Nicea e introdúxose na vida política da man de seu pai que ocupou cargos de senador e procónsul; ¡sto ocurría polo ano 180 baixo o mandato do emperador Cómodo. Foi senador, pretor, cónsul; acompañará a Caracalla na expedición a oriente; Macrino encargoulle o restablecemento da orde pública en Pérgamo e Esmirna e con Alexandre Severo chegará a disfrutar de favores especiais como administrador da zona de Africa e das provincias imperiais de Dalmacia e Panonia. Pero a súa ríxida concepción da disciplina tróuxolle problemas coas tropas e co propio emperador; deixará a vida pública e retirarase a súa patria onde se adicou a escribir libros en homenaxe ó emperador. Propúxose escribir unha historia de Roma dende os comenzos; era unha empresa inmensa e el mesmo conta que estivo dez anos á percura do material e outros doce escribíndoa. Cando dou por rematada a «Historia Romana», levaba escrito oitenta volumes. Emprega un método analítico que intenta armonizar cos feitos cronolóxicos; non é moi claro na exposición, pero manexa ben os efectos dramáticos. Ten por modelos a autores moi diversos (Tucídides, Demóstenes, Tito Livio, Tácito) e as fontes son tamén moi variadas. A súa obra se conserva en parte, as veces nos textos orixinais e outras veces en reelaboracións.

DION CASSIO, 54,25

6 6'ODV

A~youo~o~,

tnE~6~ náv~a ~~ ~E

~at~

raAa~Ca~~ ••• ~at~ ~' 'I~npCa~~ nOAAa ~EV ~vaAwoa~ w~ txáo~o~~, nOAAa 6E xat nap' tXELVWV Aa~wv ~nv ~E tAEu~EpCav xat ~~v nOA~~ELav ~ot~ ~EV 6oú~, ~ou~ ~~EA6~EVO~, 6~~xnoa~o ~Co~n.

•••

t~ ~~v cPw~nv ~VEXO

DION CASSIO, 54,25 Augusto, dempois de todo o de Galicia... e o de Iberia, perdendo unhas veces e dominando outras, segundo as circunstancias, gobernou concedendo a ciudadanía a uns e suprimíndoa a outros... retirándose a Roma.

Augusto da por concluida a dominación de Hispania ou Iberia trala victoria sobre os pobos do N. no ano 19 a. X.

107

DION CASSIO, 37,52-53

~EV ó~ ~~ n6AE~ ~aO~' tyÉVE~O,

6 ÓE

ó~

Kataap

~~~ ~E Aua~~avCa~ ~F-~a ~ñv a~pa~DyCav ~P~E, xal ÓUVD~El~ ~v ~a ADa~p~xá, ~nEp nou aEl nap'a~~ot~ ~v, ~VEU ~EyáAOU ~~vo~ n6vou xa~~pa~ tauxCav fXE~V, o~x ~~ÉAD ÓÓ~D~ ~E yap tn~~u~~v, xal ~ov no~n~~ov ~oú~ ~E ~AAOU~ ~ot~ npo a~~oO ~Éya nO~E ÓUvD~Év~a~ CDA~V, o~ ÓEV 6ACyOV t~p6VE~, ~AA' ~An~CEv, ~v ~~ ~6~E xa~Epyá aD~a~, ~na~6( ~E E~~t~ atpE~~aEa~a~ xal UnEp~Ua ~pya ~noOEC~Ea~a~, o~á ~E ~~AAa xal B~~ tv ~ot~ raOECpo~~, B~E t~a~CEuE, ~~ ~D~pl auyyCvEa~a~ 5vap fOO~E, xal napa ~~v ~áV~EWV f~a~Ev B~~ tv ~EyáA~ OUV.á~E~ fa~a~. B~EvnEp xal Etx6va 'AAE~ávopou tv~aU~a tv ~~ 'HpaXAÉOU~ ~vaxE~~ÉvDV towv hVEa~Éva~E, xal xa~woúpa~o

aE·

B~L ~DOÉV l~ov a~~~

nw ~Éya fpyov tnEno~~xE~. hn'oDv ~oú~wv, EtpDvEtV, ~anEp EInov, npo~ ~o 'Ep~CVLOV l~pánE~o'xal ExÉAEuaE ~ot~ otx~~opa~ a~~oO l~ ~a nEo~va ~E~aa~~aaL, ~p6~aaLv ~EV Bnw~ ~ñ hno ~~v lpu~ v~v 6P~W~EVOL A~a~EúwaLv, fpy~ OE tD Etow~ B~L ~v nO~E a~~o nOL~aELav, xhx ~oú~ou nOAÉ~ou ~LVa h~op~ñv A~~E~aL. B xal lyÉVE~O. ~oú~ou~ ~E ODV t~ BnAa lA~6v ~a~ unDyáYE~O· xal tnELoñ ~~v nADaLoxwpwV ~~vÉ~, OECaav~E~ ~ñ xal tnl a~a~ 6p~~a~, ~oú~ ~E natoa~ xal ~a~ yuvaIxa~ ~á ~E ~AAa ~a ~L~~w~a~a ~nEp ~ov ~WPLOV unE~É~EV~O, ~a~ n6AE~~ a~~v tv ~ ~oO~' fnpa~~ov npoxa~ÉaXE, xal ~E~a ~aU~a xal lXECVOL~ npoaÉ~L~E. npo~aA AÓ~ÉVWV ~E ~a~ hyÉAa~ a~~~v, Bnw~ aXEoaa~EtaL ~ot~ 'Pw~aCoL~ npo~ ~ñv ~~v ~oaxD~á~wv hpnayñv lnC~wv~a~, ~a ~E~pánooa nap~xE xal a~~ot~ unoAa~wv lvCxDaE ••• xhv ~oú~~ ~a~wv ~ot~ ~o 'Ep~CVLOV otxoOv~a~ h~Ea~D xÉvaL ~E xal lnavL6v~a a~~ov lVEOPEÚELV ~ÉAAELV, ~6

~E ~EV l~Épav

hVExwPDaEv, aD~~~ OE lnEa~pá~EuaÉ a~L

xpa~~aa~ npo~ ~ov ~xEavov ~Eúyov~a~ a~~ot~ xa~EOCw~EV. lnELO~ ~E ~ñv ~nELpov tXALn6v~E~ l~ v~a6v ~Lva tnEpaL~Daav, a~~o~ ~Év, \pt>]yáp nou nAoCwv E~n6 pEL, xa~a xwpav f~ELVE, aXEoCa~ OE au~n~~a~ ~Épo~ ~L ~oO a~pa~oO OL' a~~~v ~nE~~E, xat auxvot~ hnÉ~aAE·

aLv, xal

XDA~ yáp ~LVL npo~ ~~ v~aw o~a~ npoaaxwv 6 ~ñv ~YE ~ovCav a~~v fxwv, xal ~~E w~ xal nE~~ oLa~aoCaov~a~ a~~ot~ lx~~~áaa~, ~nF-~~a aú~6~ ~E uno ~~~ avappoCa~ lX~Laa~El~ l~av~X~D xal lXECVOU~ lyxa~ÉA~nE, xal a~ ~~v ol ~EV ~AAOL YEvvaCw~ h~uv6~EVO~ fnEaov, noúnALo~ OE óñ ¿xaCouoL~ ~6vo~ ~E nEpLAEL~~El~ xal ~~~ hanCoo~ a~EPD~El~ ~~ ~E ~o ~owp taEn~oDaE xal oLEv~~a~o. ~6~E ~EV 6ñ ~aO~' tyÉVE~O· ~a~Epov OE 6 Kataap nAota ~no raoECpwv ~E~anE~~á~EVO~ l~ ~ñv v~aov nav~l ~~ a~pa~~

lnEpa~~D, xal hXOVL~l a~~ov~, xax~~ uno aL~~oECa~ , fxov~a~, napEa~~aa~o. XhV~EO~EV l~ BpLyáv~Lov n6ALv KaAAaLxCa~ napanAEúaa~ ~~ ~E ~o~C~ a~tt~ ~oO np6anAou, o~nwno~E vau~Lxov topax6~a~, l~E~6~~aE xal xa~Ea~pÉ ~a~o.

108

DION CASSIO, 37,52-53 Iso ocurriu na cidade; César, trala expedición, escomenzou a de Lusitania e, aínda que puido quedar inactivo, lago de limpar de bandoleiros que sempre os había entre eles, non o quixo, pois estaba cobizoso de fama e desexaba ser máis que Pompeio e que os demais que antes que el adquiriran gran poder. Non pensaba en COL/sas de pouca importancia sen6n que esperaba realizar unha gran empresa para ser elexido cónsul ó punto e levar a cabo fazañas extraordinarias; e ademais, porque en Gades, cando era administrador, a súa nai se Ile apareceu en sanos e polos adivlños soubo que acadaría un gran poder. Así, cando viu unha estatua de Alexandre erixida no templo de Hércules laiouse e chorou porque el non ralizara nada importante. Por iso, aínda que puido manterse en paz, como xa dixen, dirixiuse cara o monte Herminio e mandou que os seus habitantes se trasladaran á chaira ca pretexto de que non fixeran bandidaxe dende lugares ben protexidos pero, de feito, sabendo que non oían facer e que desa guerra sacaría algunha avantaxe. E así fOl: Someteu ós que se ergueron en armas. E cando os das rexi6ns máis próximas, polo medo de que tamén fora contra eles, puxeron a salvo ós seus filias, mulleres e o de máis valor alén do Douro, someteu ás cidades que fixeran todo iso e lago castigounos duramente. Botando eles por diante o gando, coa idea de atacaren ós romanos espa//ados na percura do gando, deixou pasar ós animais e atacando a aqueles, venceunos. Namentras, ó saber que os que habitaban o Herminio desertaran e que se metían terra adentro para prepararen emboscadas, entón retirouse a outra parte e fixo outra vez unha expedici6n contra eles e, ó dominalos, perseguiu 6s que fuxían cara o Océano. Cando abandonaron o continente dirixíronse a algunha illa e el, con70 non dispoñía de moitas naves de carga, pern7añecía na rexión, e cando dou feito unha balsas enviou nelas unha parte do exército e perdeu un bo número del. En efecto, o que tiña o mando, atracando nun peirao próximo á illa e facendo desembarcar 6s que atravesaran ata o pe, dempois, abrigado palas mareas, zarpou abandonándoos; defendéndose valerosamente, algúns deles renunciaron e Publio Esceovio, só e abandonado, privado do escudo, chimpouse á auga e salvouse a nado. Todo iso sucedeu entón. Dempois, César, facendo vir unha barcaza de Gades, atravesou con todo o exército e, sen loita, someteL/ 6s que estaban nunha mala situación por falta de víveres. E dende alí, navegando 6 langa da costa, cara Brigantio, cidade da Callaecia, atemorizounos e someteunos polo ruxido da navegación xa que endexamais viran unha escuadra.

Incluimos todo este párrafo de Dion Cassio porque, aínda que soamente fai referencia directa a Gallaecia ó remate do mesmo, é rnoi interesante para coñece-Ias razóns da expedición de César. Chega este por vía marítima partindo de Cádiz e arriba a Brigantio; era o ano 61-60 a. X. e por segunda vez viñan os romanos, organizados en expedición, a Gallaecia. O feito de velos chegar polo mar debeu causar unha for109

te impresión ós indíxenas que, segundo conta Oion, co medo e o pasmo foron prontamente sometidos. A cidade de Brigantio identifícase coa actual Coruña (Schulten, F. H. A. t. V., p. 13; Cuevillas, Estudos, p. 42; Madoz, Diccionario, t. 4, p. 442) ou con Betanzos (Monteagudo, Galicia en Ptolomeo, p. 635 aínda que admite tamén a outra posibilidade) e aparece citada noutros autores (Ptolomeo, 11,6,4; Orosio 1,2,71; Itin. 424,5) referida sempre á zona da múltiple ría de Coruña-Betanzos-Pontedeume-Ferrol. Cun nome semellante tamén cita unha cidade Tácito (XII,32) e Ptolomeo (11,2,6) en Bretaña e Irlanda e Strabon cita outra en Retia (IV,6,8L A raíz «brig-» é bastante empregada en zonas de poboacións celtizadas. En autores posteriores como Orosio tamén aparece a forma Brigantia. Oebuxa ben Oion Cassio a personalidade de César e as razóns, non as únicas, da chegada a Brigantio. A cobiza de gloria e poder e os seus apuros económicos san coñecidos tamén a través doutros autores. Busca pretextos de guerra cando xa estaba en paz a zona logo de controla-lo bandoleirismo; así poderá perseguilos ó N. do Oouro, é dicir, na Gallaecia. Mais terá que voltar para volver a dominar ós insurrectos do Monte Herminio (identificado coa Serra da EstrelaL Os Lusitanos fuxen e pasan a unha illa que non está moi lonxe da costa porque na baixamar pódese ir a pe e que é probable que se trate de Peniche (Schulte, F. H. A. t. V, p. 13) ó N. de Lisboa. Este contratempo serviralle para organizar unha escuadra coa que chegará a Brigantio e coa que atemorizará ós seus habitantes.

110

ITINERARIO DE ANTONINO

o documento coñecido como «Itinerarium provinciarum Antonini Augusti» é unha das fontes máis antigas e importantes para o coñecemento dos camiños romanos; nel aparecen citadas 372 vías terrestres das que 34 corresponden a Hispania e 3 delas percorren territorio galego. En cada una das vías van sinaladas as diferentes mansións e as distancias entre elas. Aínda que están recollidas as grandes vías, faltan moitos dos camiños secundarios que deberon ser múltiples e interesantes. Pouco sabemos do autor do texto e do momento da súa redacción orixinal. Consérvanse uns 20 manuscritos que presentan algunhas variantes; en 13 delas aparece o nome de Antonius como o nome do posible autor; noutros, como no do Escorial, aparece o nome de Antoninus, pero non como o do autor senón como o do emperador que mandaba no momento da súa redacción. De aí o costume de denominar a este Itinerario como de Antonino e de identificalo con Caracalla. Sen embargo, hai serios problemas para admitir, sen máis obxección, esta atribución; para os que pensan que sería desta época, aproximan a data do ano 217, ó final do mandato de Caracalla, como o momento da redacción; para outros podería ser mesmo anterior (da época de Antonino Pío ou Marco Aurelio) pero sufriría unha refundición posterior no s. IV. Opinións autorizadas como as de Müller, Mommsen ou Kubitschek inc1ínanse a pensar que se trataría dunha obra dos primeiros anos do mandato de Dioc1eciano, é dicir, arredor do ano 280 d. X. Tamén prantexa moitos problemas a intencionalidade do documento. Una opinión moi xeralizada é a de que o Itinerario foi mandado redactar con carácter oficial o feito por funcionarios que manexarían os datos arquivados na administración pública; esta idea parece estar hoxe en tea de xuicio pasando a considera-lo documento como algo de carácter privado sen conexión oficial (Roldán Hervás, Itineraria, p. 23). Pero, aínda aceptando esta idea inicial, queda sen explica-la verdadeira razón da sua elaboración: para uns sería un traballo de biblioteca na que se recopilarían a meirande parte dos datos sobre os nomes dos lugares sen nengunha finalidade práctica como podería se-la de servir de guía ós viaxeiros (Kubitschek); para outros (Müller) o autor estaría guiado por unha finalidade esencialmente práctica para axudar a camiñantes, comerciantes, etc.; tampouco hai que desbota-Ia idea dunha finalidade militar para planifica-lo movimento das tropas e coñece-Ias distancias e situación das mansións para o aprovisiona mento. E indudable que os manuscritos presentan múltiples interpolacións e erros non sempre explicables; estes feitos complícanse porque non coñecemos con certeza as auténticas fontes de información que manexou o autor ou autores do Itinerario. Os erros máis importantes son os que se refiren á transmisión dos nomes e ás distancias correctas entre as mansións. O Itinerario, con ser unha fonte importantísima, ten que ser confirmada con outras fontes, sobre todo coas epigráficas, para poder ser aceptado. Así, algúns dos problemas referidos á localización das mansións inténtase solucionar tendo en conta os diferentes casos en que aparecen citadas (ablativo, acusativo, locativo) e, segundo analiza Arias (El secreto de Antonino), cando aparecen en ablativo ou locativo trataríase de mansións situadas na propia vía e as millas son as que, con exactitude, a separan da mansión anterior; cando aparecen en acusativo sen preposición trataríase de nomes que indican unha direc111

tera. Tampouco ha; que esquece-Ios restos toponímicos e históricos que axudan a coñecer máis datos sobre a vía. Esta importante vía 18 é moi probable que tivera enlaces con outras vías secundarias que non figuran nos itinerarios pero das que podemos sospeita-Ia súa existencia polos datos que nos proporcionan as fontes que acabamos de sinalar. Así, é probable un camiño entre Baños de Bande e Ourense, outro de Geminas (Sandiás) a Verín ou estes fragmentos de vías que serven moitas veces para varia-las interpretacións dos trazados nos diferentes autores que estudiaron a vía. A primeira das mansións en territorio galego é Aquis Oreginis. Presenta variantes no seu nome (Originis na edición de Fortia D'Urban e no Códice Parisinus Regius 4807) e nas milas que a separan da mansión anterior (XVIII segundo unhas edicións e XXVIII segundo outras (aínda que neste caso parece máis un erro engadindo un X) O Ravenate e as Táboas de Peutinger cítana xa moi modificada como Aquis Ocerensiso O nome desta mansión, que é moi probable que xurdira palas necesidades da nova calzada (Caamaño, Las mansiones, p. 110), fai referencia a un establecemento de fontes termais (Estefanía, Vías, p. 28; B. Sivelo, Antigüedades, p. 162; Sanjurjo, Caminos,lI, p. 319). Este dato e o feito da presencia de varios miliarios no punto de entrada da vía en Galicia, en Portela do Home, permite coñecer con bastante exactitude esta mansión no lugar chamada Baños de Riocaldo, ubicación na que coinciden tódolos autores. Sen embargo, no S. XVIII e XIX sitúa base en Baños de Bande debido a unha interpretación errónea dun miliario de Adriano; nese lugar estaría situada a terceira mansión desta vía, a de Aquis Ouerquernis. A localización de Aquis Oreginis en Baños de Rioca/do estaría confirmada por restos epigráficos, toponímicos e arqueolóxicos (B. Sivelo, Antigüedades, p. 154; D. Sanjurjo, Caminos //, p. 319; Estefanía, Vías, p. 511; Caamaño, Las mansiones, p. 112). Aquis Querquernis, a terceira mansión da vía 18, estaría a XIV millas da anterior, que se cumplen no lugar situado entre Porto Ouintela e Baños de Bande, no punto coñecido como «a cibdá», preto dunhas augas termais que darán, seguramente, nome á mansión. Sen embargo, tamén discútese sobre a verdadeira referencia: ben ó pobo dos Ouerquernos/Ouarquernos/Ouaequernos que terían aquí a capital (eso parece indicar unha lápida, CIL, 11,2,477) ou ben da palabra latina «quaercus», carbailo, enciña, facendo alusión á abundancia desas especies no lugar. Sobre as variantes do nome da mansión, temas: Ouerquernis, Ouercennis nos códices do propio Itinerario, Cercensis no Ravenate, Ouerquernos en Plinio, Ouercernos en Pt%meo e Ouarquernos en lápidas. Nun documento do S. X do mosteiro de Celanova aparece citada como Aquas Cálidas e noutro do S. XI como Aque Calidense (Caamaño, Las mansiones, p. 112). A localización desta mansión en Baños de Bande é clara e existen datos literarios e arqueolóxicos abundantes (restos da calzada, das termas, da villa, moedas, etc.) recollidos por varios autores (B. Sivelo, Antigüedades, p. 154; Ceán Bermúdez, Sumario, p. 216; D. Sanjurjo, Caminos 11, p. 319; L. Cuevillas, La mansión, p. 14; Couceiro Freijomil, Monumentos, p. 242; Risco, Geografía, p. 131, etc.). O interés desta mansión fixo que se proxectaran excavacións arqueolóxicas iniciadas por L. Cuevillas no 1921 deixando ó descuberto restos de vivendas de prantas cuadrangulares e rectangulares, variado material cerámico romano, restos de muralla, etc., nunha área extensa que levou a Cuevillas a concluir que alí existira un-

114

ha gran cidade que sería o lugar de empalme de dúas vías xa que de alí saliría unha vía secundaria que iría a Ourense pasando por Celanova, opinión compartida por varios autores (Caamaño, Las mansiones, p. 115). As excavacións reanudáronse no ano 1975 baixo a dirección de R. Colmenero. Hoxe a mansión está baixo as augas do pantano das Cunchas, pero nos momentos de pouca auga aínda é posible distinguir restos de muros da vella mansióncidade. Tamén é moi probable que algunhas pezas aproveitadas na igrexa visigótica de S. Comba de Bande procedan de alí.

Geminis, presenta tamén variantes (Geminis e Gemina) no nome e na separación da anterior (XVI-XlII-XV millas). Se aceptamos XVI millas da edición de Cuntz, éstas cumpliríanse no lugar de Sandiás, lugar que parece que o poden confirmar varios miliarios e a presencia de materiais (D. Sanjurjo, Caminos 11, p. 320-341). Case tódolos autores coinciden nesta localización (D. Sanjurjo, Blázquez, Macías, C. Valvís, Estefanía, Caamaño, etc.) aínda que hai quen a sitúa en Baños de Molgas (Cornide, Galicia antigua, p. 12; B. Sivelo, Antigüedades, p. 147; Vicetto, Historia de Galicia, p. 118) pensando que ó nome faltáballe a palabra «aqua», «Aqua Gemina», polo que a mansión estaría no lugar ande brotan dúas fontes e iso sería, segundo eles, en Baños de Molgas. Pero esto non coincide coas indicacións miliarias e non ten porque facer, necesariamente, referencia á auga. A idea de «geminas», dúas, xémeas, pode facer referencia a algún accidente topográfico, por exemplo, dous outeiros, ou histórico, dous castros. Cuevillas pensa que debería estar en Parada de Outeiro (Restos romanos, p. 438), pero este lugar queda moi desviado do trazado do Itinerario. Salientibus aparece citada sen variantes nos diferentes códices e edicións pero sí varían as millas que a separan de Geminis: XVIII para Cuntz, Fortia D'Urban; XII para Saavedra, Blázquez, Estefanía, R. Colmenero. Se son XVIII parece que se alterarían as distancias do resto das mansións e habería que situala nun lugar ande non hai restos arqueolóxicos. Se son XII millas a mansión estaría en Baños de Molgas (Caamaño, Las Mansiones, p. 119) ande hai augas termais e abundantes restos romanos. Pero a localización desta mansión presenta, segundo os diferentes autores, numerosas variantes; os que situaron Geminis en Baños de Molgas, levan a Salientibus a Castro Caldelas ou A Medorra, lugar ande para outros estaría a seguinte mansión, Praesidio (Ceán Bermúdez, Sumario, p. 217; Vicetto, Historia, p. 118). Entre Villarino Frío e Montederramo sitúana B. Sivelo (Antigüedades, p. 147) o que parece un desprazamento forzado do trazado da vía, semellante ó que propón Blázquez (Vía romana, p. 17) situándoa en Arnuide ou Conde Valvís (La mansión, p. 94) e Estefanía (Vías, p. 29) levándoa a Armeá en base ós interesantes restos romanos do lugar. Tanto no caso de admitir Baños de Molgas como no de Armeá, hai unha razón que está en relación ca significado de «Salientibus» como algo que corre, que flúe, a auga. No primeiro caso está clara a presencia de augas termais e así sería unha mansión ubicada xunto a este tipo de fontes que tanto gustaban ós romanos e igual que sucedera no caso de Aquis Oreginis e de Aquis Querquernis. Praesidio presenta as variantes de Presidio e Presidium no Itinerario e no Ravenate e nas millas que son XVIII en Cuntz e VIII noutras edicións como a de Fortia. E probable que o seu nome faga referencia a algo defensivo en función da protección da vía; por iso pensouse como lugar axustado en Castro Caldelas (Sarmiento, Ceán Bermúdez, Saavedra, Risco, Vicetto); tamén foi ubicada en S. Xoán de 115

Camba e en Medorra (Estefanía, D. Sanjurjo, Blázquez) aínda que estes lugares parecen desviarse do trazado da vía. Outra posibilidade é O Burgo no que a sitúan B. Sivelo, M. Macías e Caamaño. Sen embargo, segue sendo problemática a identificación pola falta de restos epigráficos e os arqueolóxicos non c1arexan moito o problema. Nemetobrica aparece tamén citada polo Ravenate e Ptolomeo como a cidade dos Tiburos; estaría a XIII millas da mansión anterior. Existe coincidencia entre os autores para situala entre os ríos Navea e Bibei pero discútese o lugar exacto. Para uns (Verea, Saavedra, Clairac, Rodríguez Díez) estaría en Ponte Navea, un pobo preto de Trives; para outros (B. Sivelo, Cuevillas, Serpa Pinto, Ceán Bermúdez, Vicetto, Couceiro Freijomil, Moralejo Lasso, etc.) estaría en Mendoia á que consideran o resultado da evolución lingüística de nome da mansión; outro grupo de autores (Roldán Hervás, Estefanía, D. Sanjurjo, Murguía, Blázquez, Caamaño) sitúana en Sta. M. a de Trives ou Trives Vello, nome que podería ter relación co pobo habitantes destes lugares, os Tiburos e onde teñen aparecido abundantes materiais romanos (ladrillos, sepulturas, lápidas, moedas, etc.). Foro estaría situada a XIX millas de Nemetogrica e aparece tamén citada polo Ravenate, a Táboa de Peutinger, Ptolomeo, Plinio e na epigrafía aparece citado o nome dun dos habitantes do pobo Guigurro do que Foro sería a súa capital. Aínda que no Itinerario aparece só como Foro, é a mesma poboación que actuaba de cidade principal do pobo Guigurro. O nome deste pobo presenta numerosas variantes: Guigurnio, Guigurmon, Guigurnion, Guigourron, Guigurro, Egurro, Cigurro. Existe unha opinión xeralizada a situala nas proximidades da Rúa ou xunto á ponte da Cigarrosa (Caamaño, Estefanía, Sarmiento, D. Sanjurjo, Ceán Bermúdez, Blázquez, Cuevillas, Roldán, etc.), A Cigarrosa, nome que mantén clara alusión ó nome dos Guigurros, está situada nunha importante zona agrícola e mineira, coinciden nese lugar as millas da vía e é unha zona de aparición de importantes restos arqueolóxicos entre os que destacan os mosaicos descubertos no ano 1898 e posteriormente no 1969 e 1973 e que foron estudiados, entre outros, por Balil, Acuña e Barral. Gemestario estaría situada a XVIII millas de Foro; nas Táboas de Peutinger aparece como Ginistraia e tamén no Ravenate. Presenta moitos problemas de localización e non debeu ser unha mansión nin unha poboación moi importante. Partindo da semellanza do nome co actual Xestoso, aínda que cun trazado da vía probablemente erróneo, algúns autores sitúan a mansión alí (B. Sivelo, Blázquez, Müller, Hübner, Madoz, Vicetto, etc.); Estefanía, e D. Sanjurjo pensan que estaría en S. Miguel de Oulego e Caamaño lévaa ás proximidades do actual Robledo nunha zona coñecida como a «cibdá». Nestas9úas últimas localidades téñense atopado restos arqueolóxicos que confirmarían a ubicación da mansión. . As restantes mansións, Belgido, Interaconio Flavio e Astúrica están xa fora do actual territorio galego. Belgido, que aparece tamén co nome de Bergidp nalgúns códices, é probable que estivera situada no lugar coñecido como Castro da Ventosa ou ben en Cacabelos ande hai abundante material romano. Interaconio Flavio ou Interepaconio Fluvio pode corresponder á actual S. Román de Bembibre onde tamén se teñen localizados restos romanos (Blázquez, Estefanía) ou Bembibre (Gómez Moreno) ou mesmo Ponferrada (Fortia). A vía remata na capital do convento Asturicense, Astorga.

116

LVCVS

/ I

I A~GVSTI I

XXI

TIMALlNO

PONTENEVIAE X

Stadia

VTTARIS

FIGURA 8. -As vías romanas do N-W no Itinerario de Antonino (segundo Roldán Hervás)

117

ITINERARIO (Vía 19) 429,41TEM A BRACARA ASTURICAM ... m. p. CCXCVIIII, sic: (Vía dende Braga a Astorga)

6 Limia 7 Tude 430, 1 Burbida 2 Turoqua 3 Aquis Celenis 4 Tria 5 Assegonia 6 Brevis 7 Marcie 8 Luco Augusti 9 Timalino 10 Ponte Neviae 11 Uttaris 431, 1 Bergido 2 Interamnio Fluvio 3 Asturica

m. p. XVIIII m. p. XXIIII m. p. XVI m. p. XVI m. p. XXIIII m. p. XII m. p. XIII m. p. XXII m. p. XX m. p. XIII m. p. XXII m. p. XII m. p. XX m. p. XVI m. p. XX m. p. XXX

A vía coñecida como 19 é anterior á «vía nova», a 18, e ó longo delá aparecen miliarios anteriores, xa da época de Nerón. E unha vía que daba un longo rodeo polo Minho portugués, atravesaba de S. a N. a provincia de Pontevedra e gran parte da Coruña, pasaba por Lugo e chegaba a Astorga logo de empalmar coa 18 en Bergido. No seu trazado presenta numerosos problemas existindo algúns tramos verdadeiramente difíciles de resolver. Partindo de Braga cara ó W. atravesaría o Limia en Ponte Limia e entraría en Galicia por Tui; en dirección a Ponteareas pasaría por Borbén, Tourón, Cuntis, Pontevea, Arzúa, Melide, Palas, Marzán, Lugo, Ponte Navia, Ambasmestas, Vega de Va/cárcel, Cacabelos, Bembibre e Astorga. Este trazado é unha posibilidade (Estefanía, Vías, p. 51-52) co que moitos non están de acordo, sobre todo no tramo que afecta á provincia de Pontevedra no paso por Caldas e na provincia de Coruña a discusión está en si é esta ou outra a vía que pasa por Padrón e Santiago. Así, B. Sivelo (Antigüedades, p. 163) dende Tui lévaa por Borbén, Caldelas, Caldas, Moimenta, Moraña, Iria, Pontevea, O Pino, Oines, Golán, S. Salvador de Abeancos, Marzán, Lugo, montes de Recemil, Doncos, As Nogais, Ruitelán, Noceda, Vega de Valcárcel, Bergido, Astorga. Monteagudo (Carta 11/, p. 202) varía tamén o trazado: de Tui iría por Mos seguindo un trazado recto; entre Redondela e Pontevedra coincidiría coa vía «per loca marítima»; pasaría por Caldas, Padrón, O Faramello, Sabugueiro, Vitris, Melide, Marzán, Lugo; a partir de Lugo pensa que puideron ser dous os camiños, un por Sarria e As Nogais ata Vega de Valcárcel e outro que iría por Gatín a Vega para continuar logo os dous a Bergido. Filgueira Valverde (Carta, p. 19) da un trazado que dende Tui iría a Ponteareas, Pías, Borbén, Tourón, Caldas no seu paso pola provincia de Pontevedra. Blázquez (Vía, p. 14) lévaa por Tui, Porriño, Mos, Borbén, Tourón, Cuntis, Cesures, Padrón, Aixón e logo 118

de pasar por varias pontes chega a Lugo; dende aquí seguiría por Gatín, Vega de Valcárcel a Bergido e Astorga. Como se pode apreciar, hai diversidade de trazados; uns poden considerarse matizacións pero outros varían por completo o trazado da vía. En moitos casos, estas variacións veñen determiñadas pola ubicación das mansións das que, para esta vía, existen mo; diferentes posibilidades segundo as interpretacións. En canto as mansións desta vía en territorio galego, a primeira, Tui, xunto con Lugo, deben se-las únicas que non ofrecen dúbida na súa localización. A mansión de Tui estaría a XXIII millas da anterior. A Táboa de Peutinger tamén a cita.

Burbida xa ofrece problemas; presenta as variantes de Burbacla e Barbida nos diferentes códices. Estaría a XVI millas de Tui e aparece identificada con Borbén por case tódolos autores (Estefanía, B. Sivelo, Blázquez). Nesta localidade teñen aparecido restos romanos que poderían confirmar esta localización. Turoqua, a XVI millas da anterior e tamén recollida na Táboa de Peutinger, é moi problemática. Para Blázquez correspondería á actual Tourón; segundo Monteagudo estaría en Saxamonde; B. Sivelo lévaa a Caldelas; Estefanía dubida entre Tourón e Tenorio. A falta de datos arqueolóxicos claros non permite a súa localización exacta. Aquis Ce/enis ou Celinis é unha das mansións máis discutidas desta vía, pois da súa ubicación depende substancialmente o trazado da vía. As dúas posibilidades que se manexan son as de Cuntis (Estefanía, Blázquez) e Caldas de Reis (B. Sivelo, Monteagudo, Filgueira, L. Ferreiro). Nas dúas vilas hai restos romanos e estación de augas o que dificulta a resolución definitiva. Na Táboa de Peutinger e no Ravenate tamén aparece sinalada. Tria ou baixo os nomes de Pria e Iria terá que ser situada en función da ubicación da anterior. Para uns corresponde a Aixón e para outros a Iria ou Padrón. Igual que no caso anterior e no seguinte, sinalan estas mansións O Ravenate e a Táboa de Peutinger. Assegonia, tamén citada como Asseconia, estaría en Furelos (Estefanía) ou en Oines (B. Sivelo) ou en Axión (Blázquez) ou en Sabugueiro (Monteagudo), por citar algunhas posibles localizacións, case hai tantas variantes como autores se ocuparon da vía. Algo semellante pasa con Brevis, que presenta, por demais, variantes nas millas segundo os códices (XII, XXII, XXIV) o que complica máis o que xa está bastante difícil. O Ravenate e a Táboa de Peutinger tamén a rexistran. Estefanía pensa que estaría nunha zona nas proximidades de Arzúa; B. Sivelo en Abeancos; Monteagudo en Vitris, ó L. de Melide; Blázquez pensa que estaría próxima ó río Iso. Máis acordo hai en situar en Marzán a mansión de Marcie (ou Martiae) que conservaría aínda o topónimo. Aparece tamén no Ravenate e na Táboa de Peutinger. A mansión de Luco Augusti, ou ben de Loco Augusto, a XIII ou XVI millas segundo os varios códices, corresponde claramente á capital do convento, nesta non hai problemas. 119

--=:a:::a::

VlA VIA VIA VlA

núm. 18 núrn 19 núrn 20 Chaves-Lugo

FIGURA 9. - Vías romanas de Galicia (segundo Estefanía Alvarez)

120

Timalino ou Timalno é unha mansión que case ninguén consigue identificar, é moi difícil a localización; Estefanía pensa na posibilidade de situala na zona coñecida como Campo da Arbre. A Táboa de Peutinger sinala esta mansión e tamén a seguinte. Ponte Neviae (Nevie, Noviae) sitúase cara a zona de As Nogais (Monteagudo, B. Sivelo) ou de Gatín (Estefanía, Blázquez). A partir da mansión de Uttaris (tamén aparece como Uctaris) a vía coincide ata chegar a Astorga coa vía 18.

ITINERARIO (Vía 20) 423,6 ITEM PER LOCA MARITlMA A BRACARA (Vía dende Braga a Astorga pola costa) 7 Asturicam usque: 8 Aquis Celenis 424, 1 Vico Spacorum 2 Ad Duos Pontes 3 Glandimiro 4 Atricondo 5 Brigantium 6 Caranico 7 Luco Augusti 425, 1 Timalino 2 Ponte Neviae 3 Uttaris 4 Bergido 5 Asturica

m. p. CLXV stadia CXCV stadia CL stadia CLXXX m. p. XXII m. p. XXX m. p. XVIII m. p. XVII m. p. XXII m. p. XII m. p. XX m. p. XVI m. p. L

A Vía 20 é coñecida tamén como «per loca marítima» e ía tamén dende Braga a Astorga pola proximidade da costa. O que interesa agora é o tramo dende a entrada en Galicia á mansión de Lugo xa que no resto é igual que a vía 19. O trazado desta vía é moi problemático. Por exemplo, dependendo da localización de Aquis Celenis e de si esta mansión é a mesma que a da vía 19, xa resultan substanciais variantes no trazado; resulta difícil de identifica-lo tramo entre Padrón e Brigantio e o posible paso por Santiago; existen posibles desviacións do trazado principal en numerosos puntos que tampouco c1arexan a situación. Así pois, as posibilidades do trazado son varias. Blázquez ó identifica-la mansión de Aquis Celenis desta vía coa da vía 19 altera a orde no Itinerario sitúandoa logo de Ad Duos Pontes; así, a vía iría por Tui, Porriño, Mos, Redondela, Caldas, Valga, Cesures (cunha desviación por Torres do Oeste), Padrón, Ameixende, Restande, Mabegondo, Betanzos, Guitiriz e Lugo. B. Sivelo trae a vía por Caminha costeando ata Vigo, Pontevedra, Carril, Taragoña e logo torcer cara Montaos, Betanzos e seguir case en liña recta a Lugo. Tamén por Caminha trae a vía Monteagudo aínda que varía o de Barros dende Pontevedra desviándoa por Caldas a Cuntis. A estas posibilidades pódese engadir outra que presenta López Ferreiro trazando unha vía que par121

tiría de Caldas e percorrería toda a costa da Coruña e, dende Setanzos, volvería cara o interior en dirección a Lugo. Tamén da un trazado moi costeiro Estefanía. O longo destes trazados existen diversos restos como miliarios, restos de calzada, de pontes, inscripcións, etc. Unha das mansións que prantexa máis problemas é Aquis Celenis. Se é a mesma que figura na vía 19, teríamos que esta vía marítima nacería nesta mansión e, 10go de dar un rodeo costeiro ata Srigantium, volvería a enlazar en Lugo. Un segundo problema, como xa quedou indicado, é identificar esta mansión cun lugar concreto, para o que uns son partidarios de que sexa Caldas e outros Cuntis. Un terceiro problema o prantexan os que diferencian a Aquis Celenis desta vía e a da vía 19; a mansión da vía marítima sería Caminha e de aH entraría en Galicia. Defenden esta idea Filgueira, S. Sivelo, Monteagudo, Estefanía que a sitúa antes de Vico cara a desembocadura do Miño (Vías, p. 59). A problemática de Brigantium (Setanzos-Coruña) sigue en pe (ver Dion Cassio, 37,53).

Caranico é probable que estivera nas proximidades de Parga (Slázquez, S. Sivelo). Esta vía presenta, pois, unha serie de dificultades específicas sobre as comúns doutras vías. Non aparece noutros documentos como a Táboa de Peutinger ou O Ravenate. Por iso prantexa tamén a posibilidade de que non se tratara en realidade dunha vía diferente á 19 senón que se trataría de vías secundarias por tramos costeiros como desviacións dunha principal do interior.

122

LUCIO AMPELIO Lucio Ampelio é o nome dun sabio romano do que case non sabemos máis que escribiu, no s. 11 ou 111 d. X. o «Liber Memoralis». Trátase dun libro de carácter escolar de contido cosmográfico, mitolóxico, xeográfico e histórico.

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p. 37 (19,4) Décimus Brutus Callaecius

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p. 37 (19,4) Décimo Bruto Callaico

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p. 59-60 (47,2-3) (se. Populus Romanus viciO per Scipionem Aemilianum Celtiberos et Numantiam; (47,3) per eundem Scipionem Lusitaniam et ducem Viriatum; per Deci-(p. 60) mum Brutum Gallaeciam...

LUCIO AMPELlO, Liber Memoralis, p. 59-60 (47,2-3) (59) (O pobo romano venceu) por medio de Scipión Emiliano ós Celtíberos e Numancia; polo mesmo Scipión á Lusitania e ó caudillo Viriato; (60) por medio de Décimo Bruto a Gallaecia.

Aparece aquí Scipión Emiliano como vencedor de Lusitania pero debe ser un erro e confusión co seu irmán Fabio Máximo (F. H. A.: t. VIII, p. 337).

123

M. IUNIANO IUSTINO lustino foi un autor datado por uns historiadores na época dos Antoninos e por outros xa no S. 111 ou comenzos do S. IV. Fixo un interesante resume das «Historias Filípicas» do autor galo Trogo Pompeio (<<Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogo») no que parece que sigue con bastante exactitude o orixinal. Elimina aquelo que IIe parece que non canta cun interés dramático ou moral e de aí ven unha certa carencia do propio sentido histórico. As súas cualidades literarias non son moitas, pero os datos que nos transmite sí que son de interés. A súa obra trata de ser unha auténtica «Historia Universal» e está escrita en 44 volumes. No derradeiro están as noticias referentes a Hispania e Cartago; nos anteriores trata de Oriente e Grecia (I-VI), da dinastía Macedónica (VII-XVII), das guerras dos romanos dende Pirro a Mitrídates (XVIII-XXXVIII), dos Sirios e dos Partos (XXXIX-XLII) e sobre as orixes de Roma e Marsella (XLIII). A desproporción do tratamento dos temas é evidente e non hai rigor na ordenación dos feitos. A fonte principal para Hispania que utilizara Trogo parece que fora Posidonio que á súa vez aproveitara a descripción feita por Asklepiades de Mirlea.

IUSTINO, XLIV, 3,1-9 (§ 1) In Lusitania iusta fluvium Tagum vento equas fetus concipere multi auctores prodidere. Quae fabulae ex equarum fecunditate et gregum multitudine natae sunt, qui tanti in Gallaeeia ac Lusitania et tam pernices visuntur, ut non inmerito vento ipso concepti videantur. (§2) Gallaeei autem Graecam sibi originem adserunt; siquedem post finem Troiani belli Teucrum morte Aiaeis fratris invisum patri Talamon;, cum non reeipetetur in regnum, Cyprum concessisse atque ibi urbem nomine antiquae patriae Salaminam condidisse; inde accepta opinione paternae mortis patriam repetisse, (§ 3) sed cum ab Eurysace, Aiaeis filio, accessu prohiberetur, Hispaniae litoribus adpulsum loca, ubi nunc est Karthago Nova, occupasse; inde Gallaeciam transisse et positis sedibus genti nomen dedisse. (§ 4) Gallaeeiae autem portio Amphilochi dicuntur. Regio cum aeris ac plumbi uberrima, tum et minii quod etiam vicino flumini nomen dedito (§ 5) Auro quoque ditissima, adeo ut etiam aratro frequenter glebas aureas exeidant (§ 6) In huius gentis finibus sacer mfons est, quem ferro violare nefas habetur; sed si quando fulgure terra proseissa est, quod in his loeis adsidua res est, detectum aurum velut dei munus colligere permittitur. (§ 7) Feminae res domesticas agrorumque culturas administrant, ipsi armis rapinis serviunt. (§ 8) Praeeipua his quidem ferri materia, sed aqua ipso ferro violentior; quippe temperamento eius ferrum acrius redditur, nec ullum apud eos telum probatur, quod non aut Birbili fluvio aut Chalybe tinguatur. (§ 9) Unde etiam Chalybes fluvii huius finitimi apellati ferroque ceteris praestare dicuntur.

124

IUSTINO, XLIV, 3,1-9 (1) Moitos autores manifestaron que na Lusitania, ande o río Teixo, as éguas quedaban preñadas polo vento. Estas fábulas naceron pala fecundida de das augas e pala cantidade de rebaños, xa que se ven tantos e tan veloces na Ga/laecia e n.a Lusitania que non parecen enxendrados sen que o mesmo vento teña parte. (2) Os Ga/laicos reivindican para sí unha orixe grega, posta que, lago do remate da guerra troiana, Teucro, odiado polo seu pai por mor da morte de seu irmán Aiax, ó non ser recibido no reino, retirouse a Chipre e alí fundou a cidade de Salamina polo nome da antiga patria; lago regresou á patria; recibida a noticia da morte de seu pai, (3) pero prohibíndose/le o acceso por Eurísaco, fi/lo de Aiax, encamiñouse ás costas de Hispania, ocupou os lugares ande agora está Cartago Nova; lago pasou a Ga/laecia e, establecéndose, dou nome ó pobo. (4) Dise, pois, que os Amphilocos son parte de Gal/aecia. Rexión riquísima de cobre e chumbo ademais tamén de minio que ata l/e dou o nome ó río viciño. (5) Tamén foi rica en aura e prata ata tal punto que mesmo ca arado frecuentemente sacan trozos de aura. (6) Nos confíns deste pobo está o monte sacro ó que se considera pecado violalo ca ferro (cavar nel); pero se a terra se fende por un raio, o que nestes lugares é causa frecuente, permítese recol/e-Io aura descuberto, como un don de deus. (7) As mul/eres levan as causas da casa e os cultivos do campo, os homes adícanse coas armas ás rapiñas. (8) Moi importante para estes é sen dúbida o material de ferro, pero a auga é máis dura que o mesmo ferro, pois pala súa consistencia fai máis duro ó ferro e entre eles non se proba unha arma que non se templara ou no río Birbili ou no Chalibo. (9) Polo que tamén se dí que os viciños deste río se chaman Chalibes e que coas armas aventaxan ós demais.

A fábula das eguas preñadas polo vento se atopa en varios autores clásicos contada dun modo xeralizado e lago aplicada a zonas ande os cabalas tiñan fama de moi veloces. (Silio Itálico, XVI,333)' Así, Virxilio (Xeórxicas, 3,271) di: Continuoque, avidis ubi subdita flamma medul/is, vere magis, quia vere calor redit ossibus, il/ae ore omnes versae in Zephyrum stant rupibus altis, exceptantque leves auras, et saepe sine ul/is coniugio vento gravidae, mirabile dictu... Cando o ardor do amor invade as súas ávidas médulas, sobre todo na primavera, que é a estación na que volve a calor ós ósos, súbense ás altas rachas, e alípóñense cara ó lado de ande sopla o Céfiro, aspiran as sutís auras e moitas veces ¡oh maravil/a! sen outro contacto, son fecundadas só polo vento.

De modo semellante describen este feito fabuloso aínda que non con referencia concreta Ó N-W, Varrón (Rer. Rust. 2,1,19), Columella (6,27,7) e Plinio (Nat. Hist.,VIII,166). 125

o segundo e terceiro párrafo deste texto de lustino é fundamental para as interpretacións da presencia dos gregos no N-W. E un vello tema da historiografía galega que hoxe parece que deixa de te-la importancia que tivo noutros momentos en que se provocaron alporizadas discusións entre os partidarios de acepta-lo contido deste texto e os que vían neste e notros textos con datos semellantes puras e simples fantasías. Hoxe admítese a posibilidade de contactos comerciais por vía marítima pero descártase a idea dunha colonización grega (Bermejo, Galicia y los griegos, p. 14) Sen embargo, hai numerosos exemplos nos que, en base a derivacións filolóxicas, as veces elucubrantes fantasías, e moi extrañas conxeturas, autores galegos pretenderon demostra-Ia colonización grega nestas terras. Así, por exemplo, unha «curiosa» derivación é a de Paschasio de Seguín (Galicia, p. 33): «gálatas + griegos = Galogrecia = Galicia» ou a de B. Vicetto, (Historia, p. 267) cando di: «da adhesión filolóxica das voces galos e grJegos ¿ Que hai que facer para que resulte Galiegos? .. suprimir unha vocal e catro consonantes: o, s, y, g, r... ».Durante anos sentíuse a necesidade de buscar orixes remotos e clásicos ós lugares, de aí que unha mínima noticia servira para montar toda unha teoría; Galicia non podía «ser menos» que outras terras peninsulares nas que sí estaba atestiguada a presencia grega. Así, Verea (Historia, p. 189) afirmará que «Galicia foi sempre tan grega coma calquera outra provincia española» e Vicetto (Historia, p. 58) que «en Galicia ata as mesmas pedras falan de colonización grega». Esta presencia grega tida como «masiva» fixo que se lIes atribuiran monumentos (Villamil, Colonias, p. 319), costumes, bailes, prendas de vestir, xogos, etc. (Vicetto, Ambrosio de Morales, Martínez de Padín) e a fundación de numerosos vilas e cidades. Así, Sagrario de Molina sinala a héroes gregos fundando por Galicia cidades: Amphiloco en Ourense, Diomedes en Tui (Descripción, XXV) e «esta ciudad se dize aver la fundado una muger que se llamó Coruña (XXIX)>>. Ambrosio de Morales (Viage, p. 147) tamén sinala a Amphiloco como fundador de Ourense e Vicetto a Diomedes de Tui e de Adobriga (Historia, p. 54). Xunto a Tui e Ourense, outras poboacións contarían co «honor» dunha fundación grega: Pontevedra, a antigua Hellenes, sería fundada por Teucro; O Grove, por Filoctetes; Samos por Samos; Lámbrica por Neda, etc. Claro que, nalgunha ocasión esta orixe non debeu parece-lo suficientemente antiga e buscouse outra mellor; así, F. Prudencio de Sandoval (Antigüedad, p. 2) di que «os que con el (Diomedes) viñeron, que serían gregos da súa nación, poboaron o porto de Baiona, que antigamente chamouse Eric;:ana ou Eridana, e outros moitos lugares desta terra que poboaron os gregos misturándose cos exipcios que viñeron primeiro e asentáronse na Coruña co seu príncipe Gotelio». Ou, por se non bastar~n os gregos, «os celtas, os fenicios, os cartaxineses e os gregos viñeron a Galicia, vírona, habitárona e comunicáronlle as súas luces e costumes» (Verea, Historia, p. 189). Estas e outras afirmacións teñen, pois, como un importante punto de apoio este texto de lustino que parece que seguíu fantasías e invencións de Asklepiades de Mirlea que por tódalas partes creía atopar vestixios de héroes gregos en Hispania. Todos estes supostos fundadores de cidades son os héroes que regresaban da guerra de Troia e que protagonizaron as grandes viaxes, os «nostoi». Sobre esta suposta presencia dos gregos en Galicia están tamén os textos de Strabon (111,4,3), Plinio (lV,112), Silio Itálico, 111,366-7 e XVI,368) e máis serodiamente unha carta de S. Braulio a S. Fructuoso de Braga repite esta afirmación falando de P. Orosio: ((Pro126

vinciam namque, quam incolis et graecam sibi originem defendit, quae Magjstra est litterarum et ingenii, et ex ea ortos fuisses recordamini elegantissimus et doctissimos viros, ut aliquos ducam Orosium presbyterum)) (A provincia onde vivides reclama para sí unha orixe grega e é mestra das letras e do inxenio, e recordades que dela naceron elegantísimos homes, por citar algúns, direi o presbítero Orosio). Evidentemente atopamos na historiografía galega posturas máis críticas sobre a suposta colonización grega; Martíns Sarmento, Murguía ou Cuevillas xa non aceptan como proba a toponimia consiserando helenizacións de topónimos indíxenas e non aceptan a posibilidade desas grandes viaxes dos héroes homéricos e troianos. Non se descarta a posibilidade de contactos comerciais, pero nunca se pode chegar a falar de colonias no sentido estricto da palabra. Esta idea é a que tamén defende C. Torres (Aínda que valora o papel dos topónimos) e é a que pode confirma-la arqueoloxía cando, de forma máis ben esporádica, descubre pezas de orixe grega ou de tradición helénica. A riqueza de Galicia non é un dato novo e está atestiguada en case tódolos autores que fan algunha referencia de certa extensión a esta terra. Interesante referencia do nome do Miño en relación co minio. Se en outros autores, por exemplo en Plinio, o ouro había que sacalo por complicados procesos de apertura de galerías e minas, (XXXIII,77; XXXIII,80; XXXIV, 156), segundo lustino a abundancia é tal que co mesmo arado ou pola fendidura dun raio, o ouro móstrase e pode ser recollido. E probable que o chumbo ó que se refire sexa o «Plumbum album», o estaño do que hai abundancia en Galicia e, sen embargo, escasea o auténtico chumbo. Non sabemos a que monte se refire lustino ó falar do «monte sacro» xa que faltan referencias xeográficas. C. Torres prantexa a posibilidade de que fora identificado co Pico Sacro preto de Santiago (La Galicia Romana, p. 153). Aparece un sincretismo da divinidade clásica (Iupiter) co seu símbolo do raio e das montanas con divinidades indíxenas. As adicacións en aras a lupiter en Galicia son moi abundantes. Sobre o traballo da muller no campo xa falara Silio Itálico (111,350) e os datos son semellantes. A guerra e as rapiñas son cousas reservadas ó home; engade un dato sobre as súas armas templadas coas augas dos ríos Birbili e Chalybo. Sen embargo, é probable que neste dato lustino cometa un doble erro: o ferro é caseque inexistente en Galicia e o río debe se-lo Bílbilis de Celtiberia do que se aseguraba que a súa auga era moi apropiada para o temple do ferro (Marcial, 1,49,12). O río Chalybo debe se-lo Oueiles de Turiasso, que igual que Bílbilis era célebre polo seu ferro; Chalybo debe ser asimilado ó nome dos Chalybes de Asia Menor que foron os primeiros en fundi-Io ferro arredor do 1400 a. X. (F. H. A. t. VIII, p. 351).

127

RUFO FE5TO AVIENO (S. IV d. X.) Natural de Volsinii (Etruria), foi procónsul en dúas ocasións (pode que en Asia e na Bética) e é o autor dunha obra das máis importantes para coñece-Ia descripción da Iberia: a «Ora Marítima». Esta obra é interesante, sobre todo, polo emprego que fixo Avieno de fontes antigas e non ben coñecidas para nós. Para as súas descripcións bota man dun variado tipo de fontes de información: autores dos S. VI e Va. X. (el mesmo cita a once nomes como Hecateo, Tucídides, Fileas, Damasto, Escilax, Eutecmon) e, sobre todo, unha fonte máis antiga coñecida como «Periplo massaliota». Este Periplo, que supón o documento máis antigo conservado de autores gregos, é probable que fora redactado por un autor marsellés na primeira metade do S. VI a. X. Sobre o autor deste Periplo tense discutido moito·e foi identificado polos críticos con varios nomes, sobre todo con Himilcón (Müllenhoff, Blázquez); non é iso o máis importante, senón saber que o Periplo foi unha fonte de información fundamental para autores posteriores como Eforo, Piteas e o propio Avieno. Avieno seguirá o Periplo na descripción da costa do Levante; no resto da obra, sobre todo cando fala das costas da Oestrimnia ou de Irlanda, xa hai máis variedade nas fontes e máis aportación persoal. Por iso é importante tratar de establece-las diferentes fontes de información no texto da Ora. A análise das interpolacións recollidas doutros autores foi un traballo encetado por Schoning no ano 1791 e continuada por varios críticos como Müllenhoff, Müller, Kricher, Schulten, etc. Esta Ora Marítima foi adicada por Avieno ó seu amigo e parente Probo que lIe pedira unha descripción do Ponte Euxino. Non se conserva ningún manuscrito; o único fundamento do texto é a edición «princeps» publicada en Venecia no 1488 por Víctor Pisano; posteriormente fixéronse moitas nas que aparecen erros e engadidos. Tamén foi autor Avieno doutras obras como a versión dos «Phaenomena» de Arato e da «Orbis Terrae» de Dionisio Periexeta nas que loubou a magnitude de ceo e terra; noutros dous poemas refundiu en versos senarios a epopeia de Virxilio e a Historia de Tito Livio cunha idea global de ensalza-la antiguidade romana.

AVIENO, Ora Marítima, 80-200

Terrae patentis orbis effus ! al e iace!nlt orbique rursus unda circumfunditur. sed qua profundum semet insinuat salum Oceano ab usque, ut gurges hic nostri maris longe explicetur, est Atlanticus sinus. 85 hic Gadir urbs est, dicta Tartessus prius, hic sunt columnae pertinacis Herculis Abi(l)a atque Calpe, (haec) laeva dicti caespitis, Libyae propinqu(a) est Abi(l)a. duro perstrepunt sept!rlent(r)ione, sed loco certae tenent. 90 et prominentis hic iugi surgit caput, Oestrymnin istud dixit aevum antiquius,

128

100

105

110

115

120

125

130

135

140

molesque cel?a saxei fastigiĂ tota in tepentem maxime vergit notum. sub huius autem prominentis vertice sinus dehiseit incolis Oestrymnicus, in quo insulae sese exerunt Oestrymnides, laxe iacentes et metallo divites stanni atque plumbi. multa vis hic gentis est, superbus animus, efficax solertia, negotiandi cura iugis omnibus, netisque cumbis turbidum late fretum et beluosi gurgitem Oceani secant. non hi carinas quippe pinu texere et acere norunt, non abiete, ut usus est, curvant faselo(s), sed rei ad miraculum navigia iunctis semper aptant pellibus corioque vastum saepe percurrunt salum. ast hinc duobus in sacram, sic insulam dixere prisei, solibus cursus rati esto haec inter undas multa!m] caespitem iacet, eamque late gens Hiernorum colit. propinqua rursus insula Albionum patet. Tartes(s)iisque in terminos Oestrumnidum negotiandi mos erat. Carthaginis etiam coloni!s] et vulgus inter Herculis agitans columnas haec ad!h]ibant aequora, quae Himilco Poenus mensibus vix quattuor, ut ipse semet re!m] probasse re(t)tulit enavigantem, posse transmitti adserit. sic nulla late flabra propellunt ratem, sic segnis humor aequoris pigri stupet. adieit et illud: plurimum inter gurgites extare fucum et saepe virgulti vice retinere pup(p)im. dieit hic nihilominus non in profundum terga demitti maris parvoque aquarum vix supertexi solum. Obire semper huc et hu!n]c ponti feras, navigia lenta et languide repentia interna tare beluas. siquis dehinc ab insulis Oestrymnieis lembum audeat urgere in undas, axe qua Lycaonis rigescit aethra, caespitem Ligur!g]um subit cassum incolarum. namque Celtarum manu crebrisque dudum proeliis vacua arva sunt Liguresque puls/~ ut saepe fors aliquos agit, venere in ista, quae per horrentis tenent plerumque dumos. creber his scrupus loeis rigidaeque rupes atque montium minae caelo inseruntur. et fugax gens haec quidem diu inter arta cautium duxit diem secreta ab undis. nam sali metuens erat 129

145

150

155

160

165

170

175

180

185

190 130

priscum ob peric!u}lum, post quies et otium securitate roborante audaciam persuasit altis devehi cubilibus atque in marinos iam locos descendere. post i/la rursum quae supra fa!c}ti sumus magnus patescit aequoris (fusi) sinus Ophius(s)am ad usque. rursum ab huius /ยกT t]tore internum ad aequor, qua mare insinuare se dixi ante terris, quodque Sardum nuncupant, septem dierum tenditur pediti via!eJ. Ophiussa porro tanta panditur latus quantam iacere Pelopis audis insulam Graiorum in agro. haec dicta primo Oestrymnis (est) locos et arva Oestrymnicis habita(1tibus, post multa serpens effugavit incolas vacuamque glaebam nominis fecit sui. Procedit inde in gurgites Veneris iugum circumlatratque pontus insulas duas tenue ob locorum inhospitas. Aryium rursum tumescit prominens in asperum septentrionem cursus aut(em) hinc c/assibus usque in columnas efficacis Herculis quinque est dierum. post pelagia est insula herbarum abundans ad(que) Saturno sacra. sed vis in i/la tanta naturalis est, ut siquis hanc innavigando accesserit, mox excitetur propter insulam mare, quatiatur ipsa et omne subsi/iat salum alte intremescens cetero ad stagni vicem pelago silente. prominens surgit dehinc Ophiussae in auras, abque Arui(i) iugo in haec locorum bidui cursus patet. at qui dehiscit inde prolixe sinus, non totus uno facile navigabilis vento recedit. namque medium ac(cess)eris zephyro vehente, reliqua deposcunt notum. et rusus inde si petat quisquam pede Tartessiorum litus, exuperet viam vix luce quarta, siquis ad nostrum mare Malac(a)eque portum semitam tetenderit, in quinque soles est itero tum Cempsicum iugum intumescit. subiacet porro insula Achale vocata ab incolis. a(e)gre estfi} fides narrationi!sJ prae rei miraculo, sed quam frequens auctoritas sat fulciat, aiunt in huius insulae confiniis numquam esse formam gurgiti reliquo parem. splendore(m) ubique quippe inesse fluctibus vitri ad nitorem et per profundum marmoris coeaneam in undis esse certum imaginem est.

confundi at illic aequor immundo luto memorant vetusti semper atque sordibus ut faeculentos gurgites haerescere. 195 Cempsi atque S!ajefes arduos collis habent Ophiussae in agro. propter hos pernix Ligus Draganumquf! proles sub nivoso maxime septentrione conlocaverant larem. Poetanion autem est insula ad Sefum ! umj latus 200 patulusque portus

AVIENO, Ora Marítima, 80-200 8D-A redondez da terra que se coñece amósase ampliamente extendida e o mar abrázaa permanentemente. Mais por onde o profundo mar se introduce en sí mesmo dende o Océano para que aquí ampliamente se expandan as ondas do noso mar, está o seo Atlántico. 85-Aquí está a cidade de Gadir chamada antes Tartessos; aquí están as columnas do esforzado Hércules, Abyla e Calpe, a parte esquerda da terra está próxima a L ybia e as dúas resoan polo duro Septentrión, mais mantéñense seguras no seu sitio. 90-E aquí xurde a cabeza dun cabo prominente, a antiguidade chamouIle a éste Oestrymnin e a alta mole de afiada pedra da na meirande parte ó tépedo Noto. Pois ben, ó pe deste saínte 95-0 golfo Oestrymnico ábrese ós habitantes e nel amósasenlle as illas Oestrymnicas de ampla extensión e ricas en metal de estaño e chumbo: aquí a xente ten moita forza, espíritu e eficaz astucia, l00-xunguidos todos pola preocupación do comercio, e coas entretecidas barcas sulcan o mar enormemente axitado e o abismo do Océano poboado de monstruos. Dende logo, estes non construíron as lanchas de pino 105-e descoñecen o pradairo, nen, como é cC?stume, curvan as lanchas con abeto, senón que, cousa pasmosa, sempre preparan as embarcacións con peles xuntas e co coiro, moitas veces, percorren o vasto mar. E dende aquí a lila Sagrada, así a chamaron os antigos, hai dous días de navegación. 110-Entre estas augas esparrámase moita terra á que en gran parte habitan a xente dos Hibernos. Tamén se ve cerca a lila dos Albións. Os Tartessos tiñan o costume de ir negociar ós límites dos Oestrymnios.

131

115- Tamén os habitantes de Cartago e a xente que se move entre as columnas de Hércules percorrían estes mares; o cartaxinés Hamilcón asegura poder contar, xa que él mesmo o probou, que para esta navegación apenas chegan catro meses, 120-xa que en amplos espacios ningún vento empuxa ó barco, pois unha lenta corrente do preguizoso mar queda paralizada. 125-Engádese tamén a esto que moito argazo (correón) frota entre as ondas e que unha e outra vez montóns delas reteñen o barco. Conta tamén éste que a profundidade do mar non é moita e moi pouca cantidade de auga cubre o fondo. Que as feras do mar aparecen aquí e acolá, que as naves van navegando 130-lentas e inesperadamente lánguidas entre os monstruos. Se alguén se atreve dende as Jllas Ostrymnias botar unha lancha ó mar, por onde o aire se conxela polo ceo de L ycaón, entra na despoboada terra dos Ligures, valeira de habitantes; pois pola obra dos Celtas e por frecuentes enfrentamentos, 135-dende hai tempo, os campos están valeiros. Os Ligures expulsados, como moitas veces a sorte trata a outros, chegaron a estas terras que a maioría das veces habitan entre encrespados zarzais, abundantes espariñais e duras rochas hai nestes lugares, e as ameazas dos montes 140-incrústanse no ceo e a xente fuxitiva, entre estes apretados refuxios das rochas viviu moito tempo, alonxada da costa, pois tíñalle medo ó mar por mor daquel vello perigo. L ogo, o descanso e o ocio, fortificando coa seguridade a súa audacia, 145-persuadiu a baixar das altas moradas ata a beiramar. Dempois daquela, que xa dixemos antes, exténdese o gran seo de mar ata Ophiusa e logo dende a costa de ésta ata o mar interno por onde dixen antes que o mar, 15O-ó que chaman Sardo, se metía nas terras; o camiño prolóngase durante sete días. E tanta a extensión de Ophiusa canto oiches que era a illa de Pélope en terras dos gregos; ésta primeiro chamouse Oestrymniam, 155-habitando os Oestrymnios os seus lugares e campos; logo moita serpe obrigou a fuxir ós habitantes, e doulle o seu nome á terra valeira. Adéntrase logo nas ondas e promontorio de Venus e o mar oubea arredor de dúas illas 160-inóspitas pola insignificancia dos seus lugares. O cabo Aryio envalentónase sobresaíndo cara ó áspero Septentrión; dende aquí, para as naves, o traiecto é de cinco días ata as columnas do poderoso Hércules. 132

Logo está a i/la Pelaxia, abundosa de herbas e consagrada a Saturno. 155-Pero hai nela unha forza natural tan grande que se alguén chegara a ela navegando, axiña se enfurece o mar preto da illa, estremécese ela mesma e todo o mar se ergue tremendo profundamente, 17o-mentras o resto da mar garda silencio como un estanque. De aquí xurde un cabo, Ophiusa, e dende o cabo Aryio a estes sitios hai dous días de camlño. 175-Pero o golfo que dende aquí se presenta ampliamente, non se percorre de todo como navegable cun só vento; xa que se chega á metade empuxando o Zéfiro, para o resto, precísase o Noto, e, se un se dirixira de novo alí a pe 180-á costa dos Tartessios, case pasa o camiño de catro días; e se alguén emprendera o camiño ó noso mar e ó porto de Málaga, o camiño é de cinco días. Entón xurde o cabo Cempsico. O pe sitúase a illa chamada Achale polos seus habitantes. 185-Dificilmente se /le pode dar crédito á narración polo asombroso, pero con qué frecuencia os feítos se sosteñen enormemente; din que nos confíns desta illa o mar non ten un aspecto semellante 6 resto, que por todas partes 190-hai nas ondas un esplendor próximo ó bn~/o do vidro, e polo fondo é certo que hai nas augas un azulado aspecto de mármore. Recordan os antigos que alí o mar está revolto por un fango sucio 195-e que as turbias augas sempre se pegan como lamas. Os Cempsos e os Saefes habitan escabrosas montañas na terra de Ophiusa. Preto destes o veloz Ligur e a descendencia dos Draganos instalaron o seu lar baixo o moi nevoso Septentrión. 2()()-0 lado dos Saefes está tamén a Hla Poetanio e un amplo porto.

langa destes versos describe Avieno unhas pasaxes que foron interpretadas e identificadas de moi diversas maneiras. E indubidable que o texto non é moi claro e permite varias lecturas. Faltan puntos de referencia que sexan perfectamente identificables, por iso as medidas ou as calificacións xenéricas non fan máis que «estimular» os intentos de c1arexar e dar por definitiva a interpretación do texto. O autor da Ora Marítima interpola fontes antigas e mesmo chega a repetir pasaxes; por exemplo, os perigos dese mar inmenso (v. 120-129) aparecerán repetidos case que con total exactitude uns versos máis adiante (v. 389-9 e 406-413). 133

Moito se ten discutido e escrito sobre a identificación de Oestrymnia, Ophiusa, os Saefes. Podémonos atopar sobre estes temas dúas liñas de opinión que logo terán matizacións personais; por unha banda, a opinión, moi xeralizada, de escritores galegos (Rodríguez de Novoa, Huerta, P. Sotelo, P. Sarmiento, Riobó, Cornide, Martínez Padín, Murguía, García de la Riega, Cuevillas, etc.) ou non (Florián do Campo, Morales, Mariana, Pinedo, Contador de Argote) que len en Avieno unha referencia concreta ás costas galegas e ó país galego cando fala de Oestrymnia e de Ophiusa; ó cabo Fisterra ó referirse ó cabo de Oestrymnia e as illas Oestrymnicas serían as il/as xunto ás costas galegas que posteriormente serán chamadas Kassiterides. Por outra banda, estarían os autores que, (aínda admitindo mesmo a posibilidade de que Oestrymnia poda referirse a dúas zonas - Galicia e a zona de Bretaña -) identifican esta Oestrymnia de Avieno con Bretaña, illas Británicas, Canle da Mancha. Cambden, Borlasse, Forster, Malte-Brun, Müllenhoff, Schulten, estarían entre os defensores desta opinión; evidentemente, a divulgación dos varios traballos de Schulten no noso país contribuiron a extende-Ia súa opinión entre os críticos peninsulares. Para el, o golfo Oestrymnico sería a zona entre Brest e Douarnenez; as illas Oestrymnias serían as pequenas illas espalladas ó L. de Ouessant (aínda que admite que estas il/as poidan se-las mesmas que logo foron chamadas Kassiterides en Herodoto e que, unicamente máis tarde, foron así chamadas tamén as que están frente a Galicia) e das que falaban Strabon, Diodoro ou Mela. A illa Sagrada parece ser Irlanda, habitada polos Hibernos e a illa dos Albións sería a Gran Bretaña. Outro punto conflictivo, xunto co dos Oestrymnios, é o de Ophiusa; o feito de que responda a unha nova denominación dun territorio coñecido antes por outro nome (Oestrymnia), a expulsión dos seus habitantes polas serpes, etc., prantexa moitos temas e problemas. O nome de Ophiusa considérase que ten relación co «país das serpes» e que sería de orixe focea; con este nome, segundo Schulten, os focenses chamarían a case que toda a Península (Iberia quedaría reservado para a costa S. e L.). Esta Ophiusa estaría habitada polos Saefes, nome que fai referencia directa a «serpe», quizáis polo seu animal totémico; estes Saefes expulsarían ós antigos habitantes, os Oestrymnios, que pode que marcharan á zona de Bretaña onde os sitúa o Periplo. Esta podería ser unha explicación da duplicidade dos nomes. Para aceptar esta explicación, teríanse que atopar algúns elementos comúns que permitiran pensar que neses Fisterras atlánticos onde se asentaron os Oestrymnios existiu unha relación de parentesco. Esta tarefa intentouna Cuevillas no seu estudio sobre ((OS Oestrimnios, os Saefes e a ofi/atría en Ga/iza)) no que vai analizando as diferentes etapas prehistóricas aquí e acolá constatando que nunhas épocas a semellanza dos restos arqueolóxicos é grande (Paleolíticos, certos tipos de campaniformes, pezas dos inicios dos metais, nas representacións dos petroglifos, nos machados de talón) e noutras é máis difícil a comparación (Megalítico, Ferro). A idea de camiños comerciais entre os Fisterras atlánticos, dende un momento inicial non determiñado que podería intensificarse no período do Bronce é unha idea aceptada por unha gran maioría. A posibilidade dunha identificación de carácter racial está dificultada pola inexistencia de restos. Esa relación dos Saefes coa serpe inténtase demostrar en Galicia polos restos e pervivencias dos temas relacionados coa serpeo O posible culto á serpe na época castrexa e as representacións inscultóricas en varios penedos galegos interprétanse como argumentos a favor desta hipótese. 134

Tamén a identificación dos accidentes xeográficos da pe a variantes interpretativas. Así, o cabo Aryio, a unha distancia de cinco días das Columnas de Hércules, é, para Schulten, o cabo Ortegal; o nome lIe viría do pobo dos Arubios que habitaban esta zona. A illa Pelaxia, consagrada a Saturno, sitúaa Schulten a carón do cabo Carvoeiro; García de la Riega identifícaa cunha ¡lla no río Miño e Martíns Sarrnento lévaa as marismas do Aveiro. A ¡!la Poetanio sería, para García de la Riega, a i!la de Arousa e o «patalus portus» a ría de Arousa; pero para o P. Fita estaría na zona de Betanzos e para Schulten sería a ¡!la (hoxe península) diante de Setúbal; para este mesmo autor, o «patalus portus» se referiría á desembocadura do río Sado e, segundo P. Fita, será o que logo coñeceremos como o gran porto dos Artabros.

A VI EN O, Ora Marítima, 380-389

380 porro in occiduam plaga(m) ab his columnis gurgitem esse interminum, late patere pelagus, extendi salum Himi/co tradit. nullus haec adli"t freta, nul/us carinas aequor il/ud intulit, 385 desint quod alto fiabra propellentia nullusque puppim spiritus caeli iuvet, dehinc quod aethram quod(am) amictu vestiat caligo, serm)per nebula condat gurgitem et crassiore(m) nubilum perstet die.

AVIENO, Ora Marítima, 380-389

380 ... ademáis Himllcón conta que dende estas columnas ata a terra de Occidente hai un mar interminable; que se amosa extensamente o Océano e que o mar se extende. Ninguén chegou a estes mares e ninguén aventurou os seus barcos a aquel mar 385 porque Ile faltan ó mar ventos propulsores e ningún soplo do ceo Ile axuda a un barco, e logo porque a néboa cubre a atmósfera cun manto e a brétema agacha sempre o abismo e o ceo mantense cuberto perante o día.

AVIENO, Ora Marítima, 406-413

406 Plerumque porro tenue tenditur salum, ut vix harenas subiacenti(s) occulat. exuperat autem gurgitem fucus frequens atque impeditur aestus hic uligine. 135

410

vis beluadi)um pelagus omne internatat multusque terror ex feris habitat freta. haec o/im Himi/co Poenus Oceano super spectasse semet et probasse re(t)tulit.

AVIENO, Ora Marítima, 406-413 406

410

E ademais xeralmente o mar exténdese tan pouco profundo que case non cubre as areas do fondo. Algas frecuentes saen por riba do mar e a oleaxe queda imposibilitada polo apozamento. Unha manada de monstruos nada por todo o mar e un inmenso terror das feras habita o mar. O púnico Himi/cón refire que el en outros tempos veuno e comprobouno no Océano.

Estes versos corresponden a unha interpolación do texto de Avieno e supoñen unha repetición dos versos 120-129; repítense os mesmos medos que infunde o Océano: a calmuza do vento que non impulsa ás naves, a extensión interminable do mar, os vados e a pouca profundidade do mar, as augas, os monstruos mariños e un novo elemento que nos versos anteriores non estaba que é a brétema. Estes temores mantivéronse vivos moito tempo e por iso se recoñecía o valor dos que se atrevían a se internar no perigoso e descoñecido mar. Pero, por outro lado, a fama dos metais, ouro, prata, estaño, chumbo, foi suficiente para intentar face-Ia travesía e chegar ós confíns do mundo coñecido. Datos semellantes recolle Plinio (11,169) cando narra a viaxe de Himilcón e Hannón en busca do estaño. Os cartaxineses tiñan interés en divulgar estes perigos para controlar en exclusiva as rutas.

136

EUTROPIO (s. IV d. X.) Eutropio é un dos autores que, na época do renacemento Constantino-Teodosiano, adicouse a facer resumes da Historia. Escribe na época do emperador Valente (364-378) un resume en 10 libros da Historia romana (<<Breviarium ab urbe condita»). E un autor de talento, habilidade e traballa con bastante imparcialidade. O seu tratamento dos temas é correcto e a lingua empregada, clara.

EUTROPIO, 4,19

mox etiam D. lunius Brutus de Callaecis et Lusitanis magna gloria triumphavit. EUTROPIO, 4,19

Dempois tamén D. lunio Bruto celebrou con gran gloria o seu triunfo sobre os Callaicos e Lusitanos. Referencia ós episodios das guerras de Bruto o Galaico dos anos 138-6 a. X. Sobre este persoaxe, ver Apiano, 73-74.

137

SERVIO HONORATO (s. IV d. X.) Durante a época do emperador Teodosio, o chamado renacemento Constanti no-Teodosiano, Servio Honorato traballou xunto con outros autores e eruditos en facer comentarios e resumes das grandes obras e autores que xa se consideraban clásicos. Así, nese grupo de comentaristas está este autor, do que nos chega un comentario sobre a Eneida de Virxilio. Compañeiros nestas tarefas foron Nonio Marcelo, Elio Donato, Terencio de Evamtio e outros.

SERVID, Ad Aeneidam, VII,728 Ca/es civitas esta Campanie... est in Ga//aecia, quam Sa//ustius captam a Perpena commemorat.

SERVID, Ad Aeneidam, VII,728 Ca/es é unha cidade de Campania... e hai tamén unha en Ga//aecia que, segundo Sa/ustio, foi tomada por Perpena.

A expedición de Perpena a Cales (Porto, na Gallaecia) debeuse efectuar no ano 74-73 a. X. seguramente procedente de Lusitania. Descoñecemo-Io móvil estratéxico de/a; pode que se tratara dunha expedición de recoñecemento motivada por un interés económico ou pode que teña relación coa marcha de Perpena, fuxindo de Mete/o; se ésta fora a razón, se trataría dun episodio final das guerras Sertorianas en Hispania. Nesta guerra, os Lusitanos, e probablemente tamén algunhas tribus Galaicas, apoiaron a Sertorio no comenzo da campaña, mais, ó final, fórono abandonando e pasaron ó bando de Metelo.

138

LATERCULO DE VERONA

o Latérculo de Verona está escrito no S. VII pero ten a súa orixe no ano 297 d. X. ou pouco dempois, baixo o reinado de Diocleciano. LATERCULO DE VERONA, p. 250.XI

Diocensis Hispaniarum habet provincias numero VII *): 2 Beticam. 3. Lusitaniam. 4. Kartaginiensis. 5. Gallaecia. 6. Tharraconensis. 7. Mauritania Tingitania. LATERCULO DE VERONA, p. 250.XI

A Diócese das Hispanias ten VII provincias: * 2. Bética 3. Lusitania 4. Cartaxinense 5. Ga//aecia 6. Tarraconense Z Mauritania Tinxitania * erro do copista, xa que son VI

Dempois de Diocleciano e Constantino, Hispania era unha Diócese gobernada por un Vicario. O seu mandato estaban os «consulares» das provincias Bética, Lusitania e Gallaecia e os «praesides» das provincias Tarraconense, Cartaxinense, Tinxitania e as illas Baleares.

139

POLEMIO SILVIO

(s. IV d. X.)

Aproximadamente no ano 385 d. X. se escribiu esta lista das provincias romanas que Polemio adicou ó bispo Eucherio de Lión no 448-9. Se coñecen algúns outros traballos deste autor polos que se lIe pode considerar como un escritor de carácter teo/óxico.

POLEMIO SILVIO, p. 256,IV In Hispania VII (sc. provinciae): 2. Prima: Tarraconensis. 3. Secunda: Carthaginensis. 4. Tertia: Betica. 5. Quarta: Lusitania, in qua est Emerita. 6. Quinta: Gallaecia. 1. Sexta: Insulae Baleares. 8. Séptima: Tingitana. 9. Octava: transfretum, quod ab oceano infusum (terras intrat) transmititur inter Calpem e Abinnam.

POLEMIO SILVIO, p. 256,IV En Hispania (hai) VII (Provincias) 2. Primeira: Tarraconense. 3. Segunda: Cartaxinense. 4. Terceira: Bética. 5. Quarta: Lusitania, na que está Mérida. 6. Quinta: Gallaecia. 1. Sexta: lilas Baleares. 8. Séptima. Tinxitania. 9. Oitava: Ó outro lado do mar que se mete dende o Océano (que penetra nas terras) atravésase entre Calpe e Abinna.

Sobre a lista do Latérculo de Verona aparece unha provincia máis, as iIIas Baleares que foron separadas da Cartaxinense. Os números 8 e 9 refírense a unha mesma provincia.

140

RUFIO FESTO

(s.

IV. d. X.)

Contemporáneo de Eutropio, é, como el, autor de resumes de historia na época do emperador Valente. Trátase dun momento no que renacen varias ciencias, entre elas a historia: «Breviarium rerum gesto popo Rom. ».

RUFIO FESTO, Brev. 5,1 rebe//antes Lusitanos in Hispania per Decimum Brutum obtinuimus et usque Gadis ad Oceanum mare pervenimus.

RUFIO FESTO, Bre. 5,1 Sometemos por medio de Décimo Bruto ós rebeldes Lusitanos en Hispania e chegamos ó Océano ata Gades.

Décimo lunio Bruto venceu ós Lusitanos e lago chegou a Gallaecia vencendo tamén ós Gallaicos. Foi un dos militares romanos que máis triunfos obtivo en Hispania (ver Apiano, 73-74).

141

PAULO OROSIO (finais do S. IV-comenzos do S. V. d. X.) Parece que se pode afirmar con certeza que era natural da Gallaecia, do convento xurídico bracarense e viviría os seus primeiros anos nos momentos máis conflictivos da herexía Priscilianista, e, segundo S. Braulio, el mesmo militaría neste movimento, aínda que máis tarde o abandonaría. Chegou a ser presbítero. Tamén parece que para evitar problemas cos Suevos, viaxa a Africa onde estará con S. Agustín; destes anos son tres obras, «Commonitorio» (consulta de Orosio a S. Agustín sobre os erros priscilianistas e orixenistas), «Apologético» (no que Orosio contesta ó bispo Xoán logo de se celebra-lo sínodo de Jerusalém) e os sete libros de «Adversum paganos». O remate desta obra, no 417, a súa figura caseque desaparece e se viviu algúns anos máis, deberon ser estes de silencioso servicio xunto a S. Agustín. A obra de máis interés é «Historiarum adversum paganos libri septem», escrita entre os anos 415 e 417; nela, Orosio organiza os feitos dende o comenzo do mundo tratando de demostrar que xamais fallaron á humanidade os males e que os de outras épocas aínda puideron ser peores que os da súa. Os bárbaros, por exemplo, non deben, por sí mesmos, causar terror e a Providencia, ó probare ós homes, lévaos cara destinos mellores. A parte máis elaborada e extensamente tratada é a de Roma da monarquía e da república (Libros II-VI). Está escrita con certa retórica e son moitas as imitacións dos autores clásicos. Consérvanse uns 200 manuscritos da obra de Orosio e foi unha das máis divulgadas pola imprenta conservándose ata 28 incunables; as edicións do texto latino son numerosas e tamén as traduccións ás_diferentes linguas.

OROS 10, 1,2,69-72

69 HISPANIA uniuersa terrarum situ trigona est et circumfusione oceani Tyrrhenique pelagi paena insula efficitur. huius angulus 70 prior, spectans ad orientem, a dextris Aquitanica prouinca, a sinistris Balearico mari coartatus, Narbonensium finibus inseritur. se71 cundus angulus circium intendit; ubi Brigantia Ga//aeciae ciuitas sita altissimam pharum et inter pauca memorandi operis ad speculam 72 Britanniae erigit. tertius angulus eius est, qua Gades insulae, intentae in Africum, Athlantem montem interiecto sinu oceani prospiciunt. OROSIO, 1,2,69-72

Hispania enteira é de forma triangular e polo cerco do Océano e do mar Tirreno constitue unha península. O seu primeiro ángulo, que mira cara 142

Oriente, limitando pola dereita coa provincia Aquitana e pola esquerc/.a co mar Baleárico, únese ás fronteiras dos Narbonenses. O segundo ángulo mira ó Noroeste, onde está situada Brigantia, cidade de Ga/laecia e levanta na dirección de Bretaña un altísimo faro, construcción a resaltar entre as poucas. O seu terceiro ángulo é onde están as i/las de Gades que miran en dirección ó Abrego, orientadas ó monte Atlas, quedando interposto o golfo do Océano. Este texto de Orosio ten un paralelismo case exacto con outro do xeógrafo do S. IV d. X. Istro Aethico no que di:

Secundus angulus intendit ubi Brigantia civitas sita est Galiciae, ac altissimun farum, et in ter pauca memorandi operis, ad speculam Britaniae, erigitur (O segundo ángulo mira cara onde está a cidade de Brigantia de Galicia e érguese un altísimo faro para orientación rumbo a Bretaña e é unha construcción para mencionar entre as poucas). As dúas descripcións do Faro Brigantino son moi semellantes, unha parece copia da outra. Está tomado como un punto de referencia na descripción xeral da Península que se presenta cunha forma máis ou menos triangular ocupando o faro e a cidade de Brigantia o segundo ángulo no N-W. Tamén como Faro Brigantino aparece nunha escritura do rei Bermudo 11 que recolle o P. Flórez (España Sagrada, t. 19, p. 379). Tendo en conta que este faro non aparece citado ata esas datas serodias do S. IV d. X., é de supor que foi erixido posteriormente ós escritos daqueles autores que máis se interesaron polo N-W; por iso se pensa que puidera levantarse na época de Traiano, aínda que tamén hai partidarios de pensar que se levantara xa na época de Augusto en recordo das súas victorias (Florián de Ocampo, Hoyo, J. Costa). Sobre o faro, a actual Torre de Hércules da Coruña, escribiron case que tódolos autores locais (Cornide, Verea, Vedía, Salgado, Florián de Ocampo, Sarmiento, Tettamancy, etc.) atendendo a problemas descriptivos, constructivos, sobre a lectura da inscripción ou sobre a súa orixe e as xentes que a levantaron. Sobre este punto, que hoxe non ofrece dúbida, escribe P. Madoz: (Diccionario, t. 7, p. 105) «edificio notable pola súa antiguidade e que si, como aseguran algúns, existía denantes que os romanos tomaran España, temos que considerala obra de Fenicios ou cartaxineses». As lendas son tamén numerosas e variadas. Este faro, se temos en conta as máis antiguas descripcións posuía, arredor do corpo de pranta cuadrangular, unha ancha escaleira ou rampa de pedra «que nacía na mesma torre», pola que se subía un carro de bois ata dar no alto do chapitel, que fora cousa maravillosa de ver, canto foi grande erro de quen consentiu desfacela. Sobre o constructor desta torre hai opinións, pero ó pe dela hai unha pedra cun letreiro da mesma antiguidade» (Licenciado Molina recollido en Madoz). Non sabemos cando desapareceu a rampa, mais cando escribe Molina, no 1549, xa non existía. O faro sofreu tamén outros retoques: revestimento exterior de pedra de sillar ben labrado na época de Carlos "' (queda así tapado o material inicial do morteiro romano), máis altura, escaleira interior, transformación no faro, etc. Na torre existía unha inscripción que presenta dificultades na súa lectura, sobre todo na sexta liña; copiamos aquí tres posibilidades, a de Hübner (CIL, 11,2.559) -Ae as que presenta Madoz -B-C- (Diccionario, t. 7. p. 106):

143

MARTI AVG. SACR. G. SEVIVS LUPUS ARCHITECTUS AEMINIENSIS LUSITANUS.EX.VO

MARTI AVG. SACR. G. SEVIVS. LVPVS. ARCHITECTVS AF SIS LVSITANUS.EX.Vo

MARTI AVG. SACRA G. SEVIVS LVPVS ARCHITECTVS AFL. ......... NSIS LVSITANVS.EX.V.

C. Torres (El culto al Emperador, p. 15 ss.) analiza esta inscripción como un posible indicio do culto ó emperador en Galicia baixo a advocación de Marte; isto contaría con máis posibilidades, de ser certa a época da construcción do faro na época de Augusto; neste caso, poderíase supor que a posible estatua levantada sobre a inscripción representara a Augusto con figura de Marte ou a Marte evocando a Augusto. Non sería, sinala C. Torres, un caso aillado e tamén habería que ter en canta o papel do deus da guerra e a súa asimilación cos deuses locais (Bermejo, La sociedad, p. 39-62). Por outra parte, tamén habería dúbidas sobre a procedencia do seu arquitecto, C. Sevio Lupa, natural de Aeminio, seguramente a actual Coimbra en Portugal, se aceptamo-Ia lectura de Hübner.

OROSIO, 1,2,80

Hibernia insula inter Britanniam et Hispaniam sita longiore ab Africo in boream spatio porrigitur. huius partes priores intentae Cantabrico oceano Brigantiam Gallaeciae civitatem... OROSIO, 1,2,80

A ¡¡la de Hibernia, situada entre Britania e Hispania, exténdese do S. ó N. (do Africo ó Boreal) nunha extensión bastante grande. As súas partes principais de cara ó océano Cantábrico miran á cidade de Brigantia en Gallaecia...

A illa de Hibernia refírese a Irlanda. Xa no párrafo anterior fixo referencia á posición de Brigantia mirando á Bretaña.

OROSIO, V,5,12

interea Brutus in ulteriore Hispania LX mi/ia Gallaecorum qui Lusitanis auxilio venerant asperrimo bello et difficili quamvis incautos circumvenisset oppressit, quorum in eo proelio L. mi/ia occisa, sex mi/ia capta referuntur, pauci fuga e vaserunt. 144

OROSIO, V,5,12

Mentras tanto, Bruto, na Hispania Ulterior, derrotou a sesenta mil Gallegos, que viñan para auxiliar ós Lusitanos, nunha batalla cruel e difícil, a pesar de que foron cercados por sorpresa; nesta batalla morreron cincuenta mil, seis mil se cillcula que foron cautivos e moipoucos puideron escaparse.

Refírese Orosio a unha batalla de D. lunio Bruto polos anos 137 ou 136 a. X. As cifras pode que sexan un pouco esaxeradas pero o que interesa é recalca-la magnitude da batalla, e concentración de forzas indíxenas e a importancia da victoria romana. Segundo os Fastos de Ovidio (VI,461-2) trataríase dunha batalla producida no vran dun deses anos, concretamente o 9 de xuño.

OROSIO, V,7,2

Numantia autem citerioris Hispaniae, haud procul a Vacceais et Cantabris in capite Gallaeciae sita, ultima Celtiberorum fuit. OROS 10, V,7,2,

Pero Numancia, da Hispania Citerior, situada no límite de Gallaecia, non lonxe dos Vacceos e dos Cántabros, foi a última dos Celtiberos. A inclusión de Numancia dentro da provincia de Gallaecia corresponde a un momento moi determinado do proceso de organización administrativa de Hispania anterior á delimitación ós tres conventos (ver comentarios en Plinio). OROSIO, VI,21,1-8

(1) Anno ab Vrbe condita DCCXXVI imperatore Augusto Caesare sexies et bis M. Agrippa consulíbus Caesar parum in Hispania per ducentos annos actum intellegens, si Cantabros atque Astures, duas fortissimas Hispaniae gentes, suis hti legibus sineret, aperuit lani portas atque in Hispanias ipse cum exefcitu profectus est. (2) Cantabri et Astures GaIlaeciae prouinciae portio sunt, qua extentum Pyrenaei iugum haud procul secundo Oceano sub septentrione deducitur. (3) Hi no solum propriam libertatem tueri parati uerum etiam finitimorum praeripere aus/: Vaccaeos et Turmogos et Autrigonas adsiduis eruptionibus populabantur. igitur Caesar apud Segisamam castra posuit, tribus agminibus totam paene amplexus Cantabriam. (4) diu fatigato frustra atque in periculum saepe deducto exercitu, tandem ab Aquitanico sinu per Oceanum incautis hostibus admoueri c/assem atque exponi copias iubet. (5) tunc 145

demum Cantabri sub moenibus Atticae maximo congressi bello et uicti in Vinnium montem natura tutissimum confugerunt, ubi obsidionis fame ad extremum paene consumpti sunt. Raci/ium deinde oppidum magna ui ac diu repugnans, postremo captum ac dirutum esto (6) praeterea ulteriores Gallaeciae partes quae montibus siluisque consitae Oceano terminantur, Antistius et Firmius legati magnis grauibusque bellis perdomuerunt. (7) nam et Medullium montem Minio f/umini inminentem, in quo se magna multitudo hominum tuebatur, per quindecim m/lia passum fossa circumsaeptum obsidione cinxerunt. (8) itaque ubi se gens hominum trux natura et ferox neque tolerandae obsidioni sufficientem neque suscipiendo bello parem intel/igit, ad uoluntariam mortem seruitutis timore concurrit nam se paene omnes certatim igne ferro ac ueneno necauerunt.

OROSIO, VI,21,1-8 (1) No ano 726 da fundación de Roma, sendo emperador Augusto César cónsul por sexta vez e por segunda M. Agripa, entendendo César que se fixera pouco en Hispania perante douscentos anos, se consentía que os Cántabros e os Astures, dous poderosísimos pobos de Hispania, utilizaran das súas leis, abriu as portas de lano, e el en persoa púxose en marcha cun exército cara as Hispanias. (2) Os Cántabros e os Astures son parte da provincia de Gallaecia, por onde unha prolongación da cordilleira do Pirineo se extende non lonxe do Océano cara o N. (3) Estes non só estaban preparados a defenderen a propia libertade, senón que tamén se atrevían a arrebatala dos viciños e asolaban ós Vacceos, Turmogos e Autrigóns con ataques permanentes. Asípois, César estableceu o campamento xunto á Segisama, rodeando con tres columnas a case toda Cantabria. (4) Perante moito tempo fatigado en vano o exército e posto en perigo moitas veces, manda por fin que a armada se aproxime polo Océano, dende o golfo de Aquitania, sen sabelo os enimigos, e que se desembarquen as tropas. (5) Entón, finalmente, os Cántabros pelexaron o máis grande combate ó pe das murallas de Atica e vencidos fuxiron ó monte Vinnio moiprotexido pola natureza, onde foron consumidos case ata o extremo pola fafJ7e do asedio. L ogo o castro de Aracilo aínda que resistindo con gran forza e por moito tempo, ó fin foi tomado e destruido. . (6) Ademais, ás partes máis alonxadas de Gallaecia, que sembradas .de montes e bosques rematan no Océano, sometéronas os legados Anpstio e Firnio con grandes e duras batallas. ' (7) Tamén cercaron con asedio o monte Medulio, que se ergue sobr(J o río Minio, no que se defendía unha gran cantidade de homes, rodeado por un foxo de quince mil pasos. (8) E así, cando aquela raza de homes feros por natureza e crueis, en-

146

tende que non é capaz de soporta-lo asedio nin de afranta-Ia batalla en pe de igualdade, lánzase á morte voluntaria por medo á escravitude. Pois case todos se deron morte a porfía, valerosamente, polo lume, a espada e o veleno.

A semellanza desta narraCión de Orosio sobre as guerras contra os Cántabros e Astures é moi similar á de Floro (11,33,50-52), aínda que un pouco máis ampla e con algunha nova matización. A cifra redondeada de 200 anos é exacta tendo en conta que dende os primeiros momentos da chegada dos romanos pode entenderse que se inicia a conquista. A anotación de que o propio emperador se dispuxera a ir contra estes pobos mostra por sí mesma a dificultade para dominalos e a tenaz resistencia que presentaron. A fama destes pobos do N. da Península como guerrilleiros irreductibles era moi coñecida. O templo de la no abría en Roma as súas portas cando se iniciaba unha campaña militar e non se volvían a pechar ata a firma da paz. O remate destas guerras as portas do templo poderían estar pechadas uns anos conmemorando a Paz Augustea. Orosio sinala a extensión de Gallaecia nun senso moi amplo, xa que comprendería a Cántabros e Astures. Esta apreciación vai ser tida en conta polos diversos autores para situa-Ios diferentes escearios da guerra que nos textos, tanto de Floro coma de Orosio, non son precisos. Orosio debe facer referencia á provincia de Gallaecia instituída por Diocleciano que abranguía a Cántabros e Astures. A actividade de rapiña e bandidaxe referida a todos estes pobos doN. non é novidade. Xa Strabon (111,3,5), por exemplo, contara uns feitos semellantes. Dende o campamento de Segisama foi o centro de dirección das operacións. Tamén os campamentos de Asturica e Brácara foron puntos de partida para as outras dúas columnas de ataque. A complexidade da operación compróbase coa axuda que debería presta-la armada ó acosado exército de terra. Parece un erro claro que aparece o nome de Attica, que non ten sentido, xa que todo o contexto está facendo referencia a Bergido. Debe ser un erro ou confusión do copista do códice. O monte Vinnio é o refuxio dos habitantes de Bergido, nas montañqs cántabroastures, na zona próxima ós Picos de Europa. Unha vez máis, a xeografía vai servir de refuxio natural contra as organizadas lexións. O castro de Aracilo parec~ que estaba no lugar da actual Aradil~os, preto de Reinosa. O nome do legado Firnio debe estar mal escrito no códice xa que o nome correcto é Furnio, tal como aparece en Floro (11,33,51). Por último, o monte Medulio, máis localizado en Orosio que en Floro. Tódolos estudiosos do tema puxeron de relevo este dato, aínda que non todos coincidirán coa localización exacta; pero para todos este dato é fundamental; tanto para os máis tradicionais (Mariana, Mq.rales, Flórez, Masdeu) como para os máis modernos, ven da escola de Schulten, como da de Magie-Syme, hai que facer caso a Orosio, xa que debería coñece-Ia zona mellor que Floro ó ser natural de Braga. Así, o Medulio situaríase cara o S. de Galicia, no val inferior do Miño. Monteagudo (Galicia en 147

Ptolomeo, p. 618) nun intento de localización exacta, colócao no castro de Cabezas de Francos no monte Aloia. Sen embargo, a localización deste monte Medulio seguirá permitindo novas interpretacións ou revisións das propias afirmacións; así, C. Torres correxiría as súas iniciais localizacións dun Medulio no monte Aloia por un Medulio nas Médulas (La tragedia del Monte Medulio, p. 117) aceptando novas argumentacións e aceptando o paralelismo do significado do «sil» e «minius» referidos a «Iodo, limo, cor vermella, ocre» nos dous casos e como razón dos erros clásicos e confusión con estes ríos.

OROS 10, VI,21, 11

Cantabricae victoriae hunc honorem Caesar detulit, ut tunc quoque belli portas claustro cohiberi iuberet. ita tunc secundo per Caesarem, quarto post urbem conditam clausus est luanus... OROSIO, VI,21,21

Cantábrico bello per quinque annos acto totaque Hispania in aeternam pacem cum quadam respiratione lassitudinis reclinata ac reposita, Caesar Romam redit.

OROSIO, VI,21, 11

Augusto recibiu este honor da victoria cántabra, de modo que tamén entón mandou cerra-Ias portas do templo da guerra. E así por segunda vez, mediante César, e por cuarta, dempois da fundación de Roma, cerrouse entón o templo de lano. OROSIO, VI,21,21

Realizada a guerra cántabra perante cinco anos, e deixada e restablecida toda Hispania nunha perpetua paz, con certo respiro do cansancio, César regresou a Roma.

Finalización das Guerras Cántabras que permitiron inicia-la paz de Augusto que se verá commemorada no interesante monumento do Ara pacis en Roma.

148

CLAUDIO CLAUDIANO (fins do S. IV - comenzos do S. V d. X.) Escritor nacido en Alexandría, irá a Roma no ano 394 precedido da fama dos seus poemas escritos en grego. Protexido polas autoridades, chegou a se-lo poeta oficial do imperio occidental cantando a Honorio e ó seu xeral Estilicón. A sua fama chegou a ser tan grande que, na inscripción da súa estatua erguida no foro de Traiano compáraselle con Homero e Virxilio. Posúe unha gran forza imaxinativa, conquire novas metáforas, fai comparacións impensables, dá ás realidades extraordinarias rigor sen que perdan a apariencia de verosimilitude. Escribe Epístolas, Epigramas, Epitalamios, Poemas de variada temática, etc. A pesar de ser grego, emprega o verso latino cunha admirable maestría. A fama entre os seus contemporáneos parece merecida.

CLAUDIO CLAUDIANO, Carm. Min. XXX (Laus Serenae), 71-72

... Ca//aecia risit Floribus et roseis CLAUDIO CLAUDIANO, Carm. Min. XXX (Laus Serenae), 71-72:

Callaecia riu coas froles e as rosas.

Estes versos forman parte dun poema en loubanza de Hispania, patria da muller de Estilicón, Serena. Cando ela naceu, estivo leda toda Hispania, e cada parte dela queda resaltada por unha característica: Gallaecia polas froles.

149

ANONIMO DE RAVENA Obra de compilación dun autor cristiano que sobre 0670 manexaba documentación anterior, dos séculos IV e V. Está escrita en cinco libros e resulta unha lista de máis de 5.000 nomes entre os que aparecen algunhas referencias topográficas e hidrográficas de Hispania. Unha importante base de información foi o Itinerario de Antonino, ó que aparecen engadidas mansións ou cidades que nacen posteriormente. Segue para a enumeración un itinerario convencional que escomenza en Asia, segue por Africa e Europa e remata cun periplo polo Mediterráneo e algunhas il/as. Realmente, máis que un auténtico itinerario, é unha fonte de constatación e axuda para a identificación de poboacións antigas.

ANONIMO DE RAVENA, 302 ... quae Spanorum patria habet infra se provincias famossissimas octo, id est

r...

esta patria dos Hispanos ten dentro de sí oito famosísimas provincias, isto é:) 4 5 6 7 8 9 10 11

Calletia Asturia Austrogenia Iberia Lysitania Betica Hispalis Aurariola. vel si modica existet, tamen omnino fertilis est speciosissima esse dinoscitur raínda que é pequena, sen embargo, apréciase que é moi fértil e rica).

Estas oito provincias non responden a ningunha realidade administrativa romana; nesta lista mistúranse cidades co nome de Hispania na versión grega (Iberia) e con provincias verdadeiras.

ANONIMO DE RAVENA, 307-308 307, 17- Tude 18-Bonisana 19- Turaqua 308, l-Are Agusti 2-Quecelenis 3- Glandimariu m 4-Medioga 150

5-Bricantia 6-0ntonia 7-Cistonia 8-Castra Manuaria 9-Arragina 10-Saramon 11-Morodon 12-Canibri 13-Dracina 14- Tenobrica 15-Cambracum 16- Sandaquitum 17-0ssaron

Son cidades do W e do N. case que todas sen identificar, agás algunhas que podan selo pala semellanza cos nomes das mansións das vías dos Itinerarios ou por outras referencias como é o caso de Tude (Tui) ou Bricantia (Brigantio).

ANONIMO DE RAVENA,319-320-321 319-/tem in ipsa Spania iuxta civitatem quam praediximus Augustam Braccaria dicitur civitas (Tamén na mesma Hispania xunto á cidade que xa dixemos que se chama Braga), 320, 1-Sa/aniana 2-Aquis Ocerensis 3-Aquis Cercenis 4-Gemina 5- Sa/ientibus 6-Presidium 7-Nemetobrica 8-Foro Gigurnion 9- Ginistaria 10-Bergidon 11-Amnion 12-A s turica 13-Ba/sata 14-/nteramnum 15-Memoriana 16-Luco Astorum 17-Passicin 18-Amneni 321, 1-Lugisonis 2-Ponte Abei

151

3-Luco Augusti 4-Ponte Nartie 5-Brevis 6-Assegonion 7-/ria 8-Aquis Ce/enis 321, 17-Bibesia

321,21-Minna Esta é a derradeira lista de cidades que da o Anónimo para Hispania; é unha lista que engloba distintas vías sen separación entre elas, mais é posible recoñecelas, agrupadas por tramos, á vía a que pertencen. Así, as primeiras corresponden á vía 18 do Itinerario de Antonino; logo aparecería un camiño de Astúrica a Luco Astorum que non ten paralelo no Itinerario, mais no que aparecen as mansións de Balsata e Interamnum que corresponden a outra vía; de Luco Astorum outro camiño a Luco Augusti que pode que coincida coa «per loca maritima» e, por último, unha vía a Aquis Celenis que ten paralelos co Itinerario e coa 11 táboa de Astorga. O nome de Bibesia só aparece mencionado aquí e é posible que corresponda ó río Bibei. Minna debe de corresponder ó Miño.

152

XOAN ZONARAS Zonaras foi un escritor bizantino de finais do S. XI e comenzos do S. XII que desempeñou varios cargos na corte do emperador Alexo e na de Xoan Comneno. Pasou logo a vivir unha vida ascética retirándose a unha illa apartada onde morreu sobre o ano 1130 aproximadamente. Deixounos unha Crónica Universal dende o ano 1 ó 1118 e que contén valiosos datos obtidos de vellas fontes, sobre todo nos fragmentos, hoxe perdidos de Dion Cassio. Así, os libros 1 ó 21 e 44 ó 80 da «Historia Romana» de Dion figuran extractados na obra de Zonaras nos números 7 ó 12. Como comentarista eclesiástico escribiu tamén Zonaras uns «Comentarios sobre os cánones dos Apóstoles e dos Concilios» e sobre «Epístolas canónicas dos Papas» xunto cun himno á Virxe.

ZüNARAS, 10,6

••• f)\I

(Iberia) npo 'toú'tou (Pompeyo) AUXW\I, W!; tnt~~, tnl Aua~'tu\lOU!; xul KUAUCXOU!; ta'tpá'tEuaE. xul xpu't~au!; 'toú'tW\I ~Xp~ 't~!; l~w npo~ABE BUAáaa~!; 'ta ~ñ npl\l ÓnECXO\l'tU lPW~UCO~!; ~B\I~ XU'tUa'tpE~6~E\lO!;, xul ~nEAAáYE 't~!; tnuPXCu!; E~6ox~~W\l u~'t6!; 'tE nAOÚa~O!; YEYO\lW!; xul 'tOU!; a'tpU'tLW'tU!; W~E

'tuú't~!;

A~XW!;.

ZüNARAS, 10,6 ... Tocándo//e en sorte (Iberia) antes que a Pompeio, cando chegou aH fixo unha campaña contra os Lusitanos e os Calaicos. Dominou a éstes ata chegar ó mar exterior sometendo ós pobos que non obedecían antes ós romanos e foise da rexión deixando bo recordo, facéndose el rico e enriquecendo tamén ós seus soldados.

Referencia á campaña de César en Gallaecia dos anos 61-60 a. X. na que chega ó Atlántico e na que consigue os seus propósitos de se enriquecer; son datos moi semellantes ós que daba Dion Cassio.

153

154

TABOA DE PEUTINGER Coñecida tamén como Mapa Mundi de Castorius, o exemplar que se conserva debe ser obra dun copista do S. XII-XIII que parece copia dun orixinal do S. VII e que, á súa vez, é copia dun mapa do S. IV. A súa historia é moi curiosa; era unha colección de 12 follas, a primeira delas referida a Hispania e Britania. E un rollo de 6,6 m. de largo e de 0,34 m. de ancho que se conserva na Biblioteca Imperial de Viena. Foi atopado en Worms a finais do S. XV por Comado Celtes e donada en testamento no 1508 a Comad Peutinger (de aí o seu nome) coa condición de que á súa morte fose accesible ó público. O embaixador francés quixo mercalo por 70 coroas que foron rexeitadas por Peutinger. No 1526 fo; prestada a Miguel Hummelberg que fixo unha copia que logo aparecería moito máis tarde en Nápoles. Dende a morte de Peutinger no 1547 a Táboa estivo perdida ata que Mario Welzer atopouna no 1597 e ó ano seguinte aparece publicada por primeira vez en Amberes. Unha segunda vez volveuse a perder e a reaparecer no 1714 gracias a un anticuario que a mercara a Desiderio Peutinger, o derradeiro membro desa linaxe. No 1715 foi mercada por 100 ducados polo príncipe Uxío de Saboia e a súa biblioteca pasou logo ós fondos da Biblioteca Imperial de Viena no 1737 onde está a única copia do orixinal (Historia de España dirixida por M. Pidal, t. 11, p. 570). O faltar na copia o primeiro fragmento onde iría o título e o nome do autor, nada sabemos del. Sen embargo, un xeógrafo de Ravena, anónimo, sobre o ano 670 cita un antigo mapa e chama Castorius ó seu autor. A súa finalidade é servir ó viaxeiro e iso explica a presentación en forma de rollo e que tamén se pode doblar en fragmentos. Tomando como centro do mapa a Italia o autor fixo un mapa dos países do Imperio. Non é un mapa completo nin oficial; presenta unha rede viaria de 70.000 millas, 3.300 mansións e outros 600 nomes diversos. E curiosa a presentación do mapa; para aforra-Io espacio, o mar aparece reducido a estreitas franxas hourizontais sen nengunha proporción; os contornos das terras carecen de importancia e os accidentes xeográficos como montes ou ríos só aparecen sinalados como referencias. E de moita menos utilidade que o Itinerario ou o Ravenate porque tódolos datos xa foron dados por eles e porque os trazados son moi rectilíneos e as estacións non están relaciondas unhas con outras nas súas auténticas posicións e faltan indicacións sobre a dirección. Os nomes presentan certas irregularidades nas grafías, confusións de siglas, omisións, redoblamento de cifras, etc. Ademais hai que ter en conta que os datos referentes a Hispania perdéronse e só temos reconstruccións, algunha moi boa como a de Müller.

155

TABOAS DE BARRO DE ASTORGA Aínda que escritas noutro material, o barro, incluimos aquí estas táboas; son catro placas nas que aparecen mencionados 5 itinerarios do N-W. Coñécense mal as circunstancias da súa aparición e consérvanse no Museo Provincial de Oviedo. Están firmadas por C. LEP. M.I! VIR e están un tanto fragmentadas debendo medir, inicialmente uns 14 x 12 cm. Deberían ir colgadas, a xulgar polo furado que presentan na parte superior. Sobre a súa autenticidade, ésta foi admitida, inicialmente (García Bellido, 1975), sen embargo, hoxe hai moitas dúbidas, sobre todo as n. o 3 e 4. A n. o 2 é a que é máis admitida como auténtica e contén dúas vías: a de Lugo a Iria e a de Lugo a Dactonio. Na táboa n. o 4, considerada como falsa, faise alusión á vía 18 e aparece citada a mansión Aquis Originis VII; Arias e Roldán demostraron que o falsificador errou e, tendo en conta que tiña que colocar nese lugar, polas millas, Praesidio, menciona no seu lugar Aquis Originis que pertenece a outra vía. Estes nomes debeunos copiar dunha reconstrucción de calzadas romanas na que, por necesidades de espacio, estaban os nomes escritos un ó lado do outro (Caamaño, Fuentes, p. 102).

PLACA 11

156

VIA [LV] CO AVGVSTI AO IRIA (Vía de Luco Augusteo a Iria) PONTE NARTIAE XI BREV[I]S XIII ASECONIA XI IRIA XX VIA LVCO AV[GVS]TI A[O OACTIONVM] (Vía de Luco Augusteo a Oactonio) AOVA[E OVIN]TIA[E] OACTIONVM IX... C.LEP.M. 11 VIR.

BIBLIOGRAFIA

ACUÑA CASTROVIEJO, F., 1971. Notas introductorias para el estudio de los mosaicos en Galicia, XII C.A.N. Jaén. ACUÑA CASTROVIEJO, F., 1972. Los mosaicos de La Cigarrosa, B. S. A A, 38. Valladolid. ACUÑA CASTROVIEJO, F. e BARRAL, X., 1973. Estudios sobre mosaicos romanos, S. A 25. ACUÑA CASTROVIEJO, F., 1974. Mosaicos romanos de la Hispania Citerior. Con ven tus Bracarensis, S. A. 31. ACUÑA CASTROVIEJO, F., 1976. Catálogo monumental de la Galicia actual en época romana. Cuad. Est. Cer. Sargo n. o 16. ACUÑA CASTROVIEJO, F., 1977. Bibliografía de la Galicia Romana, Lugo. ACUÑA CASTROVIEJO, F., 1984. A Romanización de Galicia, Pub. M. Castrelos, n. o 7. ALBERTINI, 1923. Les divisions administratives de I'Espagne romaine, París. ALBERTOS, M. a, 1975. Organizaciones suprafami/iares en la Hispania antigua, S. A. n. 037. ALMEIDA, F. de, 1970. Minas de ouro na ((Gallaecia)) portuguesa, Legio VII G., León. ALONSO NUÑEZ, J. M., 1975. El N. O. de la Península Ibérica en Estrabón, Bol. Aur. V. ARIAS BONET, G., 1963. Los caminos del decemviro Lepidus y otras vías romanas, El M. E. ARIAS BONET, G., 1963. El secreto de Antonino, El M. E. ARIAS BONET, G., 1964. López Ferreiro e la ((vía per loca marítima)), El M.E. n. o 7. ARIAS VILAS, F., 1972. Las murallas de Lugo, S. A. n. o 14. ARIAS VILAS, F., 1976. Lucus Augusti, Cuad. Est. Sargo n. o 16. ARIAS VILAS, F., 1976. Geografía histórica de la Galicia Romana, Cuad. Est. Sargo n. o 16. ARMESTO y ARNAU, A, 1843. Apuntes acerca del vestigio romano descubierto en la calle Batitales en Lugo, Lugo. BALlL ILLANA, A, 1971. Sobre los talleres musivarios de Galicia: identificación de un taller musivario. 11 CoHoque inter. pour I'etude de la mosaique antique, Viena. BALlL ILLANA, A, 1971. Galicia y el comercio atlántico en la época romana, 11 C. N. A Coimbra. BALlL ILLANA, A, 1973. Una inscripción del Forum Gigurrorum, Durius, 1. BALlL ILLANA, A, 1976. Bracara Augusta y el Conven tus Bracarus, Cuad. Est. Sargo n. o 16. BAYET, J., 1981. Literatura latina, Ariel, Barcelona. BARROS SIVELO, 1875. Antigüedades de Galicia, A Coruña. BLANCO FREIJEIRO, A, 1976. Monumentos romanos de la conquista de Ga/icia. Cuad. Est. Sargo n. o 16. BLAZQUEZ, A., 1894. Las costas de España en la época romana, Bol. Soco Geo. BLAZQUEZ, A, 1898. Nuevo estudio sobre el Itinerario de Antonino, B. R. A H. XXI. BLAZQUEZ, A., 1909. El periplo de Himi!cón, Bol. Soco Geo. BLAZQUEZ, A., 1915. Las Casiterides yel comercio del estaño en la Antigüedad, B.R.A.H. LXVII. BLAZQUEZ, A, 1918. Vía romana de Braga a Lugo por el interior, B. R. A H. LXXIII. BLAZQUEZ, A., 1920. Cuatro teseras militares, B. R. A. H. LXXVII. BLAZQUEZ, A, 1923. Vías de Sigüenza a Zaragoza, de Alhambra a Zaragoza, del Bierzo a Lugo, de Lugo a Betanzos, de Betanzos a Padrón, de Tuya Padrón y de Padrón a Lugo, M. J. S. E. n.o 52. BLAZQUEZ, J. M. a, 1970. Las religiones indígenas del área N-W de la P-I en relación con Roma, Legio VII G.

157

BLAZQUEZ, J. M. a, 1970. Fuentes literarias griegas y romanas referentes a las explotaciones mineras en la Hispania Romana, Legio VII G. BLAZQUEZ, J. M. a, 1974. La Romanización, Istmo, Madrid. BERMEJO BARRERA, J. C., 1978. La sociedad en la Galicia castreña, Follas Novas, Santiago. BERMEJO BARRERA, J. C., 1978. Algunos aspectos de la concepción de Occidente en la mitología griega arcaica, VIII. BERMEJO BARRERA, J. C., 1982. Galicia y los griegos, Sálvora, Santiago. BOSCH GIMPERA, P., 1921. Los celtas y la civilización céltica en la P. l.. Madrid. BaUZA BREY, F., 1952. Sobre el emplazamiento del Monte Medulio, C. E. G. VII. CAAMAÑO GESTO, J. M., 1973. Los miliarios del Alto de la Cerdeira, C. E. G. XXVIII. CAAMAÑO GESTO, J. M., 1979. Las mansiones de la vía 18 en su tramo orensano, Gallaecia, n.o 3-4. CAAMAÑO GESTO, J. M., 1980. Fuentes escritas clásicas para el estudio de las vías romanas en Galicia, Brigantium, 1. CAAMAÑO GESTO, J. M., 1984. As vías romanas, Cuad. M. P. G. n. o 3. CARO BARaJA, J., 1942. Los pueblos del N. de la P. l. Madrid. CARO BARaJA, J., 1970. Organización social de los pueblos del N. de la P. l. en la Antigüedad, Legio VII G. CARO BARaJA, J., 1977. Los pueblos del N., San Sebastián. CARO BARaJA, J., 1986: España Antigua, Istmo, Madrid. CASTILLO, A. Del, 1972. Inventario de la riqueza monumental y artística de Galicia, Santiago. CEAN BERMUDEZ, 1839. Sumario de las Antigüedades romanas que hay en España. Madrid. CONDE VALVIS, F., 1950. La mansión Salientibus o de Aquae Salientes y el Oppidum de Armeá, B. M. P. O. VI. CONDE VALVIS, F., 1959. Dos villas romanas de la Cibdá de Armeá en Santa Marina de Aguas Santas, LXIX. CORNIDE, J., 1790. Las Casiterides o islas del estaño restituidas a los mares de Galicia. Dis-

cusión crítica en que se procura probar que estas islas Sorlingas como pretende en su Britania G. Cambden; y así las de la costa occidental del reyno de Galicia, Madrid. CORTES y LOPEZ, M., 1835. Diccionario Geográfico-histórico de España Antigua, Madrid. CORPUS INSCRIPTIONUM LATINARUM COUCEIRO FREIJOMIL, A., 1937. Monumentos de la provincia de Orense, B. C. P. M. O. XI. DIEZ SANJURJO, M., 1904. Caminos antiguos y el Itinerario n. o 18 de Antonino en la provincia de Orense, B. C. P. M. O. 11. DION, R., 1965. Les probtemes des Cassiterides et les sources de I'etain occidentale depuis les temps protohistoriques jusqu'au au début de notre ére. París. DOMERGE, C., 1970. Introduction I'étude des mines d'or du N-W de la P. l. dans I'Antiquité. Legio VII G. ESTEFANIA ALVAREZ, M. a D., 1958. Delimitación de Conventos jurídicos, Zephyrus, 11. ESTEFANIA ALVAREZ, M. a D., 1960. Vías romanas de Galicia, Zephyrus, XI. FERNANDEZ GUERRA, A., 1882. Las diez ciudades bracarenses de la inscripción de Chaves, Rev. Arqueol. Lisboa. FERRO COUSELO, J., 1971. La Tessera Hospitalis de Castromao, Bol. Aur. 1. FERRO COUSELO, J., 1974. La romanización de la parte Bracarense del S. de Galicia, Bol. Aur. IV. FILGUEIRA VALVERDE, J., 1954-6. Carta arqueológica de la provincia de Pontevedra. E. M. P. VIII. FONTES HISPANIAE ANTlDUAE, Publicadas baixo os auspicios de Schulten, Bosch, Pericot e Rubio; Librería Bosch, Barcelona - t.1. -Avieno. Ora Marítima. Edición de A. Schulten, 1955.

158

t.II.-500 a. C. hasta César. Edición A Schulten, 1925. t.111. -Las guerras. 237-154 a. C. Edición A Schulten. 1935. t.IV.-Las guerras. 154-72 a. C. Edición A. Schulten. 1937. t.V. -Las guerras. 72-19 a. C. Edición A Schulten, 1940. - 1. VI. -Estrabon. Geografía de Iberia. Edición A Schulten. 1952. - t.VIII. -Las fuentes desde César al S. Vd. C. Edición R. Grosse. 1959. - t. IX. -Las fuentes de la época l~/sigoda y bizantina. Edición R. Grosse. 1947. FORNI, G., 1970. L'occupazione militare romane de la Spagna N-W' analogie e paral/e/i, Legio VII G. FORTIA D'URBAN, 1845. Recuell des itinéraries anciens, París. FULGOSIO, F., 1867. Crónica de la Provincia de Pontevedra, Madrid. FULGOSIO, F., 1868. Crónica de la Provincia de Orense, Madrid. GANDARA y ULLOA, F., 1677. Nobiliario, armas y triunfos de Galicia. Hechos heroicos de sus viajes y elogios de su nobleza y de la mayor España y Europa, Madrid. GARCIA BELLIDO, A, 1943. Los Albiones del N-W de España y una estela hallada en elOccidente de Asturias, Emerita, XI. GARCIA BELLIDO, A, 1946. Bandas y guerrillas en las luchas con Roma, Madrid. GARCIA BELLIDO, A, 1947. La España del S. l. de nuestra era. Espasa-Calpe, colección Austral n. o 744, B. Aires. GARCIA BELLIDO, A, 1967. Veinticinco estampas de la España antigua, Espasa-Calpe, colección Austral, n. o 375, Madrid. GARCIA BELLIDO, A., 1968. España y los españoles hace 2.(}(]() años, Espasa-Calpe, colección Austral, n. o 515, Madrid. GARCIA BELLIDO, A, 1975. El llamado Itinerario de barro, B. R. A H. CLXXII. GARCIA MARTINEZ, M. C., 1972. Encol da organización político-social da Antigua Galicia, Grial, n. o 36. GONZALEZ, J. M., 1956. Mansiones del trayecto de la vía romana Lucus Asturum-Lucus Augusti, Archivum, VI. GONZALEZ, J. M., 1962. ((Sestianas)), el calificativo de las aras astures y galaicas, Archivum, XI. GONZALEZ y ZUÑIGA, C., 1846. Historia de Pontevedra, o sea, de la antigua Hellenes fundada por Teucro, dá principio desde que se estableceron as colonias griegas en Galicia hasta nuestros días, Pontevedra. HARMAND, J., 1970. César et I'Espagne durant le second ((Bellum civile)), Legio VII G. HERNANDEZ DE LA GRANJA, J., 1883. La ciudad de Tuy la fundó Diomedes de Italia, Rev. Galicia Diplomática, 11. HUERTA Y VEGA, F., 1735. Anales del Reyno de Galicia, Santiago. INSCRIPCIONES ROMANAS DE GALlCIA, 1949-68. C. S. 1. C. - 1. P. S. E. G. 5 tomos. LARRAÑAGA MENDIA, J., 1970. Geografía de Ptolomeo, Servicio Geográfico del Ejército, Boletín de Información n. o 10, Madrid. LESKY, A., 1968. Historia de la literatura griega, Gredos. LOPEZ CUEVILLAS, F., 1922. A mansión Aquis Querquernis, Nós. LOPEZ CUEVILLAS, F., 1929. Os Oestrimnios, os Saefes e a Ofilatría en Galicia, Arquivos do S. E. G. t. 11. LOPEZ CUEVILLAS, F., 1933-4. Estudos sobre a Edade do ferro no N-W peninsular. As fontes literarias. Arquivos do S. E. G., t. IV. LOPEZ CUEVILLAS, F., 1953. Restos romanos de la Limia, C. E. G. XXVI. MACIAS, M., 1898. Civitas Limicorum, B. P. M. O., n. o 5, t. 1. MACIÑEIRA, F., 1931. Algunas consideraciones en torno a la más exacta ubicación del golfo llamado de los Artabros, B. R. A G. n. o 235-240. MADOZ, P. Diccionario geográfico-estadística-histórico de España y sus posesiones de Ultramar. -

159

MAGIE, D., 1920. Augustus war in Spain, Classical Philology. MAÑANES, T., 1976. Asturica Augusta y su convento jurídico, Cuad. Est. Sarg., n. o 16. MARCHETTI, M., 1947. La provincia romana della Spagna, Roma. MARTINEZ DE PADIN, L., 1849. Historia política, religiosa y descriptiva de Galicia, Madrid. MARTINa, E., 1982. Roma contra Cántabros y Astures, Sal terrae, Santander. MARTINS SARMENTO, F., 1896. Ora marítima, Porto. MARTINS SARMENTO, F., 1933. Os gregos no N-W de Iberia. Coimbra. MENENDEZ NADAYA, M. G., 1979. El Mons Vindius y sus cercanías, H. A XXX. MILLAN GONZALEZ, l., 1981. Raíces prelatinas da cultura galega: problemas e datos de lingua e creencias, Vigo. MISPOULET, 1910. Transformation de I'Espagne durant les trois premieres siec/es de I'Empire, Revue de Philologie, XXXIV. MONTEAGUDO, L., 1947. Galicia en Ptolomeo, C. E. G. fase. VIII. MONTEAGUDO, L., 1955. Vía romana entre Betanzos y Guitiriz, A E. Arq. XXVIII. MONTEAGUDO, L., 1951-52-57. Carta de La Coruña Romana, Emerita, XIX, XX, XXV. MORALEJa LASSO, A, 1973. Sobre algunos topónimos en las Vías Romanas de Galicia, C. E. G. XXVIII. MORALES, A de, 1572. Viaje de A. de Morales por orden del Rey D. Felipe // a los Reynos de León y Galicia e Principado de Asturias. Madrid. MURGUIA, M., 1905. Historia de Galicia, La Coruña. NOYA PICaN, A, 1883. Tuy. Apuntes históricos sobre esta antigua ciudad. Rev. Galicia Diplomática, 1. OBERMAIER, H., 1923. Impresiones de un viaje prehistórico por Galicia. Ourense. PASCHASIO DE SEGUIN, S. J., 1750. Galicia, reino de Christo Sacramentado, México. QUIRING, E., 1935. El laboreo de las minas de oro por los romanos en la P. l. Y la ((arrugias)) de Plinio. Investigación y progreso, IX. RABANAL, M., 1970. España antigua en las fuentes griegas, Gredas, Madrid. RISCO, V. Geografía, en Geografía General del Reino de Galicia dirixida por Carreras y Candi. Tomos de Ourense. Barcelona s/d. RODRIGUEZ COLMENERO, A, 1972. Sobre los pueblos prerromanos del S. de Galicia, Bol. Aur. 11. RODRIGUEZ COLMENERO, A, 1973. Los Intermnici del convento Bracaraugustano y su dios indígena Toroiogombicteco, 111. RODRIGUEZ COLMENERO, A, 1977. Galicia Meridional Romana, Bilbao. RODRIGUEZ COLMENERO, A., 1977. Augusto e Hispania, Bilbao. RODRIGUEZ COLMENERO, A., 1983. El campamento romano de Aquis Querquernis, Actas do 11 S. A. N. O. P.. ROLDAN HERVAS, J. M., 1972-3. Las tablas de barro de Astorga, ¿una falsificación moderna?, Zephyrus, XXIII-XXIV. ROLDAN HERVAS, J. M., 1975. Itineraria Hispania. Fuentes para el estudio de las vías romanas de la P. l., Madrid. RUSSELL CORTEZ, 1951. O culto do Emperador no ((Conventus Bracaraugustanus», Brac. Aug. vol. 11-111. SAGRARIO DE MaLINA, B., 1949. Descripción del reino de Galicia y de las cosas notables

del, con las armas y blasones de los linajes de donde proceden señaladas casas en Castilla. Bibli. Gal. SANCHEZ ALBORNOZ, C., 1929. Divisiones administrativas del solar del Reino de Asturias. B. R. A H., t. 95. SANCHEZ ALBORNOZ, C., 1946. El culto al Emperador y la unificación de Hispania. Anales del Inst. De Lit. Clásica de la Unv. de B. Aires, t. 111. SANDOVAL, Frai. P. de, 1610. Antigüedad de la ciudad e Igleisa de Tuy y de los obispos que se save aya avido en ella. Braga.

160

SANTOS YANGUAS, N., 1981. La administración romana del N-W de la P. l. hasta finales del S. l. d. C., Brigantium, 2. SANTOS YANGUAS, N., 1982. La conquista romana de Galicia, Brigantium, 3. SARALEGUI y MEDINA, L., 1908. Adobriga, Ferrol. SARALEGUI y MEDINA, L., 1909. Libunca, Ferrol. SARMIENTO, M., 1901. Estradas militares romanas de Braga a Astorga, Lisboa. SCHULTEN, A, 1920. Hispania, Barcelona. SCHULTEN, A., 1943. Cántabros y Astures y su guerra contra Roma, Espasa-Calpe, Madrid. SCHULTEN, A, 1959. Geografía y etnografía antiguas de la P. l. C. S. 1. C. Madrid. SYME, 1934. The Spanisch war of Augustus (26-25), The American Journal of Philology. SYME, 1970. The conquest of North-West Spain, Legio VII G. TABOADA CHIVITE, J., 1945. Villa romana del Valle del Támega, R. G. LV. TABOADA CHIVITE, J., 1953. La ubicación del Forum Bibalorum, III C. N. A TABOADA CHIVITE, J., 1970. Los Tamagani y su organización, XI C. N. A TABOADA y LEAL, N., 1840. Descripción topográfica-histórica de la ciudad de Vigo, su ría y alrededores; con una noticia biográfica de varios hombres ilustres hijos de este país, Santiago. TAMUJE, J. M., 1975. La Vía romana ((per loca maritima)) por el Bajo Miño y costa Atlántica, Pontevedra. TARACENA, B., 1947. Las vías romanas en España, C. A. S. E. TENORIO, N., 1940. Pobladores romanos de Viana del Bollo, B. C. M. O., t. 11. TETTAMANCY GASTaN, F., 1923. La Torre de Hércules, La Coruña. TORRES RODRIGUEZ, C., 1945. Las Kassiterides, C. E. G., t. IV. TORRES RODRIGUEZ, C., 1946. La venida de los griegos a Galicia, C. E. G., t. II-V. TORRES RODRIGUEZ, C., 1948. Galicia en las Guerras Cántabras, la heroica resistencia del Monte Medulio, B. U. S. TORRES RODRIGUEZ, C., 1949. Límites geográficos de Galicia en los S. IV y V, C. E. G., t. IV. TORRES RODRIGUEZ, C., 1951-2. Conquista de Galicia por los romanos antes de las Guerras Cántabras. B. U. S. TORRES RODRIGUEZ, C., 1952. El culto al emperador en Galicia, C. E. G., t. VII. TORRES RODRIGUEZ, C., 1953. La Galicia romana y la Galicia actual, C. E. G., t. VIII. TORRES RODRIGUEZ, C., 1977. La Galicia Sueva, Fundación Barrié. TORRES RODRIGUEZ, C., 1980. La tragedia del Monte Medulio y su resistencia histórica, Gallaecia, n. o 6. TORRES RODRIGUEZ, C., 1982. La Galicia Romana, Fundación Barrié, 1. P. S. E. G. TORRES RODRIGUEZ, C., 1985. Paulo Orosio. Su vida y sus obras. Fundación Barrié. 1. P. S. E. G. TRANOY, A., 1981. La Galice Romaine, París. VAAMONDE LORES, F., 1898. Resume da Historia de Galicia, Coruña. VARIOS, 1923. As fontes p'ra Hestoria antiga de Galiza, Nós, n. o 17-18. VARIOS, 1985. Las Guerras Cántabras. Cuad. de H. a 16, n.o 58. VAZQUEZ SEIJAS, M., 1939. Lugo bajo el Imperio Romano, Lugo. VAZQUEZ SEIJAS, M., 1943. Lugo en los tiempos prehistóricos, Lugo. VEDIA y GOOSSENS, E., de, 1845. Historia y descripción de la ciudad de La Coruña, Coruña. VEREA y AGUIAR, J., 1838. Historia de Galicia, Ferro!. VICETTO, B., 1865. Historia de Galicia, Ferro!. VILLAMIL y CASTRO, J., 1867. Crónica de la provincia de Lugo, Madrid. VILLAMIL y CASTRO, J., 1883. Colonias griegas en Galicia. Su historia y su influjo bajo aspectos económicos y sociales. rev. Galicia Dipl. 1.

161

INDICE DE NOMES PROPIOS E TEMATICO Al

NOMES PROPIOS

ADOVOS, Plinio, IV, 111. ADROBRICAI ABOBRICA, Mela, 11/,13; Plinío, IV,112. AFRANIO, César, De bello civJle, 38, 3. AGRIPPA, Floro, //,33,51. AGRIPPA, M. V., Plinio, IV, 118. ALBIONS, Plinio, IV, 111; Avieno, 113. ALBUCRARA, Plinio, XXXIII, 80. AMNENI, Rav. 320, 18. AMNION, Rav. 320, 11. AMPHILOCHOI, Str. 111,4,3. AMPHILOCHOS, Str. 111,4,3; lustino, XOV,3,4. ANTISTIO, Floro, //,33,51; Orosio, VI,21,6. AQUAE QUINTIA, T. Astorga, 11; Ptol. 11,6,27. AQUIS CELEN/S, It. 423, 8; It, 430, 3; Rav. 321, 8; Ptol. 11,6,24; T. Peut. AQUIS CERCENISI A.QUARQUERNONI A.QUERQUERNIS, It. 428,2; Rav. 320, 3; Ptol. 11, 6,46; T. Peut. AQUIS OREGINIS I A. OCERENSIS, It. 428, 1; Rav. 320, 2; T. Peut. ARADUCA, Ptol. 11,6,38. ARAS SESTIANAS, Mela, 11/,13; Plinio, IV, 111; Ptol. 11,6,3; T. Peut; Rav. 308,1. ARRAGINA, Rav. 308,9. ARRONIOS, Plinio, IV,111. ARTABROSI AROTREBASI ARROTEBRAS, Str. 11,5,15; "',1,3; 111,2,9; 111,3,5; 11/,5,11; Mela, 111,13; Plinio, 11,242; IV, 111; IV,113; IV,114; IV,119; Ptol. 11,6,2; 11,6,21. ARTEMIDORO, Plinio, 11,242. ARYIO, Avieno, 161; 173. ASKLEPIADES, Str. 11/,4,3.. ASSEGONIA, It. 430,5; Rav. 321,6; T. Astorga, 11; T. Peut. ASTUR/CA AUGUSTA, Plinio, IV, 28; IV,118; Ptol. 11,6,35; It. 423,7; 424,4; 425,5: 427,5; 429,5; 431,3; Rav. 320,12. ATR/CONDO, It. 424,4. AUGUSTO, Str. 111,3,8; Floro, 1/,33,50; Orosio, VI,21, 1-8; VI,21, 11; VI,21 ,21; Díon C. 54,25. AUNIOS, Plinio, IV, ",. AVO, Mela, 111,10; Ptol. 11,6,1. BALSATE, Rav. 320, 13. BEDIOS, Ptol. 11,6,26. BELGIDO/BERGIDO,It. 429,2; 431,1; 425,4; Rav, 320,10. BIBALOS, Plinio, 111,28; Ptol. 11,6,42. BIBESIA, Rav. 321,17. BONISANA, Rav. 307, 18; T. Peut. BRACARA AUGUSTA, Plinio, IV, 112; Ptol. 11,6,38; It. 427,4; 429,5; 423,6; T. Peut; Rav. 319. BRACAROS, Apiano, 74; Plinio, 11/,28; IV,112; Ptol. 11,6,1. BREVIS, It. 430,6; Rav. 321,5; T. Astorga, 11; T. Peut. BRICANTIA/BRIGANTIO, Ptol. 11,6,4; It. 424,5; Rav. 308,5; T. Peut.; Dion C. 37,53; Orosio, 1,2,71; 1,2,80. BURBIDA, It. 430,1. BURU, Ptol. 1/,6,22. CABAION, Str. 1,4,5.

162

C. L. MARCO, T. Astorga. CALADUNO, Ptol. 11,6,38. CALLAICOS/GALLAICOS, T. Livio, pero 56; Str. 111,3,2; 111,3,3; 111,3,7; 111,4,3; 111,4,12; 111,4,16; 111,4,20; Apiano, 70; Plinio, //1,28; IV,112; VIII,166; Silio 1.11,397; /1,417; 11,606; IV,326; Marcial, Epig. XIV,95; Plutarco, César, 12; Pto!. 11,6,1-2-4-22-38; lustino, XLlV,3,2; Eutropio, IV,19; Zonaras, 10,6; Orosio, V,5,12. CAMBETO, Ptol. //,6,47. CANIBRI, Rav. 308,12. CARANICO, It. 424,6. CARONIO, Ptol. 11,6,22. CASTRA MANUARIA, Rav. 308,8. CELADO, Mela, //1,10. CELERINOS, Ptol. //,6,41. CELlOBRIGA, Ptol. //,6,41. CELTICOS, Str. 111,3,5; Mela, //1,10; Plinio, //1,28; IV, 111; Floro, 1,33,12. CEMPSICOS, Avieno, 184; 195. CEPION, Apiano, 70. CESAR, Plutarco, César, 12; Zona ras, 10,6; Dion C. 37,52-53. CIBARCOS, Plinio, IV, 111. CILENOS/CILlNOS, Plinio, IV, 111; IV,112; Pto!. 11,6,24; It. 423,8; 430,3. CISTONIA, Rav. 308,7. CLAUDIOMERIO, Ptol. 11,6,21. COELERNOS/CELERINOS, Plinio, //1,28; Pto!. 11,6,41. COMPLUTICA, Ptol. 11,6,38. COPOROS/CAPOROS, Plinio, IV, 111; Pto!. 11,6,23. CORTICATA, Plinio, IV, 111. DACTONIO, Ptol. //,6,25; T. Astorga, 11. DECIMO IUNIO BRUTO, T. Livio, pero 55-56; Papo Oxyrh. 137; Str. 111,3,4; 111,3,7; Ovidio, Fastos, VI, 461-2; Fastos Cap. 136; Veleio P. 2,5; Apiano, 73-74; Valerio M. 6-4 ext. 1; Plutarco, quaest. Rom. 34; Floro, 1,33, 12; Lucio A. 37; 59; Eutropio, 4, 19; Rufio F. Brev. 5, 1; Orosio, V,5,12. DRACINA, Rav. 308,13. DUCANARIO (MERO), Mela, 111,13; Pto!. 11,6,4. DUOS PONTES, It. 424,2. EGOS, Plinio, IV, 111. EQUAESOS, Plinio, 111,28. ERATOSTENES, S~ ~~5 EVORA, Mela, 111,11. FLORIO, Plinio, IV, 111. FORO, It. 428,7; Rav. 320,8; Ptol. 11,6,37; T. Peut. FORO DOS BIBALOS, Ptol. 11,6,42. FORO DOS L1MICOS, Ptol. //,6,43. FORO DOS NARBASOS, Ptol. //,6,48. FURNIO, Floro, 11,33, 51; Orosio, VI,21,6. GALLAECIA/CALLAECIA, Plinio, IV, 112; IV, 118; XIX, 10; XXXIII,78; XXXIII,80; XXXIV, 156; XXXIV, 158; Silio 1. 11,397; 111,345; Floro, 1,33,12; Dion C. 37,53; 54,25; Lucio A., 60; lustino, XLIV, 3,1; XLIV, 3,3-4; Servio, VII,728; Lat. Ver. 250,XI,5; P. Silvia, 256,IV,6; Orosio, /,2,71; 1,2,80; V,7,2; VI,21,2; VI,21,6; C. Claudia no, Caro Min. XXX,71; Rav. 302,4. GUIGURROS, Plinio, 111,28; Ptol. 11,6,37; It. 428,7; Rav. 320,8; T. Peut. GLANDIMIRO/GLANDIMARIO/GLANDOMIRO, It.424,3; Rav. 308,3; Pto!. 11,6,22. GEMESTARIO/GINISTARIA,It. 429,1; Rav. 320,9; T. Peut. GEMINIS/GEMINA, It. 428,3; Rav. 320,4; T. Peut.

163

GROVIOS/GRAVIOS/GRUIOS, Mela, 111,10; Plinio, IV,112; SIYio l. 1,235; 111, 366-7; Ptol. 11,6,44. HELLENES, Str. 11/,4,3. HELLENOS, Plinio, IV, 112. HIMILCON, Avieno, 117; 412. ILLAS DOS DEUSES, Plinio, IV, 119; Ptol. 11,6,73. INTERAMNIO FLUVIO/INTERACONIO FLAVIO, It. 429,3; 431,2. INTERAMNUM, Rav. 320,14. IRIA/PRIA/TRIA, Rav. 321,7; It. 430,4; T. Astorga 11; Ptol. 11,6,23; T. Peut. ISTRO AETHICO, Orosio, 1,2,69-70. KASSITERIDES, Diodoro V, 38; Str. 11,5, 15; 111,2,9; 11/,5, 11; Herodoto, 11/,115; Plinio, IV,119; VII,197; Ptol. 11,6,73. LAERO, Mela 111,10. LAMBRICA/LAMBRIA, Mela, 111,10; Ptol. 11,6,26. LAPATIA CORU, Ptol. 11,6,4. LARCIO L1CINIO, Plinio, XXXI, 24. LEMAVOS, Plinio, 111,28; Ptol. 11,6,25. LEUNOS, Plinio, IV, 112. L1BUNCA, Mela, 111,13; Ptol. 11,6,22. L1BYCA/IVIA, Mela,lll, 13. L1MIA/LETHES/BELlON/ESQUECEMENTO, Salustio, Hist. 3,44; T. Livio, pero 55; Papo Oxyr. 137; Str. 111,3,4; 111,3,5; Mela, 111,10; Apiano, 73-74; Plinio, IV,112; IV,115; Silio 1.1,235; Plutarco, quaest. Rom. 34; Ptol. 11,6,1; It. 429,6; Floro, 1,33,12. L1MICOS, Plinio, 111,28; Ptol. 11,6,43. LUANCOS, Ptol. 11,6,45. LUBENOS, Ptol. 11,6,47. LUCO ASTORUM, Rav. 320,16. LUCO AUGUSTI/LUCOS AUGUSTO, Plinio, 111,28; Ptol. 11,6,23; It. 424,7; 430,8; Rav. 321,3; T. Astorga 11; T. Peut. LUGISONIS, Rav. 321, ,. MARCIE/NARTIAE,It. 430,7; Rav. 321,4; T. Astorga 11; T. Peut. MEDIOGA, Rav. 308,4. MEDULlO, Floro, 11,33,50; Orosio, VI, 21, 7-8. MEMORIANA, Rav. 320,15. MERO, Ptol. 11,6,4. MERUA, Ptol. 11,6,45. MIDACRITO, Plinio, VII, 197. MINIO/BAINIS/BAETIS, Str. 111,3,4; Mela, 111,10; Apiano, 73-74; Plinio, IV,112; IV,115; Ptol. 11,6,1; 11,6,38; lustino, XLlV,3,4; Orosio, VI,21, 7; T. Peut. MINNA, Rav. 321,21. MORODON, Rav. 308, 11. NARBASOS, Ptol. 11,6,48. NELO, Plinio, IV, 111. NEMETANOS, Ptol. 11,6,40. NEMETOBRIGA/NEMETOBRICA, It. 428,6; Rav. 320,7; Ptol. 11,6,36; T. Peut. NERION, Str. 11/,1,3; 111,3,5; Ptol. 11,6,2; 11,6,3; 11,6,21. NERIOS, Mela, 11/,11; Plinio, IV,111. NEVIO/NEBIA, Mela, 111,10; Ptol. 11,6,1. NEOGA/NOIGA, Str. 111,4,20; Mela, 111,13; Plinio, IV,111. NOVIO, Ptol. 11,6,21. OCELO, Ptol. 11,6,22. OESTRYMNIOS/OSTIMNIOS; Str. 1,4,5; Avieno, 91-96-97-114-131-154-155.

164

OLlNA, Ptol. 11,6,22. ONTONIA, Rav. 308,6. OPHIUSA, Avieno, 147-152-173-196. ORNIACOS, Ptol. 1/,6,31. PAES/COS, Plinio, 11/,28; IV, 111; Pto!. 11,6,5. PASSIC/N, Rav. 320,17. PELAXIA, Avieno, 164. PERPENA, Servio, Ad Aen. VII, 728. PETREIO, César, De bello civile, 38,3. PI NETO, Ptol. 11,6,38. PINTIA, Ptol. 11,6,22. PITEAS, Str. 1,4,5. POETANIO, Avieno, 200. POLlBIO, Str. 11/,2,9. PONTE ABEI, Rav. 321,2. PONTE NARTIAE, T. Astorga 11. PONTE NEVIAE, It. 425,2; 430,10. POSIDONIO, Str. 11/,2,9; 111,3,4. PRAESAMARCHOS/ PRAESTAMARCOS, Mela, 11/,11; Plinio, IV,111. PRAESIDIO, It. 428,5; Rav. 320,6; T. Peut. PROMONTORIO CELTICO, Mela, 11/,9; 111,11; Plinio, IV,111; IV,114. PUBLlO CRASSO, Str. 11/,5, 11. QUECELENIS, Rav. 308,2. QUERQUERNOS/QUARCERNOS, Plinio, 111,28; Pto!. 11,6,46; It. 428,2; Rav. 320,3; T. Peut. SAEFES, A viena, 195-200. SALAN lANA, It. 427,6; Rav. 320,1. SALlENTIBUS, It. 428,4; Rav. 320,5; T. Peut. SARAMON, Rav. 308,10. SARS, Mela, 1/1,11. SEURBOS/SEURROS, Plinio, IV, 112; Pto!. 11,6,27. SICCAS, Plinio, IV, 112. SUPERTAMARICOS, Mela, 11/,11; Plinio, IV,111. TALAMINA, Ptol. 11,6,27. TAMARIS/TAMARICO/TAMARA, Mela, 111,11; Plinio, XXXI, 23; Pto!. 11,6,2. TEUCRO, Str. 111,4,3; lustino, XUV,3,2. TIBERIO, Str. 11/,3,8. TIBUROS, Ptol. 11,6,36. TIMALlNO, It. 425, 1; 430,9; T. Peut. TORRE AUGUSTEA, Mela, 111,11. TRILEUCAS, Ptol. 11,6,73. TRILEUCO, Ptol. 1/,6,4. TUNTOBRIGA, Ptol. 11,6,38. TURODOS, Ptol. 11,6,39. TUROQUA, It. 430,2; Rav. 307,19; T. Peut. TURRIGA, Ptol. 11,6,22. TURUPTIANA, Ptol. 11,6,22. TYDE/TUDE, Plinio, IV, 112; Silio !. 111, 366-7; XVI,368; Pto!. 11,6,44; It. 429,7; T. Peut; Rav. 307,17. ULLA/UIA, Mela, 11/,10; Pto!. 11,6,2. UTTARIS: It. 425,3; 430,11. UXISAMA, Str. 1,4,5. VALENTIA, T. Livio, pero 55.

165

VARRON, Plinio, IV, 115. VARROS, Plinio, IV, 111. VICA, Ptol. 11,6,22. VICO SPACORUM, It.424,1. VIR, Ptol. //,6,3. VOLOBRIGA, Ptol. 11,6,40. ZOELAS, Plinio, /1/,28; XIX, 10.

TEMATICO

CABALO GALAICO, Grattio, 513; Plinio, V/I/,166; Si/io l. XVI, 333-5. COSTUMES, Str. 111,3,5; 111,3,6; /1/,3,7; 111,3,8; 111,4,16; 111,4,17; 111,5,11; Apiano, 73-74; Plinio, XVI, 15; XXXIV, 156; Si/io 1./1/,344-353; Dion C.37,52-53; lustino, XUV,3,7; Avieno, .98143-146; Orosio, VI,21,8. COVADA, Str. /1/,4,17. CHUMBO, Str. /1/,5,11; Plinio, IV,112; IV,119; VII,197; XXXIV, 156; lustino, XUV, 3, 4; Avieno, 97. EGUAS,lustino, XUV,3,1. ESTAﾃ前, Diodoro, V,38; Herodoto, 111,115; Str. 111,2,9; /1/,5, 11; Plinio, IV, 112; XXXIV, 156; Avieno,97. FERRO, Plinio, IV, 112; lustino, XUV, 3, 8. MINIO, lustino, XUV,3,4. ORGANIZACION ADMINISTRATIVA, Str. 111,4,20; Plinio, 111,18; IV,118; Rav. 302,4-11; Polemio Silvio, 256; Later. Ver. 250; Orosio, V, 7,2. ORIXE GREGA, Str. 111,4,3; Plinio, IV,112; Silio 1.111,366-7; XVI,368; lustino, XUV, 3, 2-4. OURO, Str. 111,2,9; 111,3,5; Plinio, IV, 112; XXX/I/, 76-77-80; XXXIV,157; Silio l., 1,235; 11,602; Marcial, Epig. IV,39;XIV,95; lustino, XUV,3,5-6. PRATA, Str. 111,2,9; 111,3,5; Plinio, IV, 112; XXXIII,80; XXXIV,156; Marcial, Epig. IV,39; lustino XLlV,3,5. TRABALLO DA MULLER, Silio 1./11, 344-353; lustino, XUV, 3,7: Apiano, 73-74. VELEN O, Plinio, XVI,50; Floro, //,33,50; Orosio, VI,21,8.

166