WASKEGELS EN JEUGDLOKKEN EEN ARCHEOLOGISCHE STUDIE NAAR MENSELIJKE HAARRESTEN UIT TELL EL-AMARNA JOLANDA BOS In Tell el Amarna, een vindplaats in Midden-Egypte, worden al bijna anderhalve eeuw archeologische opgravingen verricht naar de stad die hier in de veertiende eeuw voor Christus werd gesticht door farao Echnaton. De stad is slechts twintig jaar bewoond geweest. Nu, bijna vijfendertighonderd jaar later, betekent dit dat er een enorme hoeveelheid informatie opgegraven kan worden over een relatief kleine periode van de faraonische geschiedenis. Deze periode vertegenwoordigt een zeer turbulente tijd van de Egyptische geschiedenis. Ten tijde van farao Echnaton werd onder andere de gangbare religie aangepast en werden veel gebruiken veranderd. Deze culturele veranderingen zijn in Amarna goed te bestuderen, omdat de stad alleen ten tijde van deze verandering dienst gedaan heeft. Anno 2014 worden nog steeds delen van deze stad ontdekt. Jolanda Bos maakt deel uit van het onderzoeksteam en is verantwoordelijk voor de studie van het menselijk haar. Ondanks dat het onderzoek nog maar net is begonnen, heeft het in die korte periode al zeer bijzondere ontdekkingen opgeleverd. Wat eerder alleen uit schilderingen bekend was, is in dit grafveld ook daadwerkelijk aangetoond, zoals nooit eerder aangetroffen waskegels en zeldzame jeugdlokken.
I
n 2006, werd onder leiding van archeoloog Barry Kemp van de onderzoek. De staat van conservering van het haar laat enorme verEgypt Exploration Society en the Amarna Trust een begin ge- schillen zien die samenvallen met delen van de wadi waarin ze gemaakt met het opgraven van de zogenaamde South Tomb Cemetery, vonden zijn. Sommige haarfragmenten verbrokkelen snel en hebeen grafveld gelegen in het zuidelijk deel van Amarna, nabij de ben enorm te lijden gehad van afwisselend vocht en droogte. Achtenzuidelijke graven van de edelen. Dit grafveld werd ontdekt door twintig schedels vertoonden voldoende haarresten om in aanmeruitspoeling van botmateriaal, dat door het regenwater dat zich in king te komen voor uitgebreider onderzoek en voor mogelijke reeen kleine zij-wadi verzamelde, werd meegeconstructie en conservering van de haardracht in voerd. Duizenden ondiepe graven, slechts centide toekomst. meters onder het oppervlak, werden aangetrofDE BEVOLKING VAN AMARNA fen in deze kleine wadi. Het ging daarbij niet om bijzonder rijke graven, maar om de begravingen et haar uit de South Tomb Cemetery geeft van de ‘gewone man’. De doden zijn met enkele ons een bijzondere inkijk in de bewoning grafgiften begraven, gewikkeld in matten. Slechts van de stad uit de veertiende eeuw voor Chriseen enkele keer is een grafkist gebruikt. De tus. Een grote variatie in haartypes werd aangemeeste lichamen zijn slechts door de natuurlijke troffen, varirend van kroezend zwart haar tot omstandigheden van het zand (gedeeltelijk) middelbruin of grijs stijl haar, hetgeen een beeld gemummificeerd. Het lijkt erop dat de lichamen geeft van de Egyptische bevolking die in die tijd soms in haast zijn begraven, mogelijk omdat de in Amarna leefde en mogelijk van de etnische individuen gestorven zijn door een epidemie. achtergrond van de inwoners van de stad. De Door een studie van het menselijk botmateriaal haardracht van de inwoners van Amarna vertoont werd duidelijk dat de bevolking van Amarna geen extreem lang haar; de meeste individuen, onder slechte omstandigheden leefde. De inwozowel mannen als vrouwen, hebben iets meer dan ners van de stad werden daardoor niet oud. In de schouderlang haar. Het langste haar dat werd South Tomb Cemetery zijn hoofdzakelijk skeletaangetroffen tot nu toe is ongeveer dertig centiten aangetroffen; de weke delen van het lichaam meter lang vanaf de kruin. Daarnaast werd het zijn maar zeer sporadisch geconserveerd. Wat wel SCHILDERING MET WASKEGEL goed bewaard is gebleven, naast het botmateriaal, is het haar en duidelijk dat de gewone bevolking van Amarna niet of nauwelijks daarmee de haardracht. Dit is een belangrijke bron van informatie gebruik maakte van pruiken, zoals vaak word gedacht van de Egypgeworden over bijvoorbeeld de begrafenisgebruiken. Om die reden tenaren. Het haar dat werd gebruikt voor de uitgebreide haardrachwordt het haar uitgebreid bestudeerd. Onderzoeksvragen die we ten was eigen haar, vaak aangevuld met extensies die eveneens geproberen te beantwoorden gaan over de haardracht in relatie tot maakt waren van menselijk haar. begravingsrituelen en andere gebruiken uit deze periode. EXTENSIES EEN EERSTE INVENTARISATIE ussen het materiaal dat werd bestudeerd, werd een groot aantal edurende de afgelopen twee seizoenen werd een groot aantal extensies aangetroffen. Gebleken is dat de extensies vaker in schedels met complete haardracht bestudeerd. Maar niet al- zwart kroezend haar werden gezet dan in bruin stijl haar. Maar door leen complete schedels waren onderdeel van het onderzoek, ook het gebruik van extensies is ook een mix van haarsoorten mogelijk. losse fragmenten haar afkomstig uit de graven werden bekeken. Zo is een individu aangetroffen dat met henna gekleurd, grijs haar Alle schedels en losse haarfragmenten werden beschreven en op- heeft, waarin zwarte kroezende extensies zijn aangebracht die duinieuw verpakt voor toekomstig onderzoek of voor conservering. Na delijk niet van het begraven individu zelf afkomstig zijn. Daarbij is enkele seizoenen onderzoek zijn nu ruim honderd schedels bestu- de vraag gerezen of de extensies meestal eigen haar is dat, afhankedeerd en een paar honderd losse haarfragmenten. Daarbij is een lijk van de haardracht, steeds opnieuw kon worden gebruikt, of dat inventarisatie van het materiaal gedaan om een beeld te krijgen van extensies van andere donoren werden verkregen. De extensies zijn de conserveringsomstandigheden en de mogelijkheden voor verder vaak aangebracht in haar dat enkele centimeters lang is, waardoor
H
G
T
KUNST EN WETENSCHAP 33
de verlenging en de verdikking van het haar relatief ver van de hoofdhuid af plaatsvindt. Extensies bestaan vaak uit plukken met haren die aan het begin van de extensie in een knobbeltje bijeengehouden worden. De extensies zijn vaak mee gevlochten in de haardracht en op die manier bevestigd. Waar de extensies echter niet ingevlochten zijn en loshangen tussen de haren van het individu, is in de extensie een extra pluk of vlechtje naast het knobbeltje bevestigd waarmee de extensie beter aan het ‘echte’ haar vastgebonden kan worden. Het lijkt er overigens op dat weinig moeite werd gedaan om te maskeren dat extensies werden gedragen. De knobbels zijn namelijk vaak groot en goed zichtbaar in de dracht. Een van de schedels liet een complexe haardracht zien van ongeveer zeventig extensies die in verschillende hoogtes in het haar waren aangebracht, waardoor een uitgebreid gelaagd kapsel ontstaan is.
afgebeeld op schilderingen, wel degelijk zijn gebruikt in faraonisch Egypte. Nergens eerder werd in Egypte bewijs gevonden voor het bestaan van deze waskegels. Het materiaal uit Amarna is daarin uniek en de vraag naar de betekenis van het gebruik van deze waskegels in funeraire context is een van de belangrijkste vragen die uit dit onderzoek naar voren is gekomen.
JEUGDLOKKEN EN BLOEMENKRANSEN
E
e meest aangetroffen techniek voor het maken van de ingewik kelde haardrachten die in het grafveld zijn gevonden, zijn vlechten. Vaak zijn het eenvoudige vlechten gemaakt met drie plukken van ongeveer een halve centimeter in diameter. Ook opzettelijk gemodelleerde krullen worden ook veel aangetroffen bij de individuen in het grafveld. In het bruine, steile haar werden vaak platte krullen aangebracht vlak boven het oor van de overledene, die met vet in vorm en op de gewenste plek werden gehouden. Deze zogenaamde oorkrullen lijken een belangrijk fenomeen van de haardracht in Amarna. Wat de betekenis is van deze krullen zal in de toekomst nog nader onderzocht worden. In bijna alle haardrachten in Amarna is vet gebruikt, waarschijnlijk om het haar te modelleren. De samenstelling van dit vet dient in de toekomst nog nader geanalyseerd te worden.
en andere bijzondere ontdekking die is gedaan in het seizoen in 2013 zijn zogenaamde jeugdlokken bij tenminste drie kinderbegravingen. Kinderen in faraonisch Egypte lijken op schilderingen grotendeels kaal te zijn geschoren, op een enkele vlecht na die aan de zijkant van het hoofd werd gedragen, de zogenaamde jeugdlok. Een schedel die dit jaar werd bestudeerd, liet een prachtig geconserveerde en samengestelde vlecht aan de linkerkant van het hoofd zien. De individuele vlechten van deze jeugdlok waren acht tot tien centimeter lang en erg fijn gevlochten. Op de andere twee schedels waren de vlechten niet goed geconserveerd, maar waren alleen verkleuringen van het haar te zien op het botmateriaal. Een van de kinderen had diverse losse plukken haar op de schedel. De leeftijd van de individuen met jeugdlokken die in het grafveld werden opgegraven, varieerde tussen de viereneenhalf en achteneenhalf jaar. Naast de jeugdlokken en de waskegels werd mogelijk nog een ander fenomeen herkend dat ook op schilderingen in graven wordt afgebeeld: het dragen van bloemkragen of –kransen rond het hoofd. Op de achterkant en de zijkant van sommige schedels werden plantresten herkend. Dit zijn mogelijk de afdrukken van gevlochten bloemenkransen die rond het hoofd van de overledene werden gelegd bij de begravingen. Echter, de definitieve conclusie over deze vondst verdient nog aanzienlijk meer onderzoek.
WASKEGELS
TOEKOMSTIG ONDERZOEK
O
H
HAARGEL
D
p Egyptische reliëfs en schilderingen worden vrouwen en man nen vaak afgebeeld met een kegel van was op hun hoofd terwijl ze deelnemen aan (funeraire) banketten. Deze was zou door de warmte smelten, in de haren van de drager lopen, en op die manier een aangename geur verspreiden. In de vakliteratuur wordt over deze waskegels gezegd dat onduidelijk is of ze daadwerkelijk zijn gebruikt zoals ze zijn afgebeeld, of dat de waskegels in werkelijkheid nooit op die manier hebben bestaan. De afbeeldingen zouden slechts stilistisch uitbeelden dat destijds een wasachtig parfum in de haren werd gesmeerd. Het idee van deze smeltende kegels van vet kwam archeologen blijkbaar even onmogelijk als onaangenaam voor. Echter, in Amarna werd tussen de haarresten een aantal van deze kegels teruggevonden JEUGDLOK en in een van de begravingen werden zelfs goed herkenbare resten van een waskegel aangetroffen op het hoofd van een individu. De kegels lijken met een kapje van textiel op het hoofd van de overledene te zijn geplaatst. Het textiel dient daarbij mogelijk om vermenging van het materiaal met de haren te voorkomen. Tijdens het onderzoek werden de resten van de kegels fragmentarisch, tussen en op de haren van de individuen aangetroffen. Vaak hebben deze resten in het haar een witte tot paarse verkleuring achtergelaten. Sommige schedels vertonen verschillende gesmolten delen van deze kegels, soms op het achterhoofd, maar ook aan de voorkant over de neus. De samenstelling van het materiaal kon vooralsnog niet nader worden geanalyseerd, dit zal in de toekomst nog plaatsvinden. Deze vondsten tonen ons echter wel dat de waskegels, zoals ze zijn 34
KUNST EN WETENSCHAP
et onderzoek naar de haardrachten en decoratie in Amarna is nog maar net begonnen. Met de enorme hoeveelheid materiaal die in de toekomst nog moet worden bekeken en de vragen die de ontdekkingen van de afgelopen seizoenen aanvullend hebben opgeleverd, ligt er werk voor meerdere jaren te wachten. Daarbij is in de afgelopen seizoenen slechts een begin gemaakt met de inventarisatie van de verschillende kapsels en aspecten van Egyptische haardracht in de Amarna periode. In de komende jaren zal het onderzoek worden uitgebreid en zullen ook diverse technologische aspecten van de haardrachten worden onderzocht. Ook zal onderzoek worden gedaan naar de samenstelling van de waskegels en het vet dat de haardrachten verstevigt. Seizoen 2014 zal gericht zijn op het verder inventariseren van haardrachten en het reconstrueren van enkele zeer uitgebreide kapsels. Ook zal aankomend seizoen de relatie tussen de resultaten van het fysische antropologisch onderzoek en de haardrachten worden bekeken. Op die manier hopen we de komende jaren de betekenis van de haardracht in funeraire context van deze unieke episode uit de Egyptische geschiedenis beter te begrijpen.
Drs. J. Bos is archeoloog en erfgoedspecialist bij het ontwerp- en adviesbureau BLKVLD&Bos. Zij houdt zich bezig met de sociale aspecten van kostuum (kleding, sieraden, kralenwerk en haardracht). Recentelijk begon zij het onderzoek naar haardracht in Tell el-Amarna. Geïnteresseerden die dit onderzoek willen volgen en het willen steunen kunnen kijken op www.amarnatrust.com.