Ritmes van West-Afrika Afrika is na Azië het grootste continent van de wereld, zowel in oppervlakte als in bevolking. De 800 miljoen inwoners leven in verschillende stammen en volkeren. Er worden wel 600 verschillende talen gesproken en het is onmogelijk te spreken van dé Afrikaanse cultuur. Noord-Afrika is gericht op de islamitische cultuur van het Midden-Oosten, terwijl de overige delen van Afrika een geheel andere cultuur hebben.
1. De djembé als traditioneel instrument van de Mandingocultuur Fig. 1: West-Afrika
Fig. 2: Mandingorijk
De djembe is afkomstig uit het Mandingorijk. Het Mandingorijk werd gesticht in de 13e eeuw door Sundiata Keïta, een groot gebied dat zich uitstrekte over de landen Mali, Guinea, Burkina Faso, Ivoorkust, Sierra Leone, Liberia, Gambia en Senegal. Sundiatia bekeerde zich tot de Islam als vriendschappelijk gebaar tegenover zijn noordelijke buren en handelspartners en stichtte de hoofdstad Niani. Het Mandingorijk bezat veel grondstoffen, had een sterke handel en was een vermaard centrum van cultuur en kennis. In 1464 viel het Mandingo rijk uiteen.
1
2. Ontstaan en functie van de djembé De djembé is een eeuwenoude handtrommel van de Mandinka. De djembé komt oorspronkelijk uit Guinea, honderden jaren geleden. Over het ontstaan van de djembé doen in West-Afrika veel verschillende verhalen en mythes de ronde. Er wordt bijvoorbeeld beweerd dat de djembé door een jager van de chimpansees is gestolen. Historici denken daar anders over. Volgens de geschiedkundige bronnen gebruikte de bevolking in het grensgebied van Guinea en Mali de djembé om het smelten van ijzererts te begeleiden. Vandaar dat een groot aantal djembéritmes afkomstig is uit Mali en Guinea. Vanuit dit gebied heeft het instrument zich verspreid. De djembé wordt beschouwd als een trommel met magische krachten, die –mits er goed op wordt gespeeld- in staat is om mensen naar andere werelden te transporteren. De djembé wordt ook beschouwd als een genezende trom vanwege de vele krachten die vrijkomen wanneer hij bespeeld wordt door meesterdrummers. Dit instrument wordt tot op heden bespeeld tijdens alle belangrijke sociale gebeurtenissen, zoals geboorte, huwelijk, oogst,… Bij elke gebeurtenis horen specifieke ritmes, dansen en liederen. Daarom leer je via het aanleren van de muziek ook een groot deel van de WestAfrikaanse cultuur kennen.
3. Van boomstam tot djembé De vervaardiging van de djembé is een groepsgebeuren en gaat gepaard met een aantal rituelen. Op aanwijzen van de oudste djembé-speler van de stam wordt, onder luid gejuich en gefeest, de meest geschikte boom geveld. Deze boom wordt in kleinere delen gezaagd en uitgehold. Het uithollen is bepalend voor de klank en gaat eveneens gepaard met een ritueel. Na de fijne afwerking, de versiering en het polieren gaat men over tot het bespannen van het instrument met een vel. Een 3-tal metalen ringen en een netwerk van koorden zorgen ervoor dat het vochtige vel strak gespannen is. Na enkele dagen wordt de inmiddels gedroogde huid opgespannen. Tenslotte worden de overtollige vleesresten en de beharing weggeschuurd. Na een laatste nazicht worden de djembé’s verzameld en zijn ze klaar voor de export. Fig. 3: Uitgeholde boomstam
Fig. 4 Opspannen van het vel.
2
Fig. 5: Wegschuren van de overtollige vleesresten en beharing.
4. De bouw De djembé hoort tot de groep bekervormige trommen. Dit soort trommen zijn éénvellig (geitenvel).Ze worden gemaakt van hout en komen voor in verschillende afmetingen. De djembé heeft een voet die uit de houten romp van de trom is gesneden. Bij het bespelen staat hij meestal op de voet, ook kan hij eveneens aan een nekband hangen. Tegenwoordig worden djembé’s ook fabrieksmatig geproduceerd. Deze westerse djembés zijn gemaakt van hout of van fiberglas. Deze djembé’s hebben meestal ook een natuurvel. Ze zijn echter via spanhaken op de djembé bevestigd. Dit maakt het heel gemakkelijk om het vel te stemmen of te verwisselen.
Fig. 6 Traditionele djembé
Fig. 7 Djembé van fiberglas
Geitevel Spanhaken Koorden om het vel op te spannen
Holle klankkast
3
5. Klanken
De drie basisklanken zijn: -bas -toon -slap
Bas De basklank wordt bereikt door met de vlakke hand in het midden van djembé te slaan. Spelen met de vingers tegen elkaar zorgt voor een warme bas. Met de vingers van elkaar geeft wat minder articulatie; het geluid wordt waziger van karakter. Verder is het mogelijk om de klank te dempen. Dit wil zeggen dat één hand vlak op het vel rust terwijl de andere hand op het vel slaat.
Toon De toon-klank wordt geproduceerd door op de rand van de djembé te slaan. De vingers worden standaard tegen elkaar aan gehouden; de spieren zijn dan lichtjes aangespannen. De duimen moeten altijd voldoende naar boven staan, zodat ze niet in aanraking komen met de djembé. Verder is het hier eveneens mogelijk om de klank te dempen.
Slap De vingers worden licht tegen elkaar gehouden. De handpalm is wat gebogen en vormt een holletje. De duim wordt ‘omhoog’ gehouden zodat hij bij het slaan het vel niet raakt. Er wordt op de rand van het vel geslagen. De vingertoppen raken het vel steviger dan het overige deel van de vingers.
4
6. Het spelen in groep Meestal wordt binnen een djembé-groep uitgegaan van meerdere ritmische partijen. Denk hierbij aan een baspartij, de doumdoumba, een ritme-partij (meerdere djembé’s die het basisritme uitvoeren) en een solo-partij. Meestal is het de solist die het begin en einde van een stuk bepaalt. Dit wordt meestal gedaan door een kort en afwijkend ritme te spelen: het appèl. Ook worden geregeld breaks gespeeld: alle spelers spelen dan hetzelfde ritme (vaak slechts enkele maten lang). Daarna wordt weer teruggekeerd naar de oorspronkelijke partijen of begint een nieuw stuk. Bij het spelen van de traditionele ritmes gaat het letterlijk om samenspel. De meeste ritmes zijn zo ‘gecomponeerd’ dat de verschillende partijen als het ware om elkaar heen geweven zijn: als de één een rust heeft, speelt de andere een bepaald motief. Tussen het geheel door speelt de solist zijn eigen partij, wat het geheel vaak ingewikkelder en opzwepender maakt. Ook komen er veel vraag- en antwoordpartijen voor tussen solist en de andere spelers. Fig.8 Doumdoumba
5