HISTORIA DA FILOSOFÍA Presocráticos Milesios Tales (fl. 585 a. de C.) Viviu entre o 624 e o 546 a. de C. En Mileto, unha das primeiras cidades que os gregos colonizaron nas costas do Exeo e que fora, probablemente, unha antiga cidade prehelénica de Asia na que quedaran tradicións dunha escola filosófica máis antiga. No século VII a. de C. Estaba gobernada por Trasíbulo, tirano prepotente, pero intelixente, baixo o cal Mileto tíñase convertido na capital, non só da industria (sobre todo textil) e do comercio, senón tamén da arte, a literatura e a filosofía. Nela acumuláranse os coñecementos todos do pobo prehelénico e o que podían saber de cosmografía os fenicios. Esta cultura escapara ás mans dos sacerdotes, que en tódalas demais partes detentaban aínda o monopolio, e se volvera laica, escéptica sometida ó exame crítico do libre pensamento. Mentres no continente a ciencia confundíase aínda coa mitoloxía e quedara no que ensinaran Homero e Hesíodo -polo demais mortos facía pouco-, en Mileto houbo xa quen xubilou ós deuses coas súas lendas, e fundou sobre bases experimentais a primeira escola filosófica grega, a naturalista. Alí naceu Tales, que á cultura herdada en Mileto engadiu o que puído coñecer a través das súas viaxes por oriente. Cando chegou a Exipto para poñerse ó corrente dos progresos que alí fixeran as Matemáticas, aplicou os resultados calculando a altura das pirámides, que ninguén sabía, co método máis sinxelo e expeditivo. Mediu a súa sombra sobre a arena no momento que el mesmo proxectaba unha da mesma lonxitude que o seu corpo. E fixo a proporción. "En xeral, o sistema por el proposto para medi-las pirámides de Exipto, coñecido hoxe como teorema de Tales é o seguinte: Colocando un bastón ab de medida coñecida na punta da pirámide, a relación entre ab e a súa sombra cd é a mesma que entre a altura da pirámide e a súa sombra de. Isto é : ab/cd = be/de. A lonxitude do pao ab é coñecida, as sombras cd e de poden medirse no chan, e con estes datos xa non existe dificultade ningunha para sabe-la altura da pirámide. A verdade é que parece estraño que Tales tivera que ensinar ós exipcios a maneira de medir as pirámides, e hoxe téndese a crer que Tales foi a Exipto máis ben para aprender que para ensinar. Pero o positivo é que estas regras, descubertas ou aprendidas por Tales foron o punto de partida das matemáticas gregas. Bastante tempo antes de que Euclides, pai da Xeometría, vira ó mundo, Tales formulara xa boa parte dos principais teoremas sobre os que se basea a ciencia. Descubrira, p. ex., que os ángulos da base dun triángulo isósceles son iguais; que son outro tanto iguais dous triángulos que teñen en común dous ángulos e un lado; que os ángulos opostos formados polo cruce de dúas rectas son tamén iguais; que un círculo é cortado por metade polo seu diámetro, etc.
Agachado sobre a cuberta da embarcación que lle transportaba dun porto a outro do Mediterráneo, cavilaba acerca de todo elo. E de noite estudiaba o ceo, tratando de darlle unha orde e unha lóxica, á luz de canto aprendera en Babilonia, onde os estudios de Astronomía estaban máis desenvolvidos. Compartiu moitos errores do seu tempo, compréndese, porque carecía de instrumentos para comproba-la súa falta de fundamento. Creu, p. Ex., que a Terra era un disco flotante nunha interminable extensión de auga e personificou no Océano ó seu creador. Segundo el, todo procedía da auga e acababa na auga. Aristóteles di que esta idea lle foi suxerida pola observación de que todo canto alimenta a animais e plantas é húmido, podemos supoñer que tamén influiron nesta idea os mitos da fertilidade e a comprobación de que o seme (semente) dos animais encontrase nun medio líquido; as marismas de Mesopotamia, que xurdiron na auga, e as crecidas do Nilo, que fertilizan o solo e o seu descenso pode ser interpretado visualmente como o xurdir da terra desde a auga. Pode ser. Como fose, Tales foi o primeiro en comprender que todo o que forma o creado ten un principio único e común. Equivocouse ó identificalo ca auga. Mais, a diferencia de tódolos que lle precederon e que remontaran a orixe das cosas a unha pluralidade de outras cosas ou persoas, albiscou a orixe única de todo, é dicir, foi o primeiro en dar fundamento filosófico ó monismo (de monos, que precisamente quere dicir "un"). "Tales, ó preguntarse polo que as cosas son, ó indagar o principio do cambio, prantexou o problema capital da Filosofía e con elo deulle comezo histórico. É verdade que Tales dicía que o mundo está cheo de deuses, pero referíase á alma ou enerxía que ten cada cousa. Para Tales, como para os demais filósofos da escola xónica, a psique ou alma non era soamente o conxunto de facultades anímicas que constitúen o espírito do home e de tódolos seres animados, senón o axente universal que se manifesta en toda a natureza, anque con caracteres moi variados; por iso Tales fala dos deuses en plural. Pero o seu mérito consiste en ter sido o primeiro en preguntarse, non cal foi a substancia orixinal de que se formou todo, senón que é actualmente todo o que é. É , pois, o primeiro grego que trata de dar unha explicación física do Universo. Por isto a el e ós seus continuadores se lles chama os físicos da escola xónica de Mileto. Para Tales, todo é actualmente auga e "a Terra apoiase na auga sobre a cal flota coma un barco ou un madeiro, e cando dicimos que hai un terremoto é porque a Terra é sacudida polo movemento da auga". Nun principio existía só a auga a modo de líquido elemento, sen límites, e nela flotaban os xermes de tódalas cousas; estes se acumularon na Terra e logo o auga dividiuse formando o Océano, aquí abaixo, e vapores, que son o aire, as nubes e o éter ou atmosfera luminosa, e ata os astros son estes vapores acendidos. A auga formou os corpos sólidos por condensación. Sen dúbida, a transformación da auga en xeo e vapor está na raíz de este pensamento. Tales imaxinou a vida como unha alma inmortal, e as súas partículas encarnábanse momentaneamente ora nunha planta, ora nun animal ou mineral. O que morría, segundo el, era soamente esas momentáneas encarnacións, das cales a alma inmortal tomaba sucesivamente a forma e constituía a forza vital; para as cales entre a vida e a morte non había diferencia substancial. E cando lle foi preguntado por que, entón ó obstinarse en preferir a primeira á segunda respondeu: "Precisamente porque non hai diferencia".
Tales era home de carácter tranquilo e bondadoso, que procuraba ensinar ós seus concidadáns e razoar correctamente, pero non se indignaba cando aqueles non lle comprendían ou se rían francamente del. Para eles foi unha grande sorpresa o día que os outros gregos o incluiron na lista dos Sete Sabios ó lado de Solón. Os milesios non se deran conta de que tiñan en Tales un concidadán tan ilustre e importante. Unha soa vez o sospeitaron: foi cando prediciu o eclipse de Sol para o 28 de maio de 585, e o eclipse, en efecto, aconteceu. Pero, en vez de animarlle, por pouco lle acusan de bruxería. Era un home agudo, que foi precursor de Sócrates na técnica de rebater as obxeccións alleas con respostas que parecían bromas soamente a tódolos necios, que cren que a seriedade é o mesmo que o engreimiento e a prosopopeia. Cando lle preguntaron cal era, segundo el, a empresa máis difícil para un home dixo: "Coñecerse a se mesmo". E cando lle preguntaron qué era Deus, respondeu: "Aquelo que non comeza e que non acaba", que é aínda, despois de dous mil cincocentos anos , a definición máis pertinente. Á pregunta de en que consiste, para un home virtuoso, a inxustiza, replicou: "En non facer ós demais o que no se quere que nos fagan a nos". E en eso anticipouse en seiscentos anos a Xesús. Chamábanlle sophos, é dicir, "sabio", aínda que con un matiz de bondadosa ironía. Demostrou selo ata no máis estricto sentido da palabra, non molestando xamais a ninguén, contentándose con pouco e manténdose alonxado da política. Esto non lle impediu se-lo amigo de Trasíbulo, que con frecuencia mandaba a chamalo porque se divertía coa súa conversación. A única cosa que lle facía esquecer a Filosofía era o deporte. O pacífico, distraído e sedentario Tales era un "incha" rabioso, non perdía un espectáculo no estadio e alí morreu vellísimo, durante unha competición de atletismo, acaso de dor ó ver perder ó seu "equipo preferido".
Anaximandro (fl. 547 a. de C.) Deixou un alumno, Anaximandro, que viviu entre o 619 e o 547 a. de C. continuou as súas indagacións e perfeccionou algunhas, contribuíndo a asentar sobre bases científicas a "Física" de Tales e anticipándose ás teorías de Spencer. "Así -segundo Popper-, atribúese ó sucesor de Tales a observación de que o home necesita máis tempo para crecer que os animais. Isto probaba que si o home fora sempre tal cal é agora, non podería sobrevivir na loita pola existencia, e de aquí a idea de que o home tiña que descender de un animal máis primitivo. Segundo Anaximandro, a Terra está no centro do universo, sen soporte algún, coma un cilindro ou tambor de columna e a súa altura é un tercio do seu diámetro, e non caía porque non tiña ningún motivo para caer cara a un lado máis ben que cara a o outro. "A Terra... non está sostida por nada, senón que permanece inmóbil debdo a que está a igual distancia de tódalas outras cosas. A súa forma é ... como a de un tambor. Nosoutros camiñamos sobre unha das súas superficies planas mentres que a outra encóntrase no lado oposto". Di Popper que esta teoría é un intento por resolver un dos problemas dos cales o seu mestre e parente, Tales, ofrecera unha solución antes que el. É probable que Anaximandro argumentara en contra da teoría de Tales (segundo a cal a Terra flota sobre a auga) da seguinte maneira: a teoría de Tales é un exemplo dun tipo de teoría que, si se desenvolve consecuentemente, pode conducir a un regreso ó infinito. Si
explicámo-la solución estable da Terra pola suposición de que se apoia na auga ¿no debemos explica-la posición estable do Océano por unha hipótese análoga?. Pero esto significaría buscar un sostén para o Océano, e logo un sostén para este sostén. Este método de explicación é insatisfactorio: primeiro, porque resolvémo-lo problema creando outro exactamente análogo, e segundo, pola razón menos formal e máis intuitiva de que en calquera sistema semellante de sosténs ou sustentáculos o fracaso en asegurar un calquera dos sosténs inferiores leva ó derrube de todo o edificio. Polo anterior vemos intuitivamente que non é posible asegurar a estabilidade do mundo como un sistema de soportes ou sosténs. En cambio, Anaximandro apela á simetría interna ou estructural do mundo, a cal asegura que non hai ningunha dirección preferida na cal poda producirse un derrube. Aplica o principio de que onde non hai diferencias non pode haber ningún cambio. De esta maneira explica a estabilidade da Terra pola igualdade das súas distancias de tódalas cousas. Aristóteles tamén entendeu a Anaximandro desta maneira, pois caricaturiza a súa "enxeñosa pero falsa" teoría comparando a situación que en ela ten a Terra ca de un home que igualmente famento que sedento, pero equidistante do alimento e da bebida, é incapaz de moverse. Esta idea difundiuse baixo o nome de "o asno de Buridán"). Tal era, ó parecer o argumento de Anaximandro. É importante comprender que elimina, aínda que non de maneira totalmente consciente quizais, e non totalmente consecuente, a idea dunha dirección absoluta, dun sentido absoluto de "cara a arriba" e "cara a abaixo". Esto non só é contrario a toda experiencia, senón manifestamente difícil de captar. Anaxímenes o ignoraba, segundo parece, e ata o mesmo Anaximandro non o comprendeu completamente. Pois a idea dunha distancia igual a tódalas outras cosas debería levalo á teoría de que a Terra ten a forma de un globo. En cambio, cría que tiña a forma de un tambor, cunha superficie plana superior e outra inferior. Sen embargo, parecería que a observación: "Nosoutros camiñamos sobre unha das superficies planas, mentres que a outra encóntrase no lado oposto", contén a suxestión de que non hai ningunha superficie superior absoluta, senón que, polo contrario, a superficie sobre a cal camiñamos é aquela á que podemos chamar a superficie superior. ¿Que é o que impediu a Anaximandro chegar á teoría de que a Terra é un globo e non un tambor?. Seguramente foi a experiencia observacional, que lle ensinaba que a superficie da Terra é , ó longo e ó ancho, plana. Hai unha obxección obvia á teoría da simetría sustentada por Anaximandro e segundo a cal a Terra encóntrase a igual distancia de tódalas outras cosas. Pode verse facilmente a asimetría do Universo na existencia do Sol e a Lúa, e especialmente no feito de que ás veces estes no se atopan moi lonxe un do outro, mentres que doutro lado non hai nada que os equilibre. Parece que Anaximandro respondeu a esta obxección con outra audaz teoría: a teoría da natureza oculta do Sol, a Lúa e os outros corpos celestes. Supuxo a existencia de dous enormes xantas que rotan o redor da Terra, unha de 27 veces o tamaño da Terra e outra de 18-19 veces o seu tamaño. Cada unha de estas xantas ou tubos circulares está chea de lume e cada unha de elas ten un burato a través do cal é visible o lume . Son a estes buratos ós que chamamos o Sol e a Lúa respectivamente. O resto da roda é invisible, presuntamente porque é escuro ou brumoso e está moi lonxe. Ó obstruírse os buratos ocorren os eclipses.
As estrelas fixas, e presuntamente os planetas, son tamén buratos de rodas que están máis cerca da Terra que as rodas do Sol e a Lúa. As rodas das estrelas fixas rotan o redor dun eixo común (ó que actualmente chamamos o eixe da Terra) e en conxunto forman unha esfera o redor da Terra, de modo que se cumpre (aproximadamente) o postulado da distancia igual con respecto á Terra. Esto fai de Anaximandro, tamén, un dos fundadores da teoría das esferas. Como o espacio era infinito, debía haber outros cosmos (ouranós), con Terra, ceos, estrelas, etc. Estes cosmos producíanse por axitacións locais, torbellinos ou remolinos, que Anaximandro, como Tales, chamaba deuses, e eran forzas que, aparecendo nun lugar do espacio, condensaban e axitaban a materia nun sistema ou cosmos como o que habitamos nos. os remolinos de Anaximandro foron populares no só na Filosofía grega, senón tamén na literatura, e así Aristófanes, na súa obra "As Nubes", bromea dicindo que o torbellino destronou a Zeus e reina no seu lugar". Anaximandro, probablemente uns quince anos máis tarde que Tales, da un paso decisivo na comprensión do principio inmanente da Physis; a noción de "espontaneidade autoconstitutiva" leva en se implícito un "abismo", un "sin-fondo";o carácter incondicionado, non causado, non referible nin sustentable en principio algún distinto de todo o natural o "espontáneo". En este sentido, Anaximandro mantén que o principio de tódalas cosas no é algo definido como o auga, no é un "algo" entre outros "algos", senón máis ben o que denomina ápeiron, é dicir, o indefinido, a pura indeterminación o total falta de límites. O principio activo do cosmos é atopado non nunha forma, senón na absoluta carencia de calquera contido particular, de calquera forma; precisamente por elo é "o común", pura capacidade de determinación. Por último, un aspecto importante do pensamento de Anaximandro (explícito no único fragmento que se conservou de el) é a introducción dun tema novo, cunha formulación estraña: todo o constituído no mundo visible, toda forma, paga, regresando ó ápeiron, a súa inxustiza con respecto ás demais formas (ápeiron, infinitos mundos, apeiron). Sendo o principio (arché) o ilimitado o indefinido, toda presencia particular rompe o equilibrio da informe fusión ó constituírse no seu illamento individual, ó adquirir forma cualitativa e opoñerse ós seus contrarios (do ápeiron xurden os contrarios elementais), pretendendo consolidarse como cousa válida e independente por se mesma; por eso, todo ten que regresar á indeterminación, ó ápeiron, que repara a inxustiza o desequilibrio facendo de toda determinación algo esencialmente pasaxeiro, case nulo. As formas, as cousas constituídas no visible, son inxustas porque xurden como verdades en se mesmas, ocultando o proceso de xurdir espontáneo, a Physis, de que son expresión.
Esta idea funde as súas raíces, sen dúbida, no concepto de "diké" que xurdiu probablemente en Mileto. Pronta vivacidade, libre perspicacia e iniciativa persoal son as características do tipo humano que alí naceron. Co cambio das formas de existencia debeu de nacer tamén un novo espírito. A ampliación dos horizontes e o sentimento da propia enerxía abriu o camiño a
unha multitude de ousadas ideas. O espírito de crítica independente que encontramos na poesía individual de Arquíloco e o a Filosofía milesia debeu de penetrar tamén na vida pública. Non posuímos información algunha sobre as loitas interiores que deberon de ter lugar alí como en calquera outro lugar do mundo grego. Pero a serie de testemuñas que enxalzan a xustiza como fundamento da sociedade humana se estende na literatura xonia desde os tempos primitivos da epopeia, a través de Arquíloco e Anaximandro, ata Heráclito. Esta alta estimación do dereito polos poetas e os filósofos non precede á realidade tal como é posible pensala. É, polo contrario, tan só o reflexo da importancia fundamental que deberon de ter aqueles estímulos na vida pública de aqueles tempos, é dicir, desde o século VIII ata comezos do século V. Desde Hesíodo, concorda o coro dos poetas continentais. E entre todos resoa a voz de Solón de Atenas. Toda manifestación do dereito estivo, ata entonces, dun modo indiscutible, en mans dos nobres, que administraban xustiza sen leis escritas, de acordo ca tradición. Pero a agudización crecente da oposición entre os nobres e os cidadáns libres, que debeu de xurdir como consecuencia do enriquecemento dos cidadáns alleos á nobreza, levou facilmente ó abuso político da maxistratura e á esixencia de leis escritas polo pobo ... O dereito escrito equivalía ó dereito igual para todos, altos e baixos. Agora, como antes, poden seguir sendo xuizes os nobres e non os homes do pobo. Pero no futuro se encontran suxetos, nos seus xuizos, ás normas fixadas da diké. ...O concepto de diké non é etimoloxicamente claro. Procede da linguaxe procesual, onde se dicía das partes contendentes que "dan e toman diké". Se comprendía así nunha mesma palabra a decisión e o cumprimento da pena. O culpable "da diké", o cal equivale orixinalmente a indemnización ou compensación. O perxudicado, que o seu dereito restablece o xuizo, "toma diké". O xuíz "adxudica diké". A significación fundamental de diké equivale así aproximadamente a dar a cada cal o debido... Significa o que a cada cal é debido e que cada cal pode esixir e, por tanto, o principio mesmo que garante esta esixencia. Para Anaximandro, o noso propio mundo, noso edificio cósmico, só é un dunha infinidade de mundos, un infinito sen límites no espacio nin no tempo. Este sistema de mundos é eterno, e tamén o é o movemento. Non era necesario, pois, explica-lo movemento nin presentar unha teoría xeral do cambio (no sentido en que encontramos un problema e unha teoría xeral do cambio en Heráclito). Pero era necesario explicar os cambios coñecidos que se producen no noso mundo. Os cambios máis evidentes -o día e a noite, os ventos e o tempo atmosférico, as estacións, o cambio da sembra, á recolleita e o crecemento das plantas, os animais e o home- encóntranse vinculados todos eles co contraste de temperaturas, ca oposición entre o quente e o frío, e entre o seco e o húmido. "Os seres vivos proveñen da humidade evaporada polo sol", se nos di; e o quente e o frío tamén regulan ata a xenese do mundo. O quente e o frío eran así mesmo responsables dos vapores e ventos que, á súa vez, eran concibidos como os axentes de tódolos outros cambios.
Anaxímenes (fl. 525 a. de C.) Viviu entre o 585 e o 528 a. de C. Foi discípulo e sucesor de Anaximandro e desenvolveu esas ideas con moito detalle. Ó igual que Anaximandro interesábase polas oposicións entre o quente e o frío e entre o húmido e o seco, e explicába as transicións entre eses opostos mediante unha teoría da condensación e a rarefacción. Ó igual que Anaximandro cría no movemento eterno e na acción dos ventos; non é imposible que chegara a un dos puntos principais nos que se apartou de Anaximandro a través dunha crítica da idea de que o que é completamente ilimitado e sen forma (o ápeiron)
pode, non obstante esto, estar en movemento. Sexa como fose, remplazou o ápeiron polo aire; é dicir, por algo que era case ilimitado e sen forma, e sen embargo, de acordo coa vella teoría dos vapores de Anaximandro, no só capaz de movemento, senón o axente principal do movemento e do cambio. A teoría de Anaxímenes segundo a cal "o Sol está composto de terra e se quenta moito debido á rapidez do seu movemento" logrou unha similar unificación de ideas. O reemplazo da teoría, máis abstracta do ápeiron ilimitado pola teoría do aire, menos abstracta e máis conforme co sentido común, foi acompañado polo reemplazo da audaz teoría de Anaximandro acerca da estabilidade da Terra pola idea máis achegada ó sentido común de que a "natureza plana (da Terra) é a responsable da súa estabilidade...; pois cubre como unha tapa ó aire que está debaixo dela ". Así, a Terra está suspendida no aire como a tapa dunha olla pode estar suspendida sobre o vapor, o como un barco pode estar suspendido sobre a auga. O interrogante e a resposta de Tales foron restituídos, pois no se compendeu o memorable argumento de Anaximandro.
Heráclito A vida (fl. 500- a. de C.) Outro dos grandes centros da cultura grega no s. VI a. de C. foi Éfeso, célebre polo seu espléndido templo de Artemisa. Alí naceu Heráclito, un personaxe excéntrico, a xulgar polo pouco que sabemos da súa vida e polos cento trinta fragmentos da súa obra que se conservaron. Estes últimos están escritos nun estilo tan retorcido que lle valeron o nome de Heráclito o Escuro. Os modernos exéxetas, aínda confesando que non lograron comprende-lo sentido exacto en moitos puntos, están concordes en dicir que baixo aquela escuridade brila o xenio. Aceptemos, pois, o veredicto e tratemos de ver en que consiste tal xenio. Heráclito pertencía a unha familia nobre e, ó parecer, naceu en 550 a. de C. Pero apenas chegado ó uso de razón empregou esta para condear, dentro de se mesmo, todo aquelo que lle rodeaba: casa, padres, ambiente, homes, mulleres, Estado e política e buscar unha evasión na Filosofía, á que se dedicou con agudo sentido crítico, chegando a escribir que: "A gran cultura serve de pouco. Se bastase para formar xenios, o serían ata Hesíodo e Pitágoras. A verdadeira sapiencia non consiste en aprender moitas cousas, senón en descubrir aquela sola que as regula todas en tódalas ocasións". A lei do devecer. Para alcanzar el mesmo esta meta, o xove Heráclito plantou familia, posición, comodidades, ambicións sociais e políticas, retirouse a unha montaña e nela viviu o resto da súa vida como eremita, sempre á busca de aquela idea que regula tódalas cosas en todas as condiciones. As súas meditacións e conclusións están reunidas nun libro titulado, como case todos os da época desde os milesios, "Sobre a Natureza", que cando estivo terminado depositou no templo de Artemisa para desesperación da posteridade, que tivo que devanarse os sesos para comprender algo. Pois o seu desprezo dos homes era tal que escribiu adrede de modo que non lle comprendera ninguén. Heráclito sostiña que a humanidade era unha besta irremisiblemente hipócrita, obtusa e cruel, á cal no valía a pena intentar ensinarlle nada. Mais non debeu de ser de todo sinceiro, pois en tal caso no habería perdido tanto tempo escribindo, é dicir, intentando comunicar con ela. Coma en moitos sucesores seus, grandes desprezadores da gloria, temos a sospeita de que tamén baixo o seu desprezo incubaba unha infinita ambición.
O movemento Heráclito di que o mundo aparece cambiante só ós ollos dos estúpidos; en realidade, o que varía son tan só as formas dun so elemento, sempre o mesmo: o lume. Deste despréndense gases. Os gases precipítanse na auga. E dos residuos da auga, tra-la evaporación, fórmanse corpos sólidos que constituen a terra e que os parvos toman por realidade, cando a realidade verdadeira é unha sola.: o lume, cos seus atributos de condensación e rarefacción. Este continuo transformismo do gaseoso ó líquido, ó sólido e viceversa é a única verdadeira, indiscutible realidade da vida, na que nada é, todo se torna. É dicir: nada é o que é en sentido absoluto, senón que todo forma parte dun proceso de orde superior; un proceso do cal as cousas non son máis que momentos e a realidade non a constitue, en última instancia, máis que a sucesión, o eterno fluír. Os tres milesios consideraban ó mundo como noso fogar. Neste fogar había movemento, cambio, calor, frío, lume e humidade. Había un lume no fogón e nel unha caldeira con auga. A casa estaba exposta ós ventos e nela había bastante corrente de aire, sen dúbida; pero era un fogar, e subministraba algún tipo de seguridade e estabilidade. En cambio, para Heráclito a casa estaba ardendo. No mundo de Heráclito xa no había ningunha estabilidade. "Todo flue e nada está en repouso" (Panta rei: todo corre). Todo flue, ata as vigas, a madeira, o material co que está feito o mundo: a terra, as rochas e o bronce dunha caldeira, todo iso flue. As vigas púdrense, a terra é eliminada e levada polo vento, as mesmas rochas rómpense e desmenúzanse, a caldeira de bronce convírtese nunha pátina verde o cardenillo. "Todas as cosas están en movemento constante, anque... nosos sentidos no se percaten de elo", para decilo coas palabras de Aristóteles. Aqueles que non saben e que non pensan cren que só o combustible se queima, mentras que o recipiente no cal arde permanece inmutable; pois non vemos arde-lo recipiente. E sen embargo, arde; é consumido polo lume que contén. Non vemos ós nosos nenos desenvolverse, cambiar e crecer, pero así ocorre. Por conseguinte non hai corpos sólidos. As cousas non son realmente cousas, son procesos, fluen. Son como o lume, como unha chama que, anque teña unha forma definida, é un proceso, unha corrente de materia, un río. Tódalas cousas son chamas: o mundo; e a aparente estabilidade das cousas débese simplemente ás leis, ás medidas, ás que están suxetos os procesos do mundo, as cousas non cambian ó azar. Tal é, segundo Popper, a tese de Heráclito. Tal é a súa "mensaxe", a "palabra verdadeira" (o logos), á cal debemos oír: "Escoitando, non a min, senón ó Logos, é sabio convir en que tódalas cousas son unha ", son "un lume eterno, que se encende e se apaga segundo medida". Mais ese movemento é posible unicamente porque existe unha oposición entre as cousas, de maneira que estas loitan por ser e de esa loita é de onde xurde o cambio, o movemento. Non ten moito sentido dicir que algo cambia porque era verde e agora é doce, porque entre o verde e o doce no hai oposición e ambos poden convivir pacificamente, mais non ocorre o mesmo co doce e o saglado, o co verde e o azul. Algo é doce o salgado e non ambas cousas á vez; se o salgado quere ser, terá que deixar de ser o doce, de aí que afirme Heráclito que "a guerra e o pai de tódalas cousas...". O motor da realidade, a causa do movemento é, pois, a loita de opostos ou contrarios.
Pitágoras Vida Sábese que naceu no año 580 a. de C., pero se descoñece a data da súa morte e incluso a súa vida e teorías presentan un carácter incerto. En xeral, se lle atribuen a Pitágoras as teorías dos pitagóricos. Pouco despois da morte de Anaxímenes, Mileto, que se aliara cos lidios, foi arrasada polos persas en 494, perecendo así aquel centro que tan excelentes froitos prometía. Afortunadamente no pereceu a Filosofía. Pitágoras transplantouna de Samos, rival comercial de Mileto, á Magna Grecia. Entre as máis louzás colonias que floreceron nos séculos VII ó VI a. de C., hóubo as da Magna Grecia nas costas da Italia meridional. Os gregos chegaron por mar, desembarcaron en Brindisi e en Tarento, e fundaron varias cidades, entre elas Síbaris e Crotona, que pronto foron as máis poboadas e progresivas. A primeira, que en determinado momento tivo -dícese- trescentos mil habitantes, alcanzou tal celebridade polos seus luxos que de seu nome saiu un adxetivo, sibarita, sinónimo de "refinado". Traballaban soamente os escravos, pero a estes lles prohibiran todas aquelas actividades -de albanel ou de carpinteiro, p.ex.- que podían, cos seus ruídos, estorbar as sestas dos seus cidadáns. Estes ocupábanse tan só en cociña, modas e deportes. Alcístenes fíxose confeccionar un vestido que despois Dióxenes de Siracusa revendeu en cincocentos millóns de liras, e Esmíndrides facíase regularmente acompañar nas súas viaxes por mil servidores. os cociñeiros tiñan dereito a patenta-los seus pratos, conservaban o monopolio durante un ano, e con iso acumulaban un patrimonio que lles bastaba para vivir de renda o resto dos seus días. O servicio militar descoñecíase. Desgraciadamente, cara o fin do século VI esta feliz cidade, ademais do pracer e a comodidade, quiso tamén a hexemonía política, que mal se acorda con aquelas, polo que se puxo en litixio con Crotona, menos rica pero máis seria. E cun enorme exército marchou contra esta cidade. Os crotonenses -cóntase- esperáronos armados con frautas. Cando empezaron a tocalas, os cabalos de Síbaris, acostumados, como os de Lipizza, máis á arena do circo que ó campo de batalla, puxéronse a danzar. E os toscos crotonenses destrozaron xovialmente ós xinetes deixados á merced dos seus cuadrúpedes. Síbaris foi arrasada tan concienzudamente, que menos dun século despois, Herodoto, que fora a buscar os restos, non encontrou siquera rastro. E Crotona, unha vez destruído o inimigo, infectouse, como de costume, dos seus microbios e enfermou a súa vez de sibaritismo. E por esto Pitágoras foi a establecerse alí. Na illa de Samos, donde naceu en 580, tiña oído falar daquela lonxana cidade italiana como dunha grande capital onde os estudios florecían con particular louzanía. Turista impenitente tiña visitado xa todo o Próximo Oriente ata -dise- a India. De volta na patria encontrou a dictadura de Polícrates, que detestaba: era demasiado dictador el mesmo para poder aceptar outro. E trasladouse a Crotona, onde fundou a máis "totalitaria" das academias. Podían ingresar tanto varóns como femias: mais antes tiñan que facer voto de castidade e comprometerse a unha dieta que excluía o viño, os ovos e as fabas. O por que se as
tiña coas fabas ninguén comprendeuno xamais: tal vez porque a el no lle gustaban, anque outros din que era porque coas fabas íase o pneuma. Todos debían vestir da maneira máis sinxela e decente, estaba prohibido rir, e ó final de cada curso escolar tódolos alumnos estaban obrigados a facer en público a "autocrítica", ou sexa, a confesa-los seus propios "desviacionismos". Os seminaristas estaban divididos en externos, que seguían as clases pero volvían a casa pola noite, e os internos, que se quedaban naquela especie de monasterio. O mestre deixaba ós primeiros baixo a ensinanza dos seus axudantes, e persoalmente só ocupábase dos segundos, os esotéricos, que constituían o restrinxido círculo dos verdadeiros iniciados. Pero tamén estes últimos vían a Pitágoras en persoa soamente despois de catro anos de noviciado, durante os cales el lles mandaba as súas leccións escritas e autenticadas ca firma autos epha, o ipse dixit dos latinos, que significaba "díxoo el" para dar a entender que non cabía discusión. Finalmente, tras esta pouca espera preparatoria, Pitágoras dignábase aparecer en persoa ante os seus seleccionadísimos secuaces, e a impartirlles directamente os froitos de súa sabedoría. Empezaba coas Matemáticas. Pero non como as concibían os groseiros e utilitarios exipcios que só as inventaron con obxectivos prácticos, senón máis ben como teoría abstracta para alentar as mentes cara á deducción lóxica, cara á exactitude das relaciones e a súa comprobación. Só despois de ter elevado os alumnos a este nivel pasaba á Xeometría, que con el se articulou definitivamente nos seus elementos clásicos: axioma, teorema e demostración. Sen coñecer a Tales descubriu por se mesmo varios teoremas. P. ex., que a suma dos ángulos dun triángulo é igual a dos ángulos rectos, e que o cadrado da hipotenusa dun triángulo é igual á suma dos cadrados dos seus catetos. ¡Quén sabe cántas outras verdades habería anticipado si non houbiese desprezado estas "aplicacións", que consideraba demasiado humildes para o seu xenio!. Apolodoro conta que cando descubriu o segundo de ditos teoremas, o da hipotenusa, Pitágoras sacrificou cen reses en agradecemento ós deuses. A noticia está absolutamente desprovista de fundamento. O mestre ufanouse toda a vida de non tocar xamais un pelo a un animal, obrigaba ós seus alumnos que fixeran outro tanto, e o único exercicio que lle procuraba goce non era a formulación dos teoremas, senón a especulación nos ceos abstractos da teoría.
O número Popper di que Pitágoras encontrabase profundamente impresionado por dous descubrimentos. O primeiro era que o fenómeno puramente cualitativo, a primeira vista, como o da harmonía musical, básase, en esencia, nas proporcións puramente numéricas 1:2, 2:3, 3:4. Un día, ó pasar por unha ferrería, quedou impresionado pola rítmica regularidade do repicar do martelo sobre a zafra. De volta a casa, executou experimentos facendo vibrar agullas de idéntico espesor e tensión, pero de distinta lonxitude. Concluíu que as notas dependían do número de vibracións, calculóuno, e estableceu que a música non era máis que unha relación numérica delas, medida segundo os intervalos. ata o silencio, dixo, non é senón unha música, que o oído humano non percibe só porque é continua, é dicir, que carece de intervalos. É a "música das esferas", que os planetas, como tódolos demais corpos cando se moven, producen no seu xirar ó redor da Terra. Pois tamén a Terra é unha esfera, dixo Pitágoras dos mil ós antes que Copérnico e Galileo. Xira sobre
si mesma de Oeste a Este e está dividida en cinco zonas: ártica, antártica, estival, invernal e ecuatorial; e , cos demais planetas, forma o cosmos. O segundo era precisamente que o ángulo recto (que se obtén, p. Ex., ó dobrar unha folla dúas veces de maneira que os pregamentos formen unha cruz) está relacionado coas proporcións puramente numéricas 3:4:5 ó 5:12:13 (os lados de triángulos rectángulos). Estes dous descubrimentos, segundo parece, levaron a Pitágoras á xeneralización un tanto fantástica de que tódalas cousas son, en esencia, números ou proporcións de números; ou de que o número é a ratio (logos, razón) de tódalas cousas, a esencia racional ou a natureza real das cousas. Por fantástica que fora esta idea resultou fructífera en moitos campos. Unha das súas máis exitosas explicacións conduceu ó estudio das figuras xeométricas simples tales como cadrados, triángulos, rectángulos e isósceles, e tamén certos sólidos simples cómo as pirámides. O tratamento dalgúns destes problemas xeométricos básase no chamado gnomon. Se o pode explicar da seguinte maneira. Se indicamos un cadrado mediante catro puntos
podemos interpretalo como o resultado de agregar tres puntos ó punto da parte superior esquerda. Estes tres puntos son o primeiro gnomon; podemos indicalo así:
Agregando un segundo gnomon, composto doutros cinco puntos obteremos:
Vese inmediatamente que cada número da sucesión de números impares 1, 3, 5, 7, ..., forma o gnomon de un cadrado, que as sumas 1, 1+3, 1+3+5, 1+3+5+7, ..., son os
números cadrados e que si n é o (número de puntos no ) lado de un cadrado, a súa área (número total de puntos = n x n) será igual á suma dos n primeiros números impares [a clasificación par/impar debe de proceder do reparto en partes iguais]. O tratamento dos triángulos equiláteros é semellante ó dos cadrados. Pode considerarse a figura seguinte como a representación dun triángulo crecente; crecente cara a abaixo mediante a adición de novas liñas horizontais de puntos:
Neste caso, cada gnomon é a última liña horizontal de puntos e cada elemento da sucesión 1, 2, 3, 4, ..., é un gnomon. Os "números triangulares" son as sumas "1+2", "1+2+3", "1+2+3+4", etc.; é dicir, as sumas dos primeiros n números naturais. Xuntando dous triángulos semellantes:
obtemos o paralelogramo de lado horizontal n+1 (mientras que o otro lado é n), que contiene n(n+1) puntos. Posto que está formado por dous triángulos isósceles, o seu número é 2(1+2+...+n), de modo que obtemos a ecuación: 1+2+...+n = 1/2 n(n+1)
de donde: d(1+2+...+n) = d/2 · n · (n+1)
Estas consideracións foron estendidas ós sólidos. P. Ex., sumando os primeiros números triangulares obtéñense os números piramidais. Pero a súa principal aplicación foi a figuras planas ou contornos ou formas. Críase que estas se caracterizaban pola súa correspondente sucesión de números e, por ende, polas proporcións numéricas dos números consecutivos da selección. Noutras palabras, as formas son números ou proporciones numéricas. Ademais, non só os contornos das cousas son números, senón tamén propiedades abstractas, como a harmonía ou a rectitude. Dese modo chegouse á teoría xeneral de que os números son as esencias racionais de tódalas cousas: sete son as notas, sete as Pléyades, ós sete anos ten lugar a dentición, ós catorce e os vinteún chégase á pubertade e a madurez. O sete designa, por conseguinte, o "tempo crítico". Outros números designan o matrimonio, a xustiza, a intelixencia. Dez pares de opostos (xa que dez é o número perfecto) dan lugar á harmonía : UN-MOITOS IMPAR-PAR MASCULINO-FEMININO REPOUSO (SER)-CAMBIO (DEVENIR) DETERMINADO-INDETERMINADO CADRADO-OBLONGO RECTO-CURVO DEREITA-ESQUERDA LUZ-OSCURIDADE BÓN-MALO Aristóteles ironiza sobre estas manías: "Supuxeron que os elementos dos números eran os elementos de tódolos seres existentes e que os ceos todos eran harmonía e número. E cantas propiedades dos números e escalas puideron demostrar que concordaban cos atributos, as partes e a disposición total dos ceos, reuníronas e axustáronas ó seu esquema; e si nalgunha parte había algún espacio intermedio, facían prestamente adiccións, de modo que toda á súa teoría fora coherente". Os números e o cálculo non servían, pois, ós pitagóricos para cuantificar os datos da experiencia, senón para forza-la natureza e o esquema do mundo dentro dun esquema construído a priori sobre a base das esixencias do seu credo matemático. Por exemplo: o número perfecto é o dez, pero os corpos celestes no son máis que nove (a Terra, a Lúa, o Sol, os cinco planetas e a esfera das estrelas fixas). O décimo, polo tanto, a Anti-
Terra, foi inventado por Filolao. O sistema cósmico pitagórico admitía os elementos definidos polos milesios: terra, vacío, lume e pneuma. O lume encóntrase no centro do universo, como Hestia, o fogar ou trono de Zeus. Ó seu redor móvense, en órbita circular, os dez corpos celestes. No máis alto, o Olimpo, as estrelas fixas efectúan unha revolución diúrna de este a oeste. Máis abaixo, no Cosmos, os cinco planetas, o Sol e a Lúa xiran en dirección contraria. Na pequena zona sublunar xiran a Terra e a AntiTerra, nunha órbita similar á da Lúa. O estado fragmentario das testemuñas e quizás, a imprecisión do sistema, fan difícil unha interpretación coherente. Pero o certo é que os pitagóricos non sostiveron unha tese xeocéntrica, nin sequera unha tese verdadeiramente heliocéntrica. Imaxinaron un lume central -que non era o Sol- e a súa luz reflectíase sobre os demais corpos e sobre a Terra. Non hai dúbida de que estas intuicións fan de Pitágoras un dos máis grandes fundadores da ciencia e o que máis contribuíu ó seu desenvolvemento, anque nalgún dos seus descubrimentos definitivos e inmortais insertara ademais algunhas curiosas supersticións difundidas naqueles tempos, ou recollidas nas súas viaxes a Oriente. Sostiña, p. ex., que a alma, sendo inmortal, transmigra dun corpo a outro, abandoando ó defunto, purgándose durante certo tempo no Hades, e reencarnándose; e que el, persoalmente recordaba moi ben que fora antes unha famosa cortesá, despois o heroe aqueo Euforbo da guerra de Troia, tanto que, estando en Argos recoñeceu no templo a coraza de ferro que levara naquela expedición. Sen embargo, son estas pouco pitagóricas fantasias as que nos acercan un pouco ó plano humano e nos inclinan a algunha simpatía para con este home de cerebro lúcido e de corazón ácido, que doutro modo seríanos francamente antipático. Timón de Atenas, que non obstante estaba en condicións de alcanza-la súa grandeza e intelectualmente lle estimaba, descríbeo como "un sabelotodo de linguaxe solemne que logrou adquirir importancia a copia de dársela". Sen dúbida hai a súa verdade. Aquel "liberal" que fuxera de Samos por culpa da dictadura, instaurou despois unha en Crotona que habería enchido de envexa a Hitler e a Stalin. Non se limitaba a practica-la virtude absoluta cunha vida casta, cunha dieta rigorosa, cunha actitude contida e sosegada, senón que fixo delo un instrumento de publicidade tamén . Detrás de aquel o seu administrarse con parsimonia, facéndose desexar durante catro anos polos seus propios alumnos e concedendo a gracia de relacións persoais con el soamente ós que daban suficientes garantías de adorarlle como a un Mesías, había unha vanidade incomprensible. No seu autos epha está o precedente de "o Duce sempre ten a razón". E en efecto, como tódolos que sempre teñen a razón, tamén el acabou na praza de Loreto. Pechado no seu orgullo de casta e convencéndose cada vez máis de estar constituíndo unha clase selecta e predestinada polos deuses a poñer orde no pobo dos homes comúns, o círculo dos pitagóricos decidiu adueñarse do Estado e fundar en Crotona, sobre as bases das verdades filosóficas elaboradas polo Mestre, a república ideal. Como tódalas repúblicas, aquela había de ser unha "tiranía ilustrada". Ilustrada, compréndese, por Pitágoras, xefe dunha aristocracia que prohibiría a todos o viño, a carne, os ovos, as fabas, o amor e a risa, obrigándolles, en compensación á "autocrítica". Non sabemos si se tratou dunha verdadeira e propia conxetura nin como se desenvolveu. Sabemos soamente que en determinado momento os crotonenses se diron
conta de que tódalas maxistraturas estaban cheas de pitagóricos: xente austera, moi seria, aburrida, competente e sosegada, que estaba a punto de converter a Crotona no que Pitágoras convertira á súa academia: algo entre fortaleza, cárcere e mosteiro. Antes de que fose demasiado tarde rodearon o seminario, sacaron ós inquilinos e lles zurraron. O mestre fuxíu en calzóns, de noite, pero un destino vingador guiou os seus pasos ata un campo de fabas. Co odio que lles tiña, negouse a botarse nel para esconderse. Co que foi alcanzado e morto. Tiña, polo demais oitenta anos e xa puxera a salvo os seus "Comentarios", confiándoos á súa filla Damona, a máis fiel dos seus seguidores, para que os divulgase polo mundo. Di Dióxenes Laercio, citando a Heráclides Póntico, que Pitágoras foi o primeiro en dar nome á Filosofía, chamándose a se mesmo "filósofo" -non sophos- en conversación con Leontes, tirano de Sición.
Parménides A vida (fl. 470- a. de C.) Foi o fundador do idealismo, corrente filosófica oposta ó materialismo. Parménides naceu en Elea, nas costas italianas. Foi discípulo de Xenófanes, o fundador da escola eleática e do monoteísmo, que dicía do Deus único que "sempre está no mesmo lugar, nunca se move. Non é adecuado a súa natureza ir a diferentes lugares en diferentes momentos... El non é en modo algún similar ós homes mortais, nin en corpo nin en pensamento". Parménides estudiou a Pitágoras e aceptou algunhas das súas ensinanzas, especialmente no campo da astronomía. Pero tiña demasiados intereses no mundo dos homes para perderse no do Cosmos. Redactou, por encargo do goberno de Elea, un código de leis. E só se entregou á Filosofía como pasatempo, escribindo dela, como entonces estaba ó uso, un poema que, para cambiar, chamouse "Sobre a Natureza" no que Parménides nos mostra un camiño de iniciación da mano da deusa que lle mostra a "verdade ben redonda" e do cal só nos quedan dous centenares de versos.
O Ser Refutou a tese de Heráclito segundo a cal "todo transcorre" e a realidade consiste en ese transcorrer ou transformarse. Segundo Parménides, en cambio, "todo está", é dicir, que a transformación non é máis que unha ilusión dos nosos sentidos. Nada comeza, nada se torna, nada se acaba. O ser é a única realidade. E é inmóbil, porque para presumir que este se desprace de onde está adonde no está , habería que admitir a existencia de un espacio baleiro que non sendo, non pode existir, por canto o ser, por definición, o enche todo por si mesmo. O que se identifica tamén co pensamento, por canto non se pode pensar máis que o que é e, inversamente, non pode ser máis que o que se pensa. É dicir, supoñía que o mundo real era un, un todo indiviso, sen partes, homoxéneo e inmóbil. O movemento é imposible nun mundo semellante. En verdade non hai cambio algún. O mundo do cambio é unha ilusión.
Parménides baseou a súa teoría dunha realidade inmutable en algo semellante a unha proba lóxica, que Popper interpreta da seguinte maneira: Xa a teoría de Haráclito apelaba á "palabra verdadeira", ó logos, á razón para chegar á conclusión de que nada é máis real que o cambio. Sen embargo, a súa doutrina acerca da unidade do mundo, da identidade dos opostos e da apariencia e da realidade conspira contra a súa doutrina da realidade do cambio, pois o cambio é a transición dun oposto a outro. De este modo, si en verdade os opostos son idénticos, anque parezan diferentes, entón o cambio mesmo só é aparente. Si en verdade, e para Deus, tódalas cousas son unha , entón, en verdade, non pode haber ningún cambio. A consecuencia anterior foi extraída por Parménides; o seu argumento pode ser formulado partindo da premisa única: o que no é no é. A partir desta premisa podemos dicir que a nada -o que no é - non existe; resultado que, para Parménides, significa que o baleiro non existe. Así, o mundo é pleno: consiste nun bloque indiviso, posto que toda división en partes só pode deberse á separación das partes polo vacío. Esta é a verdade ben redonda que a deusa revelou a Parménides. Neste mundo pleno no hai cabida para o movemento. Somentes a enganosa crenza na realidade dos opostos -a crenza de que non só existe o que é , senón tamén o que non é - conduce á ilusión dun mundo de cambio.
Zenón O alumno máis intelixente de Parménides dedicouse a vulgarizar-las teorías do mestre nun libro de paradoxos, das cales chegaron ata nos unha decena. Velaí algunhas: Una frecha que voa, en realidade está quieta no aire, porque a cada instante da súa aparente carreira ocupa un punto quieto no espacio; por tanto, a súa parábola non é máis que un engano dos nosos sentidos. O corredor máis veloz non pode adiantar á tortuga, porque cada vez que alcanza a súa posición ela rebasouna xa. Un corpo, para moverse do punto A ó punto B, ten que chegar á metade de ese traxecto que é o punto C. Para chegar ó C, ten que alcanzar antes a metade de ese segundo traxecto que é o punto D, e así ata o infinito. Agora ben, dado que o infinito require unha serie infinita de movementos, é imposible recorrelo nun tempo definido. Non estamos do todo seguros de que Parménides aprobaría, de poder oílo, o método de seu secuaz para demostrar a validez das súas teorías. Pero conviría en que elo divertía moito ós atenienses, entre os que Zenón, como bo sofista, foi a predicalo. Sócrates tíñalle oxeriza e criticou asperamente a súa sofística dialéctica. Pero a imitou. Tal vez o único que non caeu nas súas propias trampas foi o mesmo Zenón, que de vello se mofou dos que lle tomaran en serio. Aquel escéptico tivo un fin de estoico cando, de regreso a Elea, lle deteron por razoes políticas e lle torturaron. Morreu ben, sen dobregarse nin lamentarse.
Demócrito A vida (fl. 420- a. de C.) Alá polo año 435 había chegado a Elea procedente de Mileto un tal Leucipo, ó que xa mencionáramos, e que debera de oír algo de Pitágoras, ou que tal vez tiña ido á escola dalgún dos seus discípulos. Non quedou convencido en absoluto de aquel asunto do omnipresente e inmóbil ser identificado co pensamento. E trasladándose a Abdera, onde abriu unha escola pola súa conta, desenvolveu, en cambio, o concepto de non-ser, o sexa o baleiro. Segundo el, o creado no é , en efecto, máis que unha combinación de baleiro e de átomos, os cales, xirando arremolinadamente polo espacio, combínanse entre eles dando lugar ás formas ou cosas. Tamén o que nosoutros chamamos "alma" no é senón unha determinada combinación de átomos. Estes son os que constituen a substancia de todo, ata o pensamento. Todo, pois, no é máis que materia. Este concepto materialista desenvolveuse aínda mellor no seu amigo e seguidor Demócrito, que en Abdera, (Tracia, onde naceu no año 460) , frecuentou os seus cursos. Pertencía a unha grande familia da burguesía mercantil, e o seu pai, ó morrer, deixoulle cen talentos. Demócrito empregounos en pagarse una grande viaxe que tivo que durar varios anos . E que lle levou a Exipto, a Etiopía, á India, a Persia. Era un home curioso e concienciudo, que quería velo todo persoalmente e que non sufría de ningún chauvinismo nin provincianismo. "A patria dun home razoable é o mundo "-dicía-. E "e máis importante conquistar unha verdade que un trono". Un pudor aristocrático lle impediu propaga-las súas propias teorías, instituír unha escola e incluso provocar debates, como era uso en aqueles tempos. Aínda cando non lle quedou nin céntimo, en vez de aproveitar a cultura que tiña limitou as súas necesidades e en Atenas, onde se había establecido, viviu apartado, sen frecuentar ós demais filósofos ni os salóns onde se reunían, dedicado soamente a escribir. Diógenes Laercio di que compuxo tratados de Mediciña, de Física, de Anatomía, etc. Certamente, era un enciclopedista, dotado dun estilo terso e mesurado que ós ollos de Francis Bacon lle fixo aparecer como o máis grande dos personaxes antigos, superior incluso a Aristóteles e a Platón. só unha vez se decidiu a apareceren público para ler ós seus cidadáns de Abdera, a onde había regresado vello xa, un ensaio titulado "O mundo grande", que era un pouco o compendio de toda a súa sapiencia. E Laercio conta que a impresión foi tal, que o Estado decidiu restituírlle os cen talentos que el había gastado para adquiri-los seus coñecementos. Parece ser que Demócrito, practicando os preceptos hixiénicos que había predicado, viviu ata os noventa anos, pero hai quen di que ata os cento nove. Sempre segundo Laercio, un mal día deuse conta de que estaba morrendo e llo dixo a súa hirmá. Mais esta lle respondeulle que non podía facelo, precisamente aqueles días, porque sendo as festas de Tesmoforias, ela tiña que ir ó templo. Demócrito lle dixo que fose de todos modos con ánimo tranquilo. Bastaba con que cada mañá se volve para traerlle un pouco de mel. Así o fixo ela , e el, aplicándose un pouco daquela mel nas narices e respirando a súa fragrancia, logrou sobrevivir ata que as festas terminaron. Entón dixo: "Ben, agora podo irme". E se foi, sen sufrimento algún, chorado por toda a poboación, que lle acompañou en masa ata o cemiterio.
O atomismo Parece ser -di Popper-, que os atomistas consideraron que a teoría de Parménides -a primeira teoría hipotético-deductiva do mundo- estaba refutada pola experiencia. Xa que o movemento existe. Aceptando a validez formal do argumento de Parménides, infiriron a falsidade de súa premisa da falsidade da súa conclusión. Pero esto significaba que a nada -o baleiro- existe. Por conseguinte, non había ningunha necesidade de supor que "o que é " -o pleno, o que chea un espacio- no ten partes; pois as súas partes poden, entonces, estar separadas polo baleiro. Así, hai moitas partes, cada unha das cales é plena: hai no mundo partículas plenas separadas por espacio baleiro e capaces de moverse en este, e cada unha das cales é plena, indivisa, indivisible e inalterable. O que existe é, pois átomos e baleiro. Así chegaron os atomistas a unha teoría do cambio, teoría que dominóu o pensamento científico ata 1900. É a teoría segundo a cal todo cambio, e especialmente todo cambio cualitativo, debe ser explicado polo movemento espacial de anacos inalterables de materia, de átomos que se moven no baleiro. Podemos parafrasear a teoría deductiva de Parménides da siguiente maneira: Soamente o que é , é O que non é non existe. O non ser, esto é , o baleiro, non existe. O mundo é pleno. O mundo non ten partes. O movemento é imposible (porque non hai espacio baleiro no cal poida moverse algo). As conclusións 5 e 6 eran contraditas polos feitos; por elo, da falsidade da conclusión, Demócrito infiríu a falsidade das premisas. 6. Hai movemento, logo o movemento é posible. 5. O mundo ten partes: non é un senón múltiple. 4. Logo, o mundo non pode ser pleno. 3. O baleiro -o non ser- existe. ata este punto a teoría tivo que ser modificada. Respecto ó ser, ou ás moitas cousas existentes (en oposición ó baleiro), Demócrito adoptou a teoría de Parménides de que elas no teñen partes. Son indivisibles (átomos), porque son plenas, porque non teñen baleiro no seu interior. Segundo Demócrito, no principio existían separadamente o Ser material cheo, o Gran Baleiro, o non-ser, e o movemento eterno. O baleiro foi impulsado polo movemento e penetrou na masa compacta e indistinta do Ser, disgregándoo en infinitas partículas indivisibles: átomos.
Como características destes átomos, podemos sinalar as seguintes: Non hai entre eles diferencias cualitativas. Carecen de calquera propiedade que non sexa a extensión Son impenetrables, pesados, eternos, indestructibles, infinitos en número. Soamente difiren uns de outros en cuanto á forma, situación e disposición A variedade das cousas débese, pois, unicamente á diferencia de forma, posición e situación dos átomos. ¿Como se explican entón as diferencias cualitativas que observamos nas cousas: o seu olor, color, sabor, temperatura, etc.? Segundo Demócrito, estas diferencias non son unha realidade obxectiva, senón consecuencia de nosa maneira de percibi-la realidade: son algo subxectivo. Só cando os nosos sentidos dan a coñecer a cantidade (extensión, figura, peso, etc.) son feles á realidade. É, por tanto, Demócrito o primeiro que distingue entre cualidades primarias e cualidades secundarias dos corpos. Somentes as cualidades primarias son obxectivas. Tamén, pois, Demócrito, ó igual que Parménides, nega os sentidos como instrumentos de coñecemento, dicindo que estes nos permiten aferrar tan só as cualidades secundarias das cosas. Todo esto nos proporciona unha opinión, pero a verdade se nos escapa. Esta está constituída por unha necesidade, incomprensible para nosoutros, que regula as combinacións dos átomos, os cales son a única realidade do creado. Son o que son, eternos: Non morren os vellos, non nacen outros novos. O que cambia son as súas asociacións, que nós solemos atribuír á "casualidade", palabra inventada pola nosa ignorancia que non nos permite comprender a necesidade que as dictou. Tamén no home todo está feito de átomos, anque os que constituen a chamada "alma" sexan de material diferente e máis nobre que os que constituen o corpo. Esta concepción da Natureza é tipicamente mecanicista: só hai corpos e movemento, presión e choque. O movemento, os choques, as agrupacións e separacións dos átomos están dirixidos por unha lei, inmanente á mesma materia, que actúa cegamente, sen finalidade algunha, pero de maneira necesaria. O acontecer non se da por azar, senón que está causalmente determinado. De aí que sexa posible calcular o acontecido e adiantarse ó acontecer. Está aquí en xerme a concepción cuantitativo-mecanicista da Natureza que, con Galileo e Gassendi, será a base da nova ciencia experimental. Desta teoría gnoseolóxica, ou sexa sobre o modo de coñece-las cosas, Demócrito derivou tamén unha ética. Dixo que o home tiña que contentarse ca modesta felicidade que podía permitirlle esa estreita dependencia da materia. Os sentidos no lle bastan para procurarse unha maior, como tampouco lle serven para contemplar as cousas. O home pode soamente buscar a serenidade nunha existencia ordenada e moderada, pois o ben e o mal hai que encontralos dentro de nosoutros, non esperalos do exterior.
Empédocles Vida (fl. 450 a. de C.) Na loita, que aínda dura, entre os que como Parménides, en nome da alma e da idea negaban a materia e os sentidos, e aquelos que, como Demócrito, reducían a materia ata a idea e o alma, interpuxose, co pretexto de conciliarlles, o que acaso foi o máis pintoresco e turbulento de todos os filósofos de todos os tempos: Empédocles. Nacera en Agrigento, dunha familia de criadores de cabalos de carreiras. Seu pai debía de ser unha especie de Tesio de aquel tempo, e tal vez preocupado polo carácter indócil, exuberante e temible do chico, mandoulle a escola cos pitagóricos que, seguindo as pegadas de seu mestre, fundaran un pouco en todas partes colexios célebres pola seguridade da disciplina. Empédocles zambuíuse co seu innato ímpeto na Filosofía, entusiasmouse coa teoría da transmigración das almas e en seguida descubriu en sí mesmo a dun pez porque nadaba magnificamente, a dun paxaro porque corría como unha frecha: "xa que fun, durante algún tempo, home e muller, árbore e paxaro, e pez mudo no mar" e ó fin a dun deus: "¡De qué alturas, de qué gloria fun arroxado sobre esta miserable terra para mesturarme con eses bípedes vulgares!", exclamaba indignado. Mais, incapaz de gardarse o desdén no peito, revelou todas esas inquietudes súas fora do colexio, cousa rigorosamente prohibida pola regra dos pitagóricos, que lle expulsaron. Empédocles no volveu a casa. Convencido xa da súa orixe divina, deuse a recorrer o mundo calzado con sandalias douradas, un manto de púrpura sobre os ombros e a cabeza adornada con guirnaldas de loureiro, ofrecéndose como médico e adiviño. Dicía que era seu hirmán Apolo quen lle suxería as receitas e prediccións. E tal vez o cría en serio. Deu leccións de oratoria a Gorgias, que despois demostrou habelas aproveitado brillantemente. Improvisouse enxeñeiro para o desecamento dos pantanos de Selino. Organizou unha revolución en Agrigento, levouna ó triunfo e, declinando a dictadura, instaurou a democracia. A ratos perdidos escribía poesías tan perfectas como para suscitar máis tarde a admiración de Aristóteles e de Cicerón. Pero sobre todo se consideraba un filósofo a quen incumbía a misión de conciliar Parménides con Demócrito, a alma cos sentidos, a idea ca materia. E intentouno inventando a lei que presidía as combinacións dos átomos e as súas descomposicións: o Odio e o Amor. Sobre o seu fin hai dúas versións. Segundo a máis digna de crédito, Empédocles, cando os gregos cercaron Siracusa, correu a defendela, con gran despecho de Agrigento, que odiaba á cidade rival e que por castigo lle desterrou a Megara, onde morreu. Pero segundo Dióxenes Laercio, que no podía contentarse con epílogo tan trivial, Empédocles desapareceu misteriosamente durante unha festa convocada para celebrar o milagre que el obrara resucitando a unha morta. Máis tarde, de el se encontraron soamente os calzóns ó borde do cráter do Etna, onde evidentemente arroxárase por non deixar rastro do seu corpo e confirmar así a súa orixe divina. Desgraciadamente, aquel trivial indumento, devolto á superficie por unha erupción, delatoulle: os deuses non usan calzóns.
Os catro elementos Empédocles cre, como Heráclito, na multiplicidade das cosas e no seu continuo cambio. Admite catro elementos fundamentais, cualitativamente inmutables e eternos: terra, auga, aire e lume ; os tres últimos xa coñecidos, ós que engade a terra. Tamén admite o principio de Parménides segundo o cal non é posible nacer da nada. ¿Cómo explicar entonces os fenómenos do nacer e o perecer?. Nacer non é máis que o mesturarse dos catro elementos. Perecer consiste na disgregación ou separación dos elementos constitutivos. Todo cambio non é máis que un cambio de lugar das partículas dos catro elementos: Tódalas cousas están formadas por partículas destes catro elementos o raíces. A mestura destes elementos é mecánica, é dicir que, ó descompoñerse as cousas, os catro elementos que as integran volven a aparecer sen modificación. Pode considerarse a Empédocles, polo tanto, como o descubridor do concepto de "elemento". A súa doutrina dos catro elementos terá validez ata Lavoisier (século XVIII). Os dous principios que orixinan o movemento no mundo son o Amor e o Odio. Ambos están en continua loita. Segundo Empédocles, é por amor que os elementos se asocian, e polo odio que se disocian nun proceso eterno que vai adiante rumbo ó infinito. E si os sentidos non nos permiten aferralo, nos poñen, sen embargo, no bó caniño para facelo. Non hai que crer cegamente neles, pero tampouco hai que desprecialos. En principio, parecería que as forzas do Amor e o Odio deberan considerarse integradas naquela parte da Natureza que tradicionalmente se lle atribuíu ó alma; sen embargo, encontrámonos tamén en Empédocles con un radical rexeitamento de grande parte das connotacións que se acumularan no concepto de "Natureza" : A idea de forzas naturais manifestándose no seno de elementos inertes, dotándoos dunha estructura; a idea de esencias que se realizasen na materia; a concepción da Natureza como xénesis ou organización no tempo, etc. Para Empédocles, a Natureza é presuposta na súa fonte, os catro elementos, pero refutada na totalidade das súas produccións, é dicir, en todo o que se refire a forzas e capacidades productivas: non se concibe a presencia de forzas naturais no mundo; toda acción é o resultado da asociación e do azar; incluso o que chamamos "vida" é simplemente a capacidade que os elementos teñen de asociarse e disociarse, producindo segundo o grado de conveniencia [ (Amor)] o incompatibilidade [ (Odio)] , toda a variedade de existencias diferentes pola súa constitución e súa duración. Un home, unha besta salvaxe, unha planta, designan simplemente unha certa disposición dos elementos que chegan a tomar corpo sen que puída evocarse ningún tipo de evolución o finalidade: "Os membros axustaronse ó azar dos encontros, e moitos outros naceron sen discontinuidade, engadéndose ós que xa existían". A aparición dunha especie non significa o triunfo o o avance de ningunha evolución ou finalidade, senón a simple realización dunha posibilidade de agresión, de mestura azarosa, a partir doutros agregados dispersos, carentes de sentido ou utilidade. Nunha pasaxe que se acostuma interpretar como evocación do "caos orixinario", pero que dificilmente ten, en Empédocles, ese carácter de xénese do que xa falamos, di: "Sobre a Terra crecían
numerosas cabezas sen pescozo, brazos illados e privados de ombros vagaban e ollos vagaban de tal forma que no nenriquecían ningunha fronte". Amor e Odio, que presiden toda disolución das mesturas non designarían máis que a compatibilidade o incomposibilidad, a conveniencia o inconveniencia das diversas mesturas. Non son forzas que trascendan ós elementos e gracias ás cales os elementos inertes se animarían para constituír un mundo organizado; máis ben parece que son os elementos mesmos, só que considerados en tanto que son ou non susceptibles de asociación. Nesta loita dase un momento no que o Amor vence totalmente ó Odio: é o "Sphairos". Neste instante toda a masa de partículas está agrupada nunha esfera totalmente homoxénea. Entonces volve a actuar o odio e volve a xurdir a multiplicidade: nace o mundo con tódolos seres. Chega un momento tamén no que o Odio vence totalmente ó Amor: é a "Acosmia". Neste momento tódalas partículas de cada elemento reúnense e aparecen por separado. Este proceso é eterno e dirixido pola necesidade. Este eclecticismo de Empédocles tal vez foi debido a súa exuberancia, á súa curiosidade devoradora e ó seus variables humores que non lle permitían encadrarse nunha escola e limitarse a ela e non lle deron tempo para desenvolver da "a" á "z" unha teoría orgánica. Mais este desordenado pensador foi en compensación un personaxe fora do corrente e siguiu séndoo ata de vello, cando votou lonxe de si as sandalias de ouro, o quitón de púrpura e a coroa de loureiro e, descalzo como un franciscano, convirtiuse nun sermoneador que invitaba ós homes a purificarse, antes da reencarnación que lles agardaba, renunciando ó matrimonio e -tamén el como Pitágoras- ás fabas.
Anaxágoras de Clazomene A vida (500-428 a. de C.) As homeomerías Anaxágoras admite, con Parménides, que o ser é increado e imperecedero e, con os pluralistas, que nacer e morrer son mestura e separación de elementos. Mais, posto que nada novo pode orixinarse, Anaxágoras se pregunta cómo entonces pode formarse unha cosa de outra, como ocorre no fenómeno da alimentación, no que os alimentos pasan a integrar o corpo alimentado, o como o pelo ou as uñas saen de o que non é pelo ni uñas. Conclue que o que parece novo ten que estar xa contido nos alimentos inxeridos en partes tan pequenas que non poden ser percibidas. Estas partículas pequenísimas, chamadas por Aristóteles "homeomerías", son infinitas en número, cualitativamente diferentes, eternas, inmutables, indestructibles. Hai partículas de tódalas substancias que existen e cada substancia contén partículas de todas as demais . Así, "todo participa de todo". O predominio dun tipo de homeomerías é o que da a peculiaridade específica a unha cousa.
O nous As homeomerías encontrábanse orixinariamente mesturadas nunha masa compacta e maciza, sen intersticios nin separación algunha. Unha causa exterior, o Entendemento ou Nous, que imprimiu a esta masa inerte un movemento de remolino de modo que as partículas foron separándose e uníndose para dar lugar ós distintos seres. A noción dunha intelixencia ordenadora é a principal contribución de Anaxágoras á Filosofía, implica a distinción entre a materia e o espírito ou mente e plantexa o problema da finalidade transcendente. Sen embargo, Anaxágoras recoñece ó nous unha única función: a orixe do movemento e da orde. Todo o demais explicariase mecánicamente. A súa filosofía encadrase, pois, entre o finalismo e o mecanicismo.