Marktontwikkelingen | Archeologica
Handel in hedendaags erfgoed
40
Marktontwikkelingen Archeologica
Veel landen ontkennen hun erfgoed om modern te lijken
Vorig jaar vond in de Nieuwe Kerk te Amsterdam de tentoonstelling ‘Verborgen Afghanistan’ plaats. Hier werden verloren gewaande schatten uit het museum in Kabul getoond die ten tijde van de Taliban regering met succes uit de handen van vernielers en handelaren werden gehouden. Afghanistan is echter in toenemende mate doelwit van een minder extreme vorm van ‘plundering’. Op veel kleinere schaal wordt minder oud, maar niettemin waardevol erfgoed uit het land weggehaald om elders verkocht te worden. Het gaat hier om mobiel en ‘hedendaags erfgoed’ zoals kledingstukken, juwelen en andere karakteristieke gebruiksvoorwerpen uit de voorgaande paar eeuwen. Overigens is dit een veelvuldig voorkomend fenomeen, absoluut niet beperkt tot Afghanistan. Maar deze schitterende tentoonstelling was wel een uitstekend aanknopingspunt om dit over het voetlicht te brengen.
Afrikaanse markten met Afghaanse juwelen Wie tegenwoordig op de bazaar in Caïro winkelt voor Egyptische souvenirs, krijgt steeds vaker hoofddeksels, sandalen en textielen uit Afghanistan of andere delen van Centraal Azië zoals Turkmenistan en Pakistan aangeboden. In Istanbul worden bijvoorbeeld de zogenaam de Gul i Peron (bloem van de jurk) verkocht: ronde kostuumornamenten, gedecoreerd met kralenwerk afkomstig uit Afghanistan. Ze zijn van de oorspronkelijke textielen afgehaald en worden in delen verkocht omdat de voorwerpen op die manier meer geld opbrengen. Sinds Afghanistan enigszins open is, lijken de
e euwenoude handelsroutes door het gebied ook weer te werken. Overal in het Midden Oosten en Afrika duiken voorwerpen op die uit Centraal Azië afkomstig zijn. Deze handel lijkt sterk op de handel in antiquiteiten zoals die plaatsvond aan het begin van het ontstaan van het vak archeologie. Destijds werd in landen als Egypte oude papyri of textielen stukgeknipt en verhandeld als eenvoudig souvenir. De waarde ervan werd toen nog onvoldoende onderkend, maar de eenvoudige romantiek van de oudheid lokte geïnteresseerde kopers.
Hunkering naar authenticiteit Of een voorwerp afkomstig is uit het bezochte land of niet is voor de huidige toerist vaak niet duidelijk. Even gemakkelijk schaffen toeristen in Egypte een ketting uit Afghanistan aan, zonder te weten wat de werkelijke herkomst is. Er is een enorme vraag naar deze voorwerpen die oorspronkelijkheid uitstralen en antieke ambachten vertegenwoordigen in de huidige beweging van mondialisering. In het verlangen naar oorspronkelijkheid is het bijna onbelang rijk geworden of de voorwerpen het land ver tegenwoordigen waar ze zijn gekocht, of een heel ander land. De fantasie, de authenticiteit waar de hedendaagse toerist naar hunkert wordt gemakkelijk gestild met deze voorwer pen. De vraag is zelfs zo sterk dat de laatste jaren veel namaak op de markt verschijnt. Uit Afghanistan worden nu zelfs nieuw gemaakte sieraden naar oud model geïmporteerd om de vraag te stillen. Blauwe stenen of werkelijk lapis lazuli worden gezet in lage kwaliteit zilveren hangers die met zilveren kralen op draad zijn geregen om een authentiek beeld uit te stralen. De werkelijk waardevolle stukken zijn al bijna uitverkocht. Honderd jaar oude hoofddeksels bezet met prachtige zilveren plaatwerk, die ver schillende oorlogen en vijandige overheersers hebben overleefd en voorheen een trots bezit waren van een rondtrekkende gemeenschap, liggen nu op de zolder van een Nederlandse familie. Achteloos verdwijnen deze schatten uit het blikveld.
De aard van oude zilvermarkten Uit mijn verhuld pleidooi voor het behoud van dit draagbaar erfgoed zou misschien
Marktontwikkelingen | Archeologica
41
Links: Winkel in de Khan el Khalilih bazaar in Cairo. Rechts: Kwastamuletten uit Afghanistan.
Ketting uit de oudheid uit Centraal-Azië. (foto: Nationaal Museum van Afghanistan © Musée Guimet/Thierry Ollivier)
Marktontwikkelingen | Archeologica
42
Links: (Imitatie)sieraden uit Centraal-Azië. Rechts: Nomadisch zilver.
o pgemaakt kunnen worden dat ik meen dat het niet goed is dat deze voorwerpen op deze wijze worden verhandeld. En hoewel ik dat tot op zekere hoogte ook wil zeggen, is het wel geheel in traditie van de omgang met deze voorwer pen. Nomadisch zilver is niet een eenvoudig te duiden decoratief juweel dat van moeder op dochter wordt doorgegeven. Naast versieringen zijn het vaak persoonlijke amuletten ter wering van het kwaad. Zilvermarkten floreerden in het Midden Oosten vanaf de oudheid vanwege het recyclen van het zilver dat als een vorm van investering onderdeel uitmaakte van de uitzet van een vrouw. Kwamen er slechte tijden, werd het zilver verkocht aan de zilversmid die ze versmolt en het materiaal hergebruikte. Ze maakten letterlijk deel uit van een lange tradi tie. Overleed de vrouw, dan werden de juwelen eveneens verkocht om vermaakt te worden tot nieuwe sieraden. Om zijn ontwerpen te beschermen, vermengde de zilversmid in zijn creaties soms zelfs meer koper dan wenselijk was (zie AM 2007-03). Op die manier werd het minder interessant om de stukken te versmel ten. Soms werden deze voorwerpen wel honderd jaar bewaard, raakten ze per ongeluk verloren om later door archeologen te worden gevonden, of ze werden opnieuw opgenomen als grondstof in een steeds bewegende traditie van nomadisch zilver.
Mondialisering Tegenwoordig wordt in veel oosterse landen de voorkeur gegeven aan goud als grondstof voor juwelen. Oude zilveren voorwerpen worden massaal van de hand gedaan. Door de snelle
veranderingen in gebieden als Afghanistan en de sterke modernisering die er gestimuleerd wordt, worden voorwerpen die met het recente verleden worden geassocieerd weggegooid of verkocht. Ook dat is niet uniek voor Afghanistan. Toen in de jaren ’6o van de vorige eeuw de Aswandam werd aangelegd en de bevolking van Nubisch Egypte werd gereloca liseerd als gevolg van het ontstaan van het Nasser stuwmeer in de Nijl, verkochten de families massaal de bezittingen die zij asso cieerden met hun oude bestaan en hun oude huis. Goud, dat op de wereldmarkt beter te boek stond, nam de plaats in van zilver. Nu gebeurt hetzelfde in Afghanistan en andere delen in Centraal Azië. Het ooit zo langzame bewegen van de traditie (en enigszins gesloten econo mie) waar de voorwerpen deel van uitmaakten, werd in vroegere tijden nog eens vertraagd door conservatisme en bepaald door de identiteit van een stam of cultuur. Wat kapot was werd vervangen door vergelijkbare voorwerpen in een nieuwe uitvoering. Zo bleven tradities voortbestaan. Nu echter wordt afstand gedaan van een volledige erfenis om een andere traditie te omarmen. Het is dan ook juist de massaliteit en de snelheid waarmee dit gebeurt die desastreus is.
Levensstijl en identiteit Wat in Europa wordt verheven tot een nieuwe lifestyle, cultureel erfgoed, wordt in andere delen van de wereld afgedaan als ‘oud en stoffig’. Veel landen ontkennen hun erfgoed en tradities van nomadisme uit de wens modern te lijken. Het bepalen van de waarde van
e rfgoed uit deze tradities, dat soms minder dan 100 jaar oud is, is dus een lastige klus. In Rotterdam werd in 2002 door de Kunsthal Rotterdam een tentoonstelling georganiseerd van voorwerpen uit de hier besproken regio, verzameld door René van der Star. De antieke hoofddeksels die daar in de zorgvuldig verlichte vitrines stonden, worden op het internet soms voor duizenden euro’s te koop aangeboden. Dezelfde voorwerpen worden in Jemen of Turkmenistan voor slechts de materiaalwaarde (een fractie van de internationale marktwaarde) verkocht aan toeristen als eenvoudig aanden ken. De handel in dit contemporain erfgoed is legaal en gewenst vanuit de toeristenbranche. Hoe lang duurt het voordat in deze landen de grenzen van de term ‘erfgoed’ worden opgerekt tot die van gewaardeerd contemporain erf goed? Het is een proces van bewustwording en waardering van de eigen identiteit waar veel culturen mee worstelen. Afghanistan worstelt daar in deze tijden vanzelfsprekend ook mee. Misschien is het zaak dat wij langzaamaan ook de hoeders worden van dit ‘werelderfgoed’. Tekst en overige foto’s: Jolanda Bos t erfgoedspecialis Jolanda Bos is rt op ee vis ctive. Zij ad bij the ReColle waarde van e ch is econom het gebied van de el erfgoed endaags) culture archeologie, (hed diversiteit. en over culturele derwerpen atie over deze on Voor meer inform via de t haar opnemen kunt u contact me e. zin ga eologie Ma redactie van Arch ien de 09 wordt bovend 20 n va In de loop nl actief. d. oe rfg aagbaare website www.dr