Ñëîâî äî óêðà¿íñüêîãî ÷èòà÷à ßê ïîºäíàòè: “Ïîçà ìåæàìè ðîçóì³ííÿ” ³ íåîáõ³äí³ñòü îñìèñëèòè îäèí ³ç íàéòðàã³÷í³øèõ äîñâ³ä³â XX ñòîë³òòÿ – êàòàñòðîôó ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà? Çðîçóì³òè áîæåâ³ëëÿ Êàòàñòðîôè íåìîæëèâî, àëå ³ íå îñìèñëþâàòè ïî䳿 òîãî ÷àñó íå ìàºìî ïðàâà — öå íàø îáîâ’ÿçîê ïåðåä íàùàäêàìè, â ³ì’ÿ òîãî, ùîá öå í³êîëè íå ïîâòîðèëîñÿ. Óïîðÿäíèêè êíèãè Ì.Áåðåíáàóì òà Äæîí Ê. Ðîò ó ñâî¿é ñïðîá³ âèð³øèòè öå ïðîòèð³÷÷ÿ ç³áðàëè ðàçîì ñòàòò³, íàïèñàí³ íà ìåæ³ ëþäñüêèõ äóõîâíèõ ñèë òà ³íòåëåêòóàëüíèõ ìîæëèâîñòåé. Òîìó áàãàòî ï³äòâåðäæåíü ³ îäíå ç íàéñòðàøí³øèõ ³ íàéïåðåêîíëèâ³øèõ ñåðåä íèõ – öå ñàìîãóáñòâà ê³ëüêîõ àâòîð³â ö³º¿ êíèãè. Âîíè çàô³êñóâàëè ñâ³é óí³êàëüíèé äîñâ³ä, àëå íå â³äíàéøëè ñèë, ùîá ³ äàë³ æèòè ó ñâ³ò³ “áåç Áîãà, áåç ëþäåé” (Å.³çåëü). Óïîðÿäíèêè êíèãè ç òèõ òåêñò³â î÷åâèäö³â òðàãå䳿 òà ³ñòîðèê³â, ô³ëîñîô³â, òåîëîã³â ïîáóäóâàëè ïåâíó åíöèêëîïåä³þ îñìèñëåííÿ Êàòàñòðîôè. Âîíà âêëþ÷ຠ³ äåô³í³ö³¿ (Êàòàñòðîôà, Ãîëîêîñò, ØÎÀ), ³ ñïðîáó îñìèñëåííÿ ì³ñöÿ Ãîëîêîñòó â ñó÷àñí³é ³ñòîð³¿, é àíàë³ç ã³òëåð³âñüêî¿ ïîë³òèêè ùîäî çíèùåííÿ ºâðå¿â, ³ ñòàòò³ ïðî îï³ð â ãåòòî é òàáîðàõ... Òåêñòè ïðî æèòòÿ ³ ñìåðòü â ðîêè áîæåâ³ëüíîãî äîñâ³äó – “Òîðòóðè” (Æ.Àìåð³), “Êîíöåíòðàö³éíèé âñåñâ³ò” (Ä.Ðóññå), “Ãåòòî ÿê ôîðìà ïðàâë³ííÿ” (Ð.óëüáåðã), “Ôåêàëüíèé íàñòóï” (Ò.ÄåÏðå)... — ÷è íå íàéñèëüí³ø³ çà âïëèâîì íà ÷èòà÷à. Âèêëèêîì þäà¿çìó, âèêëèêîì õðèñòèÿíñòâó ñòàëè ïî䳿 Êàòàñòðîôè. Çíàìåíèòà ôðàçà “Äå òåïåð Áîã?” çàïî÷àòêóâàëà òåîëîã³þ ï³ñëÿ Îñâåíö³ìó. Òåêñòè “Ãîëîêîñò ³ Çàïîâ³ò” Ä.Âàéñà òà Ì.Áåðåíáàóìà,“Íàñòîÿòåëü öåðêâè òà îáðàíèé íàðîä” Ð.Ðóáåíøòåéíà, “614 çàïîâ³äü” Å.Ôàêåíãåéìà ðåïðåçåíòóþòü öåé äîðîáîê òåîëîã³â òà ô³ëîñîô³â. Åòè÷í³ ïðîáëåìè º êëþ÷îâèìè â ö³é êíèç³ – ñïî÷àòêó â òåêñòàõ ïðî ìåæ³ ëþäñüêîãî âèáîðó â òàáîðàõ ñìåðò³, à ïîò³ì ó ñòàòòÿõ ïðî ö³ííîñò³ äëÿ ñâ³òó, ÿêèé ïåðåæèâ áîæåâ³ëëÿ.
5
Ó â³ò÷èçíÿíèõ á³áë³îòåêàõ êíèã, ñõîæèõ íà “Ïîçà ìåæàìè ðîçóì³ííÿ” íåìàº. Òîìó áàãàòî ïðè÷èí, à íàéãîëîâí³ø³ – íàøà â³ä³ðâàí³ñòü â³ä ïîë³ëîãó ³íòåëåêòóàë³â òà æèòòÿ çà áåðë³íñüêîþ ñò³íîþ âïðîäîâæ äåñÿòèë³òü. Ñàìå öÿ ïðè÷èíà íå äîçâîëèëà ïî-ñïðàâæíüîìó îñìèñëèòè ³ íàéá³ëüø³ óêðà¿íñüê³ òðàãå䳿 – Ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè, ãîëîäîìîðó, Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Ïóáë³êàö³ÿ ö³º¿ êíèãè, îêð³ì ñàìîö³ííîñò³ ¿¿ â îñìèñëåíí³ ºâðåéñüêî¿ òðàãå䳿, ñïîä³âàþñü, ñïðèÿòèìå ðîçóì³ííþ é óêðà¿íñüêî¿ ³ñòîð³¿. ² ÿêùî îñìèñëåííÿ õî÷ â ÿêèéñü ñïîñ³á çäàòíå âïëèâàòè íà ìàéáóòíº, çàñòåð³ãàþ÷è â³ä íàñòóïíèõ òðàãåä³é, òî öÿ êíèãà, ÿê íà ìîþ äóìêó, çäàòíà â³ä³ãðàòè òàêó ðîëü. Óêðà¿íñüêèé òåêñò êíèãè äîïîâíåíî äâîìà ìàòåð³àëàìè – ñòàòòåþ Ì.Ãåôòåðà ïðî Ãîëîêîñò òà â³äïîâ³äÿìè íà àíêåòó “Ñó÷àñíîñò³” ïðî Áàáèí ßð óêðà¿íñüêèõ, ðîñ³éñüêèõ òà ºâðåéñüêèõ ³íòåëåêòóàë³â (1991ð.) Íàñàìê³íåöü õî÷ó âèñëîâèòè îñîáëèâó ïîäÿêó ï. Ì.Áåðåíáàóìó òà ï. À.Þäê³âñüê³é çà ñïðèÿííÿ ó âèäàíí³ ö³º¿ êíèãè. Ë.Ô³íáåðã
6
Íàøèì ñòóäåíòàì, ùî íàâàæèëèñÿ çàãëèáèòèñÿ â öþ òåìðÿâó é ï³òè äàë³ âñóïåðå÷ â³ä÷àþ «…Âèáåðè æèòòÿ, ùîá æèâ òè òà íàñ³ííÿ òâ» (Ïîâòîðåííÿ çàêîíó 30:19)
Ïåðåäìîâà Õðèñòèÿíèí ³ç Êëåðìîíòà (Êàë³ôîðí³ÿ) òà þäåé ç Âàøèíãòîíà (Ôåäåðàëüíèé îêðóã Êîëóìá³ÿ) – ìè æèâåìî íà ïðîòèëåæíèõ ê³íöÿõ êîíòèíåíòó, àëå Ãîëîêîñò çâ³â íàñ. Îòæå, öå â³äáóëîñÿ â ÷åòâåð çà âå÷åðåþ 10 ãðóäíÿ 1987: öÿ êíèæêà ïî÷àëà âèìàëüîâóâàòèñÿ íà ñåðâåòêàõ ðåñòîðàíó «Old Ebbitt Grill» ó ñòîëèö³ íàøî¿ äåðæàâè. Áóäó÷è ôàõ³âöÿìè ³ç ô³ëîñîô³¿ òà ðåë³ã³éíèõ äîñë³äæåíü ³ ìàþ÷è íà äâîõ ñîðîêàð³÷íèé äîñâ³ä âèêëàäàííÿ é íàïèñàííÿ òâîð³â íà òåìó Ãîëîêîñòó, ìè â òîé âå÷³ð íàêðåñëèëè îáðèñè çá³ðêè êëàñè÷íèõ åñå ñüîãîäåííÿ, ùî âèñâ³òëþþòü öþ òåìðÿâó. Ó íàø ïëàí âõîäèëî ïðèâåðíóòè óâàãó ëþäñüêîñò³ äî òâîð³â, íåîäíîðàçîâî öèòîâàíèõ äîñë³äíèêàìè Ãîëîêîñòó. Îäíàê ö³ òâîðè áóëè çíà÷íîþ ì³ðîþ ðîçïîðîøåí³, îêðåì³ ç íèõ îïóáë³êîâàíî â êíèæêàõ ³ ÷àñîïèñàõ, ùî âæå äàâíî ðîç³éøëèñÿ. Ìè âèð³øèëè çíîâó çðîáèòè ¿õ äîñòóïíèìè. Ïåðåäáà÷àëîñÿ, ùî öåé ïðîåêò ñòàíå â íàãîä³ ïåðåäóñ³ì ìîëîä³, ÿêà âèÿâëÿº äîñë³äíèöüêèé ³íòåðåñ äî òåìàòèêè Ãîëîêîñòó, îñê³ëüêè á³ëüø³ñòü â³ä³áðàíèõ íàìè îïîâ³äåé áóëî íàïèñàíî âö³ë³ëèìè ñâ³äêàìè àáî íàóêîâöÿìè, êîòð³ çàïî÷àòêîâóâàëè äîñë³äæåííÿ Ãîëîêîñòó. Îáèäâà ìè íàëåæèìî äî ñåðåäíüîãî ïîêîë³ííÿ. Íàðîäèâøèñü ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ìè çãîäîì ä³çíàëèñÿ ïðî íåìèíó÷ó âçàºìîçàëåæí³ñòü óñ³õ ëþäñüêèõ â÷èíê³â: Ãîëîêîñò ãëèáîêî ïîçíà÷èâñÿ é íà íàñ. ²ç îãëÿäó íà â³äì³íí³ñòü íàøèõ òðàäèö³é íàêëàäåíèé íà íàñ Ãîëîêîñòîì â³äáèòîê áóâ àæ í³ÿê íå îäíàêîâèì. Óò³ì çäåá³ëüøîãî ìè çàçíàëè ïîä³áíîãî âïëèâó, îñê³ëüêè ìàëè äâîõ ñï³ëüíèõ íàñòàâíèê³â. Îäèí ³ç íèõ – Ðè÷àðä Ë. Ðóáåíøòåéí, ÷èé òâ³ð «Ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà» (1966) ³ç íèçêè ïåðøèõ ïóáë³êàö³é, àâòîðè ÿêèõ ïðèñòóïèëèñÿ äî ðåë³ã³éíèõ âèñíîâê³â Ãîëîêîñòó. Äðóãèé – Åë³ Â³çåëü, íîáåë³âñüêèé ëàóðåàò ïðå쳿 ìèðó 1986 ðîêó. Ñåðåä âåëè÷åçíîãî äîðîáêó öüîãî ìàéñòðà ð³çíîæàíðîâî¿ ë³òåðàòóðè îñîáëèâå ì³ñöå çàéìàþòü éîãî áëèñêó÷³, íåìîâ ä³àìàíòè,
7
ä³àëîãè. Óðèâêè ³ç öèõ ä³àëîã³â, ó ÿêèõ ïîðóøåíî ïèòàííÿ, ùî çàäàþòü òîí äëÿ ïîäàëüøî¿ îïîâ³ä³, ñëóãóþòü êîðîòåíüêèìè òåìàòè÷íèìè ïðåëþä³ÿìè äî ãîëîâíèõ ÷àñòèí ö³º¿ àíòîëî㳿. Îêðåì³ ç óì³ùåíèõ òóò åñå íàãàäóþòü íàì, ùî Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí òà Åë³ Â³çåëü íå ìàþòü îäíîñòàéíî¿ äóìêè ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó. ² âñå æ òàêè, â³äêðèâàþ÷è äëÿ íàñ ñâîº æèòòÿ, îáèäâà äîäàþòü ñåíñó – îñîáèñòîãî é ñï³ëüíîãî – äî íàøîãî âëàñíîãî æèòòÿ. Ïîä³áíî äî òîãî, ÿê âîíè, âîäíî÷àñ ç ³íøèìè ðåïðåçåíòîâàíèìè òóò àâòîðàìè, íàìàãàþòüñÿ ïîä³ëèòèñÿ ñâî¿ìè â³ä÷óòòÿìè ç íàñòóïíèì ïîêîë³ííÿì, òàê ³ ìè, éîãî ïðåäñòàâíèêè, ñïîä³âàºìîñÿ, ùî öÿ êíèæêà äîïîìîæå äîíåñòè ¿õí³ ðîçäóìè äî ïîêîë³ííÿ íàøèõ íàñòóïíèê³â. Âèñëîâëþºìî ïîäÿêó âñ³ì àâòîðàì ³ âèäàâöÿì, ÿê³ íàäàëè äîçâ³ë íà ïåðåäðóê ¿õí³õ òâîð³â. Ìåð³ ˳íí ÌàêÃðàñ çàâäÿ÷óºìî òèì, ùî âîíà ïðîâåëà âåëèêó ðîáîòó ç îòðèìàííÿ ïèñüìîâèõ äîçâîë³â, à òàêîæ âçÿëà íà ñåáå ñèëó-ñèëåííó ³íøîãî êëîïîòó. Îñîáëèâó ïîäÿêó ñêëàäàºìî Êåíó Ñòþàðòó òà Äîíó Ôåðó – ðåäàêòîðàì, êîòð³ íàäàâàëè íàì ï³äòðèìêó, à òàêîæ Áåâåðë³ Äæåéí Ëîî òà âñüîìó êîëåêòèâó âèäàâíèöòâà «Ïàðàãîí Õàóñ». Ïðèñâÿ÷óºìî öþ êíèæêó íàøèì ñòóäåíòàì. Ìè ¿ì âäÿ÷í³ çà ¿õí³é ïîòÿã äî çíàíü. Ñàìå â³í çóìîâèâ ìîæëèâ³ñòü ³ íåîáõ³äí³ñòü ïîÿâè öüîãî âèäàííÿ. Äæîí Ê.Ðîò, Êëåðìîíò, Êàë³ôîðí³ÿ
Ìàéêë Áåðåíáàóì, Âàøèíãòîí, Ôåäåðàëüíèé îêðóã Êîëóìá³ÿ
8
ÕÐÎÍÎËÎÃ²ß Ïðèêìåòí³ ïî䳿, ïîâ’ÿçàí³ ç Ãîëîêîñòîì (1933 – 1945 ðð.) 1933 30 ñ³÷íÿ
Àäîëüô óòëåð ñòຠêàíöëåðîì ³ìïåð³¿.
27 ëþòîãî
ϳäïàë ðåéõñòàãó.
9 áåðåçíÿ
Ãåíð³õà óììëåðà ïðèçíà÷åíî øåôîì Ìþíõåíñüêî¿ ïîë³ö³¿.
22 áåðåçíÿ
Çàñíóâàííÿ óììëåðîì ïåðøîãî êîíöòàáîðó ÑÑ ó Äàõàó.
23 áåðåçíÿ
Óõâàëåííÿ ðåéõñòàãîì Àêòà ïðî íàäàííÿ íàäçâè÷àéíèõ ïîâíîâàæåíü óòëåðó.
1 êâ³òíÿ
Âñåíàðîäíå áîéêîòóâàííÿ ºâðåéñüêèõ ï³äïðèºìñòâ ³ ôàõ³âö³â.
10 òðàâíÿ
Ïóáë³÷í³ ñïàëþâàííÿ êíèæîê ó ͳìå÷÷èí³, ñïðÿìîâàí³ ïðîòè òâîð³â ºâðåéñüêèõ àâòîð³â ³ ïðîòèâíèê³â íàöèçìó.
14 ëèïíÿ
Íàöèñòñüêó ïàðò³þ â çàêîíîäàâ÷îìó ïîðÿäêó âèçíàíî ºäèíîþ ëåãàëüíîþ ïîë³òè÷íîþ ïàðò³ºþ â ͳìå÷÷èí³.
20 ëèïíÿ
ϳäïèñàííÿ â Ðèì³ êîíêîðäàòó ïîì³æ Âàòèêàíîì ³ Òðåò³ì ðåéõîì.
19 æîâòíÿ
Âèõ³ä ͳìå÷÷èíè ç ˳ãè Íàö³é.
9
1934 26 ñ³÷íÿ
ϳäïèñàííÿ ͳìå÷÷èíîþ òà Ïîëüùåþ ïàêòó ïðî íåíàïàä óïðîäîâæ äåñÿòè ðîê³â.
20 êâ³òíÿ
óììëåðà ïðèçíà÷åíî ãîëîâîþ ãåñòàïî.
30 ÷åðâíÿ – 2 ëèïíÿ óòëåð ïîçáóâñÿ Åðíñòà Ðüîìà òà ñêàñóâàâ ÑÀ [øòóðìîâ³ çàãîíè]. 20 ëèïíÿ
ÑÑ [îõîðîíí³ ÷àñòèíè] ñòàþòü ñàìîñò³éíîþ îðãàí³çàö³ºþ íà ÷îë³ ç óììëåðîì, ùî ïåðåáóâຠâ ðîçïîðÿäæåíí³ Ã³òëåðà.
2 ñåðïíÿ
Ñìåðòü ïðåçèäåíòà ôîí óíäåíáóðãà. óòëåð ñòຠ«ôþðåðîì ³ ðåéõñêàíöëåðîì» í³ìåöüêî¿ äåðæàâè. ³ä â³éñüêîâèõ ñèë âèìàãàºòüñÿ ñêëàäàííÿ îñîáèñòî¿ ïðèñÿãè íà â³ðí³ñòü ôþðåðó.
1935 15 âåðåñíÿ 1936 17 ÷åðâíÿ ˳òî 1937 21 áåðåçíÿ
Ö³ëêîâèòå óõâàëåííÿ àíòèºâðåéñüêîãî çàêîíîäàâñòâà â Íþðíáåðç³. óììëåðà îô³ö³éíî ïðîãîëîøåíî ðåéõñôþðåðîì ÑÑ ³ øåôîì í³ìåöüêî¿ ïîë³ö³¿. ͳìå÷÷èíà ïðèéìຠó ñåáå ˳òí³ îë³ìï³éñüê³ ³ãðè: Äæåññ Îâåíñ çàâîéîâóº ÷îòèðè çîëîò³ ìåäàë³. Åíöèêë³êà Ïàïè ϳÿ XI «Mit brennerder Sorge» («²ç ãëèáîêèì çàíåïîêîºííÿì»).
16 ëèïíÿ
Çàñíóâàííÿ êîíöòàáîðó Áóõåíâàëüä.
1938 12 – 13 áåðåçíÿ
Àíøëþñ: ïðèºäíàííÿ Àâñò𳿠äî Òðåòüîãî ðåéõó.
10
29 – 30 âåðåñíÿ
Ñòîðîíè Ìþíõåíñüêî¿ êîíôåðåíö³¿ ïîãîäæóþòüñÿ íà ïðèºäíàííÿ ͳìå÷÷èíîþ ÷àñòèíè ×åõîñëîâà÷÷èíè.
27 – 28 æîâòíÿ
Âèãíàííÿ 17 òèñÿ÷ ïîëüñüêèõ ºâðå¿â ³ç ͳìå÷÷èíè.
7 ëèñòîïàäà
Ãåðøåëü Ãðèíöñïàí ñòð³ëÿº â Åðíñòà ôîí Ðàòà â Ïàðèæ³.
9 – 10 ëèñòîïàäà
Kristallnacht.
1939 23 ñåðïíÿ
ϳäïèñàííÿ â Ìîñêâ³ Ìîëîòîâèì ³ гááåíòðîïîì ðàäÿíñüêî-í³ìåöüêîãî ïàêòó ïðî íåíàïàä.
1 âåðåñíÿ
ͳìå÷÷èíà îêóïîâóº Ïîëüùó.
3 âåðåñíÿ
Áðèòàí³ÿ òà Ôðàíö³ÿ îãîëîøóþòü â³éíó ͳìå÷÷èí³.
17 âåðåñíÿ
×åðâîíà Àðì³ÿ çàéìຠçåìë³ Çàõ³äíî¿ Óêðà¿íè, ùî ïåðåáóâàëè ó ñêëàä³ Ïîëüù³.
21 âåðåñíÿ
Ðåéíãàðä Ãåéäð³õ âèäຠðîçïîðÿäæåííÿ ïðî ñòâîðåííÿ ºâðåéñüêèõ ãåòòî ³ ðàä â îêóïîâàí³é Ïîëüù³.
23 ëèñòîïàäà
Âèìîãà äî ºâðå¿â â îêóïîâàí³é Ïîëüù³ íîñèòè ³äåíòèô³êàö³éíó ç³ðêó.
1940 Ïî÷àòîê ñ³÷íÿ ѳ÷åíü – ëþòèé
Ïåðøå åêñïåðèìåíòàëüíå óìåðòâ³ííÿ ãàçîì ïñèõ³÷íî õâîðèõ, ºâðå¿â òà ³íøèõ. ªâðåéñüê³ ìîëîä³æí³ ðóõè îðãàí³çîâóþòü ï³äï³ëüíèé îï³ð ó Ïîëüù³.
11
12 ëþòîãî
Ðîçïî÷èíàºòüñÿ äåïîðòàö³ÿ ºâðå¿â ³ç ͳìå÷÷èíè äî Ïîëüù³.
27 êâ³òíÿ
óììëåð â³ääຠíàêàç ïðî ñòâîðåííÿ êîíöòàáîðó â Îñâåíö³ì³.
1 òðàâíÿ
Çàòâåðäæåíî ñòâîðåííÿ ãåòòî â Ëîäç³.
20 òðàâíÿ
Ðîçïî÷èíຠôóíêö³îíóâàòè êîíöòàá³ð â Îñâåíö³ì³.
4 ÷åðâíÿ
Çàâåðøåíî áðèòàíñüêó åâàêóàö³þ ç Äóíê³ðêà.
16 æîâòíÿ
Íàêàç ïðî ñòâîðåííÿ âàðøàâñüêîãî ãåòòî.
15 ëèñòîïàäà
Âàðøàâñüêå ãåòòî çàáëîêîâàíî.
1941 14 òðàâíÿ
Ïîíàä 3 600 ºâðå¿â çààðåøòîâàíî â Ïàðèæ³.
15 òðàâíÿ
Ìàðøàë Ïåòåí ñõâàëþº ôðàíöóçüêó ïîë³òèêó êîëàáîðàö³îí³çìó ùîäî ͳìå÷÷èíè.
22 ÷åðâíÿ
Íàïàä ͳìå÷÷èíè íà Ðàäÿíñüêèé Ñîþç.
Ëèïåíü
Áóä³âíèöòâî êîíöòàáîðó Ìàéäàíåê.
31 ëèïíÿ
Ãåð³íã ïðèçíà÷ຠÃåéäð³õà êåð³âíèêîì àêö³¿ âïðîâàäæåííÿ «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ»,– òîáòî «ðîçâ’ÿçàííÿ» ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ.
3 âåðåñíÿ
Ïåðø³ åêñïåðèìåíòàëüí³ óìåðòâ³ííÿ ãàçîì «öèêëîí Á» ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ â Îñâåíö³ì³.
29 – 30 âåðåñíÿ
Çíèùåííÿ 34 òèñÿ÷ ºâðå¿â ó Áàáèíîìó ßðó.
10 æîâòíÿ
Çàñíóâàííÿ ãåòòî â Òåðåç³åíøòàäò³.
12
7 ãðóäíÿ
Íàïàä ßïîí³¿ íà Ïåðë-Õàðáîð.
8 ãðóäíÿ
Ïî÷àâ ôóíêö³îíóâàòè òàá³ð ñìåðò³ Õåëìíî ïîáëèçó Ëîäç³.
11 ãðóäíÿ
ͳìå÷÷èíà òà ²òàë³ÿ îãîëîøóþòü â³éíó Ñïîëó÷åíèì Øòàòàì.
1942 20 ñ³÷íÿ
Ó÷àñíèêè Âàíçåéñüêî¿ êîíôåðåíö³¿ óêëàäàþòü ïëàíè âèíèùåííÿ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â.
21 ñ³÷íÿ
Îðãàí³çàö³ÿ ºâðåéñüêîãî îïîðó òà ïàðòèçàíñüêèõ çàãîí³â ó ³ëüíþñ³ òà Êîâåë³.
Ëþòèé – áåðåçåíü
Åâàêóàö³ÿ ïîëüñüêèõ ãåòòî òà äåïîðòàö³ÿ ºâðå¿â äî òàáîð³â ìàñîâîãî çíèùåííÿ.
Áåðåçåíü – ëèïåíü
Ïî÷èíàþòü ôóíêö³îíóâàòè çíèùóâàëüí³ öåíòðè Áåëæåöà, Ñîá³áóðà ³ Òðåáë³íêè.
27 áåðåçíÿ
Ïåðøå ïåðåâåçåííÿ ºâðå¿â ³ç Ïàðèæà äî Îñâåíö³ìà.
22 ëèïíÿ
Ïåðøà âåëèêîìàñøòàáíà äåïîðòàö³ÿ ºâðå¿â ³ç Âàðøàâè äî Òðåáë³íêè.
28 ëèïíÿ
Çàñíóâàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî «ªâðåéñüêî¿ áîéîâî¿ îðãàí³çàö³¿».
2 ëèñòîïàäà
Ïîðàçêà í³ìö³â â Åëü-Àëàìåéí³.
19 – 22 ëèñòîïàäà
Êîíòðíàñòóï ×åðâîíî¿ Àð쳿 ï³ä Ñòàë³íãðàäîì.
10 ãðóäíÿ
Ïåðøå ïåðåâåçåííÿ í³ìåöüêèõ ºâðå¿â äî Îñâåíö³ìà.
17 ãðóäíÿ
Ñîþçíèêè âèð³øóþòü âèçíàòè íàöèñò³â âèííèìè ó ìàñîâîìó âáèâñòâ³ ºâðå¿â.
13
1943 18 – 21 ñ³÷íÿ
Ìîðäåõàé Àíºëåâè÷ î÷îëþº ïåðøå çáðîéíå ïîâñòàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî.
31 áåðåçíÿ
³äêðèòòÿ íîâîãî êðåìàòîð³þ â Îñâåíö³ì³.
19 – 30 êâ³òíÿ
Áåçóñï³øíå îáãîâîðåííÿ ïèòàíü ðÿòóâàííÿ ºâðåéñüêèõ æåðòâ íàöèçìó íà Áåðìóäñüê³é êîíôåðåíö³¿.
19 êâ³òíÿ
Ïî÷àòîê ë³êâ³äàö³¿ âàðøàâñüêîãî ãåòòî. Àíºëåâè÷ î÷îëþº ïîâñòàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî.
16 òðàâíÿ
˳êâ³äàö³þ âàðøàâñüêîãî ãåòòî çàâåðøåíî.
11 ÷åðâíÿ
óììëåð â³ääຠíàêàç ïðî ë³êâ³äàö³þ âñ³õ ãåòòî â Ïîëüù³ òà Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³.
2 ñåðïíÿ
Ïîâñòàííÿ â’ÿçí³â Òðåáë³íêè.
1 – 2 æîâòíÿ
Äàíö³ ðÿòóþòü äàíñüêèõ ºâðå¿â â³ä íàöèñò³â.
14 æîâòíÿ
Ïîâñòàííÿ â’ÿçí³â Ñîá³áóðà.
18 æîâòíÿ
Ïåðøà äåïîðòàö³ÿ ºâðå¿â ³ç Ðèìà äî Îñâåíö³ìà.
1944 22 ñ³÷íÿ
Ïðåçèäåíò Ðóçâåëüò ñòâîðþº ïðàâë³ííÿ âîºííèõ á³æåíö³â.
19 áåðåçíÿ
ͳìå÷÷èíà îêóïîâóº Óãîðùèíó.
2 êâ³òíÿ
Äåïîðòîâàíî ºâðå¿â ³ç Àô³í äî Îñâåíö³ìà.
Òðàâåíü – ëèïåíü
Äåïîðòàö³ÿ óãîðñüêèõ ºâðå¿â äî Îñâåíö³ìà.
6 ÷åðâíÿ
Äåíü «Ä»: ñîþçíèêè âèñàäèëèñÿ â Íîðìàí䳿.
14
23 ëèïíÿ
Ìàéäàíåê çâ³ëüíåíî ðàäÿíñüêèìè â³éñüêàìè.
20 ëèïíÿ
ͳìåöüê³ îô³öåðè â÷èíÿþòü çàìàõ íà óòëåðà.
7 æîâòíÿ
Ïîâñòàííÿ Sonderkommando â Îñâåíö³ì³.
ʳíåöü æîâòíÿ
Îñòàíí³ óìåðòâ³ííÿ ãàçîì â Îñâåíö³ì³.
26 ëèñòîïàäà
óììëåð â³ääຠíàêàç ïðî çíèùåííÿ îñâåíö³ìñüêèõ êðåìàòîð³¿â.
1945 17 – 18 ñ³÷íÿ 27 ñ³÷íÿ
Îñâåíö³ì åâàêóéîâàíî. Ïî÷èíàºòüñÿ «ñìåðòíèé ïîõ³ä» â’ÿçí³â. Ðàäÿíñüê³ â³éñüêà çâ³ëüíÿþòü Îñâåíö³ì.
11 êâ³òíÿ – 4 òðàâíÿ Ñîþçíèêè çâ³ëüíÿþòü êîíöòàáîðè â Áóõåíâàëüä³, Áåðãåí-Áåëüçåí³, Äàõàó, Ìàóòõàóçåí³ é Òåðåç³åíøòàäò³. 30 êâ³òíÿ
Ñàìîãóáñòâî óòëåðà.
7 òðàâíÿ
Íàöèñòñüêà ͳìå÷÷èíà áåççàñòåðåæíî êàï³òóëþº ïåðåä ñîþçíèêàìè ç àíòèã³òëåð³âñüêî¿ êîàë³ö³¿.
8 òðàâíÿ
Äåíü ïåðåìîãè â ªâðîï³.
Ëèñòîïàä 1945 – æîâòåíü 1946
Ñóäîâ³ ïðîöåñè íàä âîºííèìè çëî÷èíöÿìè â Íþðíáåðç³.
15
ÊÎÍÖÅÍÒÐÀÖ²ÉͲ ÒÀÁÎÐÈ Óïðîäîâæ 1939 – 1945 ðîê³â íà êîíòðîëüîâàíèõ íàöèñòàìè òåðåíàõ ªâðîïè áóëî çàìîðäîâàíî ø³ñòü ì³ëüéîí³â íåîçáðîºíîãî òà áåçíåâèííîãî ºâðåéñüêîãî öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ – ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê, ä³òåé ³ íåìîâëÿò – â õîä³ çä³éñíåííÿ ñâ³äîìî¿ ïîë³òèêè çíèùåííÿ áóäüÿêèõ îçíàê ºâðåéñüêîãî æèòòÿ é êóëüòóðè. ²ç íèõ äâà ì³ëüéîíè áóëî âáèòî ó ñâî¿õ ð³äíèõ ì³ñòàõ ³ ñåëàõ: äåÿêèõ áóëî óâ’ÿçíåíî â ãåòòî, äå âîíè áóëè ñâ³äîìî ïðèðå÷åí³ ïîë³òèêîþ íàöèñò³â óìèðàòè ãîëîäíîþ ñìåðòþ, ³íøèõ ðîçñòð³ëþâàëè â ì³ñöÿõ ìàñîâèõ óáèâñòâ çà ì³ñöåì ¿õíüîãî ïðîæèâàííÿ. Ðåøòà ÷îòèðè ì³ëüéîíè ºâðå¿â áóëè çìóøåí³ ïîëèøàòè ñâî¿ äîì³âêè é âèðóøàòè ïî¿çäîì äî â³ääàëåíèõ êîíöòàáîð³â, äå íà íèõ ÷åêàëà ñìåðòü àáî âíàñë³äîê âèñíàæëèâî¿ ïðàö³, àáî â³ä ãîëîäó, äå ¿õ çàáèâàëè äî ñìåðò³, ðîçñòð³ëþâàëè àáî óìåðòâëÿëè ãàçîì. Îñâåíö³ì – êîíöòàá³ð, ó ÿêîìó âïðîäîâæ 1941 – 1944 ðîê³â áóëî çàìîðäîâàíî ïîíàä 2 ì³ëüéîíè ëþäåé, ñåðåä íèõ ºâðå¿, öèãàíè òà ðàäÿíñüê³ â³éñüêîâîïîëîíåí³. Òàáîðè, ïðèçíà÷åí³ âèêëþ÷íî äëÿ çíèùåííÿ ºâðå¿â. ²íø³ òàáîðè, â ÿêèõ ºâðå¿â òà ëþäåé ³íøî¿ íàö³îíàëüíîñò³ âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³, ïðèð³êàëè íà ãîëîäíó ñìåðòü, ï³ääàâàëè êàòóâàííÿì ³ âáèâàëè ç òàêîþ æîðñòîê³ñòþ, ÿêó âàæêî íàâ³òü ñîá³ óÿâèòè. Á³ëüø³ñòü ³ç öèõ òàáîð³â ìàëè ïîáëèçó òðóäîâ³ òàáîðè-«ñàòåë³òè». Ñåðåä ñîòåíü òèñÿ÷ ëþäåé ð³çíèõ íàö³îíàëüíîñòåé, ÿêèõ áóëî âèñëàíî íàöèñòàìè äî êîíöòàáîð³â, áóëè àíòèôàøèñòè, ñâ³äêè ªãîâè, ãîìîñåêñóàë³ñòè, ïñèõ³÷íî õâîð³ òà ëþäè ç õðîí³÷íèìè õâîðîáàìè. Êð³ì òîãî, áóëî çàìîðäîâàíî ïîíàä 250 òèñÿ÷ öèãàí âíàñë³äîê íàì³ðó íàöèñò³â âèíèùèòè öèãàí, ÿê ³ ºâðå¿â, çìåñòè ç ìàïè ªâðîïè. Ó á³ëüøîñò³ ç ïîçíà÷åíèõ òóò òàáîð³â çä³éñíþâàëèñÿ òàê çâàí³ «ìåäè÷í³» äîñë³äè, áåç çíåáîëþâàëüíèõ çàñîá³â, ëèøå ÷åðåç ö³êàâ³ñòü ³ öèí³çì ë³êàð³â. ϳä ÷àñ öèõ åêñïåðèìåíò³â áóëî çàêàòîâàíî ñîòí³ ïåðåä òèì çäîðîâèõ «ïàö³ºíò³â».
16
«À ÷îìó òè ìîëèøñÿ, Ìîéñåþ?» – çàïèòàâ ÿ éîãî. «ß ìîëþñÿ Áîãîâ³ – òîìó, ùî â ìåí³ – àáè ³í íàâ÷èâ ìåíå, ÿê çâåðòàòèñÿ äî íüîãî ç ïðàâèëüíèìè çàïèòàííÿìè». Òàêà òî÷èëàñÿ ì³æ íàìè ðîçìîâà ââàæàé ùîâå÷îðà. Åë³ Â³çåëü, «Í³÷»
Ïðîëîã Õòî, ùî, äå, êîëè, ÿê? — Õòî òè? — Íîìåð. — Òâîº ³ì’ÿ? — Ñòðà÷åíèé. ³äíåñåíèé â³òðîì. Äî íåáà. Ïîãëÿíü ãåí óãîðó. Íåáî ãåòü ÷îðíå, ÷îðí³ñ³íüêå â³ä ³ìåí. Åë³ Â³çåëü, «Ä³àëîãè I». 0äíå ïîêîë³ííÿ ïî òîìó Ðåë³ã³éí³ é ô³ëîñîôñüê³ âèñíîâêè Ãîëîêîñòó, çàì³ð íàöèñò³â âèíèùèòè ºâðå¿â ªâðîïè, à òàêîæ ï³äêîðèòè é çíèùèòè ì³ëüéîíè ³íøèõ ëþäåé, íàáóâàþòü ôîðìè çàïèòàííÿ. Ö³ çàïèòàííÿ âìóðîâàí³ â ³ñòîð³þ, àëå æîäíèé ëþäñüêèé ðîçóì, æîäíà êíèãà, – ìîæëèâî, íàâ³òü Áîæà – íå çäàòí³ äîñòåìåííî âèòëóìà÷èòè, ÿêèì ÷èíîì (ïîëèø³ìî îñòîðîíü ïèòàííÿ «÷îìó?») Ãîëîêîñò îáïàëèâ çåìëþ. Öå òâåðäæåííÿ çóìîâëåíå àæ í³ÿê íå áðàêîì ³íôîðìàö³¿. Íàâïàêè, ³ñòîð³ÿ Ãîëîêîñòó íàòåïåð äîáðå äîêóìåíòîâàíà. ßê ñêàçàíî â ä³àëîç³ Åë³ Â³çåëÿ, ç³áðàí³ äàí³ ñâ³ä÷àòü, ùî «íåáî ãåòü ÷îðíå, ÷îðí³ñ³íüêå â³ä ³ìåí». Òàêèé íàñë³äîê – çàéâå íàãàäóâàííÿ ïðî òå, ÿê âàæëèâî ñòàâèòè ïðàâèëüí³ çàïèòàííÿ. ², êð³ì òîãî, â³í íàâîäèòü íà äóìêó, ùî á³ëüø³ñòü äåòàëåé ùå ÷åêàþòü ñâîãî ðîçêðèòòÿ ³ ùî ³ñòîð³ÿ Ãîëîêîñòó, ìîæëèâî, íå ìàòèìå ê³íöÿ. Ïðîëîã³â äî Ãîëîêîñòó íå áðàêóº. ×èìàëî ¿õ çíàº, ïðèì³ðîì, ê³ëüêàñîòð³÷íå ðåë³ã³éíå ñóïåðíèöòâî õðèñòèÿí ³ ºâðå¿â, ðÿñí³þòü íèìè é õèòðîñïëåò³ííÿ ñóñï³ëüíîåêîíîì³÷íî¿ ³ñòîð³¿,
17
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
ÿêîþ êåðóâàëàñÿ ºâðîïåéñüêà ïîë³òèêà íàïåðåäîäí³ ñòð³ìêîãî ñõîäæåííÿ Àäîëüôà óòëåðà â ñ³÷í³ 1933. Îòæå, æîäåí ïðîëîã íå ìîæå íàëåæíèì ÷èíîì ïîçíà÷èòè ³ñòîð³þ Ãîëîêîñòó. ² âñå æ òàêè, ÿêùî ñïðàâä³ äîòðèìóâàòèñÿ çàäóìó ö³º¿ êíèæêè, ùî âèïëèâຠç ïîêëàäåíî¿ â ¿¿ îñíîâó ³ñòîð³¿, ïî÷èíàòè òðåáà ç ðîçäóì³â íàä ³ñòîðè÷íèìè çàïèòàííÿìè – õòî, ùî, äå, êîëè, ÿê? – êîòð³ âèçíà÷àþòü óñ³ ³íø³. Ïî䳿 ñàì³ ïî ñîá³ íå ìîæóòü áóòè ïåðå³íàêøåí³. Âîíè çàëèøàþòüñÿ òàêèìè, ÿê º. Íå òàêà ñïðàâà ç ¿õí³ì âèòëóìà÷åííÿì. Õî÷ áè íà ÿêó áåçñòîðîíí³ñòü ³ íåóïåðåäæåí³ñòü ïðåòåíäóâàëè äîñë³äíèêè ³ñòîð³¿, çàëèøàºòüñÿ âèð ñóïåðå÷íîñòåé, ó ÿêîìó ïåðåìàãàþòü áàæàííÿ òå àáî òå çàõèñòèòè ÷è ñïðîñòóâàòè, âèõîäÿ÷è ç æèòòºâèõ ³íòåðåñ³â. ͳäå öÿ çàêîíîì³ðí³ñòü íå ïðîÿâëÿºòüñÿ ç òàêîþ î÷åâèäí³ñòþ, ÿê ó äîñë³äæåííÿõ Ãîëîêîñòó; õî÷ áè ÿêå ïèòàííÿ ïîðóøóâàëîñÿ, ïî÷èíàþòüñÿ çàÿâè ïðî ñï³âó÷àñòü òà îï³ð, ïðîâèíó òà íåâèíí³ñòü, îìàíó òà ïðîçð³ííÿ; ç³òêíåííÿ íå áåç åìîö³éíîãî çàáàðâëåííÿ. Ó öüîìó íåìຠí³÷îãî äèâíîãî, îñê³ëüêè íåð³äêî íà êàðòó ïîñòàâëåíî ïèòàííÿ æèòòÿ ³ ñìåðò³ – öå ñòîñóºòüñÿ òàêîæ ñüîãîäí³øíüîãî ðîçóì³ííÿ ñâ íàëåæíîñò³, ÿêå çàëåæèòü â³ä ³ñòîðè÷íèõ ïîãëÿä³â çíà÷íî á³ëüøîþ ì³ðîþ, í³æ öå ³íîä³ óñâ³äîìëþþòü. Ñïðàâä³, òàêîãî íàñë³äêó ìîæíà áóëî á î÷³êóâàòè, ÿêùî ò³ëüêè íîâ³ âèòêè ã³ðêî¿ ïîëåì³êè íå çâ³ëüíÿòüñÿ â³ä íàïîëÿãàíü íà òîìó, ùî ëèøå îäèí ïîãëÿä, íà â³äì³íó â³ä óñ³õ ³íøèõ, ìຠâèêëþ÷íå ïðàâî íà âîëîä³ííÿ ³ñòèíîþ. Íåçâàæàþ÷è íà ñóïåðå÷íîñò³ – ³, âîäíî÷àñ, ç îãëÿäó íà íèõ – äîñÿãíóòî çãîäè ùîäî ÷èñëåííèõ ôàêò³â. Íàñàäæåíà Òðåò³ì ðåéõîì ñèñòåìà êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîð³â, ãåòòî, åñêàäðîí³â ñìåðò³ òà çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â çàáðàëà ïîíàä äâàíàäöÿòü ì³ëüéîí³â áåççàõèñíèõ ëþäñüêèõ æèòò³â. ²ç íèõ â³ä ï’ÿòè äî øåñòè ì³ëüéîí³â ñòàíîâèëè ºâðå¿ – ç íèõ ïîíàä îäèí ì³ëüéîí ä³òè â³êîì äî äåñÿòè ðîê³â, – ³ âàðòî íàãàäàòè, ùî ºâðå¿ áóëè ºäèíîþ ãðóïîþ, ÿêà â³äêðèòî ïðèð³êàëàñÿ íàöèñòàìè íà âèíèùåííÿ. Õî÷ ³ íå êîæíà íàöèñòñüêà æåðòâà áóëà ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³, íàì³ð íàöèñò³â ïîëÿãàâ ó çâ³ëüíåíí³ ªâðîïè, ÿêùî íå âñüîãî ñâ³òó,
18
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
â³ä ºâðå¿â. Äàëåêî çàéøîâ óòëåð íà øëÿõó äî ö³º¿ ìåòè. Äâ³ òðåòèíè ºâðå¿â ó ïåðåäâîºíí³é ªâðîï³ ³ Ðàäÿíñüêîìó Ñîþç³ – ³ áëèçüêî îäí³º¿ òðåòèíè ºâðå¿â â óñüîìó ñâ³ò³ – çàãèíóëè íà ÷àñ çàê³í÷åííÿ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Öå íàéâ³äîì³ø³ ³ íàéøèðøå âèçíàí³ êðèõ³òêè ³íôîðìàö³¿ ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó, àëå âñòàâëåíî é ³íø³ äàí³. Ïåðåâàæíà á³ëüø³ñòü ºâðåéñüêèõ æåðòâ – âèõ³äö³ ç³ Ñõ³äíî¿ ªâðîïè, ïîíàä ïîëîâèíà – ç Ïîëüù³, äå íàì³ðè íàöèñò³â ùîäî âèíèùåííÿ âäàëèñÿ ¿ì íà äåâ’ÿíîñòî â³äñîòê³â. Íåçâàæàþ÷è íà ðîçá³æí³ñòü â îö³íêàõ, íàâ³òü çà ì³í³ìàëüíèìè ï³äðàõóíêàìè, â îäíîìó ëèøå Îñâåíö³ì³ (íàéá³ëüøîìó çíèùóâàëüíîìó öåíòð³, ðîçòàøîâàíîìó íà òåðèòî𳿠Ïîëüù³) ïîíàä îäèí ì³ëüéîí ºâðå¿â áóëî óìåðòâëåíî ãàçîì. Äîïîâíþâàòè öþ ñòàòèñòèêó ìîæíà äî íåñê³í÷åííîñò³. À ÿê³ æ ñèëè öüîìó âñüîìó ïðèñëóæèëèñÿ? Ó áåðåçí³ 1933 Ãåíð³õ óììëåð, ãëàâà ÑÑ, çàñíóâàâ ïåðøèé êîíöòàá³ð ÑÑ. ³í áóâ ðîçòàøîâàíèé â Äàõàó – ì³ñò³ íà ï³âäí³ Í³ìå÷÷èíè ïîáëèçó Ìþíõåíà. ×åðåç ø³ñòü ðîê³â ³ñíóâàëà âæå ìåðåæà òàêèõ òàáîð³â: Çàêñåíõàóçåí, Åñòåðâåãåí, Áóõåíâàëüä ³ Ðàâåíñáðþê (äëÿ æ³íîê), à òàêîæ Äàõàó ³ àâñòð³éñüêèé òàá³ð ó Ìàóòõàóçåí³. Áóäó÷è ñêëàäîâîþ ñèñòåìè, ùî âêëþ÷àëà ñïàëþâàííÿ êíèæîê, êîíòðîëþâàííÿ îñâ³òè é ïðîìèñëîâîñò³ ³ âòðó÷àííÿ äåðæàâè â óñ³ ñôåðè: â³ä íàóêîâèõ äîñë³äæåíü ³ ðîçâèòêó òåõíîëîã³é äî ë³òåðàòóðè òà ìèñòåöòâà, ö³ òàáîðè ñëóãóâàëè äëÿ çàëÿêóâàííÿ é óâ’ÿçíåííÿ ëþäåé, ÿêèõ äåðæàâà õîò³ëà ïîçáóòèñÿ – òèì÷àñîâî ÷è íàçàâæäè,– àëå ñòîñîâíî ÿêèõ áóëî âàæêî âæèòè çâè÷àéíèõ ïðîöåäóð êðèì³íàëüíîãî ïðàâà. Ìåòîþ áóëî ïðèìóñèòè ìîâ÷àòè âñ³õ íåçàäîâîëåíèõ íàöèñòñüêèì ðåæèìîì. Òîæ áàãàòî õòî ç êîìóí³ñò³â – ³ ñâÿùåíèê³â, à òàêîæ â³ðóþ÷èõ êîíôåñ³¿ «ñâ³äêè Åãîâè» áóâ ñïðîâàäæåíèé äî öèõ òàáîð³â ðàçîì ç ³íøèìè íåáàæàíèìè îñîáàìè. Ó êîíöòàáîðàõ ÑÑ ó 1930–õ ðîêàõ ó ͳìå÷÷èí³, õî÷ ¿õ ³ íå ìîæíà ïîð³âíÿòè ç Îñâåíö³ìîì 1943 ðîêó, áóëî óâ’ÿçíåíî òàêîæ áàãàòî ºâðå¿â. Âîíè òåæ ðîçãëÿäàëèñÿ ÿê çàãðîçà – õî÷à é ³íøîãî ãàòóíêó. Âèíîþ âñüîìó áóëè ðàñèçì òà àíòèñåì³òèçì, ³ – ñïðè÷èíåí³ íèìè
19
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
âèáóõîâ³ õâèë³ âñå ùå ñòðÿñàþòü ñâ³ò. ¯õíÿ ñèëà ïî÷àëà çðîñòàòè 30 ñ³÷íÿ 1933, êîëè óòëåð ñêëàâ ïðèñÿãó êàíöëåðà ïðåçèäåíòó Âåéìàðñüêî¿ ðåñïóáë³êè Ïàóëþ ôîí óíäåíáóðãó. ßê ñâ³ä÷èòü òâîð÷³ñòü Áðåõòà, Êëåå, Êàíäèíñüêîãî ³ ðóõ «áàóõàóç», âåéìàðñüêà ͳìå÷÷èíà ñòâîðþâàëà ñïðèÿòëèâ³ óìîâè äëÿ ìèñòåöòâà. Ïðîòå äåìîêðàòè÷íèì ïðèíöèïàì áóëî óãîòîâàíå ³íøå ìàéáóòíº. Âèáîðè â ëèñòîïàä³ 1932 ðîêó ïîêàçàëè, ùî äåìîêðàò³ÿ â ͳìå÷÷èí³ çàçíàëà óòèñêó â óìîâàõ ðîçáðàòó, ñïðè÷èíåíîãî ïîðàçêîþ í³ìö³â ó Ïåðø³é ñâ³òîâ³é â³éí³. Îäíèì ³ç ðóéí³âíèõ ÷èííèê³â áóëà åêîíîì³÷íà íåñòàá³ëüí³ñòü, ùî âèíèêëà ñïî÷àòêó ÿê íàñë³äîê ïîâîºííî¿ ðîçðóõè, âèìîã ðåïàðàö³¿ ³ çðîñòàþ÷î¿ ³íôëÿö³¿, à ï³çí³øå äî öüîãî äîäàëèñÿ ñâ³òîâà äåïðåñ³ÿ òà ìàñîâå áåçðîá³òòÿ. Äðóãèé ÷èííèê – öå ïñèõîëîã³÷íå íàïðóæåííÿ, ùî îõîïèëî âñþ ͳìå÷÷èíó ³ áóëî âèêëèêàíå íåáàæàííÿì ïðèìèðèòèñÿ ç ïîðàçêîþ âíàñë³äîê ïåðåâàãè â³éñüêîâî¿ ïîòóæíîñò³ ñîþçíèõ â³éñüê ñóïðîòèâíèêà é â³ä÷óòòÿì, ùî ïðîãðàø çàïëÿìóâàâ í³ìåöüêó ã³äí³ñòü, à òàêîæ ïîøèðåííÿì ó ïåâíèõ êîëàõ ïåðåêîíàííÿ, ùî í³ìåöüê³é ìîãóòíîñò³ áóëî çàâäàíî óäàðó ³çñåðåäèíè. Äî òîãî æ, ïîáóòóâàëî íåäîâ³ð’ÿ äî ðåñïóáë³êàíñüêîãî óðÿäó, îñîáëèâî ñåðåä â³éñüêîâîãî ïðîâîäó, ñòàðîâèííèõ àðèñòîêðàòè÷íèõ ðîäèí ³ ï³äïðèºìíèöüêèõ êîíöåðí³â – ìàëèõ ³ âåëèêèõ – ïðåäñòàâíèêè ÿêèõ çäåá³ëüøîãî ââàæàëè, ùî Âåéìàðñüêó ðåñïóáë³êó áóëî íàâ’ÿçàíî í³ìöÿì ³ççîâí³ ³ ùî ¿é íàâðÿä ÷è âäàñòüñÿ äîñÿãòè áàæàíî¿ ñòàá³ëüíîñò³. Çà òàêî¿ ñêëàäíî¿ ñèòóàö³¿ íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè (íàöèñòè) ä³ñòàëè 6 ëèñòîïàäà 1932 ðîêó áëèçüêî òðåòèíè ãîëîñ³â – ìåíøå, í³æ ðàí³øå, àëå âñå æ òàêè á³ëüøå, í³æ ñïðîìîãëàñÿ ç³áðàòè áóäüÿêà ³íøà ïàðò³ÿ. Íàö³îíàë³ñòè÷í³ óãðóïîâàííÿ ïðàâîãî ñïðÿìóâàííÿ, õî÷ ³ íåòâåðäîþ õîäîþ, àëå ï’ÿëèñÿ äî âëàäè, ³ âðåøò³ðåøò íà ¿¿ âåðõ³âö³ îïèíèâñÿ óòëåð. Âèáîðè, ÿê³ â³äáóëèñÿ 5 áåðåçíÿ 1933 ³ ÿêèì ïåðåäóâàâ ï³äïàë ðåéõñòàãó (27 ëþòîãî), ó ÿêîìó óòëåð ïðèìóäðèâñÿ çâèíóâàòèòè ñâî¿õ ïîë³òè÷íèõ îïîíåíò³â, íå ïðèíåñëè éîìó ö³ëêîâèòî¿ á³ëüøîñò³, îäíàê éîãî âëàäè âèÿâèëîñÿ äîñòàòíüî, àáè äîìîãòèñÿ çàòâåðäæåííÿ òàê
20
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
çâàíîãî Àêòà ïðî íàäàííÿ íàäçâè÷àéíèõ ïîâíîâàæåíü â³ä 23 áåðåçíÿ 1933. ³äòîä³ ñëîâî óòëåðà íàáóëî ñèëè çàêîíó.  óìîâàõ éîãî äèêòàòóðè íà ÷àñ 14 ëèïíÿ 1933 íàöèñòè çàëèøèëèñÿ ºäèíîþ ëåãàëüíîþ ïîë³òè÷íîþ ïàðò³ºþ â ͳìå÷÷èí³. Óïðîäîâæ òðèäöÿòèõ ðîê³â çàñóäæåííÿ íà àäðåñó íàöèçìó ïðîçâó÷àëî ëèøå ç ëàâ â³äíîñíî íåçíà÷íî¿ ìåíøîñò³. Ïðèì³ðîì, õî÷ «Ñïîâ³äàëüíà [Confessing] öåðêâà» ³ âèñëîâèëà îñóä ó ñâî¿é Áàðìåíñüê³é äåêëàðàö³¿ (òðàâåíü 1934), ÿê çðîáèëè öå ³ ¿¿ îêðåì³ ïðîâîäèð³, òàê³ ÿê ijòðèõ Áîíãîôôåð, Êàðë Áàðò, Ìàðòèí ͳìüîëëåð ³ Ãåíð³õ Ãðþáåð, á³ëüø³ñòü ïðîòåñòàíòñüêèõ ïàñòîð³â ³ ñâ³òñüêèõ ä³ÿ÷³â ñõâàëþâàëè, à â áàãàòüîõ âèïàäêàõ ³ ç åíòóç³àçìîì ï³äòðèìóâàëè ïàíóâàííÿ íàöèñòñüêî¿ äåðæàâè íàä öåðêâîþ. Ùî æ äî êàòîëèöüêî¿ öåðêâè, òî òàê³ ¿¿ îñîáèñòîñò³, ÿê Áåðíàðä ˳õòåíáåðã ³ êàðäèíàë Êëåìåíñ ôîí Ãàëåí, çàéíÿëè ÷³òêó ïîçèö³þ; îáèäâà âîíè â³ä³ãðàëè ïðîâ³äíó ðîëü ó ïðèïèíåíí³ «ïðîãðàìè åéòàíà糿» (1939–²941), õî÷ ³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê çà ö³ºþ ïðîãðàìîþ áóëî çíèùåíî òèñÿ÷³ í³ìö³â ³ç ðîçóìîâèìè ÷è ïñèõ³÷íèìè âàäàìè, ÿêèõ íàöèñòñüê³ ãåíåòèêè âèçíàëè lebensunwertes Leben («æèòòÿ, íå âàðòå æèòòÿ»). Îäíàê óñï³øí³ ïåðåãîâîðè óòëåðà ùîäî êîíêîðäàòó ç Âàòèêàíîì (ëèïåíü 1933) ñïðèéìàëèñÿ ÿê óçàêîíåííÿ éîãî ïðàâë³ííÿ, ÷åðåç ùî êàòîëèöüêèé îï³ð óòðèìóâàâñÿ â òàºìíèö³. Âîäíî÷àñ í³ êîíêîðäàò, í³ ïðîòåñòíà åíöèêë³êà Ïàïè ϳÿ XI «Mit brennender Sorge» [«²ç ãëèáîêèì çàíåïîêîºííÿì»] (1937) íå çàïîá³ãëè âòðó÷àííþ íàöèñò³â ó êàòîëèöüê³ ñïðàâè. Ì³æ ³íøèì, îêð³ì ïîñëàííÿ «Mit brennender Sorge», ÿêå ðîçëþòèëî íàöèñò³â ñâî¿ì çàñóäæåííÿì ¿õíüîãî «³äîëîïîêëîííèöüêîãî êóëüòó íàðîäó – Volk – ³ ðàñè», ϳé XI â³ääàâ ðîçïîðÿäæåííÿ ï³äãîòóâàòè åíöèêë³êó ³ç çàñóäæåííÿì ðàñèçìó, àíòèñåì³òèçìó é ïåðåñë³äóâàííÿ ºâðå¿â ó ͳìå÷÷èí³. Ïðîåêò áóëî çàâåðøåíî çã³äíî ç ðîçïîðÿäæåííÿì, àëå ç ïåðåäàííÿì éîãî ϳþ XI óìèñíî çâîë³êàëè, ³ Ïàïà ïîìåð ó ëþòîìó 1939, òàê ³ íå ìàâøè ìîæëèâîñò³ éîãî ñõâàëèòè. Êîëè éîãî íàñòóïíèê ϳé XII ïðî÷èòàâ öåé äîêóìåíò, òî â³äõèëèâ éîãî. ßê ñâ³ä÷èòü öåé åï³çîä, íàâ³òü, ÿêùî é ñïðàâä³ âèíèêàâ ñïðîòèâ ùîäî óòëåðà â ëàâàõ õðèñòèÿíñòâà,
21
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
íàâðÿä ÷è âèçíà÷àëüíèì éîãî ìîòèâîì áóëà òóðáîòà ïðî ñòàíîâèùå ºâðå¿â. Òèì ÷àñîì íàð³æíèì êàìåíåì íàöèñòñüêî¿ ïëàòôîðìè áóëà ðàñîâà ÷èñòîòà. Ñòàâèëîñÿ çà ìåòó – ó ñâ³òë³ ïðèíöèï³â ñîö³àëäàðâ³í³çìó, ïðèðîäíîãî äîáîðó é âèæèâàííÿ íàéïðèñòîñîâàí³øîãî – çâ³ëüíèòè ïðîñò³ð äëÿ òàê çâàíî¿ íîðäè÷íî-àð³éñüêî¿ ðàñè, ïåðåäóñ³ì óîñîáëåíî¿ â í³ìåöüêîìó íàðîä³, ùîá âîíà ìàëà çìîãó äîñÿãòè íàëåæíîãî ¿é ïî ïðàâó ïàíóâàííÿ íà çåìë³. ²ç ö³º¿ ïðîãðàìè ðîáèëèñÿ äàëåêîñÿæí³ âèñíîâêè. Ïðèì³ðîì, íà ïåðåêîíàííÿ óòëåðà ³ çà íàöèñòñüêîþ òåîð³ºþ, ³ñíóþòü é ³íø³ ðàñîâ³ øòàìè, êîæíèé ç³ ñâî¿ì ñòóïåíåì íåïîâíîö³ííîñò³, àëå âñå îäíî âñ³ âîíè íèæ÷³ â³ä àð³éñüêî¿ ðàñè. Ïðîòå ñàìå ¿õíº ³ñíóâàííÿ ñïðè÷èíÿëîñÿ äî êîíôë³êòíî¿ ñèòóàö³¿, ÿêà ñòàâàëà íà çàâàä³ àð³éñüêî¿ çâåðõíîñò³ é âèìàãàëà áîðîòüáè («Mein Kampf») çàäëÿ ¿õíüîãî ï³äêîðåííÿ. ªâðå¿â áóëî âèîêðåìëåíî ÿê íàéíåáåçïå÷í³øó çàãðîçó, ùî äîçâîëèëî óòëåðó ñõàðàêòåðèçóâàòè ¿õ ÿê ðîçïàëþâà÷³â Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. ͳìåöüêà ïðîïàãàíäà çìàëüîâóâàëà ºâðå¿â ÿê ïàðàçèò³â, øê³äíèê³â, õèæèõ çâ³ð³â – îäíå ñëîâî, ÿê íåäîëþä³â. Çà ³íøèìè âåðñ³ÿìè, ïîñòàâàëè îáðàçè ðàñè, ïðåäñòàâíèêè ÿêî¿ îáëóäíî ìàñêóâàëè ñâîþ íåïîâíîö³íí³ñòü, âäàþ÷èñü äî ï³äñòóïíèõ õèòðîù³â, ÿê³ ¿ì íàñò³ëüêè âäàëèñÿ, ùî ñïðè÷èíèëèñÿ äî ðîçâàëó ïîë³òè÷íîãî é åêîíîì³÷íîãî æèòòÿ ͳìå÷÷èíè, îòæå, öÿ ðàñà íàñïðàâä³ íåñå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ïîðàçêó í³ìö³â ïîïåðåäíüîãî ïîêîë³ííÿ. Õî÷ îêðåì³ í³ìö³ é íå ìîãëè ïîâ³ðèòè â òå, ùî òàê³ õàðàêòåðèñòèêè â³äïîâ³äàþòü óñ³ì ºâðåÿì («Õ³áà íå áóâຠâèíÿòê³â?»), çàãàëüíèé åôåêò ïîëÿãàâ ó ðîçïàëþâàíí³ àíòèñåì³òèçìó, ùî ïðèçâ³â äî «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ». Òå, ùî òàê³ ïîãëÿäè ìîæóòü ³ñíóâàòè é ïîæèíàòè ñâîþ áóðþ, íå ïîâèííî âæå âèêëèêàòè íà¿âíîãî çäèâóâàííÿ, îñê³ëüêè ðàñèçì ³ àíòèñåì³òèçì ³ äàë³ çàìóëþþòü ëþäñüêèé äîñâ³ä. Àëå, âñå æ òàêè, âèíèêຠçàïèòàííÿ: ÷îìó íàöèñòè âèîêðåìèëè ºâðå¿â? Çðåøòîþ, â³äïîâ³äåé ìîæå áóòè áåçë³÷, ïðîòå íàïðîøóºòüñÿ òàêå ïðîñòå ïîÿñíåííÿ: ºâðå¿ áóëè ³íøèìè ³ áóëè ï³ä ðóêîþ. Ïîïðè
22
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
çíà÷íó àñèì³ëÿö³þ ºâðå¿â ó í³ìåöüêîìó ñóñï³ëüñòâ³, âîíè çàëèøàëèñÿ ðîçï³çíàâàííîþ é äîâîë³ ï³ääàòëèâîþ ìåíø³ñòþ; îòæå, âîíè ìîãëè âèñòóïèòè â ðîë³ æåðòâè äëÿ çàáåçïå÷åííÿ ïðîñòèõ ïîÿñíåíü, ÿêèõ ïîòðåáóº ðîçóì ó ñêëàäíèõ âèïàäêàõ. Îäíàê öå ïðèïóùåííÿ ñàìå ïî ñîá³ º íàäòî ïðîñòèì; í³ìåöüêà áþðîêðàò³ÿ í³êîëè íå îòðèìóâàëà ö³ëêîâèòîãî çàäîâîëåííÿ ó âèçíà÷åíí³, êèì àáî ÷èì ìîæå áóòè ºâðåé, õî÷ öå é áóëî íåîáõ³äíîþ óìîâîþ âèêîíàííÿ íàöèñòñüêèõ ïëàí³â. Óò³ì, ÿêùî íàâ³òü ºâðå¿ ³ íå áóëè çàãàëîì í³ ðîçï³çíàâàííèìè, í³ äîñòóïíèìè, ïðîöåñ âèñòåæóâàííÿ ¿õ ñïî÷àòêó â ͳìå÷÷èí³, à ïîò³ì ïî âñ³é ªâðîï³ í³êîëè íå ïîì’ÿêøóâàâñÿ, ïîêè çîâí³øíÿ ñèëà íå ïîêëàëà éîìó êðàé. Ùî ìîæå ï³äòðèìóâàòè òàêå çàïîâçÿòòÿ? Äîáðå â³äîìî, ùî áþðîêðàò³¿ º ñàìîäîñòàòí³ìè, ³ íå áóäå ïåðåá³ëüøåííÿì ñòâåðäæóâàòè, ùî Ãîëîêîñò ñòàíîâèâ ïðîäóêò áþðîêðàò³¿. Ç óñï³õîì ïðîïàãóâàòè ðàñîâó íåíàâèñòü, ³äåíòèô³êóâàòè é êëåéìóâàòè ì³ëüéîíè ëþäåé, ñèëîì³öü âèãàíÿòè ç äîì³âîê ³ äåïîðòóâàòè ¿õ, êîíô³ñêîâóâàòè ¿õíº ìàéíî íà êîðèñòü äåðæàâè ³ ê³íåöü-ê³íöåì âèíèùóâàòè ¿õ, ³ ñë³äó íå çàëèøàþ÷è â³ä ¿õí³õ îñòàíê³â, – òàê³ ä³¿ íå ìîæíà êâàë³ô³êóâàòè ÿê âèïàäêîâ³ àêòè íàñèëüñòâà é õóë³ãàíñòâà. Çà âñ³ì öèì îáîâ’ÿçêîâî ìຠñòîÿòè îðãàí³çàö³ÿ. Õî÷ áè ÿêîþ äåöåíòðàë³çîâàíîþ âîíà áóëà, íåîäì³ííî ìຠ³ñíóâàòè ìåðåæà óïðàâ ç³ ñâî¿ì ïåðñîíàëîì, ÿêà á îõîïëþâàëà êîæíó ÷àñòêó ñóñï³ëüñòâà. Íàöèñòè ñòâîðèëè òàêó îðãàí³çàö³þ. Á³ëüøå òîãî, öåé ðóéí³âíèé ïðîöåñ ï³ä îðóäîþ íàöèñò³â ïîâèíåí áóâ íîñèòè ïîñòóïîâèé õàðàêòåð. Ïîòð³áåí áóâ ÷àñ, àáè âèê³í÷èòè «ïåðåë³ê», îñîáëèâî êîëè íåîáõ³äíî âåñòè â³éíó íà äåê³ëüêîõ ôðîíòàõ îäíî÷àñíî. Äåÿê³ ä³¿ âèìàãàþòü ÷³òêî¿ ïîñë³äîâíîñò³ êðîê³â. Ìàñîâ³ âáèâñòâà ³ç çàñòîñóâàííÿì ãàçîâèõ êàìåð ³ êðåìàòîð³¿â ñòîÿòü ó ê³íö³ öüîãî ïåðåë³êó, àëå äî íèõ âäàâàëèñÿ äåäàë³ ð³øó÷³øå, êîëè íàñòàâ ¿õí³é ÷àñ. óòëåð ³ éîãî íàéáëèæ÷³ ïîïë³÷íèêè, ìîæëèâî, â³ä ïî÷àòêó ïåðåäáà÷àëè ô³çè÷íå çíèùåííÿ ºâðå¿â. Ïðîòå, íàâ³òü ÿêùî öå òàê, äåòàëüíîãî ãåíåðàëüíîãî ïëàíó, ÿêèé áè çàçäàëåã³äü âèçíà÷àâ ÷àñ äëÿ
23
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
êîæíîãî êðîêó ³ çàáåçïå÷óâàâ éîãî êîíòðîëü, íå áóëî. Øàëåíèé íàñòóï íà ºâðå¿â ìàâ ñâîþ ëîã³êó é ïîñë³äîâí³ñòü, àëå ïîñòóïîâå óñâ³äîìëåííÿ ö³º¿ ëîã³êè é ïîñë³äîâíîñò³ ïðèõîäèëî ëèøå ç ÷àñîì, ó ì³ðó ðîçãîðòàííÿ ïîä³é – óäàð çà óäàðîì. Îñîáëèâî äëÿ ðÿäîâèõ âèêîíàâö³â, ÿê³, ðîçðîáëÿþ÷è òà âò³ëþþ÷è â æèòòÿ êîíêðåòí³ çàõîäè, ùî ïðèâåëè äî Îñâåíö³ìà, çàçíàâàëè â³ä ö³º¿ ðóòèíè – õòî á³ëüø, à õòî ìåíø ïðèðîäíèì øëÿõîì – ïîñòóïîâèõ çì³í: êðîê çà êðîêîì, äåíü ó äåíü ³ ì³ñÿöü çà ì³ñÿöåì, ÿê öå ñòàºòüñÿ ç ëþäüìè, ùî âèêîíóþòü ñâîþ ðîáîòó. Îäíàê íàâ³ùî âèêîíóâàòè öþ ðîáîòó? Ñòðàõ ïîêàðàííÿ, äàâíÿ í³ìåöüêà òðàäèö³ÿ ïîê³ðíîñò³ âëàñòÿì, íåçäàòí³ñòü ïîáà÷èòè ìîæëèâ³ àëüòåðíàòèâè, ïåðåêîíàííÿ, ùî óñï³øí³ñòü âîºííèõ çóñèëü òàêè ñïðàâä³ çàëåæèòü â³ä çàïîá³ãàííÿ ïåðåäáà÷óâàí³é òàºìí³é çìîâ³ ºâðå¿â ³ êîìóí³ñò³â – óñ³ ö³ ïðè÷èíè â³ä³ãðàëè ñâîþ ðîëü. Ïðîòå º é ³íøà ïðè÷èíà, áåç óðàõóâàííÿ ÿêî¿ âçàãàë³ íå ìîæíà ñêëàñòè ïðàâèëüíî¿ îö³íêè: òðàäèö³ÿ íåíàâèñò³ äî ºâðå¿â, ùî â ͳìå÷÷èí³ áóëà äîñèòü òðèâêîþ, àáè ñôîðìóâàòè ó áàãàòüîõ í³ìö³â óÿâëåííÿ, ùî âîíè ðîáëÿòü ïîñëóãó ëþäñòâó, óñóâàþ÷è íåáàæàíó é íåïîòð³áíó íàðîäí³ñòü. ² íå âàæèòü, íàñê³ëüêè «çðîçóì³ëèìè» – âíàñë³äîê áåçïðèíöèïíîñò³ ÷è íåâ³ãëàñòâà – ìîæíà ââàæàòè àðãóìåíòè, âäàþ÷èñü äî ÿêèõ, íàìàãàþòüñÿ äàòè ðîçóìíå ïîÿñíåííÿ äëÿ ïîë³òèêè íåâòðó÷àííÿ ó ñòàâëåííÿ íàöèñò³â äî ºâðå¿â, ÿê ³ íå ìຠçíà÷åííÿ, ñê³ëüêè ðàç³â ìè ïåðåêîíóâàëèñÿ â òîìó, ùî íàáàãàòî ïðîñò³øå ñóäèòè ç ïîãëÿäó ïåðñïåêòèâè, í³æ â÷èíÿòè ìóäðî é â³äâàæíî íà ïîòî÷íèé ìîìåíò – âñå îäíî, ôàêòè ñâ³ä÷àòü. Îïð³÷ òîãî, ùî ºâðåéñüê³ á³æåíö³ áóëè ìàéæå ñêð³çü íåáàæàíèìè îñîáàìè, óòëåð ì³ã áè òàêîæ âò³øàòèñÿ òèì, ùî ïðÿìà ïðîòèä³ÿ éîãî ïîë³òèö³ ùîäî ºâðå¿â – íà áóäü-ÿêîìó åòàï³ – áóëà ðàäøå âèíÿòêîì, ÿêèé ï³äòâåðäæóâàâ ïðàâèëî, ùî ãëàñèòü: á³ëüø³ñòü íåºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ íà âñ³õ òåðåíàõ çàëèøàëàñÿ ïàñèâíîþ ³ áàéäóæîþ, ÿêùî íå ïîòàé ïðèõèëüíîþ äî çàì³ðó íàöèñò³â çíèùèòè ºâðîïåéñüêå ºâðåéñòâî. Ïîÿñíåííÿ òîìó, ÿê òàêå ñòàâëåííÿ ï³äøòîâõóâàëî í³ìåöüê³ óìè òà ºâðåéñüê³ ò³ëà äî êðåìàòîð³¿â, ïîòð³áíî øóêàòè â ³ñòîð³¿, ùî
24
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
â³äáóâàëàñÿ çàäîâãî äî XX ñòîë³òòÿ. Öÿ ³ñòîð³ÿ âèñóâຠíà ïåðåäí³é ïëàí ïåðåäóñ³ì ðåë³ã³þ. Õðèñòèÿíñòâî âèéøëî ç ëîíà þäà¿çìó. Êð³ì òîãî, îñê³ëüêè ðåë³ã³¿ ïåðåéìàþòüñÿ ãðàíè÷íèìè ìîìåíòàìè æèòòÿ ³, ç îãëÿäó íà öå, çíà÷íîþ ì³ðîþ íàñè÷åí³ åìîö³ÿìè, ³ñíóâàííÿ íàïðóæåííÿ ïîì³æ íèìè íå âèêëèêຠïîäèâó. ßêùî æ äî öüîãî äîäàþòüñÿ ùå é âçàºìèíè ì³æ äâîìà â³ðàìè, îäíà ç ÿêèõ â³äïàðîñòèëàñÿ â³ä ³íøî¿, – àëå ó òàêèé ñïîñ³á, ùî âîíè íå ìîæóòü ö³ëêîâèòî í³ óâ³áðàòè, í³ â³äêèíóòè îäíà îäíó ÿê òåðèòîð³àëüíî, òàê ³ äóõîâíî – âèíèêຠé çðîñòຠíåñòàá³ëüí³ñòü. ªâðåéñüêà âåðõ³âêà íå â³òàëà ðàíí³õ õðèñòèÿí ³ç â³äêðèòèìè îá³éìàìè. Âîðîæ³ñòü ïîì³æ ºâðåÿìè é õðèñòèÿíàìè, ùî ñÿãຠñâî¿ì êîð³ííÿì ó äîñâ³ä òèõ ÷àñ³â, ïðîäîâæóâàëà ïåâíîþ ì³ðîþ çàáàðâëþâàòè ¿õí³ âçàºìèíè ³ çíà÷íî ï³çí³øå, – êîëè õðèñòèÿíñòâî ïîçáóëîñÿ ñâîãî ñòàòóñó âîðîãóþ÷î¿ ºâðåéñüêî¿ ñåêòè ³ íàâ³òü ï³ñëÿ òîãî, ÿê âîíî äîñÿãëî êóëüòóðíîãî ïàíóâàííÿ íà Çàõîä³. Òàê ñàìî, õî÷ íàâ³òü ³ íàãîëîøóº õðèñòèÿíñüêèé Íîâèé Çàïîâ³ò íà ëþáîâ³ äî ñâîãî áëèæíüîãî, â³í òàêîæ ì³ñòèòü åëåìåíòè, ùî ñïðèÿþòü ôîðìóâàííþ «äîêòðèíè çíåâàãè». Öÿ äîêòðèíà ãëóçëèâî çìàëüîâóº þäà¿çì ÷àñ³â ²ñóñà ÿê ùîñü çâèðîäí³ëå. Á³ëüøå òîãî, âîíà ñòâåðäæóº, ùî ºâðå¿ íåñóòü êîëåêòèâíó â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà âáèâñòâî ²ñóñà, à îòæå, é çà â³äêèäàííÿ Áîãà øëÿõîì áîãîâáèâñòâà. ² äàë³, âîíà âèñóâຠòâåðäæåííÿ, ùî ðîçñ³ÿííÿ ºâðå¿â ³ç òåðèòî𳿠²çðà¿ëþ ï³ñëÿ þäåéñüêî-ðèìñüêî¿ â³éíè (66–70 ðð. í.å.), – à, ìîæëèâî, é âñ³ ¿õí³ ïîäàëüø³ á³äè – òî Áîæà êàðà çà ðîç³ïíåííÿ ²ñóñà íà õðåñò³. Çà óìîâè ³ñíóâàííÿ òàêîãî ñòàâëåííÿ íåäîâãî é äî ïîêàðàííÿ, ïðî ùî é ñâ³ä÷èòü äîâãîòðèâàëà ³ñòîð³ÿ ïåðåñë³äóâàíü, ³íêâ³çèö³¿, õðåñòîâèõ ïîõîä³â ³ ïîãðîì³â, îñâÿ÷åíèõ ðåë³ã³ºþ. ªâðåÿì íå ïîòð³áíî áóëî ùîñü ðîáèòè, àáè âèêëèêàòè â³äðàçó. Äîñòàòíüî áóëî ïðîñòî áóòè, õî÷à â óÿâ³ ³íîâ³ðö³â ìîãëè ç ëåãê³ñòþ âèíèêàòè êîíêðåòí³ø³ ïðèâîäè äëÿ äèñêðèì³íàö³¿ òà íàñèëüñòâà. Îòæå, íà÷å ïðèðå÷åí³ äîëåþ áóòè ðàçîì, ºâðåéñüêà ä³àñïîðà é ïîøèðåííÿ õðèñòèÿíñòâà íå â³äñòàâàëè îäíå â³ä îäíîãî, à ñàìà Ñâÿòà çåìëÿ çàëèøèëàñÿ äîìîì äëÿ íèõ îáîõ, à îòæå, ó ïåâíîìó ðîçóì³íí³ – äëÿ æîäíîãî. Êîëè ªâàíãå볺 â³ä Ìàòâ³ÿ íàâîäèòü
25
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
ñëîâà ²ñóñà «ß íå ìèð ïðèíåñòè ïðèéøîâ, à ìå÷à» (Ìàòâ³ÿ 10:34), ¿¿ àâòîð âèñëîâèâ á³ëüøå, í³æ éîìó áóëî â³äîìî. Íàïðóæåí³ ñòîñóíêè ì³æ ºâðåÿìè òà õðèñòèÿíàìè âèñíàæóâàëè ¿õ óïðîäîâæ ï’ÿòíàäöÿòè ñòîë³òü; ïåð³îäè ìèðíîãî ñï³â³ñíóâàííÿ ïåðåðèâàëèñÿ ïðèìóñîâèìè íàâåðíåííÿìè ó õðèñòèÿíñòâî ³ çàïðîâàäæåííÿì ïîë³òèêè ³çîëÿö³¿ òà âèãíàíü. Ïðîòåñòàíòñüêà Ðåôîðìàö³ÿ XVI ñòîë³òòÿ âíåñëà âåëèê³ çì³íè, àëå ñòàâëåííÿ õðèñòèÿí äî ºâðå¿â ñóòòºâî íå çì³íèëîñÿ. ßêùî, ïðèì³ðîì, îáâèíóâàëüí³ âèñòóïè Ìàðòèíà Ëþòåðà ç áàãàòüîõ ïèòàíü áóëè ãåðî¿÷íèìè é ñïðàâåäëèâèìè, òî éîãî ïîçèö³þ â îäíîìó ç éîãî òâîð³â, îçàãëàâëåíîìó íèì «ªâðå¿ òà ¿õíÿ ëæà» (1543) òàêîþ íå íàçâåø. Ïðîãîëîøåíà íèì òåçà ïðî òå, ùî îïð³÷ ñàìîãî äèÿâîëà, õðèñòèÿíèí «íå ìຠâîðîãà, íåñòåðïí³øîãî, çë³ñí³øîãî é ëþò³øîãî çà ³ñòèííîãî ºâðåÿ», íàâðÿä ÷è ñòàíîâèòü âç³ðåöü õðèñòèÿíñüêî¿ ëþáîâ³. Íà äîäàòîê, Ëþòåð êèäຠäóìêó, ÿêà ïîâñÿê÷àñ ñïîêóøຠõðèñòèÿíñüêèé ðîçóì, à ñàìå: òîé ôàêò, ùî íà ºâðå¿â çâàëþþòüñÿ íåùàñòÿ, âî÷åâèäü ï³äòâåðäæóº âèíÿòêîâó ³ñòèíí³ñòü õðèñòèÿíñüêî¿ â³ðè. ßêùî ÿêèéñü íàðîä íå âèçíຠìåñ³þ Áîãà, äî òîãî æ – ñâîãî îäíîìëåì³íöÿ, í³÷îãî äîáðîãî ³ç öüîãî íå âèéäå. Ùîíàéìåíøå – ðîáèòüñÿ ³ç öüîãî âèñíîâîê – ï³äóòü ñë³äîì îñóä ³ ïîêàðàííÿ. ×îòèðè ç ïîëîâèíîþ ñòîë³òòÿ ïî òîìó, çäàºòüñÿ, çàïàíóâàëà îñâ³÷åí³ñòü. Òð³óìô õðèñòèÿíñòâà ñïðàâåäëèâî âèçíàíî íåäîñòàòí³ì. Âëàøòîâóþòüñÿ ä³àëîãè ç ïðåäñòàâíèêàìè ³íøî¿ â³ðè. Âèïðàâëÿþòüñÿ ìîëèòîâíèêè, ðåë³ã³éí³ óõâàëè, êîìåíòàð³ äî Á³á볿, ïðîïîâ³ä³ ç ìåòîþ ïîë³ïøèòè õðèñòèÿíñüêèé îáðàç ºâðåéñòâà. Ïðîòå ö³íà çà ö³ êðîêè âèÿâèëàñÿ âåëè÷åçíîþ. Íàöèñòè âèêîðèñòîâóâàëè ðåë³ã³éí³ îïîâ³ä³, ç àíòèºâðåéñüêèìè ïîâ÷àííÿìè Ëþòåðà çîêðåìà, ùîá ä³ñòàòè ïðåöåäåíòè äëÿ áàãàòüîõ ñâî¿õ çàõîä³â, ó òîìó ÷èñë³ çíèùóâàëüíèõ, ùî ¿õ âîíè çàñòîñîâóâàëè ïðîòè ºâðå¿â. ßêùî æ íå âäàâàëîñÿ â³äøóêàòè â öèõ äæåðåëàõ ïðàâäîïîä³áíî¿ âêàç³âêè ùîäî âèíèùåííÿ, íå âåëèêà âàæíèöÿ – çíàõîäèëèñÿ ³íø³. Âîíè ìîãëè íàâ³òü ç óñï³õîì äîïîâíþâàòè ðåë³ã³éí³ ïðåöåäåíòè, ùî òàêè ï³äïèñóâàëè âèðîê ºâðåÿì. Çãàäàéìî, ïðèì³ðîì, àíòèºâðåéñüêèé ðàñèçì.
26
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
Õðèñòèÿíñüêèé àíòèñåì³òèçì ³ àíòèºâðåéñüêèé ðàñèçì ò³ñíî ïîâ’ÿçàí³ ì³æ ñîáîþ, àëå íå º òîòîæíèìè. Àíòèºâðåéñüêèé ðàñèçì ïî÷àâ ïðîÿâëÿòèñÿ â ͳìå÷÷èí³ â XIX ñòîë³òò³. ² ùî æ éîãî æèâèëî? Äî íàéâèð³øàëüí³øèõ ÷èííèê³â íàëåæàëè: ô³ëîñîôñüê³ òà ïîë³òè÷í³ òåîð³¿, ÿê³ ñòâåðäæóâàëè, ùî êóëüòóðíèé ðîçâèòîê ³ ñîö³àëüíà ïîâåä³íêà – äîáðà ÷è ïîãàíà – ïðîäóêòè ô³çè÷íèõ îçíàê (òîáòî «êðîâ³»); øèðîêî ðîçïîâñþäæåíå ïðàãíåííÿ äîñÿãòè íàö³îíàëüíî¿ ºäíîñò³ – ñòàòè «íàðîäîì» – ðîçïàëþâàíå ïîë³òè÷íèìè ñèëàìè, ÿê³ îáñòîþâàëè òåçó ïðî òå, ùî áóëî á ñîö³àëüíî íåáàæàíèì, ÿêùî íå á³îëîã³÷íî íåìîæëèâèì, ÿêáè ºâðå¿ áóëè ³ñòèííèìè í³ìöÿìè; ³ ï³äîçðà, ùî íåâðåãóëüîâàí³ åêîíîì³÷í³ çì³íè – â³ä ïåð³îäè÷íèõ äåïðåñ³é äî ïðîìèñëîâîãî ïðîãðåñó, ùî íå óçãîäæóâàâñÿ ç³ ñòàðèìè ìåòîäàìè ï³äïðèºìíèöòâà, ³ äî óðáàí³çàö³¿, ùî ï³äðèâàëà òðàäèö³éí³ ö³ííîñò³, – çóìîâëþâàëèñÿ ºâðåéñüêèì ë³áåðàë³çìîì ³ ºâðåéñüêèì êàï³òàëîì. Öåé ïåðåë³ê ìîæíà áóëî á íàâîäèòè é äàë³, àëå çðîçóì³ëî, ùî ïîçàðåë³ã³éí³ ÷èííèêè îá’ºäíóâàëèñÿ â òåî𳿠òà ìåòîäèêè çàäëÿ îáґðóíòóâàííÿ êóðñó óòëåðà. Ñïðàâä³, ¿õ îäíèõ âèñòà÷èëî á, àáè ïðîòîðóâàòè øëÿõ ìàñîâèì óáèâñòâàì äî ò³º¿ ì³ðè, ÿêî¿ á õðèñòèÿíñüêèé àíòèñåì³òèçì íàâðÿä ÷è ñïðîì³ãñÿ ñÿãíóòè ñàìîòóæêè. ² âñå æ òàêè ¿õí³é âïëèâ ó ͳìå÷÷èí³ áóâ íåâ³ää³ëüíèì â³ä ðåë³ã³éíîãî ÷èííèêà. Êîëè äâ³ òå÷³¿ îá’ºäíàëèñÿ, íåîáõ³äíà ïîçèö³ÿ áóëà íàïîãîòîâ³. Áðàêóâàëî äåùèö³: òðîõè á³ëüøå âèòîí÷åíîñò³ â çàñîáàõ ïðîïàãàíäè, ïîá³ëüøå õàîñó íà ïîë³òèêîåêîíîì³÷í³é àðåí³ é â³äïîâ³äíîãî ґàòóíêó êåð³âíèöòâî äëÿ ìîá³ë³çóâàííÿ ñèëè âîë³, òà âïðàâíîñò³ áþðîêðàò³¿. Íà ìîìåíò 1933 ðîêó öèõ «äð³áíèöü» óæå íå áðàêóâàëî. ßê íà ïåðøèé ïîãëÿä íåñõîæ³ ñèëè ñï³ëüíî óòâîðèëè ï³äґðóíòÿ äëÿ çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â. Êîëè íàöèñòè çì³öíèëè ñâî¿ ïîçèö³¿ é ïî÷àëè íàðîùóâàòè âîºííó ïîòóæí³ñòü, ïî÷àëà ïðîÿâëÿòèñÿ é ¿õíÿ ïîë³òèêà ùîäî ºâðå¿â. Âîíà âêëþ÷àëà: îáìåæåííÿ ãðîìàäÿíñüêèõ ñâîáîä ³ ïðîôåñ³éíèõ ìîæëèâîñòåé äëÿ ºâðå¿â; áîéêîòóâàííÿ ºâðåéñüêèõ ï³äïðèºìñòâ; äîâåäåííÿ äî çóáîæ³ííÿ øëÿõîì êîíô³ñêàö³¿
27
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
ìàéíà; íåãàéíà âèñèëêà ºâðå¿â-³íîçåìö³â; ï³äáóðþâàííÿ ãðîìàäñüêèõ íàñòðî¿â ñóïðîòè ºâðå¿â ³ç ìåòîþ ñòâîðåííÿ êë³ìàòó, íàñò³ëüêè íåñòåðïíîãî, ùîá åì³ãðàö³ÿ âèäàâàëàñÿ ºäèíèì ìîæëèâèì âèõîäîì. Íå çàáàðèëèñü ³ áåç÷èíñòâà òà íàñèëüñòâà ïðîòè ºâðå¿â, ÿê ï³ä ÷àñ Kristallnacht [“êðèøòàëåâî¿ íî÷³”] 9–10 ëèñòîïàäà 1938, êîëè ï³äïàëþâàëèñÿ ñèíàãîãè, ðîçãðàáîâóâàëèñÿ ºâðåéñüê³ êðàìíèö³, à òèñÿ÷³ í³ìåöüêèõ ³ àâñòð³éñüêèõ ºâðå¿â áóëè çààðåøòîâàí³ é âèñëàí³ äî êîíöòàáîð³â. ßêùî Kristallnacht áóëà áëèñêàâè÷íèì àíòèºâðåéñüêèì çàõîäîì ó äîâîºíí³é íàöèñòñüê³é ͳìå÷÷èí³, òî íèùåííÿ, çàïîä³ÿí³ çàêîíîäàâ÷èì óõâàëåííÿì ³ áþðîêðàòè÷íèì âïðîâàäæåííÿì âîë³ íàöèñò³â, õî÷ ³ ïîâ³ëüí³ø³ òà ìåíø âèäîâèùí³, â³äçíà÷àëèñÿ á³ëüøîþ ðóéí³âíîþ ñèëîþ òðèâàëî¿ ä³¿. «Íþðíáåðçüê³ çàêîíè», îäíîñòàéíî óõâàëåí³ ðåéõñòàãîì 15 âåðåñíÿ 1935, – ÿñêðàâèé òîìó ïðèêëàä. Âîíè ì³ñòèëè äâà îñíîâíèõ ïîëîæåííÿ. Ïåðøå ïîëîæåííÿ – «Çàêîí ïðî ãðîìàäÿíñòâî ðåéõó» – âñòàíîâëþâàëî, ùî í³ìåöüêå ãðîìàäÿíñòâî ìîæóòü ìàòè ëèøå îñîáè «í³ìåöüêî¿ àáî ñïîð³äíåíî¿ êðîâ³». Îòæå, ºâðå¿ ìîãëè áóòè ëèøå ï³ääàíèìè. Á³ëüøå òîãî, íàâ³òü êðîâ íå áóëà äîñòàòíüîþ óìîâîþ íàáóòòÿ ãðîìàäÿíñòâà. Äåðæàâà ï³äêð³ïëÿëà íàäàííÿ íåþ ãðîìàäÿíñòâà ñâ³äîöòâîì. Îòðèìàííÿ é çáåðåæåííÿ ãðîìàäÿíñòâà, ó òàêîìó ðàç³, çàëåæàëî íå òàê â³ä íåâ³ä’ºìíîãî ïðàâà, ÿê â³ä ñàíêö³îíîâàíî¿ ïîâåä³íêè. Äðóãå ïîëîæåííÿ – «Çàêîí ïðî çàõèñò í³ìåöüêî¿ êðîâ³ é ã³äíîñò³» – çàáîðîíÿâ îäðóæåííÿ é ñòàòåâ³ ñòîñóíêè ì³æ ºâðåºì ÷è ºâðåéêîþ òà îñîáîþ «í³ìåöüêî¿ àáî ñïîð³äíåíî¿ êðîâ³». Êð³ì òîãî, ïîçà çàêîíîì áóëî îãîëîøåíî ³ âëàøòóâàííÿ íà ðîáîòó çà íàéìîì í³ìåöüêèõ æ³íîê äî 45 ðîê³â äî ºâðåéñüêèõ ãîñïîäàðñòâ ³ ï³äíÿòòÿ ºâðåÿìè ³ìïåðñüêîãî ïðàïîðà. Òàê³ äåêðåòè çäàâàëè ºâðå¿â íà ìèë³ñòü í³ìåöüêî¿ äåðæàâè, àëå, çâ³ñíî, ö³ çàõîäè íå ìîãëè áóòè íàëåæíèì ÷èíîì âæèò³ áåç ÷³òêîãî âèçíà÷åííÿ ïîíÿòòÿ ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³. Çà îñíîâíèì êðèòåð³ºì, ºâðåéñüêà íàö³îíàëüí³ñòü âèçíàâàëàñÿ çà òèì, õòî ìàâ ïðèíàéìí³ òðüîõ ÷èñòîêðîâíèõ ºâðåéñüêèõ ïðåäê³â ó ä³ä³âñüêîìó ïîêîë³íí³. Êð³ì òîãî, äî îñ³á ºâðåéñüêî¿
28
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
íàö³îíàëüíîñò³ çàðàõîâóâàëè òàêîæ òèõ, õòî ìàâ äâîõ ÷èñòîêðîâíèõ ºâðåéñüêèõ ïðåäê³â ó ä³ä³âñüêîìó ïîêîë³íí³ ³ äî òîãî æ îäíó ç òàêèõ îçíàê: íàëåæí³ñòü äî ºâðåéñüêî¿ ðåë³ã³éíî¿ ãðîìàäè íà ìîìåíò 15 âåðåñíÿ 1935 àáî ïðèºäíàííÿ äî íå¿ ï³ñëÿ ö³º¿ äàòè; îäðóæåííÿ ç îñîáîþ ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³ íà çàçíà÷åíó äàòó àáî ï³ñëÿ íå¿; íàðîäæåííÿ â³ä øëþáó, óêëàäåíîãî ï³ñëÿ 15 âåðåñíÿ 1935, â ÿêîìó ïðèíàéìí³ îäèí ³ç ÷ëåí³â ïîäðóææÿ áóâ ÷èñòîêðîâíèì àáî íà òðè ÷âåðò³ ºâðåºì; íàðîäæåííÿ ï³ñëÿ 31 ëèïíÿ 1936 ÿê íåçàêîííîíàðîäæåíîãî íàùàäêà â³ä ïîçàøëþáíèõ ñòîñóíê³â, ó ÿêèõ îäèí ³ç ïàðòíåð³â áóâ ÷èñòîêðîâíèì àáî íà òðè ÷âåðò³ ºâðåºì. ßê òðàêòóâàòè òèõ ºâðå¿â, ùî ìàëè ìåíøó ÷àñòêó ºâðåéñüêî¿ êðîâ³, çàëèøàëîñÿ ïðîáëåìîþ ³ ïîòðåáóâàëî ïîäàëüøî¿ êëàñèô³êàö³¿ é âèçíà÷åííÿ. Äîñòàòíüî ñêàçàòè, ùî ö³ í³ìåöüê³ Mischlinge [ìåòèñè] çàçíàëè äèñêðèì³íàö³¿ ÿê íåàð³éö³, àëå çäåá³ëüøîãî âîíè óíèêíóëè ñìåðò³ â ãàçîâèõ êàìåðàõ. Äîäàìî äâ³ âàæëèâ³ çàóâàãè. Êîíñòàòàö³ÿ ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³ äëÿ áàãàòüîõ ëþäåé áóëà ðàäøå ïèòàííÿì äîë³, í³æ âèáîðó; ö³é ñïðàâ³ â³äíîñíî ìàëî ÷èì ìîæíà áóëî çàðàäèòè. (Îñîáà ìàëà ìîæëèâ³ñòü âèáðàòè ºâðåéñüêó íàö³îíàëüí³ñòü, àëå ÿêùî õòîñü â³äïîâ³äàâ âèçíà÷åííþ ºâðåéñüêî¿ íàö³îíàëüíîñò³, öåé ôàêò áóâ íåîáîðîòíèì.) Êð³ì òîãî, õî÷à êàðäèíàëüíèì áóëî ïèòàííÿ êðîâ³, âèð³øàëüíó ðîëü ó âèçíà÷åíí³ ïðèðîäè ÷躿ñü êðîâ³ â³ä³ãðàâàâ ðåë³ã³éíèé êðèòåð³é. Âñòàíîâëåííÿ, ÷è áóëè ÷è¿ñü áàáóñ³ é ä³äóñ³ ºâðåéñüêî¿ êðîâ³, çä³éñíþâàëîñÿ íà ï³äñòàâ³ äîêóìåíò³â ïðî ¿õíþ (àáî ¿õí³õ ïðåäê³â) ðåë³ã³éíó íàëåæí³ñòü. Íàäàþ÷è ðåºñòðàö³éí³ çàïèñè ïðî íàðîäæåííÿ é õðåùåííÿ, õðèñòèÿíñüê³ öåðêâè â ͳìå÷÷èí³ ïîëåãøóâàëè äëÿ íàöèñò³â âèêîíàííÿ ³äåíòèô³êóâàëüíèõ ïðîöåäóð ³ â òàêèé ñïîñ³á â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó âèÿâèëèñÿ âïëóòàíèìè ó çíèùóâàëüíèé ïðîöåñ. Õî÷ ³ íå ï³äîçðþþ÷è â 1935 ðîö³ ïðî «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ», öåðêâè, îäíàê, ñòàëè ïðè÷åòíèìè äî öüîãî ïèòàííÿ. ˳òî 1939: âëàäà óòëåðà ñÿãíóëà ñâ íàéâèùî¿ òî÷êè. Éîãî àêö³ÿ, ùî ìàëà íà ìåò³ çðîáèòè âñþ êîíòðîëüîâàíó ͳìå÷÷èíîþ òåðèòîð³þ Judenrein (÷èñòîþ â³ä ºâðå¿â), áóëà ñàìå â ðîçïàë³. Çàâæäè íàñòîðîæ³ ùîäî ñâ³òîâî¿ äóìêè, óòëåð íå âèÿâëÿâ æîäíî¿
29
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
ðåàêö³¿ íà ïîðàäè íà éîãî àäðåñó â³äìîâèòèñÿ â³ä ñâ, àíòèºâðåéñüêî¿ ïîë³òèêè. Òàêèé ñàìî âèãëÿä ìàëà ñïðàâà ³ ç éîãî ïëàíàìè çäîáóòè äëÿ ͳìå÷÷èíè Lebensraum (æèòòºâèé ïðîñò³ð). Óñë³ä çà àíåêñ³ºþ Àâñò𳿠â áåðåçí³ 1938 â³äáóëàñÿ Ìþíõåíñüêà êîíôåðåíö³ÿ (29–30 âåðåñíÿ), çà ðåçóëüòàòàìè ÿêî¿ Ã³òëåð îòðèìàâ ÷àñòèíó ×åõîñëîâà÷÷èíè â îáì³í íà óõâàëè Íåâ³ëëà ×åìáåðëåíà ïðî «ìèð íà ïîòî÷íèé ìîìåíò». Ïàêò â³ä 23 ñåðïíÿ 1939 ïðî íåíàïàä òèì÷àñîâî íåéòðàë³çóâàâ Ðàäÿíñüêèé Ñîþç. Áóëî ï³äãîòîâëåíî ґðóíò äëÿ âòîðãíåííÿ â Ïîëüùó 1 âåðåñíÿ 1939. ²ñòîðèêè ñïåðå÷àþòüñÿ ùîäî ïîâîðîòíèõ ìîìåíò³â óïðîäîâæ â³éíè. Òàê ÷è ³íàêøå, íå áóäå ïîìèëêîþ â³äçíà÷èòè, ùî çà ºäèíèì ïîì³òíèì âèíÿòêîì íåâäàëî¿ ñïðîáè í³ìö³â ï³äêîðèòè Àíãë³þ çà äîïîìîãîþ àâ³àö³¿, í³ìåöüêà âîºííà ìàøèíà ðóõàëàñÿ íàì³÷åíèì êóðñîì, äîïîêè íå ñòàëèñÿ êàðäèíàëüí³ çì³íè â Åëü–Àëàìåéí³ òà Ñòàë³íãðàä³ â ëèñòîïàä³ 1942. Âèòðàâëþâàííÿ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â òàêîæ ïðîñóâàëîñÿ âïåðåä, õî÷ ³ íå äîñèòü øâèäêî. Ñïðàâä³, ïðîòÿãîì ðîêó ï³ñëÿ ïî÷àòêó â³éíè íàöèñòñüê³ ïëàíè âñå ùå ïåðåäáà÷àëè âèìóøåíó åì³ãðàö³þ. Ïðîòå íå âèÿâèëîñÿ çàäîâ³ëüíèõ øëÿõ³â äëÿ âèâåçåííÿ ºâðå¿â ç êîíòðîëüîâàíî¿ Í³ìå÷÷èíîþ òåðèòîð³¿. Îäèí êðîê áóëî âè÷åðïàíî, íàñòóïíèé áóâ, ÿê çàâæäè, ðàäèêàëüí³øèì: ºâðå¿ ï³äëÿãàëè ë³êâ³äàö³¿. Îñâåíö³ì ïåðåòâîðèâñÿ íà êîíöòàá³ð çà íàêàçîì óììëåðà â³ä 27 êâ³òíÿ 1940. Âë³òêó 1941 éîãî áóëî ðîçøèðåíî é âèäîçì³íåíî. Óïðîäîâæ íàñòóïíîãî ðîêó Îñâåíö³ì – ïîðÿä ³ç ï’ÿòüìà ³íøèìè íàñåëåíèìè ïóíêòàìè Ïîëüù³: Õåëìíîì, Áåëæåöåì, Ñîá³áóðîì, Òðåáë³íêîþ òà Ìàéäàíåêîì – ñòàâ âèê³í÷åíèì Vernichtungslager (òàá³ð ìàñîâîãî çíèùåííÿ). Ó Õåëìíî çàñòîñîâóâàëèñÿ ãàçîâ³ âàãîíè. Ó Ìàéäàíåêó âäàâàëèñÿ ³ äî âîãíåïàëüíî¿ çáðî¿, òîä³ ÿê ó Áåëæåö³, Ñîá³áóð³ òà Òðåáë³íö³ â ãàçîâ³ êàìåðè ïóñêàâñÿ ÷àäíèé ãàç.  Îñâåíö³ì³ áóëî «âäîñêîíàëåíî» ìåòîä óìåðòâ³ííÿ çà äîïîìîãîþ ãàçó ö³àí³äó âîäíþ, ÿêèé íàäõîäèâ ó ôîðì³ ïîçáàâëåíîãî çàïàõó ïåñòèöèäó «öèêëîí Á». Ïîòóæí³ñòü Îñâåíö³ìà çðîñëà ùå á³ëüøå â 1943, êîëè ç’ÿâèëèñÿ íîâ³ êðåìàòîð³¿. Ïðîòå ñâî¿õ ìàêñèìàëüíèõ ïîêàçíèê³â
30
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
öÿ íàéá³ëüøà ôàáðèêà ñìåðò³ äîñÿãëà àæ âë³òêó 1944 – íà òîé ÷àñ í³ìö³ âæå íå ïåðøèé äåíü ÿê ïî÷àëè ïðîãðàâàòè Äðóãó ñâ³òîâó â³éíó, – êîëè ñòðà÷óâàëîñÿ ïî äåñÿòü òèñÿ÷ æåðòâ ïðîòÿãîì äíÿ. Âèá³ðê îâå ìàñ îâå âáèâñòâî ïîòðåáóº ÷àñó. Îäíàê âèñíîâîê ïîëÿãຠíå â òîìó, ùî íàöèñòè ìàëè äëÿ öüîãî ÷àñ. Ó ì³ðó òîãî ÿê ðîçðîáëÿëèñÿ ïëàíè ñòîñîâíî ºâðå¿â, â³äïîâ³äàëüí³ ôóíêö³îíåðè íàïîëåãëèâî é ìåòîäè÷íî ïðàöþâàëè çàäëÿ ¿õíüîãî âò³ëåííÿ. ² ÿê ò³ëüêè â ãðóäí³ 1941 áóëî çàïóùåíî ïåðøèé çíèùóâàëüíèé öåíòð – Õåëìíî – Àäîëüô Åéõìàí ç³ ñâî¿ìè ï³äëåãëèìè âèêîíóâàâ çàâäàííÿ ùîäî çíèùåííÿ ç òàêîþ øâèäê³ñòþ, ÿêó äîçâîëÿëè òåõíîëîã³ÿ òà îáñòàâèíè. Ñï³ðíèì º ïèòàííÿ ùîäî òîãî, â ÷îìó áóëè íàöèñòè á³ëüøå çàö³êàâëåí³, òîáòî, ùî ñàìå ñòàíîâèëî äëÿ íèõ íàéâèùèé ïð³îðèòåò: çàáåçïå÷åííÿ ñîá³ âèãðàøó òåðèòî𳿠òà ðåñóðñ³â ó ñîþçíèõ â³éñüê ïðîòèâíèêà ÷è çíèùåííÿ ºâðå¿â. Áåçóìîâíî, ³äåÿ ùîäî äðóãîãî âèíèêëà íå â îñòàíí³é ìîìåíò ³ âîºíí³ ö³ë³ íàöèñò³â çàâæäè áóëè íåâ³ää³ëüíèìè â³ä ¿õíüî¿ êàìïàí³¿ ñóïðîòè ºâðå¿â. ϳäíåâ³ëüíà ïðàöÿ ºâðå¿â õî÷ ³ çàáåçïå÷óâàëà âíåñîê ó âîºííó ³íäóñòð³þ, àëå âîäíî÷àñ âèìàãàëà â³äâîë³êàííÿ â³ä â³éñüêîâî¿ ïîòóãè ñóïðîòè ñîþçíèõ â³éñüê ïðîòèâíèêà ïåâíî¿ ÷àñòèíè òðàíñïîðòó, ìàòåð³àë³â ³ ëþäñüêèõ ñèë, ÿê³ çàì³ñòü âèêîðèñòàííÿ ó âîºííèõ ö³ëÿõ ñïðÿìîâóâàëèñÿ ïðîòè ºâðå¿â. Ðîçðàõóíîê ÷àñó òà ïîâ’ÿçàí³ñòü ïîä³é ³ðîí³ºþ äîë³ ïåðåáóâàëè íà÷å ó çìîâ³. Íàâ³òü êîëè ñõ³äíèé ôðîíò í³ìö³â çàçíàâ ö³ëêîâèòî¿ ïîðàçêè – îñê³ëüêè, ÿê â³äîìî, ¿õ çâ³äóñ³ëü âèò³ñíèëè – ¿õí³ çóñèëëÿ ùîäî çíèùåííÿ ºâðå¿â âèÿâèëèñÿ íàéóñï³øí³øèìè. Êîëè óììëåð â³ääàâ íàêàç ïðî çàâåðøåííÿ ñèñòåìàòè÷íîãî óìåðòâ³ííÿ â Îñâåíö³ì³ íàïðèê³íö³ 1944 ðîêó, çóìîâëåíî öå áóëî íå ëèøå áëèçüê³ñòþ ðàäÿíñüêèõ òàíê³â. ³í ì³ã áè ìîòèâóâàòè öå òèì, ùî ç óñ³õ ïðàêòè÷íèõ ì³ðêóâàíü «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ» áóëî â³äïîâ³ääþ íà ºâðåéñüêå ïèòàííÿ. Âèãíàííÿ é âèíèùåííÿ. ßêùî ïåðåõ³ä â³ä îäí³º¿ ïîë³òèêè äî ³íøî¿ áóâ ïîñòóïîâèì, òî ùî ìîæíà ñêàçàòè ïðî âèêîíàííÿ ñàìîãî «ðîçâ’ÿçàííÿ», òîáòî – âèíèùåííÿ? Çãàäàéìî, ùî ä³ÿëîñÿ
31
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
20 ñ³÷íÿ 1942 íà êîíôåðåíö³¿ ÷³ëüíèõ ïîñàäîâö³â Òðåòüîãî ðåéõó, ÿêà â³äáóëàñÿ ó ïåðåäì³ñò³ Áåðë³íà Âàíçåå. Öÿ êîíôåðåíö³ÿ, – à ãîëîâóâàâ íà í³é Ðàéíãàðä Ãåéäð³õ, ÿêèé íàêàçàâ ï³äãîòóâàòè «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ â í³ìåöüê³é ñôåð³ âïëèâó â ªâðîï³» – óçàêîíèëà íèçêó çàõîä³â, á³ëüø³ñòü ³ç ÿêèõ óæå áóëà ââåäåíà ó ïðàêòèêó. Âèñíîâîê öüîãî çá³ãîâèùà áóâ òàêèé: ºâðîïåéñüê³ ºâðå¿ ìàþòü áóòè åâàêóéîâàí³ äî öåíòð³â â îêóïîâàí³é Ñõ³äí³é ªâðîï³, ãîëîâíèì ÷èíîì ó Ïîëüù³. Òàì ³ç ÷èñëà ïðàöåçäàòíèõ ºâðå¿â óòâîðþâàòèìóòüñÿ òðóäîâ³ çàãîíè. Äî òèõ, õòî âèæèâå, – ³, ÿê ìîæíà çäîãàäàòèñÿ, äî îñ³á, ÿêèõ áóëî âèçíàíî íåïðèäàòíèìè, – «âæèâàòèìóòüñÿ â³äïîâ³äí³ çàõîäè» – òîãî÷àñíèé åâôåì³çì äëÿ ñëîâà «âáèâàòèìóòüñÿ». Íåâäîâç³ ïî÷àëàñÿ ìàñîâà äåïîðòàö³ÿ, ³ ïîòÿãè òà ³íøèé òðàíñïîðò ïîêîòèëèñÿ âñ³ºþ ªâðîïîþ. Øëÿõè ¿õí³ ñõîäèëèñÿ â Ïîëüù³, äå íàöèñòè ä³ÿëè çã³äíî ç äàâí³ì ïåðåêîíàííÿì óòëåðà: õîðîøèì ºâðåé ìîæå áóòè ëèøå òîä³, êîëè â³í ìåðòâèé. Íå ìåíø ïîêàçîâ³ é äâà ³íøèõ ïðîëîãè äî òàáîð³â ñìåðò³, ÿê³ îáèäâà ïåðåäóâàëè Âàíçåéñüê³é êîíôåðåíö³¿. Îäíà ç³ ñòðàòåã³é, ÿêà ðîçãëÿäàëàñÿ íà òîé ÷àñ, êîëè íàöèñòè ò³ëüêè–íî äîìîãëèñÿ êîíòðîëþ íàä Ïîëüùåþ òà ³íøèìè òåðèòîð³ÿìè ç ÷èñëåííèì ºâðåéñüêèì íàñåëåííÿì, ïîëÿãàëà ó çâ³ëüíåíí³ âñ³õ öèõ òåðåí³â â³ä ºâðå¿â øëÿõîì ³çîëÿö³¿ ¿õ ó ãåòòî. Íàéá³ëüø³ òàê³ ãåòòî áóëè ó Âàðøàâ³; â ÿêèéñü ÷àñ òàì íàðàõîâóâàëîñÿ ï³âì³ëüéîíà ºâðå¿â. Ëþäåé ñèëîì³öü âèñåëÿëè ç³ ñâî¿õ äîì³âîê, çãàíÿëè äîêóïè, ï³ääàâàëè òîðòóðàì, ìîðèëè ãîëîäîì, ïðèð³êàëè íà õâîðîáè, âáèâàëè ó òîé ÷è ³íøèé ñïîñ³á – ñòðàæäàííÿ â ãåòòî ìàëî ç ÷èì ìîæíà ïîð³âíÿòè. Õî÷à æèòåë³â ãåòòî ïðèìóøóâàëè ïðàöþâàòè íà íàöèñò³â, ñàì³ ïî ñîá³ ãåòòî ñòàíîâèëè ëèøå òèì÷àñîâ³ ôîðìóâàííÿ – ñïî÷àòêó ÿê ïðîì³æí³ ñòàíö³¿ äëÿ çä³éñíåííÿ äåïîðòàö³é. ϳçí³øå, îñîáëèâî íàâåñí³ 1942 ðîêó, ãåòòî ñòàëè â³äïðàâíèìè ïóíêòàìè äëÿ òàêèõ äåïîðòàö³é äî ñòâîðåíèõ íåçàäîâãî ïåðåä òèì çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â. Á³ëüø³ñòü ºâðå¿â, ùî ïîòðàïèëè äî ãåòòî, ó òîìó ÷èñë³ ÷ëåíè Judenrate [þäåíðàòè] (ðàäè ºâðåéñüêîãî ïðîâîäó, óòâîðåí³ íà âèìîãó íàöèñò³â ³ç ìåòîþ ñïðèÿííÿ ïîë³òèö³ íàöèñò³â ùîäî
32
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
ºâðå¿â), íå ìàëè ³íøîãî âèáîðó, ÿê ï³äêîðÿòèñÿ íàöèñòàì; âîíè ñïîä³âàëèñÿ, ùî â³äñóòí³ñòü ïðîâîêàö³é ïîñëàáèòü òåðîð àáî ïðèíàéìí³ çá³ëüøèòü øàíñè äî âèæèâàííÿ. Âèïàäêè äîñÿãíåííÿ ÿê ïåðøîãî, òàê ³ äðóãîãî ðåçóëüòàòó áóëè îäíàêîâîþ ì³ðîþ íå÷àñòèìè. À ïðîòå, áàãàòî õòî ç ºâðå¿â, ùî ïåðåáóâàëè â ãåòòî, ñàìîâ³ääàíî ïðèñâÿ÷óâàëè ñåáå ï³äòðèìàííþ â öèõ æàëþã³äíèõ óìîâàõ îñâ³òè, êóëüòóðè òà ºâðåéñüêî¿ òðàäèö³¿. Çíàõîäèëèñÿ é òàê³, õòî ÷èíèâ â³ä÷àéäóøíèé îï³ð, íàéçíà÷í³øèé ïðîòåñò áóëî âèÿâëåíî ï³ä ÷àñ ïîâñòàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî ó êâ³òí³ 1943 ðîêó. Óñå ùå òî÷àòüñÿ ñóïåðå÷êè ùîäî ìàñøòàá³â, 䳺âîñò³ òà âàãîìîñò³ ºâðåéñüêîãî îïîðó ó Âàðøàâ³ òà äå³íäå, çîêðåìà ³ â ñàìèõ òàáîðàõ ñìåðò³. Äåõòî íàãîëîøóº íà ºâðåéñüê³é ïàñèâíîñò³ òà äîâ³ðëèâîìó îïòèì³çì³, ùî º ðåë³ã³éíå âìîòèâîâàíèìè. Ò³, ùî äîòðèìóþòüñÿ ïîä³áíèõ ïîãëÿä³â, çìàëüîâóþòü ºâðå¿â ÿê ïîñò³éíèõ ñï³âó÷àñíèê³â, ìîæëèâî, íåâ³ëüíèõ, ñâîãî âèíèùåííÿ. ¯õí³ îïîíåíòè ïîäàþòü ºâðåéñüêèé îï³ð ÿê ð³çíîá³÷íèé òà ïîâñþäíèé, áåðó÷è äî óâàãè íå ëèøå àêòè ïðÿìîãî áóíòó – âðàæຠâçàãàë³, ÿê âîíè ìîãëè òðàïëÿòèñÿ çà òèõ óìîâ, ó ÿêèõ âîíè âèíèêàëè, – àëå é ð³øèì³ñòü ºâðå¿â äåíü ó äåíü äîëàòè â³ä÷àé. ßêùî ³ñòèíà é ëåæèòü äåñü ïîñåðåäèí³, ÿê âèñëîâëþþòü ïðèïóùåííÿ ñàì³ ó÷àñíèêè ïîä³áíèõ äèñêóñ³é, î÷åâèäíèì º ïðèíàéìí³ òàêå: ãåðî¿÷íîìó, ÿêèì â³í áóâ áåçóìîâíî, ³ ñèìâîë³÷íî âàæëèâîìó, ÿêèì â³í íàïåâíå çàëèøàºòüñÿ, ñèëîâîìó ºâðåéñüêîìó îïîðîâ³ – òàì, äå â³í òðàïëÿâñÿ – áðàêóâàëî ìàñîâîñò³, ðåñóðñ³â ³, îñîáëèâî, ï³äòðèìêè ³ççîâí³, äëÿ òîãî, àáè â³í ïåðåòâîðèâñÿ íà ùîñü á³ëüøå, í³æ íåçíà÷íà ïåðåøêîäà íà øëÿõó íàöèñò³â äî ¿õíüî¿ ìåòè. Äî ñåðåäèíè òðàâíÿ 1943 ðîêó âàðøàâñüêå ãåòòî áóëî çë³êâ³äîâàíî; òàêà ñàìà äîëÿ ÷åêàëà é íà óñ³ ³íø³ ãåòòî Ñõ³äíî¿ ªâðîïè. Õî÷à ãåòòî é ñïðè÷èíèëèñÿ äî çàãèáåë³ â îäí³é ëèøå Ïîëüù³ ï³âì³ëüéîíà ºâðå¿â, îêð³ì òèõ, ùî áóëè äåïîðòîâàí³ äî çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â, ð³øåííÿ ïðî âëàøòóâàííÿ ãåòòî äëÿ ºâðå¿â äèêòóâàëîñÿ íå ëèøå íàì³ðîì âèíèùèòè ¿õ. Åòàï âèíèùåííÿ ïî÷àâñÿ ò³ëüêè â³ä ÷àñó ôîðìóâàííÿ Einsatzgruppen [àéíçàöãðóïè].
33
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
Íàâåñí³ 1941 ðîêó, êîëè ãîòóâàëèñÿ ïëàíè âòîðãíåííÿ äî Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó, óòëåð ïðèéíÿâ ð³øåííÿ ïðî ôîðìóâàííÿ ìîá³ëüíèõ çíèùóâàëüíèõ çàãîí³â ñïåö³àëüíîãî ïðèçíà÷åííÿ. ¯õí³ì çàâäàííÿì áóëî ïåðåñóâàòèñÿ óñë³ä çà ïåðåäîâèìè í³ìåöüêèìè â³éñüêàìè, çãàíÿòè äîêóïè ºâðå¿â ³ âáèâàòè ¿õ. ×îòèðè òàê³ á³ëüøìåíø ñàìîñò³éí³ áðèãàäè ñóïðîâîäæóâàëè ñõ³äíèé íàñòóï 22 ÷åðâíÿ 1941. Êîæíà áðèãàäà íàðàõîâóâàëà äî òèñÿ÷³ ÷îëîâ³ê; ñåðåä ¿õí³õ êåð³âíèê³â áóëè äîêòîðè íàóê, þðèñòè òà ³íø³ ïðîôåñ³îíàëè. ¯õí³ ä³¿ ðåãëàìåíòóâàëèñÿ ÷³òêîþ ïðîöåäóðîþ. ßê ïðàâèëî, ç³áðàâøè ãðóïó ºâðå¿â, íàðÿäè îáñëóãè ïðèìóøóâàëè ñâî¿õ æåðòâ êîïàòè âåëèêó ìîãèëó äëÿ ìàñîâîãî ïîõîâàííÿ. Âèøèêóâàí³ âçäîâæ êðàþ ìîãèëè, ºâðå¿ ñïîâçàëè äîíèçó, ï³äêîøåí³ àâòîìàòíîþ ÷åðãîþ. Ïðèíàéìí³ 34 òèñÿ÷³ ºâðå¿â áóëî ðîçñòð³ëÿíî âïðîäîâæ äâîõ äí³â ó Áàáèíîìó ßðó ïîáëèçó Êèºâà ó âåðåñí³ 1941 ðîêó. Íà ñõ³äíîìó ôðîíò³ ëèøå ïðîòÿãîì òîãî ðîêó çàãèíóëî ó ïîä³áíèé ñïîñ³á áëèçüêî îäíîãî ì³ëüéîíà ºâðå¿â. Âòîðãíåííÿ ³ 䳿 Einsatzgruppen òðèâàëè, à òèì ÷àñîì æåðåá áóëî âæå êèíóòî: óòëåð ³í³ö³þâàâ «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ» â ìàñøòàá³ âñüîãî ºâðîïåéñüêîãî êîíòèíåíòó. Õî÷à äî Âàíçåéñüêî¿ êîíôåðåíö³¿ çàëèøàëîñÿ ùå áëèçüêî øåñòè ì³ñÿö³â, ïëàíè íàáèðàëè îáåðò³â. 31 ëèïíÿ 1941 ðîêó Ãåðìàí Ãåð³íã â³ääàâ íàêàç Ãåéäð³õîâ³ çðîáèòè âñå ìîæëèâå, àáè äî ðîçâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêî¿ ïðîáëåìè í³êîëè íå áóëî íåîáõ³äíîñò³ ïîâåðòàòèñÿ. ² íåçàáàðîì ç’ÿâèëèñÿ òàáîðè; âîíè âæå áóëè äîâåäåí³ äî ãîòîâíîñò³, êîëè òðàíñïîðòí³ çàñîáè ïî÷àëè äîñòàâëÿòè ñâî¿ âàíòàæ³. ßêùî ðàí³øå Einsatzgruppen çàáåçïå÷óâàëè äîñòàâêó óáèâöü äî ¿õí³õ æåðòâ, òåïåð ðîçïî÷àâñÿ äðóãèé åòàï àêö³¿: æåðòâè äîñòàâëÿëèñÿ äî ñâî¿õ óáèâöü. Ñëîâàìè äîñòåìåííî íå îïèñàòè, ÿê ³ ðîçóìîì äîñòîòó íå çáàãíóòè, ùî ä³ÿëîñÿ â òàáîðàõ ñìåðò³. Îáøèð ³ ñòóï³íü æîðñòîêîñò³, ñòðàæäàíü ³ ñêîðáîòè âèõîäÿòü çà ìåæ³ ëþäñüêîãî ðîçóì³ííÿ. ² âñå æ ìè ñïðîáóºìî âèñâ³òëèòè öå ê³ëüêîìà ðÿäêàìè. Æàõ, ÿêîãî áóëè ñïîâíåí³ òàáîðè ñìåðò³, ñóïðîâîäæóâàâ óñ³ çàë³çíè÷í³ êî볿, ùî âåëè ºâðå¿â äî ñìåðò³. Ó ïîíàáèâàíèõ óùåðòü âàãîíàõ ïî¿çäà â³äáóâàëè ñâîþ äîâãîòðèâàëó ïîäîðîæ ºâðåéñüê³
34
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
âèãíàíö³ â òàêèõ íåñòåðïíèõ óìîâàõ, ùî áàãàòî õòî ç íèõ íå äîæèâàâ äî ê³íöÿ ïî¿çäêè. Òèõ, õòî çàëèøàâñÿ â æèâèõ, ðîçâîçèëè â³ä çàë³çíèö³ çà ì³ñöåì ïðèçíà÷åííÿ. Äàë³ ïðîöåäóðà ìîãëà âèäîçì³íþâàòèñÿ çàëåæíî â³ä òàáîðó. Ó îêðåìèõ ³ç íèõ, íàïðèêëàä, Òðåáë³íö³, óâåñü òðàíñïîðò ñêåðîâóâàâñÿ áåçïîñåðåäíüî äî ãàçîâèõ êàìåð.  Îñâåíö³ì³, ùî áóâ âîäíî÷àñ ³ òðóäîâèì òàáîðîì, ³ çíèùóâàëüíîþ óñòàíîâîþ, ïðîöåäóðà áóëà ñêëàäí³øîþ. ×îëîâ³ê³â ³ æ³íîê ðîçä³ëÿëè. ijòè, ÿê ïðàâèëî äî ÷îòèðíàäöÿòè ðîê³â, çàëèøàëèñÿ ïðè ìàòåðÿõ. Çà â³äáîðîì ë³êàðÿ ïðèäàòí³ äî ïðàö³ ñêåðîâóâàëèñÿ ïðàâîðó÷, à õâîð³ òà ñòàð³ ëþäè, êàë³êè òà æ³íêè ç ä³òüìè – ë³âîðó÷. Ñôîðìîâàíà ë³âîðó÷ ãðóïà, ãíàíà íàöèñòñüêèìè îõîðîíöÿìè òà ïðàö³âíèêàìè-òàá³ðíèêàìè, âèðóøàëà äî ãàçîâèõ êàìåð ³ êðåìàòîð³¿â Á³ðêåíàó – çíèùóâàëüíîãî â³ää³ëåííÿ Îñâåíö³ìà. Æèâèìè ¿õ á³ëüøå í³êîëè íå áà÷èëè. Ðåøòà – òèì÷àñîâî âö³ë³ë³ – çàëèøàëèñÿ äëÿ ðîáîòè, áóäó÷è ïîâñÿê÷àñ çàëåæíèìè â³ä ïîäàëüøèõ «âèáðàêóâàíü», ùî âèçíà÷àëè ¿ì øëÿõ äî ãàçó òà âîãíþ. Òå, ùî çðåøòîþ â³äáóâàëîñÿ, ìîæå áóòè ñõàðàêòåðèçîâàíå ÿê ðàáñüêèé ñïîñ³á æèòòÿ, äîñ³ íå áà÷åíèé ó ëþäñüê³é ³ñòîð³¿: ëþäè ïðàöþâàëè, â áóêâàëüíîìó ñìèñë³, ñòîÿ÷è îäí³ºþ íîãîþ â ìîãèë³, íå ëèøå ÷åðåç õâîðîáó ÷è íåì³÷í³ñòü, à ÷åðåç òå, ùî ëþäåé áóëî á³ëüøå, í³æ ó òîìó áóëà ïîòðåáà. Çâè÷àéíî, 䳿 íàöèñò³â áóëè ÷àñîì íååôåêòèâíèìè, â òîìó ðîçóì³íí³, ùî âîíè âáèâàëè ôàõ³âö³â, ÿêèõ ìîæíà áóëî âèêîðèñòàòè ç ìàêñèìàëüíîþ âèãîäîþ. Îäíàê ñàìå ó çíèùóâàëüíèõ öåíòðàõ ïåðåâàæàëî óÿâëåííÿ ïðî «ðàá³â, âåäåíèõ íà ñìåðòü». Çàâæäè çíàõîäèëèñÿ ðàáè-çàñòóïíèêè, ãîòîâ³ âèêîíóâàòè ìàéæå áóäü-ÿêó ðîáîòó; ÷àñòî «ðîçóìíå» ð³øåííÿ ïîëÿãàëî â òîìó, ùîá ïîñëàòè çíîøåíó çàéâèíó íà ñìåðòü, ñïðè÷èíåíó ÿêùî íå ãàçîì, òî ïëàíîì³ðíèì âèñíàæåííÿì çàäëÿ îòðèìàííÿ ìàêñèìàëüíèõ ðåçóëüòàò³â ó ðîáîò³ çà ì³í³ìàëüíó ö³íó. Ïîòðåáà áóëà ãîëîâíèì ÷èíîì ó âàæê³é ô³çè÷í³é ïðàö³: âèêîíàííÿ ã³ðíè÷èõ ðîá³ò, áóäóâàííÿ äîð³ã ³ âèãîòîâëåííÿ çáðî¿, áóä³âíèöòâî çàâîä³â ².Ã. Ôàðáåíà àáî – íàéã³ðøèé âàð³àíò –
35
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
ïðèçíà÷åííÿ äî Sonderkommando [çîíäåðêîìàíäà] (çàãîíè îñîáëèâîãî ïðèçíà÷åííÿ, ùî áóëè çîáîâ’ÿçàí³ âèíîñèòè òðóïè ç ãàçîâèõ êàìåð, âèäîáóâàòè çîëîòî ³ç çóá³â, ñïàëþâàòè ò³ëà ³ ïðèáèðàòè ðåøòêè). ßê ³ çà áóäü-ÿêî¿ ôîðìè ðàáñòâà, ñòàòóñ ÷ëåíà ñï³ëüíîòè çàëåæàâ â³ä âèêîíóâàíèõ ôóíêö³é ³ ñïðè÷èíÿâ â³äïîâ³äíå ñòàâëåííÿ. Ïðîòå, ïðèíàéìí³ äëÿ ºâðå¿â, áóäü-ÿêà â³äñòðî÷êà â³ä ñìåðò³ áóëà, ïî ñóò³, ëèøå òèì÷àñîâîþ. Æèòëîâ³ é ñàí³òàðí³ óìîâè áóëè æàõëèâèìè. Ïîáèòòÿ, ñòðàòè ÷åðåç ïîâ³øàííÿ é ðîçñòð³ëè òðàïëÿëèñÿ çà íàéìåíøîãî ïðèâîäó àáî é âçàãàë³ áåç æîäíîãî. Õèìåðí³ ìåäè÷í³ åêñïåðèìåíòè, çä³éñíþâàí³ íà ëþäÿõ ÿê ï³ääîñë³äíèõ êðîëèêàõ, ñåêñóàëüí³ íàðóãè, õâîðîáè, êàòóâàííÿ òà ïîñò³éíèé ñòðàõ – áåçë³÷ ñòðàæäàíü: ô³çè÷íèõ ³ äóõîâíèõ ³ áåçïåðåðâíèõ. Îïð³÷ íå÷àñòèõ àêò³â ìèëîñåðäÿ ç áîêó ñòîðîíí³õ ëþäåé ³ ñï³â÷óòòÿ, ÿêå ìîãëè âèÿâèòè – ³ ÷àñòî âèÿâëÿëè – îäíå îäíîìó òàá³ðíèêè, ñìåðòü áóëà ºäèíèì ïîëåãøåííÿì. Ñìåðòü øèðèëàñÿ áàðàêàìè íåâáëàãàííî. ϳä çàãðîçîþ ïåðåáóâàâ êîæåí â’ÿçåíü, à îñîáëèâî ºâðå¿; ³ ïåðåäóñ³ì ò³, ÿêèì áóëî âèçíà÷åíî çà îáîâ’ÿçîê ïðàöþâàòè ÿêíàéáëèæ÷å äî ãàçîâèõ êàìåð ³ êðåìàòîð³¿â. Íàöèñòè ñâ³äîìî óíèêàëè ºâðåéñüêèõ ñâ³äê³â, ¿õí³é âëàñíèé òàá³ðíèé ïåðñîíàë òàêîæ ïðèñÿãàâñÿ ìîâ÷àòè, à äëÿ ïðèõîâóâàííÿ ôàêò³â óáèâñòâà âäàâàâñÿ äî åâôåì³çì³â. Êîëè í³ìåöüê³ àð쳿 â³äñòóïàëè, çóñèëëÿ í³ìö³â ð³âíîþ ì³ðîþ (ç ïîãëÿäó ÷àñó òà åíåð㳿) áóëè ñïðÿìîâàí³ ÿê íà ïåðåïðàâëåííÿ â’ÿçí³â äî òàáîð³â, ðîçòàøîâàíèõ äàë³ íà çàõ³ä, òàê ³ íà çíèùåííÿ ô³çè÷íèõ îçíàê òàáîð³â, ùî ¿õ âîíè ïîëèøàëè. Á³ëüø³ñòü ëþäåé, ùî ïîòðàïëÿëè äî çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â, í³êîëè çâ³äòè íå ïîâåðòàëèñÿ. Îäíàê áóëè é óö³ë³ë³ ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó – òèñÿ÷³ òàêèõ – ôàêò äèâîâèæíèé, àëå âñå æ òàêè ïîÿñíåííèé. Íàöèñòñüêó ôàáðèêó ñìåðò³ áóëî çàïóùåíî ç³ çíàííÿì ñïðàâè. Îäíàê ¿¿ çàâäàííÿ áóëî êîëîñàëüíèì íàäçâè÷àéíî ñêëàäíèì, ³, êð³ì òîãî, âèêîíóâàëîñÿ âîíî çà îáñòàâèí íåð³äêî, ïåâíîþ ì³ðîþ, õàîòè÷íèõ. Ïðîòå, ùî ñòîñóºòüñÿ îêðåìî¿ ëþäèíè, øàíñè ¿¿ íà âèæèâàííÿ áóëè çäåá³ëüøîãî òàê³:
36
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
ñïðàâà âèïàäêó. Çâè÷àéíî, îêðåìèõ ëþäåé ï³äòðèìóâàëè âö³ë³ë³ ÷ëåíè ðîäèíè, äðóç³ – äàâí³ é ïî òàáîðó, ÷óæ³ ëþäè ò³º¿ æ íàö³îíàëüíîñò³; âèÿâè ìèëîñåðäÿ áóâàëè ÷àñîì íàâ³òü ç áîêó ì³ñöåâèõ ïîëÿê³â àáî í³ìåöüêèõ ñëóæáîâö³â. Îêðåìèì ºâðåÿì – ³ç ÷èñëà òèõ, ÿêèõ ïåðåõîâóâàëè ó ñåáå ôåðìåðè, ñåëÿíè, à ³íîä³ é ì³ñüê³ æèòåë³ – âçàãàë³ ïîùàñòèëî óíèêíóòè ãåòòî é òàáîð³â. Âèæèâàííÿ ÷àñòî çàëåæàëî â³ä îñîáèñòî¿ âèíàõ³äëèâîñò³; áóëè é ³íø³ ÷èííèêè: âèæèòè, ùîá ïàì’ÿòàòè ïðî ìåðòâèõ àáî, ùîá íå ïîêèäàòè æèâèõ. Óò³ì, íå òàê âàæëèâî áóëî, ÿêèõ çóñèëü äîêëàäàëà ëþäèíà, ÿê íàä³ÿëàñÿ é â³ðèëà àáî ÿêó ñèëó âîë³ âîíà ìàëà, âèð³øàëüí³ ÷èííèêè âèæèâàííÿ çäåá³ëüøîãî áóëè íåï³äâëàäí³ ÷èºìóñü îñîáèñòîìó êîíòðîëþ: ó âèïàäêó äåïîðòàö³¿ ëþäèíè àáî êîëè éøëîñÿ ïðî òå, ÷è áóäå âèçíàíî ¿¿ çäîðîâîþ; ÷è âäàñòüñÿ ¿é îòðèìàòè ïðèçíà÷åííÿ íà ðîáîòó, ÿêå á ïîòðåáóâàëî â³ä íå¿ ìåíøèõ çóñèëü àáî äîçâîëèëî á ñïîä³âàòèñÿ íà êðàùå õàð÷óâàííÿ; ÷è ïîùàñòèòü ¿é óíèêíóòè êàðàëüíîãî ñâàâ³ëëÿ îõîðîíè àáî ïðèìõ â³äáîðó; ÷è ìîæå âîíà ðîçðàõîâóâàòè íà ÷èþñü äîïîìîãó. Íàïðèê³íö³ 1944 ðîêó çíèùóâàëüí³ öåíòðè ïåðåâàæíî ïîçàêðèâàëè. ªâðîïåéñüêå ºâðåéñòâî, òå, ùî ³ñíóâàëî äî íàöèñòñüêî¿ åïîõè, áóëî, ôàêòè÷íî, çíèùåíî.  Îñâåíö³ì³ ùå çàëèøàëèñÿ â’ÿçí³, àëå ³ öåé òàá³ð áóëî åâàêóéîâàíî 17–18 ñ³÷íÿ 1945 ðîêó. ²ç ñàìîãóáñòâîì óòëåðà, ÿêå ñòàëîñÿ 30 êâ³òíÿ, ³ êàï³òóëÿö³ºþ ͳìå÷÷èíè, ùî â³äáóëàñÿ óñë³ä çà íèì – 7 òðàâíÿ, çàâåðøèâñÿ ïåâíèé ðîçä³ë ³ñòîð³¿. Îäíàê öå áóâ àæ í³ÿê íå ê³íåöü. Íàâ³òü ÿêùî ªâðîïà ³ íå ñòàëà ìîãèëîþ äëÿ êîæíîãî ºâðåÿ, ÿêèé ðàí³øå æèâ òàì, á³ëüø³ñòü òèõ, õòî âèæèâ, áóëà ïåðåêîíàíà, ùî â³äíèí³ ¿¿ íå ìîæíà ââàæàòè ñâî¿ì äîìîì. ³äíîâèëèñÿ ìàñîâ³ âè¿çäè, ïðè÷îìó ÷àñòî – äî Ïàëåñòèíè. Ëèøå ï³ñëÿ íîâèõ òÿãîò ³ êðîâîïðîëèòòÿ äîñÿã ²çðà¿ëü ó 1948 ðîö³ ñâ íåçàëåæíîñò³. Òèì ÷àñîì ³íø³ íàðîäè øóêàëè øëÿõ³â äî â³äðîäæåííÿ, ³ ñåðåä íèõ – í³ìö³, ÿê³ çðîçóì³ëè, ùî ¿õíÿ êðà¿íà çàçíàëà âòðàò âíàñë³äîê òîãî, ùî óòëåð ïîñòàíîâèâ ñîá³, ùî ͳìå÷÷èíà ìຠêîí÷å âèãðàòè â³éíó àáî çàãèíóòè. ϳäâîäÿ÷èñü ³ç ðó¿í, í³ìö³ äèâèëèñÿ íà çëåò ïàä³ííÿ Òðåòüîãî ðåéõó, – âèçíàþ÷è àáî çàïåðå÷óþ÷è,
37
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
íàìàãàþ÷èñü çáåðåãòè â ïàì’ÿò³ àáî ÿêíàéñêîð³øå çàáóòè – òàê ñàìî ÿê ³ áðèòàíö³, ôðàíöóçè, ³òàë³éö³ é àìåðèêàíö³. Ñïàäîê Ãîëîêîñòó íåìèíóùèé. ³í òÿãíåòüñÿ â³ä çàñóäæåííÿ âîºííèõ çëî÷èíö³â ó Íþðíáåðç³ â 1945–1946 äî ñóäó íàä Åéõìàíîì â ªðóñàëèì³ â 1961 ðîö³ ³ äî áåçïåðåðâíî¿ íèçêè äèëåì Áëèçüêîãî Ñõîäó, ùî ñÿãàþòü ñâî¿ì êîð³ííÿì ó çåìëþ Îñâåíö³ìà. Öåé ñïàäîê ðÿñí³º çàïèòàííÿìè, ùî âèõîäÿòü çà îáðèñè öüîãî ïðîëîãó, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó òà éîãî îñìèñëåííþ – ðåë³ã³éíîìó òà ô³ëîñîôñüêîìó – ñòîñîâíî ëþäñòâà é Áîãà. Ãîëîñè, ùî ïîðóøóþòü ö³ ïèòàííÿ íà íàñòóïíèõ ñòîð³íêàõ, íàëåæàòü, ïåðåâàæíî, ºâðåÿì. Ñåðåä íèõ áàãàòî î÷åâèäö³â. ¯õí³ ñëîâà íàäàþòü ïëîò³ é êðîâ³, îëþäíþþòü (çâåäåìî äî çàäàíîãî ìàñøòàáó) – òó íåçáàãíåííó öèôðó – ø³ñòü ì³ëüéîí³â, ùî òàê ÷àñòî ñòî¿òü çà ïèòàííÿì «Õòî?».  ³íøîìó ñåíñ³, âèñëîâëþâàííÿ, ùî íàëåæàòü òèì, õòî íå áóâ «òàì», òàêîæ íàëåæàòü ïîòåðï³ëèì. Êîæåí, õòî æèâå ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà, º ïîñòðàæäàëèì â³ä Ãîëîêîñòó. Ùîá ä³çíàòèñÿ, ÿêèì ÷èíîì, òðåáà ïðî÷èòàòè öþ êíèæêó. ÄÎÄÀÒÊÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ Bauer, Yeguda. A History of the Holocaust. New York. Franklin Watts, 1982. Dawidowicz, Lucy S. The War against the Jews, 1933–1945. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1975. Gilbert, Martin. The Holocaust: A History of the Jews of Europe during the Second World War. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1985. Hilberg, Raul. The Destruction of the European Jews. 3 vols., rev. ed. New York: Holmes & Meier, 1985. Kren, George, and Leon Rappoport. The Holocaust and the Crisis of Human Behavior. New York: Holmes & Meier, 1980. Littell, Franklin H. The Crucifixion of the Jews. New York: Harper and Row, 1975. Marrus, Michael R. The Holocaust in History. Hanover, N.Y.: University Press of New England, 1987.
38
ÏÅÐÅÄÌÎÂÀ
Mayer, Arno J. Why Did the Heavens Not Darken? The «Final Solution» in History. New York: Pantheon Books, 1989. Oliner, Samuel P., and Pearl M. Oliner. The Altruistic Personality: Rescuers of Jews in Nazi Europe. New York: The Free Press, 1988. Rubenstein, Richard L, and John K. Roth. Approaches to Auschwitz: The Holocaust and Its Legacy. Atlanta: John Knox Press, 1987. Wyman, David S. The Abandonment of the Jews: America and the Holocaust, 1941–1945. New York: Pantheon Books, 1984.
39
×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ «À ùî, ÿê Ãîëîêîñò º ñïðàâä³ óí³êàëüíîþ ïî䳺þ?» (Åì³ëü Ôàêåíãåéì «Çàëàãîäèòè ñâ³ò») — ßê òîá³ âäàºòüñÿ äîëàòè â³ä÷àé? ßê ÷èíèø òè éîìó îï³ð? — Ïðîñòî. ßê ò³ëüêè òðàïëÿºòüñÿ ùîñü ïðèºìíå, ÿ çàïëþùóþ î÷³ òà çãàäóþ, ÿê ìåí³ âåëîñÿ òðèäöÿòü ðîê³â òîìó; ³ òå, ùî âèäàºòüñÿ ãàðíèì, º âðåøò³-ðåøò íå òàêèì óæå é ÷óäîâèì. À êîëè ñìóòîê ³ ðîç÷àðóâàííÿ âõîäÿòü ó ìîº æèòòÿ, ÿ çàïëþùóþ î÷³ òà çãàäóþ, ÿê ìåí³ âåëîñÿ òðèäöÿòü ðîê³â òîìó; ³ òå, ùî âèäàºòüñÿ æàõëèâèì, º, çðåøòîþ, íå òàêèì óæå é ñòðàøíèì. Åë³ Â³çåëü. «Áàòüêî ³ ñèí», ªâðåé ñüîãîäí³ Ó âñòóï³ äî ñâîãî âèäàòíîãî òâîðó «Çàëàãîäèòè ñâ³ò: ï³äґðóíòÿ ìàéáóòíüî¿ ºâðåéñüêî¿ äóìêè» Åì³ëü Ôàêåíãåéì ïèøå ïðî «ñèíäðîì çàïåðå÷åííÿ», ùî ñïîêóøຠ³íòåëåêòóàë³â ñòàâèòè ï³ä ñóìí³â óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó. «Âàæêî ïîâ³ðèòè», – âäàºòüñÿ äî ïðèïóùåííÿ Ôàêåíãåéì, – «ùî öÿ óí³êàëüíà ïîä³ÿ íàäçâè÷àéíî¿ âàãè ìîãëà òðàïèòèñÿ çà íàøîãî æèòòÿ». Îñîáëèâî, ÿêùî âîíà çà÷åïèëà êîãîñü áåçïîñåðåäíüî, ÿê öå ñòàëîñÿ ³ç Ôàêåíãåéìîì, ÿêèé áóâ â’ÿçíåì êîíöòàáîðó Çàêñåíõàóçåí. Ìîæëèâî, çàñòåð³ãຠÔàêåíãåéì, «ïî÷óòòÿ óí³êàëüíîñò³ º íàñë³äêîì ÷è¿õîñü âëàñíèõ òðàâì». Êð³ì òîãî, ÿêùî äëÿ ö³º¿ ïî䳿 ïîòð³áíî áóëî á ÿêåñü óÿâíå ïîð³âíÿííÿ, «òî, çäàºòüñÿ, ìîæíà áóëî á çíàéòè ïðèäàòíó êàòåãîð³þ: ó ô³ëîñîô³¿ – ïåðâ³ñíå çëî âçàãàë³, â ðåë³ã³¿ – ïîíÿòòÿ äåìîí³÷íîãî âçàãàë³». ßêùî òàê, ó íîâèõ êàòåãîð³ÿõ íåìຠïîòðåáè; öþ ïîä³þ ìîæíà êëàñèô³êóâàòè é ïîÿñíèòè çà äîïîìîãîþ ³ñíóþ÷èõ êàòåãîð³é òðàäèö³éíî¿ äóìêè. ϳäñóìîâóþ÷è, Ôàêåíãåéì çàçíà÷àº: «²ñíóº äîáðå â³äîìà ô³ëîñîôñüêà ïðîáëåìà ùîäî òîãî, ÷è ìîæëèâî âçàãàë³ óÿâèòè ñîá³ ïîíÿòòÿ óí³êàëüíîãî – óí³êàëüí³ñòü áóäü-ÿêîãî ðîäó».
40
À ÙÎ, ßÊ ÃÎËÎÊÎÑÒ ª ÑÏÐÀÂIJ ÓͲÊÀËÜÍÎÞ ÏÎIJªÞ?
«Îäíàê», – óñå æ òàêè çàçíà÷ຠâ³í, – «à ùî, ÿê Ãîëîêîñò º ñïðàâä³ óí³êàëüíîþ ïî䳺þ?». Õî÷à àðãóìåíòàö³ÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó ñêëàäíà é ìóäðîâàíà, â³í â³ðèòü, ùî ñàì³ ôàêòè Ãîëîêîñòó – ò³, ùî º íåçàïåðå÷íèìè, – çìàëüîâóþòü ÿâèùå, ÿêîìó íåìຠïðåöåäåíòó â ³ñòîð³¿. Õî÷ áè ÿêèì áîë³ñíèì ³ íåëåãêèì âèäàâàâñÿ âèñíîâîê, íà äóìêó Ôàêåíãåéìà, Ãîëîêîñò, áåçïåðå÷íî, º novum [íîâå ÿâèùå] â ³ñòîð³¿. Ôàêåíãåéì ïåðåðàõîâóº ñóòòºâ³ îçíàêè, ùî äîçâîëÿþòü éîìó â³äð³çíèòè Ãîëîêîñò â³ä ïîïåðåäí³õ çâ³ðñòâ. Ïåðåäóñ³ì, áåçïðåöåäåíòíèìè áóëè çàñíîâîê ³ ìàñøòàá Ãîëîêîñòó. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó çàìîðäîâàíî îäíó òðåòèíó ºâðå¿â, ³ âçàãàë³ ï³ä çàãðîçîþ áóëî âèæèâàííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. Ïåðâèííîþ ìåòîþ íàöèñò³â áóëî òîòàëüíå âèíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó (à íå âèõðåùåííÿ, óòèñêè, çàõîïëåííÿ çåìåëü ÷è ïîë³òè÷íî¿ âëàäè). Á³ëüøå òîãî, íàöèñòè íàìàãàëèñÿ çíèùèòè âåñü íàðîä – ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé – ëèøå íà ï³äñòàâ³ òîãî, ùî ¿õ ä³äóñ³ é áàáóñ³ áóëè ºâðåÿìè, áåç îãëÿäó íà ¿õíþ ðåë³ã³éíó íàëåæí³ñòü ÷è â³ðó. ªâðå¿â óáèâàëè íå çà òå, ÿêèìè âîíè áóëè, à ÷åðåç ñàì ôàêò, ùî âîíè áóëè ºâðåÿìè. «¯õí³ì çëî÷èíîì, – çàçíà÷ຠÔàêåíãåéì – áóëî ñàìå ¿õíº ³ñíóâàííÿ». Íèùåííÿ ºâðå¿â ñòàíîâèëî íå çàñ³á äëÿ äîñÿãíåííÿ ö³ë³, à ìåòó ñàìó ïî ñîá³. Ïðîâîäèðÿìè öèõ çëî÷èíö³â áóëè «³äåàë³ñòè, çà âèíÿòêîì òîãî, ùî ¿õí³ìè ³äåÿìè áóëè êàòóâàííÿ ³ âáèâñòâî». Á³ëüø³ñòü íàóêîâö³â, ïðàö³ ÿêèõ âêëþ÷åíî äî ö³º¿ êíèæêè, ïîä³ëÿþòü ïîãëÿä Ôàêåíãåéìà ñòîñîâíî òîãî, ùî Ãîëîêîñò – ïîä³ÿ åïîõàëüíà, äîñâ³ä, ùî ïîòðåáóº ïåðåãëÿäó òðàäèö³éíîãî ðîçóì³ííÿ Áîãà é ³ñòîð³¿. ×èòàþ÷è ¿õí³ åñå, âè ìîæåòå çàìèñëèòèñÿ íàä òèì, ó ÷îìó ïîëÿãຠóí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó. Æîäíèé ³ç öèõ àâòîð³â íå çàõîäèòü òàê äàëåêî, ÿê Åë³ Â³çåëü, ÿêèé â³äêèäຠìîæëèâ³ñòü áóäü-ÿêèõ ïîð³âíÿíü ³ç Ãîëîêîñòîì. ³í ââàæຠÃîëîêîñò ö³ëêîâèòî â³äì³ííèì â³ä óñ³õ ³íøèõ êàòàñòðîô. Íà éîãî äóìêó, âñ³ àíàëî㳿 ç Ãîëîêîñòîì º ñâÿòîòàòñòâîì. Çâåðí³ìîñÿ äî ³çåëåâî¿ êðèòèêè äîêóìåíòàëüíîãî òåëåâ³ç³éíîãî ñåð³àëó, îçàãëàâëåíîãî «Ãîëîêîñò», ùî çàçíàâ øèðîêî¿ ïîïóëÿðíîñò³ â 1978 ðîö³:
41
×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ
«Öåé ñåð³àë âèòëóìà÷óº Ãîëîêîñò òàê, íà÷åáòî öå áóëà ðÿäîâà ïîä³ÿ… ßê êóëüì³íàö³ÿ ³ñòî𳿠àáî æ ÿê â³äõèëåííÿ â³ä íå¿, Ãîëîêîñò ïåðåñòóïຠìåæ³ ³ñòîð³¿. Óñå, ïîâ’ÿçàíå ç íèì, âèêëèêຠæàõ ³ ñïîâíþº â³ä÷àþ. Ìåðòâ³ âîëîä³þòü òà¿íîþ, ÿêî¿ ìè, æèâ³, íå óäîñòîºí³ é íå çäàòí³ çáàãíóòè. Ìèñòåöòâî é Òåðåç³åíøòàäò áóëè, ìîæëèâî, ñóì³ñíèìè â Òåðåç³åíøòàäò³, àëå íå òóò – íå â òåëåñòó䳿. Òå ñàìå ñòîñóºòüñÿ ³ ìîëèòâè é Áóõåíâàëüäà, â³ðè é Òðåáë³íêè. Ô³ëüì ïðî Ñîá³áóð º àáî íå êàðòèíîþ, àáî íå ïðî Ñîá³áóð… Ãîëîêîñò? Íàäçâè÷àéíà ïîä³ÿ, íàéá³ëüøà òàºìíèöÿ, ÿêó í³êîëè íå îñÿãíóòè ³ íå ðîçêðèòè äëÿ ³íøèõ. Õî÷à ³çåëü ³ Ôàêåíãåéì êîðèñòóþòüñÿ âåëèêîþ ïîâàãîþ, ïîãëÿäè ¿õí³ ïîä³ëÿþòü íå âñ³. Ïåâíå êîëî ºâðåéñüêèõ ³äåîëîã³â ð³çíî¿ îð³ºíòàö³¿ åíåðã³éíî ñïðîñòîâóº ¿õíþ ïîçèö³þ; òàêîþ æ ì³ðîþ íåñõîæ³ ì³æ ñîáîþ ïðåäñòàâíèêè õðèñòèÿíñòâà òà íåðåë³ã³éíî¿ äóìêè ââàæàþòü ¿õíþ àðãóìåíòàö³þ âóçüêîãëÿäíîþ, óõèëüíîþ àáî õèáíîþ. Îñê³ëüêè ïðàêòè÷íî â óñ³õ åñå, çàïðîïîíîâàíèõ âàø³é óâàç³, âèçíàºòüñÿ óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó, âàæëèâî, ùîá ìè äîñë³äèëè ðàçîì ñó÷àñíó ñóïåðå÷êó. Ó òîé ÷àñ, êîëè àêòèâíî ðîçðîáëÿþòüñÿ ïëàíè ùîäî íàö³îíàëüíîãî ìåìîð³àëó Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó, ³ òåìà Ãîëîêîñòó ðîçãëÿäàºòüñÿ â øêîëàõ òà óí³âåðñèòåòàõ, öÿ äèñêóñ³ÿ íàáóâຠïîë³òè÷íîãî çàáàðâëåííÿ. Öå ñòâîðþº ì³æåòí³÷íó íàïðóæåí³ñòü ³ ïîòåíö³éíî ìîæå ñïðè÷èíèòè çàãîñòðåííÿ. ͳõòî íå ìîæå çàïåðå÷óâàòè, ùî Ãîëîêîñò áóâ êàòàñòðîôîþ â æèòò³ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. Çíèùåííÿ øåñòè ì³ëüéîí³â ºâðå¿â, ó òîìó ÷èñë³ ïîíàä ï³âòîðà ì³ëüéîíà ä³òåé, º ñïðàâä³ íàäòî òðàã³÷íîþ ïî䳺þ, àáè ââàæàòè ¿¿ íåçíà÷íîþ. Òèì ÷àñîì îêðåì³ ºâðåéñüê³ ³äåîëîãè íàïîëÿãàþòü íà òîìó, ùî Ãîëîêîñò ñòàíîâèòü ëèøå ùå îäíó ïîä³þ â äîâãîìó ëàíöþãó ºâðåéñüêèõ ñòðàæäàíü – ìåíø âèð³øàëüíó, ÿê äåõòî ìîæå ñòâåðäæóâàòè, í³æ ðóéíóâàííÿ Ïåðøîãî é Äðóãîãî Õðàìó; õî÷, áåçóìîâíî, çíà÷í³øó, í³æ âèãíàííÿ ºâðå¿â ³ç ²ñïàí³¿ â 1492 ðîö³ àáî ìàñîâ³ âáèâñòâà â Óêðà¿í³ â 1648 ðîö³ çà ÷àñ³â Õìåëüíèöüêîãî. Çðåøòîþ, òâåðäÿòü ö³ ³äåîëîãè, ìó÷åíèöòâî òà çëèãîäí³ ÷àñòî ñóïðîâîäæóâàëè ºâðå¿â ïðîòÿãîì
42
À ÙÎ, ßÊ ÃÎËÎÊÎÑÒ ª ÑÏÐÀÂIJ ÓͲÊÀËÜÍÎÞ ÏÎIJªÞ?
¿õíüî¿ òðèâàëî¿ òà áàãàòîñòðàæäàëüíî¿ ³ñòîð³¿. ϳñëÿ êîæíî¿ êàòàñòðîôè ºâðåéñüêà â³ðà äîïîìàãàëà âèíåñòè çíåäîëåííÿ, ³ ºâðå¿ çàëèøàëèñÿ â³ðíèìè çàïîâ³òó. Á³ëüø³ñòü òèõ ºâðå¿â, ÿê³ ïðèìåíøóþòü óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó, º â³ðóþ÷èìè, äëÿ ÿêèõ íàäòî áàãàòî ÷îãî ïîñòàâëåíî íà êàðòó, íàäòî âåëèêèé ðèçèê äîçâîëèòè ðàäèêàëüí³øèé ïåðåãëÿä çàñíîâê³â â³ðè. ²íø³ ºâðåéñüê³ ïðîâîäèð³ çàïåðå÷óþòü óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó ³ç ñóòî ïîë³òè÷íèõ ì³ðêóâàíü; âîíè çàíåïîêîºí³ òèì, ùî ïàì’ÿòòþ ïðî Ãîëîêîñò ìàí³ïóëþþòü çàäëÿ çáèðàííÿ êîøò³â äëÿ ²çðà¿ëþ, âèïðàâäàííÿ ºâðåéñüêîãî ïàðòèêóëÿðèçìó, ïîçáàâëåíîãî ³ñòîòíîãî çì³ñòó, àáî äëÿ çàõèñòó ºâðåéñüêîãî ì³ë³òàðèçìó. Íàéñåðéîçí³øà êðèòèêà ç áîêó ºâðå¿â ñòîñîâíî íàãîëîøåííÿ íà óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó íàäõîäèòü â³ä ³äåîëîã³â, ÿê³ ïîáîþþòüñÿ, ùî ñïîãàäè ïðî íèùåííÿ íå çäàòí³ æèâèòè ºâðåéñüêå ìàéáóòíº. Ïðèì³ðîì, Ìàéêë Âèøîãðîä, ô³ëîñîô ³ç íüþéîðêñüêîãî ѳò³-óí³âåðñèòåòó, ÿêèé åì³ãðóâàâ ³ç ͳìå÷÷èíè íåçàäîâãî ïåðåä Äðóãîþ ñâ³òîâîþ â³éíîþ, íåîäíîðàçîâî ï³ääàâàâ êðèòèö³ ïîãëÿäè Ôàêåíãåéìà. Âèøîãðîä ïèøå: «Â³ðà ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó çàâæäè íàãîëîøóâàëà íà ñïàñåííèõ ä³ÿõ Áîãà: îáðàííÿ, âèõ³ä ç ªãèïòó, Õðàì ³ Ìåñ³ÿ. Õî÷ áè ÿê³ ùå ìàñøòàáí³ø³ íèùåííÿ â³äáóâàëèñÿ â ³ñòî𳿠³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó, âèïàäêè ðóéíàö³¿ øâèäêî â³äõîäèëè â ìèíóëå, ïîñòóïàþ÷èñü ì³ñöåì ïîä³ÿì óðÿòóâàííÿ – ðàä³ñíîìó ïðîãîëîøåííþ Ïàñõè, õðàì³â… Áîã ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó º ñïàñåííèì Áîãîì; öå – ºäèíà â³ñòü, ùî ¿¿ ìè ìàºìî ïðîãîëîøóâàòè». À ïðîòå ó òðåò³é ÷àñòèí³ ö³º¿ àíòîëî㳿 î÷åâèäö³, òåîëîãè é ðàáèíè çàïèòóþòü: «ßê ìîæíà ãîâîðèòè ïðî ñïàñåííîãî Áîãà ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà?». ßêîá Íîéñíåð, âèäàòíèé ó÷åíèé [Ungeleider] ó ãàëóç³ þäà¿êè ³ ïðîôåñîð Áðàóíñüêîãî óí³âåðñèòåòó, íå ñõâàëþº áåççì³ñòîâíîãî õàðàêòåðó ºâðåéñüêî¿ ñâ³äîìîñò³, ùî ñÿãຠñâî¿ì êîð³ííÿì ó Ãîëîêîñò. ³í ââàæàº, ùî òàêèé ñòàí, ³ç ïîãëÿäó òåîëî㳿, ïðèðå÷åíèé íà íåâäà÷ó. Íîéñíåð ïèøå: «Þäåéñüêà ñèñòåìà Ãîëîêîñòó ³ Âðÿòóâàííÿ [â³äðîäæåííÿ ºâðå¿â] çàëèøຠïîçà ìåæàìè ñâîãî âïëèâó áàãàòî ÿê³ àñïåêòè ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ ºâðåéñüêèõ àìåðèêàíö³â, – à öå ñêëàäîâà 䳺çäàòíîñò³ ö³º¿ ñèñòåìè». Êîëè
43
×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ
ëþäè øóêàþòü â³äïîâ³äåé ùîäî ð³çíîìàí³òíèõ ïðîáëåì ñâîãî æèòòÿ, âòîðèíí³ñòü íîâî¿ òåîëî㳿 àìåðèêàíñüêèõ ºâðå¿â çàâàæຠ¿é ïë³äíî ïðèñëóæèòèñÿ ¿ì. Íîéñíåð òàêîæ âèñëîâëþº æàëü ³ç ïðèâîäó çàíåïàäó ³íòåëåêòó â æèòò³ àìåðèêàíñüêîãî ºâðåéñòâà. Àìåðèêàíñüêèé þäà¿çì, ÿêèé íàãîëîøóº íà òåì³ Ãîëîêîñòó é âðÿòóâàííÿ, îïåðóº ëèøå «ñèðèìè ìàòåð³àëàìè, íàäàíèìè ñó÷àñíèì äîñâ³äîì, – åìîö³ÿìè, ç îäíîãî áîêó, ³ ïîë³òèêîþ – ç ³íøîãî. Âèõ³ä ïîçà ìåæ³ öüîãî ïîòðåáóº îá³çíàíîñò³ ç ë³òåðàòóðîþ – ºäèíèì äæåðåëîì ïîçà öàðèíîþ õâèëèííîãî». Íîéñíåð íàïîëÿãຠíà òîìó, ùî þäà¿çì Ãîëîêîñòó ³ âðÿòóâàííÿ ñòàíîâèòü ïðîäóêò íå ³íòåëåêòóàë³â, à áþðîêðàò³¿ – çàñíîâíèê³â ôîíä³â, àäì³í³ñòðàòîð³â ³ ìåíåäæåð³â ç³ çâ’ÿçê³â ³ç ãðîìàäñüê³ñòþ. «Âçàºìîçâ’ÿçîê ì³æ ìàñîâèì óáèâñòâîì ³ ðîçâèòêîì îðãàí³çàö³é, – òâåðäèòü â³í, – ÿñêðàâî çàñâ³ä÷óº: â³éíà ïðîòè ºâðå¿â ñïðè÷èíèëàñÿ äî ñòàíîâëåííÿ ¿õ ÿê íàðîäó, çäàòíîãî ñòâîðþâàòè ³íñòèòóö³¿ íà çàõèñò ºäíîñò³ ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó, òàê ùîá êîæíèé ì³ã ðîçðàõîâóâàòè íà ïîðÿòóíîê. Óíàñë³äîê öüîãî áàãàòî ÷îãî áóëî âðÿòîâàíî. Îäíàê áàãàòî áóëî ³ âòðàò». Ïðîòå, çðåøòîþ, íàâ³òü íàéâèäàòí³ø³ ³ñòîðèêè òà åìï³ðèêè çìóøåí³ ñòèêàòèñÿ ç ðåë³ã³éíèìè ïðîáëåìàìè Ãîëîêîñòó. Ïðèì³ðîì, Íîéñíåð ïèøå: «Ïåðøå ñòîë³òòÿ íàâ³êè çàêàðáóâàëîñÿ â ïàì’ÿò³ â îáðàç³ îäí³º¿ ëþäèíè íà ãîð³, ðîç³ï’ÿòî¿ íà õðåñò³; äâàäöÿòå – â îáðàç³ ø³ñòüîõ ì³ëüéîí³â ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé, ùî óòâîðþþòü ñâîþ Ãîëãîôó – êóðãàí ÷åðåï³â. Íå äèâíî, ùî þäà¿çì ö³º¿ äîáè äîêëàäàâ ãåðî¿÷íèõ çóñèëü, àáè âèáóäóâàòè þäåéñüêó ñèñòåìó, ÿêà á â³äïîâ³äàëà âèìîãàì ÷àñó. Íå äèâèíà, ùî öÿ ñïðîáà íå óâ³í÷àëàñÿ óñï³õîì. Õòî íàâàæèòüñÿ äîñÿãòè óñï³õó ó âèðîáëåíí³ ñâ³òîãëÿäó, àäåêâàòíîãî äîá³ ñìåðò³ ³ ñïîñîáó æèòòÿ, ïðèäàòíîãî äëÿ òàêî¿ äîáè». Ó â³äïîâ³äü ìè ìóñèìî çàïèòàòè, ÷è ìîæå áóäü-ÿêà òåîëîã³ÿ ïðåòåíäóâàòè íà â³ðîã³äí³ñòü çà ÷àñ³â ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà ³ ïîñòàëî¿ óñë³ä çà íèì ÿäåðíî¿ äîáè, ÿêùî âîíà íå òîðêàºòüñÿ âåëè÷åçíîãî ñïàäêó òà áëèçüêîñò³ ñìåðò³. Íàâ³òü ñåðåä òèõ ³äåîëîã³â, ÿê³ çãîäí³ ââàæàòè Ãîëîêîñò óí³êàëüíîþ ïî䳺þ, ³ñíóþòü ð³çí³ ïîãëÿäè íà òå, ÷îìó öÿ ïîä³ÿ óí³êàëüíà. Ó äèñêóñ³¿ ùîäî öüîãî ïèòàííÿ âîíè, ÿê ïðàâèëî,
44
À ÙÎ, ßÊ ÃÎËÎÊÎÑÒ ª ÑÏÐÀÂIJ ÓͲÊÀËÜÍÎÞ ÏÎIJªÞ?
ïîä³ëÿþòüñÿ íà ôóíêö³îíàë³ñò³â òà ³íòåíö³îíàë³ñò³â. Öþ äèñêóñ³þ íå ñë³ä ïëóòàòè ç ³íøîþ ïîëåì³êîþ ì³æ ôóíêö³îíàë³ñòàìè òà ³íòåíö³îíàë³ñòàìè, ùî íàáóëà çíà÷íîãî ïîøèðåííÿ â ñó÷àñí³é ³ñòîð³îãðàô³¿ Ãîëîêîñòó, â ÿê³é ³íòåíö³îíàë³ñòè ïîâ’ÿçóþòü Ãîëîêîñò ³ç âèê³í÷åíîþ ³äåîëî㳺þ, ùî ñòàíîâèëà íåâ³ää³ëüíó ñêëàäîâó íàöèçìó ³ç ñàìîãî ïî÷àòêó, òîä³ ÿê ôóíêö³îíàë³ñòè âáà÷àþòü ó Ãîëîêîñò³ ïîë³òèêó â ðîçâèòêó, ùî â³äïîâ³äàëà íîâèì, íåïåðåäáà÷åíèì óìîâàì. Ñòîñîâíî óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó ³íòåíö³îíàë³ñòè ãîâîðÿòü ïðî óí³êàëüíó ³äåîëîã³þ âèíóâàòö³â; íàöèñòè ìàëè íà ìåò³ âèíèùåííÿ âñüîãî íàðîäó, ùîá êàðäèíàëüíî çì³íèòè ëþäñüêó ñï³ëüíîòó. «Îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ» íåóõèëüíî âïðîâàäæóâàëîñÿ íàöèñòàìè â³ä 1919 ðîêó. Òîæ Ëþñ³ Äàâèäîâè÷ ïî÷èíຠñâîþ âàæëèâó ïðàöþ «Â³éíà ïðîòè ºâðå¿â» ³ç ðîçãëÿäó ïîãëÿä³â óòëåðà íà ºâðå¿â, áåçïîñåðåäíüî ïîâ’ÿçóþ÷è ãåíîöèäí³ ìàðåííÿ óòëåðà ïåð³îäó 1919 ðîêó ç ïîë³òèêîþ, âò³ëþâàíîþ íèì ³ éîãî ïîïë³÷íèêàìè äâà äåñÿòêè ðîê³â ïî òîìó. Êð³ì òîãî, ³íòåíö³îíàë³ñòè ñòâåðäæóþòü, ùî íàöèñòñüêà ͳìå÷÷èíà âáà÷àëà ó âèíèùåíí³ ºâðå¿â ïåðåäóìîâó íàö³îíàëüíîãî ïîðÿòóíêó. Íàòîì³ñòü, õî÷à ôóíêö³îíàë³ñòè é íå çàïåðå÷óþòü ðîë³ ³äåîëî㳿, âîíè ï³äêðåñëþþòü, ùî óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó çóìîâëåíà áåçïðåöåäåíòíèìè ³íñòèòóö³ÿìè, ïîñòóïîâî ñòâîðþâàíèìè íàöèñòàìè, – ³íñòèòóö³ÿìè, ùî ê³íåöü ê³íöåì ïåðåòâîðèëèñÿ âèêëþ÷íî íà ôàáðèêè ñìåðò³. Ö³ òåîðåòèêè ðîáëÿòü îñîáëèâèé íàãîëîñ íà l’univers concentrationnaire – ñâ³ò³ òàáîð³â ìàñîâîãî çíèùåííÿ, ùî ðîçðîñòàëèñÿ é ïîãëèíóëè, ÿê ìè çíàºìî, ì³ëüéîíè æèòò³â. Ïîëåì³êè ùîäî óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó òîðêàþòüñÿ ó ñâî¿õ åñå é ³íø³ àâòîðè: ó äðóã³é ÷àñòèí³, êîëè îïèñóºòüñÿ æèòòÿ â òàáîðàõ, à òàêîæ ó òðåò³é ÷àñòèí³, êîëè éäåòüñÿ ïðî ïðèñóòí³ñòü (÷è â³äñóòí³ñòü) Áîãà â Ãîëîêîñò³. Îäíàê ïåðåäóñ³ì óâàãó ïðèâåðòàþòü ñòàòò³ òèõ íàóêîâö³â, ùî âèçíàþòü óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó ÿê ³ç ôóíêö³îíàëüíîãî, òàê ³ ç ³íòåíö³îíàëüíîãî ïîãëÿäó. Ïèòàííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó õâèëþº íå ëèøå ºâðåéñüêèõ äîñë³äíèê³â. Íàéãîñòð³øà êðèòèêà âèíÿòêîâîñò³ ö³º¿ ïî䳿 ëóíຠç
45
×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ
ëàâ òèõ ëþäåé, íà äóìêó ÿêèõ, íàãîëîøóâàòè íà ºâðåéñüêîìó äîñâ³ä³ – îçíà÷ຠçàëèøàòè ïîçà óâàãîþ ñìåðòü ì³ëüéîí³â ³íøèõ ëþäåé, ùî ñòðàæäàëè é ãèíóëè ïîðó÷ ³ç ºâðåÿìè. Äåõòî ñïðîñòîâóº òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî ºâðå¿ áóëè ãîëîâíèìè æåðòâàìè. Ìè íå ðîçãëÿäàòèìåìî íàéãðóá³øó ôîðìó òàêî¿ ïîçèö³¿, ïîä³áíó äî âèïàäêó íåõòóâàííÿ ðàäÿíñüêèìè àäì³í³ñòðàòîðàìè çãàäóâàííÿ ºâðå¿â ó ìåìîð³àë³ Áàáèíîãî ßðó, ñïîðóäæåíîãî íà òîìó ì³ñö³, äå áóëî çàìîðäîâàíå ºâðåéñüêå íàñåëåííÿ Êèºâà ó 1941 ðîö³. Íàïèñ íà ìîíóìåíò³ íàãàäóº ïðî æîðñòîêî âáèòèõ «ãðîìàäÿí ÑÐÑл, ñâ³äîìî çàìîâ÷óþ÷è ³ ºâðåéñüêó íàëåæí³ñòü æåðòâ. Òàê ñàìî ìè â³äõèëÿºìî êîëèøíº íàïîëÿãàííÿ ïîëÿê³â íà òîìó, ùî íàöèñòàìè áóëî âáèòî ø³ñòü ì³ëüéîí³â ïîëÿê³â, – òâåðäæåííÿ, â ÿêîìó íå çãàäóºòüñÿ ïðî 3,1 ì³ëüéîíà ºâðå¿â, ÿêèõ áóëî çíèùåíî ÿê ºâðå¿â, à íå âíàñë³äîê í³ìåöüêî¿ ïîë³òèêè ùîäî ïîëÿê³â. Êîëè ºâðå¿ îáñòîþþòü óí³êàëüí³ñòü íà ³ñòîðè÷íèõ çàñàäàõ, îêðåì³ ³äåîëîãè âáà÷àþòü ó öüîìó ñâ³ä÷åííÿ áåçï³äñòàâíî¿ ºâðåéñüêî¿ åòíîöåíòðè÷íîñò³. Ïðîôåñîð ßí Ãàíêîê, öèãàíñüêèé ó÷åíèé, çàïèòóâàâ: «Ùî îçíà÷ຠ«óí³êàëüí³ñòü»? Éäåòüñÿ ïðî òå, õòî ðàí³øå ñòàâ æåðòâîþ? ×è ïðî ì³ðó âèíåñåíèõ ñòðàæäàíü? ×è ïðî ê³ëüê³ñòü âòðàò? Âèäàºòüñÿ äîñèòü íåòàêòîâíèì âèä³ëÿòè îäíó ëþäí³ñòü ñåðåä ³íøèõ, êîëè éäåòüñÿ ïðî ñòðàæäàííÿ, àáî îïåðóâàòè â öüîìó âèïàäêó öèôðàìè». Äæîí Êàää³ã³ çàïðîïîíóâàâ ñîö³îëîã³÷íå, à íå ³ñòîðè÷íå äîñë³äæåííÿ ïðîáëåìè óí³êàëüíîñò³. «Çàëèøêîâà êàòåãîð³ÿ» íåºâðå¿â, ùî é äàë³ ïîä³ëÿº ñâ³ò, âèêîíóº òðè âèð³øàëüí³ ôóíêö³¿ äëÿ ºâðå¿â. Âîíà çáåð³ãຠñâÿùåííó îñîáëèâ³ñòü ºâðå¿â, çàëèøàþ÷è òàêîæ íåçì³ííîþ ïðèñóòí³ñòü â³ä÷óòòÿ àíòèñåì³òèçìó â ºâðåéñüê³é ñâ³äîìîñò³ ³ òàêèì ÷èíîì âèêëþ÷àþ÷è Ñàðòðîâñüêå ïèòàííÿ: «Íàâ³ùî çàëèøàòèñÿ ºâðåºì?» Âîíà é äàë³ âèîêðåìëþº ºâðå¿â ³ç ìàñè ³íøèõ ëþäåé íå íà îñíîâ³ ºâðåéñüêîãî â³ëüíîãî âèáîðó, à íà ï³äñòàâ³ ð³øåííÿ, íàâ’ÿçàíîãî óòëåðîì. Íàðåøò³, çà Êàää³ã³, óí³êàëüí³ñòü íå òàê ñïðèÿº çàïîá³ãàííþ ³ñòîðè÷í³é îáëóä³, ñàìîçðå÷åííþ ÷è äåþäà¿çàö³¿, ÿê ïðîäîâæóº ñëóãóâàòè çàñîáîì äëÿ íàäàííÿ ñòàòóñó. Êàää³ã³ ³ Ãàíêîê ñòàâëÿòü ãîñòð³ çàïèòàííÿ: «×îìó äîëÿ ºâðå¿â ìຠâèòëóìà÷óâàòèñÿ ³íàêøå, í³æ äîëÿ öèãàí ÷è ïîëÿê³â, ñâ³äê³â
46
À ÙÎ, ßÊ ÃÎËÎÊÎÑÒ ª ÑÏÐÀÂIJ ÓͲÊÀËÜÍÎÞ ÏÎIJªÞ?
ªãîâè ÷è ãå¿â, òàòàð ÷è ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ, ÷è ì³ëüéîí³â ³íøèõ æåðòâ ñåðåä öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ, âáèòèõ íàöèñòàìè?.. ×îìó, – ïèòàþòü âîíè, – Ãîëîêîñò ìຠòðàêòóâàòèñÿ ³íàêøå, í³æ â³ðìåíñüêèé ãåíîöèä, ùî éîìó ïåðåäóâàâ, àáî êàìáîäæ³éñüêèé ãåíîöèä, ùî â³äáóâñÿ ï³ñëÿ íüîãî? ×îìó íå çãàäàòè ïðî ãåíîöèä êîð³ííèõ àìåðèêàíö³â ÷è ÷îðíîøê³ðèõ ðàá³â? Íàâ³ùî îáìåæóâàòèñÿ ëèøå Ãîëîêîñòîì?» ³äïîâ³äü áóäå äàíà â öèõ åñå. Àíäðå Íååð ïèøå ïðî ê³ëüêà ð³âí³â í³ìîòíîñò³, ùî õàðàêòåðèçóâàëè Ãîëîêîñò, – ïðî òó ö³ëêîâèòó í³ìîòó, ùî îõîïëþâàëà ëþäñòâî, ³ñòîð³þ òà áîæåñòâåíí³ñòü. Ãåðä Êîðìàí ðîçïîâ³äຠïðî ïîõîäæåííÿ ñëîâà «Ãîëîêîñò», ÿêå ïîçíà÷ຠóí³êàëüíó ïîä³þ â ³ñòî𳿠³ ïåðåäáà÷ຠ¿¿ íàéãðàíè÷í³øèé ñåíñ. ªãóäà Áàóåð îáñòîþº äóìêó ïðî òå, ùî Ãîëîêîñò â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ãåíîöèäó, â³ä òîãî, ùî ïåðåæèëè â³ðìåíè òà öèãàíè. Ëèøå ðîç³áðàâøèñü ó òîìó, ÷èì â³äð³çíÿºòüñÿ Ãîëîêîñò â³ä ³íøèõ ïîä³é, çìîæåìî ìè çóñòð³òèñÿ â³÷-íà-â³÷ ç ³ñòîð³ºþ é ðîçâ³ÿòè ñóìí³âè ùîäî éîãî âèíÿòêîâîñò³. Ëþñ³ Äàâèäîâè÷ ïåðåêîíëèâî äîâîäèòü, ùî óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó çóìîâëåíà éîãî ìåòîþ.  îäíîìó ç³ ñâî¿õ åñå Ìàéêë Áåðåíáàóì ñïðîñòîâóº ïîãëÿäè òèõ ºâðåéñüêèõ ³äåîëîã³â, òàêèõ ÿê Äàâèä Â. Âàéñ, ÿê³ çàïåðå÷óþòü óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó â ºâðåéñüê³é ³ñòî𳿠òà çãëàäæóþòü ãîñòðîòó éîãî êàðäèíàëüíèõ ðåë³ã³éíèõ ïðîáëåì.  ³íøîìó åñå Áåðåíáàóì ïîãîäæóºòüñÿ ç òèìè, õòî âáà÷ຠâèòîêè óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó â éîãî ìåò³, ³ âîäíî÷àñ çàóâàæóº, ùî öÿ ïîä³ÿ, áåçóìîâíî é äîêîð³ííî â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ³íøèõ – ñâîºþ ôîðìîþ, ìàñøòàáîì ³ ïðèðîäîþ. Ö³ âèì³ðè ìîæíà îñÿãíóòè, ëèøå çâåðíóâøèñü äî ðîçâàæëèâèõ ³ñòîðè÷íèõ ïîð³âíÿíü. Áåðåíáàóì îá’ºäíóº îáèäâà ï³äõîäè – ôóíêö³îíàëüíèé òà ³íòåíö³îíàëüíèé – äî ðîçóì³ííÿ Ãîëîêîñòó ÿê óí³êàëüíî¿, äîëåíîñíî¿ ïî䳿 â çàõ³äí³é êóëüòóð³, ïîâîðîòíîãî ìîìåíòó, ³ãíîðóâàòè ÿêèé – îçíà÷ຠíàðàæàòèñÿ íà íåáåçïåêó. Òîí îêðåìèõ ñóïåðå÷îê äîâêîëà ïèòàííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó ïðèíèæóº ïàì’ÿòü æåðòâ ³ íå â³äïîâ³äຠñåðéîçíîñò³ ïîñòàëèõ ³íòåëåêòóàëüíèõ ïðîáëåì. Íåð³äêî ïîä³áí³ äåáàòè âèðîäæóþòüñÿ â îáðàæàííÿ êîíêðåòíèõ îñ³á òà ì³æåòí³÷íó
47
×ÀÑÒÈÍÀ ÏÅÐØÀ
ñâàðêó. Îäíàê àâòîðè ç³áðàíèõ ó ö³é àíòîëî㳿 åñå, äîñë³äæóþ÷è ïðîáëåìó, íàìàãàþòüñÿ äîòðèìóâàòèñÿ çì³ñòîâî¿ òà ìîðàëüíî¿ ñòðîãîñò³, àáè â³äïîâ³äàòè äóõîâ³ ä³àëîãó Åë³ Â³çåëÿ «Áàòüêî é ñèí», ÿêèì çà÷èíàºòüñÿ ïåðøà ÷àñòèíà. Ñèí, êîòðèé çàëèøèâñÿ â æèâèõ, â³äïîâ³äຠíà çàïèòàííÿ áàòüêà, ÿêîìó íå ïîùàñòèëî âèæèòè. Òå, ùî òðàïèëîñÿ «òîä³», äຠâñ³ ï³äñòàâè äëÿ â³ä÷àþ, àëå â³ä÷àþ ìîæíà é ïîòð³áíî ÷èíèòè îï³ð, òàê, ùîá ³ íå çàáóâàòè ïðî òå, ùî â³äáóâàëîñÿ «òîä³», àëå é íå çàëèøàòè çà íèì îñòàííº ñëîâî. Íåîáõ³äíî îáèðàòè æèòòÿ, âîäíî÷àñ íèì ïîòð³áíî âèáèðàòè ñâ³òëî ñóïðîòè òåìðÿâè Ãîëîêîñòó, ÿêèé çì³íèâ óñå, ùî áóëî äî íüîãî, ³ âñå, ùî áóäå ï³ñëÿ, – íàâ³òü, ÿêùî öåé ôàêò ³íîä³ ³ íå óñâ³äîìëþþòü. Ó öèõ åñå óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó â³äçíà÷àºòüñÿ ÿê ôàêò, à íå ëèøå ÿê ñèìâîë â³ðè. Ñèñòåìàòè÷íå é ìåòîäè÷íå âèíèùåííÿ ö³ëîãî íàðîäó – ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé – ëèøå íà ï³äñòàâ³ íàëåæíîñò³ ¿õ ä³äóñ³â ³ áàáóñü, áóëî ñàìîö³ëëþ, ìàñøòàáíîþ ñïðîáîþ çì³íèòè ëþäñüêèé ð³ä, âèêëþ÷àþ÷è ç íüîãî îäèí íàðîä. Öåé åêñïåðèìåíò âèëèâñÿ ó ñòâîðåííÿ âåëè÷åçíèõ çàêëàä³â ñìåðò³, ôàáðèê ìàñîâèõ óáèâñòâ, îáñëóãîâóâàíèõ åë³òîþ îäíîãî ç íàéöèâ³ë³çîâàí³øèõ çàõ³äíèõ ñóñï³ëüñòâ. Ñìåðòü ñòàëà ìåòîþ, à íå çàñîáîì, ïðè÷îìó â÷èíÿëàñÿ âîíà ³ç çàïîâçÿò³ñòþ, ÿêà çíà÷íî ïåðåâåðøóâàëà âîºíí³ çóñèëëÿ ñóïðîòè ñîþçíèê³â àíòèã³òëåð³âñüêî¿ êîàë³ö³¿. ªâðå¿ áóëè ãîëîâíîþ ö³ëëþ íàöèñòñüêîãî ðåæèìó. ßê ìè ïîáà÷èìî, Ãîëîêîñò áóâ áåçïðåöåäåíòíîþ ïî䳺þ. Ñï³ëüíèì äëÿ âñ³õ öèõ åñå º ïåðåêîíàííÿ â òîìó, ùî çàñòîñîâóâàíå äî Ãîëîêîñòó ïîíÿòòÿ «óí³êàëüíèé» æîäíîþ ì³ðîþ íå º çâåëè÷óâàëüíèì. ßê ³ íå ïåðåäáà÷ຠâîíî íàäàííÿ ñòàòóñó. Âñ³ ö³ àâòîðè ïîä³ëÿþòü íàä³þ, ùî Ãîëîêîñò çàëèøèòüñÿ óí³êàëüíîþ ïî䳺þ â ³ñòî𳿠ëþäñòâà, çàñòåðåæåííÿì ïðîòè íåëþäÿíîñò³, à íå íà÷åðêîì äî ìàéáóòíüîãî ãåíîöèäó.
48
ªãóäà Áàóåð Óïðîäîâæ äâîõ îñòàíí³õ äåñÿòèë³òü ªãóäà Áàóåð çàâîþâàâ ðåïóòàö³þ âèäàòíîãî ³çðà¿ëüñüêîãî äîñë³äíèêà Ãîëîêîñòó. Íàðîäèâñÿ â³í ó Ïðàç³ â 1926 ðîö³; ïåðåä Äðóãîþ ñâ³òîâîþ â³éíîþ éîãî ðîäèíà åì³ãðóâàëà äî ²çðà¿ëþ. ßê þíèé halutz (ï³îíåð) â³í âñòóïèâ äî ëàâ Hashomer Hatzair (þíèõ îõîðîíö³â) – ñ³îí³ñòñüêîãî ñîö³àë³ñòè÷íîãî ìîëîä³æíîãî ðóõó. Íà ñüîãîäí³, ïîïðè éîãî âèçíà÷íå ñòàíîâèùå – â³í ïðîôåñîð äîñë³äæåíü Ãîëîêîñòó ³íñòèòóòó Éîíè Ì. Ìàõîâåðà ³ ãîëîâà ̳æíàðîäíîãî öåíòðó äîñë³äæåíü àíòèñåì³òèçìó â ªâðåéñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â ªðóñàëèì³ – Áàóåð ³ äàë³ ìåøêຠâ ê³áóö³ Øîâàëü ó Íåãåâ³ – ïðîöâ³òàþ÷³é îáùèí³, äå âñÿ âëàñí³ñòü ³ ïðèáóòêè º ñï³ëüíèìè. Áàóåð – ðåäàêòîð æóðíàëó «Äîñë³äæåííÿ Ãîëîêîñòó é ãåíîöèäó» é ïðîâ³äíèé ³ñòîðèê, ïåðó ÿêîãî íàëåæàòü òàê³ êíèæêè: «Â³ä äèïëîìàò³¿ äî îïîðó: ³ñòîð³ÿ ºâðåéñüêî¿ Ïàëåñòèíè, 1939 – 1945», «Âîíè âèáðàëè æèòòÿ: ºâðåéñüêèé îï³ð ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó», «Îï³êóí ìîãî áðàòà: ³ñòîð³ÿ ñï³ëüíîãî àìåðèêàíî–ºâðåéñüêîãî ðîçïîä³ëü÷îãî êîì³òåòó», «Ãîëîêîñò â ³ñòîðè÷í³é ïåðñïåêòèâ³», «Âèõ³ä ºâðå¿â ç³ çíåñèëëÿ», «Àìåðèêàíñüêå ºâðåéñòâî ³ Ãîëîêîñò» òà «²ñòîð³ÿ Ãîëîêîñòó». Éîãî òâîðè â³äçíà÷àþòüñÿ äîêëàäí³ñòþ é òî÷í³ñòþ. Éîãî âèñíîâêè â³äïîâ³äíî âèâàæåí³ ³ ñòàíîâëÿòü ðåçóëüòàò áàãàòîð³÷íîãî ïðî÷³ñóâàííÿ àðõ³â³â ³ äîëàííÿ ³íôîðìàö³éíèõ õàù³â. Áàóåð íàâàæóºòüñÿ ñòàâèòè áåçë³÷ çàïèòàíü. Ó âèáðàíîìó íàìè åñå Áàóåð ç óñ³ºþ ïðèòàìàííîþ éîìó ñêðóïóëüîçí³ñòþ çîñåðåäæóºòüñÿ íà âèçíà÷åíí³ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó. ³äïîâ³äü éîãî ñóòî åìï³ðè÷íà. ªâðåéñüêèé íàö³îíàë³ñò ³ ïàëêèé ãóìàí³ñò, Áàóåð ðîçð³çíÿº ãåíîöèä òà Ãîëîêîñò ³ âáà÷ຠóí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó â ïðèðîä³ íàì³ðó âèíóâàòöÿ, ÿêèé çàì³ðÿâñÿ çìåñòè ç ëèöÿ çåìë³ âåñü íàðîä ëèøå òîìó, ùî ö³ ëþäè áóëè íàùàäêàìè ºâðå¿â. ×èíÿ÷è öå, íàöèñòè ïîâ’ÿçóâàëè âèíèùåííÿ ºâðå¿â ³ç ïîðÿòóíêîì ͳìå÷÷èíè. Ïîïðè âëàñòèâèé Áàóåðó åìï³ðèçì, â³í óäàºòüñÿ äî ðåë³ã³éíî¿ òåðì³íîëî㳿, çìàëüîâóþ÷è ïðèñòðàñòü íàöèñò³â äî âáèâñòâà: «Íàöèñòè âáà÷àëè ó çíèùåíí³ ºâðå¿â ìàéæå àïîêàë³ïñè÷íó ñïàñåííó ïîä³þ». Áàóåð àíàë³çóº â³äì³íí³ñòü ì³æ íàöèñòñüêîþ ïîë³òèêîþ ùîäî ñëîâ’ÿí, ïîë³òè÷íèõ â’ÿçí³â, ãîìîñåêñóàë³ñò³â òà íåì³÷íèõ, à òàêîæ öèãàí, ÿê³ ðîçä³ëèëè áàãàòî â ÷îìó äîëþ ºâðå¿â, íå áóäó÷è, íà äóìêó Áàóåðà, «æåðòâàìè Ãîëîêîñòó». ³í, êð³ì òîãî, äîñë³äæóº äîëþ â³ðìåí, êîòð³ áóëè æåðòâàìè ãåíîöèäó íà îäíå ïîêîë³ííÿ ðàí³øå, à òàêîæ
54
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
«àâòîãåíîöèä» – òàê â³í ðîçö³íþº ñòàë³íñüêó ðîçïðàâó ç êóðêóëÿìè â 1930 ðîêàõ òà êðîâîïðîëèòòÿ â Êàìáîäæ³ â 1970 ðîêàõ. Ïðîâîäÿ÷è ðîçð³çíåííÿ, Áàóåð íå ìຠíà ìåò³ ñòâîðèòè ïîð³âíÿëüíèé ðàõóíîê ñêîðáîòè, â³äîêðåìèòè îäíó æåðòâó â³ä ³íøî¿ àáî ïðèìåíøèòè ñòðàæäàííÿ ÿêîãîñü íàðîäó. Ðàäøå â³í íàãîëîøóº íà íèõ, àáè çîñåðåäèòè íàøó óâàãó íà äîñòåìåíí³é ïðèðîä³ íàöèñòñüêîãî çàì³ðó òà áåçïðåöåäåíòí³é ìàñøòàáíîñò³ Ãîëîêîñòó. Ãåíîöèä, îáñòîþº Áàóåð, íàéòî÷í³øå ìîæíà âèçíà÷èòè ÿê «ñïëàíîâàíå çíèùåííÿ… ðàñîâî¿, íàö³îíàëüíî¿ ÷è åòí³÷íî¿ ãðóïè ÿê òàêî¿», à öå íå òå ñàìå, ùî «ñïëàíîâàíå, ô³çè÷íå âèíèùåííÿ, ç ³äåîëîã³÷íèõ ÷è ïñåâäîðåë³ã³éíèõ ïðè÷èí, óñ³õ ïðåäñòàâíèê³â íàö³îíàëüíî¿, åòí³÷íî¿ ÷è ðàñîâî¿ ãðóïè». Ãîëîêîñò â³äð³çíÿºòüñÿ ñàìå òèì, ùî éîãî ìåòîþ º «ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ íàðîäó». ²äåîëîã³ÿ âáèâö³ ìîæå áóòè ð³çíîþ. Äëÿ íàöèñò³â íèùåííÿ ºâðå¿â áóëî ìîðàëüíèì îáîâ’ÿçêîì í³ìåöüêî¿ íàö³¿; äëÿ òóðê³â óáèâàííÿ â³ðìåí ñïðèéìàëîñÿ ÿê ïðàêòè÷íà íåîáõ³äí³ñòü. Äëÿ æåðòâè, çâè÷àéíî, íàâðÿä ÷è º âò³õîþ ³äåîëîã³÷í³ íþàíñè â ìîòèâàõ, ÿêèìè êåðóþòüñÿ âáèâö³. Ç îãëÿäó íà öå Áàóåð çàñòåð³ãàº, ùî «ãëèáèííèé çì³ñò òåðì³íà «ãîëîêîñò», ÿêèé âæèâàºòüñÿ ÿê ó øèðîêîìó, òàê ³ ó âóçüêîìó çíà÷åíí³, ñòàíîâèòü óìîâèâ³ä: ÿêùî öÿ ïîä³ÿ òðàïèëàñÿ îäíîãî ðàçó, òî âîíà ìîæå â³äáóòèñÿ çíîâó – â æèòò³ áóäü-ÿêî¿ ãðóïè – çà íàÿâíîñò³ â³äïîâ³äíèõ óìîâ». ßê îá’ºêòèâíèé ³ñòîðèê Áàóåð îïèñóâàâ óìîâè, ùî ïðèçâîäÿòü äî ãåíîöèäó òà ãîëîêîñòó. ßê ëþäèíà ìîðàëüíà â³í áàãàòî ðîê³â ñâ ïðàö³ ïðèñâÿòèâ ðîçðîáö³ ñèñòåìè çàâ÷àñíîãî ïîïåðåäæåííÿ, ïðîãíîçóâàííÿ ãåíîöèäó òà âæèòòÿ ïðàêòè÷íèõ çàõîä³â äëÿ çàïîá³ãàííÿ éîìó. ̳ñöå Ãîëîêîñòó â ñó÷àñí³é ³ñòî𳿠*1 Ó íåäàâí³õ äèñêóñ³ÿõ ùîäî ì³ñöÿ Ãîëîêîñòó â ³ñòî𳿠XX ñòîë³òòÿ ïðîñòåæóºòüñÿ ÷³òêà òåíäåíö³ÿ äî óçãîäæóâàííÿ ïîíÿòòÿ éîãî óí³êàëüíîñò³ ç ³äåºþ éîãî çàãàëüíî¿ âàæëèâîñò³. Á³ëüø³ñòü äîñë³äíèê³â â³ä÷óâàþòü, ùî îáèäâà ö³ ïîíÿòòÿ º ñëóøíèìè ³, íàñïðàâä³, íàâðÿä ÷è ìîæóòü ³ñíóâàòè îäíå áåç îäíîãî. Ïðîòå â öèõ ñïðîáàõ âèçíà÷åííÿ ð³äêî ґðóíòóþòüñÿ íà ³ñòîðè÷íîìó àíàë³ç³ ðåàëüíèõ ïîä³é Ãîëîêîñòó. Ç îãëÿäó íà öå âàæëèâî ïðèä³ëèòè óâàãó ïåðåäîâñ³ì ïèòàííÿì âèçíà÷åííÿ. Ó íàø³ äí³ òåðì³í «Ãîëîêîñò» â àíãë³éñüê³é ìîâ³ çàâåäåíî âæèâàòè íà ïîçíà÷åííÿ ñïëàíîâàíîãî ö³ëêîâèòîãî âèíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó
55
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
òà ôàêòè÷íî¿ çàãèáåë³ øåñòè ì³ëüéîí³â ºâðå¿â â³ä ðóê íàöèñò³â ³ ¿õ ïîïë³÷íèê³â2 . ϳäñòàâîþ äëÿ âèä³ëåííÿ Ãîëîêîñòó ç ðÿäó ³íøèõ çëî÷èí³â, ó÷èíåíèõ íàöèñòàìè ÷è ¿ì ïîä³áíèìè ïðîòè áàãàòüîõ ì³ëüéîí³â ³íøèõ ëþäåé, áóëè íå ê³ëüê³ñòü æåðòâ ³ íå ñïîñ³á ¿õ óáèâñòâà ÷è ê³ëüê³ñíå ñï³ââ³äíîøåííÿ ì³æ çàãèáëèìè òà ïîòåíö³éíî ìîæëèâèìè æåðòâàìè. Íàöèñòàìè âáèòî íàáàãàòî á³ëüøå ðîñ³ÿí, í³æ ºâðå¿â.  ³ñòî𳿠òðàïëÿëèñÿ âèïàäêè, êîëè âèíèùåíà ÷àñòêà ïåâíî¿ ñï³ëüíîòè áóëà çíà÷íî âèùîþ çà òðèäöÿòü ï’ÿòü â³äñîòê³â ºâðåéñüêîãî íàðîäó, ùî ñòàëè æåðòâîþ Ãîëîêîñòó. ² õî÷à ñåðåä æåðòâ ãàçîâèõ êàìåð ïåðåâàæàëè ºâðå¿, ïîðó÷ ç íèìè áóëè é ³íø³ – öèãàíè, ðàäÿíñüê³ â³éñüêîâîïîëîíåí³ òà ³íø³. Ñåðåä ³íøèõ âèïàäê³â òîãî, ùî çàãàëîì ïîçíà÷àþòü òåðì³íîì «ãåíîöèä», âèð³çíÿº Ãîëîêîñò éîãî ìîòèâàö³ÿ. Ö³ëêîì çðîçóì³ëî, ùî íàöèñòñüêà ³äåîëîã³ÿ âáà÷àëà â ºâðå¿ íåäîñòîéíó çâàííÿ ëþäèíè àíòèòåçó òîãî, ùî âîíà ââàæàëà çà ëþäñüêèé ³äåàë: í³ìåöüêîãî àð³éöÿ. Ó ïîëåì³ö³ ñòîñîâíî òîãî, ÷è ³ñíóâàëà âçàãàë³ íàöèñòñüêà ³äåîëîã³ÿ, áåçñóìí³âíèì âèäàºòüñÿ òå, ùî áóëî ê³ëüêà äîêòðèí, çàãàëîì ï³äòðèìóâàíèõ íàöèñòñüêîþ åë³òîþ, – íå âàæèòü, ÷è ñêëàäàþòü âîíè ³äåîëîã³þ. Ïåðåäóñ³ì áóâ ìàí³õåéñüêèé ï³äõ³ä, ÿêèé âáà÷àâ ó ñâ³òîâ³é ïåðåìîç³ ãåðìàíñüêîãî àð³éñòâà íå ëèøå ãåîïîë³òè÷íó íåîáõ³äí³ñòü äëÿ âèæèâàííÿ ãåðìàíñüêî¿ ðàñè òà ¿¿ íàðîä³â, àëå é ïåðåäóìîâó ïîäàëüøîãî ³ñíóâàííÿ ëþäñòâà. Íà ïðîòèëåæíîìó ïîëþñ³ âîíè áà÷èëè ºâðåÿ – ñàòàíèíñüêèé åëåìåíò, äî òîãî æ ïàðàçèòè÷íèé – ñëàáêèé òà æàëþã³äíèé, àëå, âîäíî÷àñ, ñòðàøåííî ìîãóòí³é òà íåâ³ää³ëüíèé â³ä àáñîëþòíîãî çëà. ªâðåé, õî÷ ³ ìàâ âèãëÿä ëþäèíè, íåþ íå áóâ. ³í ïàíóâàâ íàä ïåðåâàæíîþ ÷àñòèíîþ ñâ³òó, òðèìàþ÷è ï³ä êîíòðîëåì ÿê êàï³òàë³çì, òàê ³ ðîñ³éñüêèé á³ëüøîâèçì; ëèøå ͳìå÷÷èíà òà äî ïåâíî¿ ì³ðè Àíãë³ÿ ïîêè ùî íå áóëè ï³ä éîãî ï’ÿòîþ. Íàâèñëà çàãðîçà éîãî ïåðåìîãè, à, îòæå, é çàãèáåë³ íå ëèøå ͳìå÷÷èíè, à é âñüîãî ëþäñòâà. Òàêèì ÷èíîì, ͳìå÷÷èíà âåëà â³éíó ïðîòè ñâî¿õ âîðîã³â, äîìàãàþ÷èñü äâîõ âçàºìíî äîïîâíþâàëüíèõ ö³ëåé: «ïîçèòèâíî¿» – çàáåçïå÷åííÿ ïåðåìîãè ãåðìàíñüêèõ íàðîä³â ó ªâðîï³, à çãîäîì ³ â óñüîìó ñâ³ò³ – òà «íåãàòèâíî¿» – ïîâàëåííÿ Ñàòàíè ó ºâðåéñüê³é ïîäîá³ òà çâ³ëüíåííÿ öüîãî ñâ³òó â³ä éîãî ïðàâë³ííÿ. Äîñÿãíåííÿ ïåðøî¿ ö³ë³ áóëî íåìîæëèâèì áåç äîñÿãíåííÿ äðóãî¿3 . Àíàë³ç ïîä³é, ùî ñïðè÷èíèëèñÿ äî Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ³ ñàìî¿ â³éíè ñâ³ä÷èòü, ùî åêñïàíñ³îí³ñòñüêà ïîë³òèêà íàöèñòñüêî¿ Í³ìå÷÷èíè ìîòèâóâàëàñÿ ïåðø çà âñå íå êîíêðåòíèìè ³íòåðåñàìè í³ìö³â – ïîë³òè÷íèìè, ñòðàòåã³÷íèìè ÷è åêîíîì³÷íèìè, – à ñêîð³ø, ³äåîëîã³÷íèìè
56
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
ì³ðêóâàííÿìè. Âèñëîâëþâàííÿ ùîäî öüîãî äîñèòü ÷àñòî áóëè àáñîëþòíî íåçàâóàëüîâàíèìè, àëå îêðåì³ ³ñòîðèêè ìàþòü ñõèëüí³ñòü íå çâàæàòè íà äîêóìåíòè, ÿê³ íå ï³äòâåðäæóþòü ¿õí³õ óïåðåäæåíèõ ïîãëÿä³â. Íàöèñòñüêà ͳìå÷÷èíà øóêàëà «Lebensraum» [«æèòòºâèé ïðîñò³ð»] äëÿ ãåðìàíñüêèõ íàðîä³â (ïåðåäóñ³ì, àëå æîäíîþ ì³ðîþ íå ò³ëüêè äëÿ í³ìö³â), ùîá âîíè ìîãëè ïàíóâàòè íàä ªâðîïîþ òà ñâ³òîì; ³ç ö³ºþ ìåòîþ íåîáõ³äíî áóëî âåñòè â³éíó ïðîòè âîðîã³â, îá’ºäíàíèõ äîâêîëà ºâðåÿ – àðõ³âîðîãà, ÿêèé ïðèõîâóâàâñÿ çà âñ³ìà ³íøèìè. Áîðîòüáà ïðîòè ºâðå¿â áóëà îäíèì ³ç äâîõ ò³ñíî ïåðåïëåòåíèõ ìîòèâóâàíü, ùî ¿õ áóëî ïîêëàäåíî â îñíîâó ð³øåííÿ íàöèñò³â ðîçâ’ÿçàòè Äðóãó ñâ³òîâó â³éíó. Àíòèºâðåéñüêèé ïîõ³ä áóâ âèð³øàëüíîþ ñêëàäîâîþ íàöèñòñüêî¿ åñõàòîëî㳿, íàð³æíèì êàìåíåì ¿õíüî¿ ñâ³òîáóäîâè, à íå ëèøå îäí³ºþ ç ÷àñòèí ¿õíüî¿ ïðîãðàìè. Ìàéáóòòÿ ëþäñòâà çàëåæàëî â³ä ¿õíüî¿ ïåðåìîãè íàä ºâðåéñòâîì. Ç îãëÿäó íà öå ïñåâäîðåë³ã³éíå ìîòèâóâàííÿ 䳿 íàöèñò³â ïðîòè ºâðå¿â íàáóëè áåçïðåöåäåíòíîãî õàðàêòåðó. ²ç ìîìåíòó ïðèéíÿòòÿ ð³øåííÿ ïðî çíèùåííÿ ºâðå¿â äëÿ ¿õ óáèâñòâà íå ³ñíóâàëî âèíÿòê³â, îñê³ëüêè Ñàòàíó íåîáõ³äíî âèêîð³íþâàòè äîùåíòó, à ³íàêøå â³í çíîâó çàÿâèòü ïðî ñåáå. Êîæåí, õòî ìàâ ó ä³ä³âñüêîìó ïîêîë³íí³ òðüîõ ïðåäê³â ºâðåéñüêî¿ êðîâ³, áóâ ïðèðå÷åíèé íà ñìåðòü, à òîìó, õòî ìàâ äâîõ òàêèõ ïðåäê³â, çàãðîæóâàëà, ÿê ïðàâèëî, àáî ñìåðòü, àáî ñòåðèë³çàö³ÿ. Âèíÿòêîâ³ñòü Ãîëîêîñòó ïîëÿãຠâ òîòàë³òàðíîìó õàðàêòåð³ éîãî ³äåîëî㳿 òà ó âò³ëåíí³ àáñòðàêòíî¿ ³äå¿ ó ñïëàíîâàíå, ìåòîäè÷íî âïðîâàäæóâàíå ìàñîâå âáèâñòâî. Êð³ì òîãî, Ãîëîêîñò áóâ ãîëîâíèì ìîòèâîì ðîçâ’ÿçàííÿ âåëèêîìàñøòàáíî¿ â³éíè, ÿêà çàáðàëà áëèçüêî 35 ì³ëüéîí³â ëþäñüêèõ æèòò³â4 çà äîâãèõ ø³ñòü ðîê³â. Ó öüîìó é ïîëÿãຠóí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó. À ùî çàñâ³ä÷óº çàãàëüíèé õàðàêòåð öüîãî äîñâ³äó? Ìàñîâ³ óáèâñòâà öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ ï³ä ÷àñ âîºí ³ íàâ³òü ó â³äíîñíî ñïîê³éí³ ïåð³îäè òðàïëÿëèñÿ ç äàâí³õ-äàâåí. Ëþäñüêà ³ñòîð³ÿ ðÿñí³º âèïàäêàìè, äîêóìåíòàëüíî ï³äòâåðäæåíèìè, çâ³ðÿ÷î¿ íàðóãè çàâîéîâíèê³â ÷è ìàðîäåð³â íàä öèâ³ëüíèì íàñåëåííÿì. Ïðîòå ñàìå ïîíÿòòÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà ñêëàäຠçíà÷íó ïðîáëåìó. ßêå âáèâñòâî ñë³ä ââàæàòè ìàñîâèì? Ìîæå, ç äåñÿòüìà æåðòâàìè? À ìîæå ³ç ñîòíåþ? ×è ç òèñÿ÷åþ? ßêùî õòîñü ñïðè÷èíÿº ìàñîâèé ãîëîä ÷è åï³äåì³þ, ÷è ìîæíà íàçâàòè öå ìàñîâèì óáèâñòâîì? ×è ìîæíà ñòàâèòè íà îäèí ùàáåëü ìàñîâó ñòðàòó â’ÿçí³â ³ âáèâñòâî öèâ³ëüíèõ îñ³á? ßê ïîòðàêòóâàòè ìàñîâó çàãèáåëü ñîëäàò³â â³ä ãàçó ï³ä ÷àñ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè: ÷è öå ìàñîâå âáèâñòâî, à ÷è ïðèéíÿòíèé ñïîñ³á óðàæåííÿ ïðîòèâíèêà â õîä³ â³éñüêîâèõ ä³é?
57
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
Äîêëàäíèé ïîð³âíÿëüíèé àíàë³ç òàêèõ âèïàäê³â ó ÕÕ ñòîë³òò³ º çàâäàííÿì íà ìàéáóòíº. Îäíàê – ìîæå âèíèêíóòè çàïèòàííÿ – ÷è íå º òàêèé ï³äõ³ä íàäòî ñõîëàñòè÷íèì? Íåìຠð³çíèö³, ÷è çàãèíóëà ëþäèíà ï³ä Âåðäåíîì â³ä í³ìåöüêîãî ãàçó, ÷è â Äðåçäåí³ – âíàñë³äîê íàëüîòó àíãë³éñüêèõ áîìáàðäóâàëüíèê³â, ÷è â Îñâåíö³ì³ – â ãàçîâ³é êàìåð³, ÷è â Õ³ðîñ³ì³ ï³ä ÷àñ àòîìíîãî âèáóõó, ÷è â ̳ Ëà¿ – â³ä àìåðèêàíñüêî¿ êóë³, à ÷è â XIII ñòîë³òò³ â ²ñôàõàí³ â³ä ìîíãîëüñüêîãî êèíäæàëà. ×è òàê öå? Ìè, çðåøòîþ, âñòàíîâëþºìî ð³çíîâèäè äîáðà. Ìè â³ä÷óâàºìî â³äì³íí³ñòü, õî÷ ÿê íåëåãêî áóâຠ¿¿ âèçíà÷èòè, ì³æ äîïîìîãîþ ë³òí³é ïàí³ ïåðåéòè âóëèöþ ³ âèíåñåííÿì ò³º¿ ñàìî¿ ë³òíüî¿ ïàí³ ç ïàëàþ÷îãî áóäèíêó. Ìè íàìàãàºìîñÿ ç’ÿñóâàòè ð³çíîâèäè – â öüîìó âèïàäêó – ã³äíèõ ãðîìàäñüêîãî ñõâàëåííÿ â÷èíê³â, ÿê³ ìè íàçèâàºìî äîáðèìè ç ïîãëÿäó ìîðàë³, îñê³ëüêè äîòðèìóºìîñÿ êàíò³àíñüêîãî ï³äõîäó, çã³äíî ç ÿêèì ïîä³áí³ â÷èíêè çàñëóãîâóþòü, â ³äåàë³, çàãàëüíîãî íàñë³äóâàííÿ. Äëÿ âïðîâàäæåííÿ öüîãî ï³äõîäó ìè âäàºìîñÿ äî ãðàäàö³¿ òà ðîçð³çíåííÿ. Ôàêòè÷íî ìè, çàçâè÷àé, òàê ñàìî ñòàâèìîñÿ é äî â÷èíê³â, ÿê³ á³ëüø³ñòü ³ç íàñ ââàæຠëèõèìè. Ó ëþäñüê³é ³ñòî𳿠ñïîñòåð³ãàºòüñÿ ÷³òêå ðîçìåæóâàííÿ çëî÷èí³â â þðèäè÷íèõ çàêîíàõ, íà ï³äñòàâ³ ïðèéíÿòèõ ñóñï³ëüñòâîì êðèòåð³¿â, íà ñåðéîçí³ø³ òà ìåíø ñåðéîçí³. Àâòîð îáñòîþº äîö³ëüí³ñòü çàñòîñóâàííÿ ïîä³áíîãî ðîçð³çíåííÿ äî áóäü-ÿêîãî âèïàäêó â³ä³áðàííÿ æèòòÿ. Ùîïðàâäà, öå íå òàê óæå é âàæëèâî äëÿ æåðòâè ̳ Ëà¿, Îñâåíö³ìà ÷è Âåðäåíà, àëå öå ñêëàäຠñóòòºâó ð³çíèöþ äëÿ âö³ë³ëîãî. Îòæå, ñïðîáóºìî âèçíà÷èòè ð³çíèöþ. ϳñëÿ â³äíîñíî öèâ³ë³çîâàíîãî XIX ñòîë³òòÿ, â ÿêîìó â õîä³ áàãàòüîõ âîºí, ùî â³äáóëèñÿ â ïåð³îä ì³æ 1815 ðîêîì ³ àìåðèêàíñüêîþ ãðîìàäÿíñüêîþ â³éíîþ, ïîëÿãëî «ëèøå» äåñÿòü òèñÿ÷ ñîëäàò³â, ïî÷àëè ç’ÿâëÿòèñÿ ïîòóæí³ø³ ìåòîäè ìàñîâîãî âáèâñòâà, ùî ïðèçâåëî äî ï³äâèùåííÿ, òàê áè ìîâèòè, ð³âíÿ æîðñòîêîñò³. Öåé ïðîöåñ äîñÿã ñâîãî àïîãåþ ï³ä ÷àñ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, ç ¿¿ âåëè÷åçíîþ ê³ëüê³ñòþ ñîëäàòñüêèõ æåðòâ. Ìîæíà, îäíàê, çàïåðå÷èòè, ùî ö³ ëþäè çàãèíóëè â õîä³ â³éíè, êîëè çâè÷àéí³ ñóñï³ëüí³ íîðìè íå çàñòîñîâóþòüñÿ äî àðì³é, ÿê³ âáèâàþòü îçáðîºíèõ ëþäåé. Ó 1914 – 1918 ðîêàõ âèïàäêè ìàñîâî¿ çàãèáåë³ öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ áóëè, ñêîð³øå, âèíÿòêîì ³ç ïðàâèëà. Íàéî÷åâèäí³øèì ³ç ïîä³áíèõ âèïàäê³â áóëî çíèùåííÿ â³ðìåíñüêîãî íàðîäó â Àíàòî볿, ³ ï³çí³øå ìè ùå ïîâåðíåìîñÿ äî öüîãî. Íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è ââàæàòè óáèâñòâî ì³ëüéîí³â ñîëäàò³â çà äîïîìîãîþ äåäàë³ âèãàäëèâ³øèõ çàñîá³â íèùåííÿ ìàñîâèì óáèâñòâîì
58
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
÷è íåùàñíîþ âîºííîþ ïî䳺þ – íà äóìêó àâòîðà, ïåðøå ïðèïóùåííÿ º â³ðîã³äí³øèì – çðîçóì³ëî, ùî ïðîâåäåíå Äæîðäæåì Ìîññå äîñë³äæåííÿ Ïåðøî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ÿê êàòàë³çàòîðà àãðåñèâíîñò³, ÿêà âèÿâèëà ñåáå ó çðîñòàíí³ çàãàëüíî¿ æîðñòîêîñò³ ñó÷àñíî¿ öèâ³ë³çàö³¿, º äóæå ïåðåêîíëèâèì5 . Áåçóìîâíî, ñóòü ïîëÿãຠâ òîìó, ùî õî÷à ìàñîâå âáèâñòâî íå áóëî íîðìîþ ñóñï³ëüñòâà, ÿêå õèçóâàëîñÿ ñâî¿ì «ïðîãðåñîì», Ïåðøà ñâ³òîâà â³éíà âèÿâèëàñÿ ò³ºþ ìåæîâîþ ïî䳺þ, ï³ñëÿ ÿêî¿ ìàñîâå âáèâñòâî âïåðøå ñòàëî ïðèéíÿòíèì àáî, ìîæëèâî, ñòàëî çíîâó ïðèéíÿòíèì. Ìîæíà çãàäàòè, íàïðèêëàä, ïî䳿 ãðîìàäÿíñüêî¿ â³éíè â Ðîñ³¿, êîëè áóëî âáèòî çîêðåìà ñîòíþ òèñÿ÷ ºâðå¿â, àáî æàõëèâ³ â³éíè, ÿê³ ñêîëèõíóëè Êèòàé ó äâàäöÿò³ ðîêè, íàâ³òü äî âòîðãíåííÿ ßïîí³¿ â 1931 ðîö³. Ãîëîêîñò, ïåâíà ð³÷, íåìîæëèâî óÿâèòè ñîá³ áåç ö³º¿ çì³íè ó ñòàâëåíí³ äî ìàñîâîãî çíèùåííÿ ëþäåé. Îòæå, ÿê ñï³ââ³äíîñÿòüñÿ ì³æ ñîáîþ ìàñîâå âáèâñòâî ³ òå, ùî ìè íàçèâàºìî «ãåíîöèäîì»? Áàãàòî âæå íàïèñàíî ïðî ïîõîäæåííÿ öüîãî ñëîâà òà éîãî çíà÷åííÿ. Äëÿ îô³ö³éíî¿ äóìêè, çâè÷àéíî, íå ³ñíóâàëî òðóäíîù³â ïðè âèçíà÷åíí³ òåðì³íà, ÿêèé áóëî âæèòî â çàïðîïîíîâàí³é Îðãàí³çàö³ºþ Îá’ºäíàíèõ Íàö³é Êîíâåíö³¿ ùîäî ãåíîöèäó. Ó öüîìó äîêóìåíò³, óõâàëåíîìó 9 ãðóäíÿ 1948, çàçíà÷àëîñÿ: «Çà ö³ºþ Êîíâåíö³ºþ ãåíîöèä îçíà÷ຠîäèí ³ç íàñòóïíèõ àêò³â, çä³éñíåíèõ ³ç íàì³ðîì çíèùèòè ö³ëêîâèòî àáî ÷àñòêîâî (êóðñèâ àâòîðà) íàö³îíàëüíó, åòí³÷íó ÷è ðåë³ã³éíó ãðóïó, à ñàìå: (à) âáèâñòâî ÷ëåí³â ö³º¿ ãðóïè; (á) çàâäàííÿ ñåðéîçíî¿ ò³ëåñíî¿ ÷è ïñèõ³÷íî¿ øêîäè ÷ëåíàì ö³º¿ ãðóïè; (â) óìèñíå íàâ’ÿçóâàííÿ ö³é ãðóï³ óìîâ æèòòÿ, ùî, ÿê ïåðåäáà÷àºòüñÿ, ïðèçâåäóòü äî ¿¿ ô³çè÷íîãî çíèùåííÿ – ö³ëêîâèòîãî àáî ÷àñòêîâîãî; (ã) âæèâàííÿ çàõîä³â ³ç ìåòîþ ïåðåøêîäæàííÿ íàðîäæóâàíîñò³ â ö³é ãðóï³; (ä) íàñèëüíèöüêå ïåðåì³ùåííÿ ä³òåé ö³º¿ ãðóïè äî ³íøî¿ ãðóïè». ßê âèïëèâຠ³ç ôîðìóëþâàííÿ, ãåíîöèä îçíà÷àº, â êðàéíüîìó âèïàäêó, àêò, çä³éñíþâàíèé ç ìåòîþ ö³ëêîâèòîãî çíèùåííÿ ãðóïè. Ïðîòå ãðóïà ìîæå áóòè ö³ëêîâèòî çíèùåíà áåç óáèâñòâà âñ³õ ¿¿ ÷ëåí³â, îòæå, ñïëàíîâàíå ö³ëêîâèòå ô³çè÷íå âèíèùåííÿ ãðóïè íå îáîâ’ÿçêîâî ï³äïàäàòèìå ï³ä öå âèçíà÷åííÿ. Öåé âàð³àíò âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó ç’ÿâèâñÿ âíàñë³äîê çàïðîâàäæåííÿ ñàìîãî òåðì³íà, çàïðîïîíîâàíîãî éîãî àâòîðîì Ðàôàåëåì Ëåìê³íèì. Íà ïî÷àòêó 1943 ðîêó Ëåìê³í ï³ä âïëèâîì ³íôîðìàö³¿, îòðèìàíî¿ ç ªâðîïè ùîäî Ãîëîêîñòó, à òàêîæ ùîäî ïåðåñë³äóâàííÿ ïðåäñòàâíèê³â ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé, ñôîðìóëþâàâ ñóïåðå÷ëèâå âèçíà÷åííÿ. Ç îäíîãî áîêó,
59
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
â³í âèçíà÷èâ ãåíîöèä ÿê ö³ëêîâèòå «âèíèùåííÿ» íàðîäó, à ç ³íøîãî – ÿê íàäçâè÷àéíå ïðèãí³÷åííÿ, í³âå÷åííÿ íàâ÷àëüíèõ ³íñòèòóö³é, âòðó÷àííÿ â ðåë³ã³éíå æèòòÿ, çàãàëüíó äåíàö³îíàë³çàö³þ ³ íàâ³òü ìîðàëüíå ðîçêëàäàííÿ çà äîïîìîãîþ, íàïðèêëàä, ïîðíîãðàô³¿. Íàñïðàâä³, ìè ìàºìî òóò äâà âèçíà÷åííÿ, ÿê³ âî÷åâèäü âèêëþ÷àþòü îäíå îäíå: íåìîæëèâèì º âòðó÷àííÿ â ðåë³ã³éíå æèòòÿ ÷è í³âå÷åííÿ íàâ÷àëüíèõ ³íñòèòóö³é íàðîäó, ÿêèé áóëî âèíèùåíî. Íåìຠòàêîæ ï³äñòàâ óáà÷àòè â öèõ àêö³ÿõ êðîêè, ùî íåîäì³ííî âåäóòü äî âèíèùåííÿ, îñê³ëüêè ó âèïàäêó ùîäî áàãàòüîõ íàðîä³â çà óìîâ íàöèñòñüêîãî ïðàâë³ííÿ öüîãî íå ñòàëîñÿ. Ïåðøå âèçíà÷åííÿ â³äïîâ³äຠâèïàäêó ùîäî ºâðåéñüêîãî íàðîäó ï³ä ÷àñ â³éíè, òîä³ ÿê äðóãå õàðàêòåðèçóº, íàïðèêëàä, äîëþ ñëîâ’ÿíñüêèõ íàö³é ÷àñ³â íàöèñòñüêî¿ îêóïàö³¿6 . Íà äóìêó àâòîðà ñòàòò³, äîö³ëüí³øå áóëî á äðóãå âèçíà÷åííÿ Ëåìê³íà ñï³ââ³äíåñòè ç òåðì³íîì «ãåíîöèä» – íåçàëåæíî â³ä ïîãëÿäó íà öå Îðãàí³çàö³¿ Îá’ºäíàíèõ Íàö³é, òîä³ ÿê ïîíÿòòÿ, âèðàæåíå ïåðøèì âèçíà÷åííÿì, ìîæíà áóëî á ïîçíà÷àòè ñëîâîì «Ãîëîêîñò» àáî, òî÷í³øå, ³âðèòñüêèì òåðì³íîì Shoah («Êàòàñòðîôà»), ùî º âèïðàâäàí³øèì. Äðóãå âèçíà÷åííÿ, ùî éîãî äàâ Ëåìê³í ñâîºìó òåðì³íó, ñïðàâä³ â³äïîâ³äຠäîë³ ÷åõ³â, ïîëÿê³â, ñåðá³â òà ³íøèõ. ¯õí³ ³íñòèòóö³¿ ñàìîóïðàâë³ííÿ çàçíàëè ðóéíàö³¿, ñîö³àëüíó çãóðòîâàí³ñòü öèõ íàö³é áóëî ïîðóøåíî, ¿õíþ ³íòåë³ãåíö³þ çäåá³ëüøîãî âèãóáëåíî, ìîãóòí³ñòü ¿õí³õ öåðêîâ ï³ä³ðâàíî, à ìàñè äîâåäåíî äî ìåæ³ âèìèðàííÿ. Îäíàê ëèøå îäèí íàðîä áóâ ïðèðå÷åíèé íà ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ – ºâðå¿. Îêðåì³ ³ñòîðèêè ñïðîñòîâóþòü öå òâåðäæåííÿ ³ äîâîäÿòü, ùî â íàì³ðè íàöèñò³â âõîäèëî çíèùåííÿ âñ³õ ïðåäñòàâíèê³â ïåâíèõ ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â, çîêðåìà ÷åõ³â ³ ïîëÿê³â. Îäíàê öå âî÷åâèäü íå â³äïîâ³äຠä³éñíîñò³. Ç îãëÿäó íà âàæëèâ³ñòü ïèòàííÿ äèôåðåíö³þâàííÿ çëà äîö³ëüíî äîêëàäí³øå äîñë³äèòè öþ ïðîáëåìó. Ùî ñòîñóºòüñÿ ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â, òî, ÿê ñâ³ä÷àòü äîêóìåíòè, íàöèñòè ìàëè íàì³ð çíèùèòè ¿õí³é ïðîâ³ä, äåïîðòóâàòè ÷àñòèíó íàñåëåííÿ öèõ íàðîä³â ³ óÿðìèòè ðåøòó. ͳêîëè íå ³ñíóâàëî ïëàíó ìàñîâîãî ô³çè÷íîãî çíèùåííÿ áóäü-ÿêî¿ ³ç öèõ íàö³é. Íàïîëÿãàííÿ íà òîìó, ùî ïîë³òèêà íàöèñò³â íåìèíó÷å ìàëà á ïðèçâåñòè äî òàêîãî ö³ëêîâèòîãî çíèùåííÿ, íå ìàþòü ôàêòè÷íîãî ï³äґðóíòÿ ³ â êðàùîìó âèïàäêó ìîæóòü ââàæàòèñÿ ã³ïîòåçîþ. Öå áóëî á, êð³ì òîãî, íåëîã³÷íî, îñê³ëüêè Òðåò³é ðåéõ ïîòðåáóâàâ ì³ëüéîí³â ï³äíåâ³ëüíèõ òðóäàð³â, ³, ÿê ñâ³ä÷èòü ïåðåá³ã ïîä³é, ïîë³òèêà íàöèñò³â ïåðåäáà÷àëà ïåðåòâîðåííÿ ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â íà â³÷íèõ ³ëîò³â, ÿê³ á ðàáñüêè ïðèñëóãîâóâàëè ñâî¿ì í³ìåöüêèì õàçÿÿì.
60
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
Òàêà ïîë³òèêà íàöèñò³â çóìîâëþâàëàñÿ ïîòðåáîþ óçãîäèòè ðàñîâó, åêîíîì³÷íó òà ïîë³òèêî-ñòðàòåã³÷íó ö³ë³ ìàéáóòíüî¿ ñâ³òîâî¿ ãåðìàíñüêî¿ ³ìïåð³¿. Ïðîòå ðàñîâî-³äåîëîã³÷íà ñêëàäîâà áåçïåðå÷íî äîì³íóº â îô³ö³éíèõ íàöèñòñüêèõ äîêóìåíòàõ, ÿê, çðåøòîþ, ³ â òâîðàõ ¿õí³õ ³äåîëîã³â. Íàöèñòè ââàæàëè ïðåäñòàâíèê³â ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â àð³éöÿìè, õî÷ ³ íèæ÷îãî ðàñîâîãî ð³âíÿ7 . ϳä öþ êàòåãîð³þ ï³äïàäàëè ÷åõè, ïîëÿêè, óêðà¿íö³, á³ëîðóñè òà ðîñ³ÿíè. Êð³ì òîãî, íàöèñòè ñâî¿ìè ïðîòèâíèêàìè ââàæàëè é òðè íåñëîâ’ÿíñê³ íàðîäè â Ïðèáàëò³éñüêèõ äåðæàâàõ: ëèòîâö³â, ëàòèø³â òà åñòîíö³â8 . Ñòàâèëîñÿ çà ìåòó âèîêðåìëåííÿ ñåðåä öüîãî íàñåëåííÿ «íîðäè÷íîãî» åëåìåíòó – øëÿõîì ðàñîâîãî îãëÿäó, âèõîäÿ÷è ïåðåâàæíî ³ç çîâí³øí³õ õàðàêòåðèñòèê, – ³ òàêà ñïîð³äíåíà (ç ïîãëÿäó ðàñè) ç í³ìöÿìè ÷àñòèíà ïîíåâîëåíîãî íàñåëåííÿ íàëåæàëà ãåðìàí³çàö³¿, äîáðîâ³ëüí³é ÷è ïðèìóñîâ³é. Öå ïåðåäáà÷àëî, ñåðåä ³íøîãî, âèâåçåííÿ «ö³ííèõ» ó ðàñîâîìó â³äíîøåíí³ ä³òåé íà âèõîâàííÿ äî ͳìå÷÷èíè. Ïðîâ³äíèêè íîðäè÷íîãî òèïó ñåðåä ïîëÿê³â, ÷åõ³â ³ ðîñ³ÿí ï³äëÿãàëè çíèùåííþ, îñê³ëüêè âîíè ìîãëè ïîñïðèÿòè âèíèêíåííþ àíòèí³ìåöüêèõ ðóõ³â îïîðó. Ðåøòó íàñåëåííÿ ïåðåäáà÷àëîñÿ ïîä³ëèòè íà äâ³ ÷àñòèíè, îäíó ç ÿêèõ ïëàíóâàëîñÿ âèâåçòè íà Ñõ³ä, à ç äðóãî¿ – ñôîðìóâàòè ï³äíåâ³ëüíó òðóäîâó ñèëó äëÿ çàáåçïå÷åííÿ ïðèñòîéíîãî æèòòÿ äëÿ ïàí³âíî¿ ðàñè. Äîïîêè íå íàáóâ ñâî¿õ îñòàòî÷íèõ îáðèñ³â ïëàí Áàðáàðîññà (ïëàí çàâîþâàííÿ ÑÐÑÐ), íàöèñòñüê³ ïðîæåêòè ùîäî ìàéáóòíüîãî ïîâèíí³ áóëè âðàõîâóâàòè òîé ôàêò, ùî íåìຠìîæëèâîñò³ âèñåëèòè íàÿâíå ñëîâ’ÿíñüêå íàñåëåííÿ – ÷åõ³â ³ ïîëÿê³â – ÿê³ ïðîæèâàëè íà ïîòî÷íèé ìîìåíò íà òåðèòîð³ÿõ, êîíòðîëüîâàíèõ í³ìöÿìè.  îáãîâîðåíí³, ùî â³äáóëîñÿ 17 æîâòíÿ 1939 ðîêó, óòëåð çàÿâèâ, ùî íàöèñòñüê³ ñëóæáîâö³ ³ç çàãàëüíîãî ïðàâë³ííÿ ìàþòü çàáåçïå÷èòè òóò «íèçüêèé ïðîæèòêîâèé ð³âåíü». Íàñ ö³êàâèòü «ëèøå îòðèìàííÿ òóò ðîáî÷î¿ ñèëè9». Ôþðåð ï³äòâåðäèâ ñâ³é íàì³ð 2 æîâòíÿ 1940 ðîêó, çàÿâëÿþ÷è, ùî â³í õî÷å âñòàíîâèòè çàãàëüíå ïðàâë³ííÿ ÿê «ïîëüñüêó ðåçåðâàö³þ – âåëèêèé ïîëüñüêèé òðóäîâèé òàá³ð»10 . Îòæå, äî âòîðãíåííÿ í³ìö³â äî ÑÐÑÐ ìè áà÷èìî, ùî îñíîâí³ íàïðÿìêè íàöèñòñüêî¿ ïîë³òèêè ùîäî ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â áóëè ÷³òêî îêðåñëåí³. Öå áóëà ñïðàâä³ ïðîãðàìà ãåíîöèäó – ïîíåâîëåííÿ, óñóíåííÿ ïðîâ³äíî¿ åë³òè øëÿõîì ¿¿ íèùåííÿ òà óïîñë³äæåííÿ, ãåðìàí³çàö³ÿ òà äåïîðòàö³ÿ – ïðîãðàìà, ÿêà ïåðåäáà÷àëà çíèùåííÿ öèõ íàö³é ÿê òàêèõ; öå íå áóëî ïðîãðàìîþ Ãîëîêîñòó – ñïëàíîâàíîãî ö³ëêîâèòîãî ô³çè÷íîãî âèíèùåííÿ.
61
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
ϳñëÿ ïðèéíÿòòÿ ð³øåííÿ ïðî âòîðãíåííÿ íà òåðèòîð³þ ÑÐÑÐ âèíèêëà íîâà ñèòóàö³ÿ. Óïðîäîâæ â³äð³çêó ÷àñó ì³æ ïî÷àòêîì 1941 ³ çàê³í÷åííÿì 1942 â³äáóâàâñÿ ðîçâèòîê ïëàí³â ñòîñîâíî ìàéáóòíüî¿ äîë³ íàñåëåííÿ Ñõ³äíî¿ ªâðîïè ï³ñëÿ ïåðåìîãè í³ìö³â. Ö³ ïëàíè ìàëè ñâî¿ì îñåðäÿì òàê çâàíèé ãåíåðàëüíèé ïëàí Îñò, ïåðøèé ïðîåêò ÿêîãî áóëî ïîäàíî óììëåðó íàïðèê³íö³ 194111 . ϳäãîòîâëåíèé Ìåºð-Ãåòë³íãîì ïëàí ïðèä³ëÿâ ãîëîâíó óâàãó ïðîáëåì³ ïåðåçàñåëåííÿ ñõ³äíèõ òåðåí³â, ÿê³ Ã³ììëåð ìàâ íàì³ð î÷èñòèòè â³ä ñëîâ’ÿíñüêîãî íàñåëåííÿ. ²ç ñîðîêà ï’ÿòè ì³ëüéîí³â «³íîçåìö³â» (Fremdvülkische), ÿê³ ïðîæèâàëè íà öèõ çåìëÿõ, ùî ñêëàäàëè òåðèòî𳿠Ïðèáàëò³éñüêèõ äåðæàâ, Ïîëüù³ òà çíà÷íî¿ ÷àñòêè çàõ³äíîãî ðåã³îíó ªâðîïåéñüêî¿ Ðîñ³¿ – âñ³º¿ Á³ëîðóñ³¿ òà Óêðà¿íè, òðèäöÿòü îäèí ì³ëüéîí íàëåæàâ äî äåïîðòàö³¿, à ðåøòó ïåðåäáà÷àëîñÿ ãåðìàí³çóâàòè. Öåé ïðîåêò íå áóâ äåòàë³çîâàíèì, îñê³ëüêè ãîëîâíó óâàãó â íüîìó áóëî çîñåðåäæåíî íà ïåðåñåëåíí³ í³ìö³â òà ³íøèõ «òåâòîíö³â» íà çåìë³, ùî ¿õ ïåðåäáà÷àëîñÿ î÷èñòèòè. Ùî æ äî íàöèñòñüêîãî ïëàíó ñòîñîâíî ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ, òî ïîòð³áíî çâåðíóòèñÿ äî òàêèõ äâîõ ãîëîâíèõ äæåðåë: êîìåíòàð³ ùîäî «ãåíåðàëüíîãî ïëàíó», íàäàí³ Ã³ììëåðó äîêòîðîì Åðõàðäîì Âåòöåëåì, ³ ïðîìîâè Ãåéäð³õà ùîäî «÷åñüêîãî ïèòàííÿ»12 . Âåòöåëü ïåðåäáà÷àâ çíà÷í³ òðóäíîù³ ó âò³ëåíí³ ïëàí³â ãåðìàí³çàö³¿ (Eindeutschung), çóìîâëåí³ ãîëîâíèì ÷èíîì áðàêîì í³ìåöüêèõ ëþäñüêèõ ðåñóðñ³â äëÿ çàñåëåííÿ òåðåí³â, ùî ¿õ ïëàíóâàëîñÿ çâ³ëüíèòè â³ä ³íøîãî íàñåëåííÿ. Êð³ì òîãî, â³í òàêîæ î÷³êóâàâ ñåðéîçíèõ ïîë³òè÷íèõ óñêëàäíåíü ó ðàç³ çä³éñíåííÿ ïîä³ëó íàñåëåííÿ, âíàñë³äîê ÿêîãî îäí³é éîãî ÷àñòèí³ áóëà óãîòîâàíà ñïðèÿòëèâ³øà äîëÿ, à äðóã³é çàãðîæóâàëà äåïîðòàö³ÿ. Ùî æ äî ïðèáàëò³éñüêèõ íàðîä³â, òî Âåòöåëü íàïîëÿãàâ íà â³äìîâ³ â³ä íàñèëüíèöüêî¿ äåïîðòàö³¿, ùîá ò³, êîãî í³ìö³ ñïîä³âàëèñÿ ãåðìàí³çóâàòè, íå â³ä÷óëè, «ùî òàêà ïðèìóñîâà åâàêóàö³ÿ ìîæå îáåðíóòèñÿ çàãèáåëëþ (Untergang) ¿õ áðàò³â ³ ñåñòåð». Îòæå, Âåòöåëü çàïðîïîíóâàâ ïðîãðàìó á³ëüø-ìåíø äîáðîâ³ëüíîãî ïåðåì³ùåííÿ «íåãåðìàí³çîâíèõ», ìîòèâîì äî ÿêîãî ìîãëà á áóòè ìîæëèâ³ñòü äëÿ åâàêóéîâàíèõ ñòàòè ñåðåäí³ì êëàñîì íà ñõ³äíèõ òåðåíàõ, ùî êîíòðîëþâàëèñÿ, àëå íå çàñåëÿëèñÿ í³ìöÿìè. ßêùî á, íà äóìêó Âåòöåëÿ, âäàëîñÿ âèêîðèñòàòè öèõ íåâàðò³ñíèõ ó ðàñîâîìó â³äíîøåíí³ ëþäåé çàäëÿ çáåðåæåííÿ í³ìåöüêèõ ëþäñüêèõ ðåñóðñ³â íà Ñõîä³, öå á äàëî «ñóòòºâèé âèãðàø ÿê ³ç «ðàñîâî-ïîë³òè÷íîãî», òàê ³ çàãàëüíîïîë³òè÷íîãî ïîãëÿä³â»13 . Íà â³äì³íó â³ä ïëàí³â ùîäî ïîëÿê³â ³ ÷åõ³â, öÿ ñòðàòåã³ÿ
62
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
ïåðåäáà÷àëà çíèùåííÿ ïðèáàëò³éñüêèõ íàðîä³â ÿê òàêèõ ³ ñòðàòåã³÷íîãî âèêîðèñòàííÿ ¿õí³õ ïðåäñòàâíèê³â â ³íòåðåñàõ í³ìåöüêî¿ ìîãóòíîñò³14 . Ñòîñîâíî ïîëÿê³â Âåíòöåëü âèñëîâèâ òàêó äóìêó, ùî âîíè, çäåá³ëüøîãî, íå íàäàâàëèñÿ äëÿ ãåðìàí³çàö³¿ ³ ¿õ íàëåæàëî äåïîðòóâàòè äî Çàõ³äíîãî Ñèá³ðó. Ðîçñ³ÿâøèñü òàì ñåðåä ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ, âîíè ñòàíîâèòèìóòü àíòèðîñ³éñüêèé åëåìåíò. Òðàíñïîðòóâàííÿ ñåìè ÷è âîñüìè ñîòåíü òèñÿ÷ ëþäåé ùîðîêó âïðîäîâæ íàñòóïíèõ òðèäöÿòè ðîê³â çàáåçïå÷èòü ðåàë³çàö³þ öüîãî ïëàíó. «Î÷åâèäíî, ùî ïîëüñüêå ïèòàííÿ íå ìîæå áóòè ðîçâ’ÿçàíå øëÿõîì âèíèùåííÿ ïîëÿê³â ó òàêèé ñàìèé ñïîñ³á, ÿê ³ ºâðå¿â. Òàêå ðîçâ’ÿçàííÿ ïîëüñüêîãî ïèòàííÿ âèêëèêàëî á ïîñò³éí³ çâèíóâà÷åííÿ íà àäðåñó í³ìåöüêîãî íàðîäó ó â³ääàëåíîìó ìàéáóòíüîìó ³ ëèøèëî á íàñ áóäüÿêî¿ ñèìïàò³¿, îñîáëèâî, ÿêùî ³íø³ ñóñ³äí³ íàö³¿ çðîáëÿòü âèñíîâîê, ùî ç íèìè áóäå â÷èíåíî òàê ñàìî, êîëè íàñòàíå ÷àñ.»15 Óêðà¿íö³â ïëàíóâàëîñÿ çîñåðåäèòè â ï³âí³÷í³é òà ñõ³äí³é ÷àñòèíàõ Óêðà¿íè, äå âîíè ïîâèíí³ áóëè ïðèñëóæèòèñÿ óêðà¿í³çàö³¿ ÷èñëåííî¿ ðîñ³éñüêî¿ ìåíøîñò³. Âåòöåëü âèñòóïàâ ïðîòè äåïîðòàö³¿ «íåãåðìàí³çîâàíèõ» (nicht eindeutschungsfohige) óêðà¿íö³â äî Ñèá³ðó. Òèõ, ùî áóëè «ãåðìàí³çîâíèìè», ÷åêàëà òà ñàìà äîëÿ, ùî áóëà óãîòîâàíà ïîä³áíèì ãðóïàì ñåðåä ³íøèõ íàðîä³â. Ñòîñîâíî á³ëîðóñ³â Âåòöåëü äîòðèìóâàâñÿ ò³º¿ äóìêè, ùî ¿õ ñë³ä çäåá³ëüøîãî çàëèøèòè íà ì³ñöÿõ ¿õíüîãî ïðîæèâàííÿ ³ âèêîðèñòîâóâàòè ÿê ðîáî÷ó ñèëó. ×èìàëî ãðóï, âèçíàíèõ ñîö³àëüíî çäîðîâèìè, ïåðåäáà÷àëîñÿ íàïðàâëÿòè ÿê äîâ³÷íèõ ï³äíåâ³ëüíèõ äî ͳìå÷÷èíè, äå âîíè ìàëè á âèò³ñíèòè ï³âäåííèõ ³ ï³âäåííî-ñõ³äíèõ ºâðîïåéö³â, ÿê³ ðèíóëè òîä³, â 1942 ðîö³, äî ͳìå÷÷èíè ³ â ðàñîâîìó â³äíîøåíí³ ïîñ³äàëè ùàáë³, â³ääàëåí³ø³ â³ä ïàí³âíî¿ ðàñè, í³æ ñëîâ’ÿíè. Ãîëîâíó ïðîáëåìó Âåòöåëü âáà÷àâ ó ðîñ³éñüêîìó ïèòàíí³. Ïðîâ³äíèé í³ìåöüêèé ³äåîëîã äîêòîð Âîëüôãàíã Àáåëü – ïðîôåñîð ³íñòèòóòó àíòðîïîëî㳿 ³ìåí³ êàéçåðà ³ëüãåëüìà â Áåðë³í³–Äàëåì³ çàïðîïîíóâàâ àáî âèíèùèòè ðîñ³ÿí in toto [ö³ëêîâèòî] (â³í âæèâ òåðì³í «Ausrottung»), àáî â³ä³áðàòè íîðäè÷íó ÷àñòèíó ðîñ³éñüêîãî íàðîäó äëÿ ãåðìàí³çàö³¿ (ìåí³ íå âäàëîñÿ ç’ÿñóâàòè, ùî ñàìå çáèðàâñÿ ðîáèòè öåé ïðîôåñîð ³ç íåãåðìàí³çîâàíèìè ðîñ³ÿíàìè, àëå íå òàê óæå é âàæêî çäîãàäàòèñÿ ïðî éîãî íàì³ðè). Âåòöåëü â³äõèëèâ ïðîïîçèö³þ Àáåëÿ: «Çàïðîïîíîâàíà Àáåëåì ïîë³òèêà çíèùåííÿ ðîñ³éñüêîãî íàðîäó º íåïðèéíÿòíîþ íå ëèøå ç îãëÿäó íà òå, ùî ¿¿ íàâðÿä ÷è ìîæëèâî áóäå âèêîíàòè, àëå é ç ïîë³òè÷íèõ òà åêîíîì³÷íèõ ïðè÷èí». ²íàêøå êàæó÷è, ¿¿ áóëî á âàæêî ðåàë³çóâàòè
63
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
òåõí³÷íî, ³ â òàê³é ñèòóàö³¿, çâè÷àéíî, ͳìå÷÷èíà áóëà á çàö³êàâëåíà â ðîñ³éñüê³é ðîáî÷³é ñèë³. Ïîë³òè÷í³ óñêëàäíåííÿ – ò³ ñàì³, ùî é ó âèïàäêó ç ïîëÿêàìè. Íàòîì³ñòü Âåòöåëü çàïðîïîíóâàâ çä³éñíèòè ïîä³ë ðîñ³éñüêî¿ òåðèòî𳿠íà íåçàëåæí³ îäíà â³ä îäíî¿ àäì³í³ñòðàòèâí³ îäèíèö³, ùîá ñòâîðèòè ñïðèÿòëèâå ï³äґðóíòÿ äëÿ ñåïàðàòèçìó. ³í âí³ñ òàêîæ ïðîïîçèö³þ íàäàòè àâòîíîì³þ â ìåæàõ öèõ îäèíèöü ô³íñüêèì òà òþðêñüêèì ãðóïàì ³ äîëó÷èâñÿ äî êîëà òèõ ïðåäñòàâíèê³â íàöèñòñüêî¿ âåðõ³âêè, ÿê³ îáñòîþâàëè ïîë³òèêó ïåðåøêîäæàííÿ çðîñòàííþ íàñåëåííÿ çà äîïîìîãîþ ð³çíîìàí³òíèõ êâàç³ìåäè÷íèõ ³ ïîë³òèêî-ã³ã³ºí³÷íèõ çàõîä³â. Âåòöåëü íàãàäàâ, ùî ðàñîâ³ åêñïåðòè íàöèñòñüêî¿ Í³ìå÷÷èíè âèÿâèëè ñåðåä ðîñ³ÿí òàê çâàíó «ïðèì³òèâíó ºâðîïåî¿äíó ðàñó», ÿêà íå áóëà âðàõîâàíà Ãàíñîì Ãþíòåðîì. Áóëî òàêîæ ñåðåä ðîñ³ÿí ÷èìàëî ïðåäñòàâíèê³â íîðäè÷íîãî òèïó. Ñë³ä áóëî á ¿õ ãåðìàí³çóâàòè ³/àáî ñêîðèñòàòèñÿ ¿õíüîþ ïðàöåþ â ³íòåðåñàõ ðåéõó. ³äïîâ³äü óììëåðà ùîäî öèõ ³äåé áóëà çàãàëîì ïîçèòèâíîþ16 . Âîíè äîáðå óçãîäæóâàëèñÿ ç êîíöåïö³ºþ, ÿêó â³í ïîä³ëÿâ ðàçîì ³ç óòëåðîì ùîäî ìàéáóòíüîãî Ãåðìàíñüêîãî ñâ³òó ó Ñõ³äí³é ªâðîï³, îïð³÷, çâè÷àéíî, çàãàëüíîãî ðîçïîðÿäæåííÿ ïðî íåãàéíèé ðîçñòð³ë òèõ, õòî ÷èíèòèìå í³ìöÿì ùîíàéìåíøèé îï³ð17 . Äëÿ íàøèõ ö³ëåé âèùåíàâåäåíèõ ì³ðêóâàíü, çäàºòüñÿ, äîñòàòíüî. Âîíè ñâ³ä÷àòü, ùî ³äå¿ ö³ëêîâèòîãî ìàñîâîãî âèíèùåííÿ âî÷åâèäü â³äêèäàëèñÿ – áåçóìîâíî, íå ç ìîðàëüíèõ ïðè÷èí – ³ íàòîì³ñòü ï³äòðèìóâàëèñÿ äàâí³ø³ ³äå¿ ïðî í³âå÷åííÿ íàö³é ÿê òàêèõ, ¿õíº óÿðìëåííÿ, ïðèìóñîâà ãåðìàí³çàö³ÿ òà äåïîðòàö³ÿ – ð³çíîþ ì³ðîþ ùîäî ð³çíèõ íàö³é. Ùî ñòîñóºòüñÿ ÷åõ³â, òî íàéïîâí³øå ðîçêðèâàþòü íàì íàöèñòñüê³ ïëàíè ïðîìîâè Ãåéäð³õà. ³í çàÿâèâ 2 æîâòíÿ 1941 ðîêó, ùî í³ìö³ ìàþòü âèêîðèñòîâóâàòè ÷åõ³â ÿê ðàá³â18 . À 2 ëþòîãî 1942 ðîêó Ãåéäð³õ äîäàâ äî öüîãî, ùî ïåðåì³ùåííÿ íåãåðìàí³çîâíèõ åëåìåíò³â ñë³ä ïîäàâàòè ÿê ïðàöþ çà ìåæàìè êðà¿íè, íàäàþ÷è ¿ì ìîæëèâ³ñòü âè¿æäæàòè ðàçîì ç³ ñâî¿ìè ðîäè÷àìè19 . Òå, ùî ö³ëêîì íåäâîçíà÷íî âèïëèâຠ³ç ïðîìîâ Ãåéäð³õà, çá³ãàºòüñÿ ç ïîë³òè÷íèì êóðñîì, çàïðîïîíîâàíèì Âåòöåëåì ùîäî ïîëÿê³â òà ³íøèõ: ãåíîöèä, à íå ãîëîêîñò. Íå ò³ëüêè íå ³ñíóâàëî æîäíîãî ïëàíó ô³çè÷íîãî âèíèùåííÿ âñ³õ àáî îêðåìèõ ³ç öèõ íàö³é, àëå é º ïðèêëàäè î÷åâèäíîãî â³äêèäàííÿ ïîä³áíî¿ ³äå¿ òèìè, õòî áóâ óïîâíîâàæåíèé ïðèéìàòè ð³øåííÿ. À îñü ñèòóàö³ÿ ³ç öèãàíàìè ñêëàäàëàñÿ çîâñ³ì ïî-³íøîìó. ͳõòî äîñòåìåííî íå çíຠòî÷íî¿ ê³ëüêîñò³ öèãàíñüêîãî ëþäó, ùî ìåøêàâ ó
64
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
ªâðîï³ â 1939 ðîö³. Çà ïåâíèìè îö³íêàìè, ê³ëüê³ñòü çàìîðäîâàíèõ íàöèñòàìè öèãàí ñêëàäàëà 810 òèñÿ÷20 , à ¿õíÿ ñüîãîäí³øíÿ ÷èñåëüí³ñòü îö³íþºòüñÿ â 6 ì³ëüéîí³â ó ªâðîï³ òà 10 ì³ëüéîí³â ó ö³ëîìó ñâ³ò³21 . Ïðîòå ç îãëÿäó íà ¿¿ àáñîëþòíî äèÿâîëüñüêó æîðñòîê³ñòü, â³ä ÿêî¿ õîëîíå êðîâ ó æèëàõ, òðàãåä³ÿ öèãàíñüêîãî íàðîäó º îäíèì ³ç íàéæàõëèâ³øèõ çëî÷èí³â íàöèñò³â. Òîé ôàêò, ùî ïðî ¿õíþ äîëþ ìàéæå í³êîëè íå çãàäóþòü ³ ùî ïîí³âå÷åíó öèãàíñüêó íàö³þ ³ äàë³ ïàïëþæàòü òà ïåðåñë³äóþòü, ìàâ áè âèêëèêàòè ñîðîì ó âñ³õ ïðîâ³äíèõ ºâðîïåéñüêèõ íàö³é. Çàòàâðîâàí³ é ïåðåñë³äóâàí³ ÿê çëî䳿, âîðîæáèòè é âèêðàäà÷³ ä³òåé, öèãàíè â ͳìå÷÷èí³ ïåðåâàæíî íàëåæàëè äî íàðîäíîñò³ ñ³íò³, à â Àâñò𳿠äî ëàëëåð³. ¯õíÿ ÷èñåëüí³ñòü îö³íþâàëàñÿ ó óììëåðîâîìó Runderlass [öèðêóëÿð³] â³ä 7 ñåðïíÿ 1941 ðîêó ÿê 28 òèñÿ÷ 607 ÷îëîâ³ê ó ͳìå÷÷èí³ òà 11 òèñÿ÷ ÷îëîâ³ê â Àâñòð³¿22 . ²ç íèõ ó ͳìå÷÷èí³ 2 òèñÿ÷³ 652 ÷îëîâ³êè çíà÷èëèñÿ ÿê «îñîáè, ùî âåäóòü óçâè÷àºíèé äëÿ öèãàí êî÷îâèé ñïîñ³á æèòòÿ»23 . Òî÷íèõ öèôð ùîäî çàìîðäîâàíèõ íåìàº, àëå â³äîìî, ùî 13 òèñÿ÷ 80 îñ³á äåïîðòóâàëè äî Îñâåíö³ìà (áåç óðàõóâàííÿ ê³ëüêîñò³ íåí³ìåöüêèõ öèãàí), à 5 òèñÿ÷ 7 àâñòð³éñüêèõ ëàëëåð³ äåïîðòóâàëè äî Ëîäç³ é çàìîðäóâàëè â Õåëìíî. Ùå òðè òèñÿ÷³ àâñòð³éñüêèõ öèãàí áóëî íàïðàâëåíî äî êîíöòàáîð³â, à äâ³ ç ïîëîâèíîþ òèñÿ÷³ äåïîðòîâàíî äî Ïîëüù³, çäåá³ëüøîãî äî ºâðåéñüêèõ ãåòòî. Á³ëüø³ñòü ³ç íèõ, ³ìîâ³ðíî, çàãèíóëè. ßêùî ï³äñóìóâàòè âñ³ ö³ äàí³ ïðî æåðòâè, îòðèìàºìî 23 òèñÿ÷³ 587 îñ³á ³ç çàçíà÷åíèõ âèùå 39 òèñÿ÷ 607 ó ö³ëîìó, á³ëüøà ÷àñòèíà ÿêèõ çàãèíóëà. ßê ïîáà÷èìî äàë³, 14 òèñÿ÷ 17 ÷îëîâ³ê ñ³íò³ òà ëàëëåð³ â³äïóùåí³ Ã³ììëåðîì íà ñâîáîäó. Öèôðè, çäàºòüñÿ, çá³ãàþòüñÿ. Òîæ íà ÿêèõ çàñàäàõ ôîðìóâàëîñÿ ñòàâëåííÿ äî öèãàí? Öèãàí ââàæàëè «artfremd» (àáñîëþòíî ÷óæèìè). Íþðíáåðçüê³ çàêîíè 1935 ðîêó ôàêòè÷íî çàñòîñîâóâàëèñÿ äî íèõ òàêèì ÷èíîì, ÿê öå ðîç’ÿñíþâàëîñÿ äâîìà íàöèñòñüêèìè åêñïåðòàìè – ³ëüãåëüìîì Øòóêàðòîì ³ Ãàíñîì Ãëîáêå24 . Îñê³ëüêè öèãàíè ââàæàëèñÿ àíòèñîö³àëüíèì åëåìåíòîì, íà ¿õí³é äîë³ â³äáèâàâñÿ íàêàç óììëåðà â³ä 14 ãðóäíÿ 1937 ðîêó, ÿêèé ïðèïèñóâàâ àðåøòîâóâàòè «àíòèñîö³àëüí³ åëåìåíòè», ùî âèçíà÷àëèñÿ ÿê îñîáè, «êîòð³, íå áóäó÷è çëî÷èíöÿìè, ñêëàäàþòü çàãðîçó ñï³ëüíîò³ ÷åðåç ñâîþ àíòèñîö³àëüíó ïîâåä³íêó»25 . Äîêëàäí³ø³ ïîÿñíåííÿ öüîãî äåêðåòó (4 êâ³òíÿ 1938) çàçíà÷àëè: «...íàïðèêëàä, æåáðàêè, áðîäÿãè (öèãàíè), ïî⳿ òîùî». Îñê³ëüêè ïîä³áíå âèäàâàëîñÿ íàäòî êðàéí³ì âèïàäêîì, óììëåð âèäàâ 1 ÷åðâíÿ 1938 ðîç’ÿñíåííÿ, â ÿêîìó äî «àíòèñîö³àëüíèõ åëåìåíò³â» áóëî â³äíåñåíî «öèãàí ³ îñ³á, ùî âåäóòü õàðàêòåðíèé äëÿ öèãàí êî÷îâèé ñïîñ³á æèòòÿ, ÿêùî âîíè íå âèÿâëÿþòü
65
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
æîäíîãî áàæàííÿ ðåãóëÿðíî ïðàöþâàòè àáî º ñóá’ºêòàìè êðèì³íàëüíîãî ñóäî÷èíñòâà»26. Îñîáèñòå ñòàâëåííÿ óììëåðà äî öèãàí áóëî íåéòðàëüíèì. Ó ñâîºìó Runderlass â³ä 8 ãðóäíÿ 1938 ðîêó â³í çàÿâëÿâ, ùî, âèõîäÿ÷è ç äîñâ³äó, íàêîïè÷åíîãî â õîä³ áîðîòüáè ç «öèãàíñüêèì áè÷åì» (Zigeunerplage), ³ ç îãëÿäó íà ðåçóëüòàòè ðàñîâî–á³îëîã³÷íèõ äîñë³äæåíü, öèãàíñüêó ïðîáëåìó ñë³ä ðîçâ’ÿçóâàòè ó ñâ³òë³ «âíóòð³øíüî¿ õàðàêòåðèñòèêè ö³º¿ ðàñè» («aus dem Wesen dieser Rasse heraus»). «Îòæå, äëÿ îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ öèãàíñüêî¿ ïðîáëåìè («endgültige Lusung der Ziegeunerfrage») âî÷åâèäü ñóòòºâèì º îêðåìå ïîòðàêòóâàííÿ ðàñîâî ÷èñòèõ öèãàí ³ ìåòèñ³â [Mischenlinge]». Ó ñâîºìó ðîç’ÿñíåíí³ ïðàâèëüíîãî ñòàâëåííÿ äî öèãàíñüêîãî ïèòàííÿ óììëåð ö³ëêîì ÷³òêî ñôîðìóëþâàâ î÷åâèäíó äèëåìó ðàñèñòñüêî¿ áîðîòüáè ì³æ òåîðåòè÷íèì ðàñèçìîì, ÿêèé íàäຠð³âíèé ñòàòóñ óñ³ì ÷èñòèì ëþäñüêèì ðàñàì, ³ ïðèéíÿòîþ íàöèñòàìè ñóêóïí³ñòþ âàð³àíò³â, ÿêà, áåçóìîâíî, âñòàíîâëþâàëà ³ºðàðõ³þ, î÷îëþâàíó íîðäè÷íèìè àð³éöÿìè: «Â îñíîâó áîðîòüáè ç öèãàíàìè ìຠáóòè ïîêëàäåíà çàñàäíè÷à òåçà ïðî òå, ùî í³ìåöüêèé Volk [íàðîä] ïîâàæຠòàêîæ êîæíó ðàñó, ùî º ÷óæîþ äëÿ éîãî völkisch [íàðîäíî¿] ñóòíîñò³, …[³ çàõèùàº] ðàñîâå â³äîêðåìëåííÿ öèãàíñòâà â³ä í³ìåöüêîãî Volk, îòæå, [âèíèêຠïîòðåáà] ó çàïîá³ãàíí³ çì³øàííþ ðàñ ³, çðåøòîþ, ó âïîðÿäêóâàíí³ æèòòÿ öèãàí: ðàñîâî ÷èñòèõ ³ çì³øàíîãî ïîõîäæåííÿ»27. óììëåð íàñïðàâä³ íàìàãàâñÿ ðîçâ’ÿçàòè öèãàíñüêó ïðîáëåìó â òàêèé ñïîñ³á. Çã³äíî ç éîãî «Regelung» [ðîçïîðÿäæåííÿì] â³ä 13 æîâòíÿ 1942 ðîêó, «ðàñîâî ÷èñò³» ñ³íò³ â³äîêðåìëþâàëèñÿ â³ä ðåøòè ³ äî íèõ ïðèºäíóâàëèñÿ «ïîðîäèñò³ ç öèãàíñüêîãî ïîãëÿäó Mischlinge [ìåòèñè]» (im zigeunerischen Sinne gute Mischlinge), ÿê³ á ìàëè â³äðîäèòè öèãàíñüêèé ð³ä (sollen einzelnen reinrassigen Sinte–Zigeunersippen wieder zugefürt). ³äïîâ³äíî äî ïîë³òèêè íàöèñò³â, áóëî ïðèçíà÷åíî äåâ’ÿòü öèãàí, ÿê³ á â³äïîâ³äàëè çà îðãàí³çàö³þ â³äîêðåìëåííÿ «÷èñòèõ» â³ä «àñèì³ëüîâàíèõ» ñ³íò³ òà ëàëëåð³ é íåîñ³ëîãî öèãàíñüêîãî æèòòÿ, ñõâàëþâàíîãî íàöèñòàìè. Òàê âîíî, çäàºòüñÿ, ³ ñòàëîñÿ, ³ 14 òèñÿ÷ 17 öèãàí áóëè â³äïóùåí³ íà ñâîáîäó. Äîëþ ³íøèõ öèãàí âèð³øèëè, çðåøòîþ â ïðÿì³é â³äïîâ³äíîñò³ äî çàãàëüíî¿ ðàñîâî¿ ïîë³òèêè íàöèñò³â. Òîæ 6 ãðóäíÿ 1942 çà íàêàçîì ÑÑ öèãàíè, ÿê³ íå ïåðåáóâàëè ï³ä çàõèñòîì, ìàëè ðóøàòè äî Îñâåíö³ìà, çà âèíÿòêîì êîëèøí³õ ñîëäàò³â âåðìàõòó, ñîö³àëüíî âëàøòîâàíèõ öèãàí ³ ïðàö³âíèê³â â³éñüêîâèõ çàâîä³â. Äëÿ òèõ, ùî ñêëàäàëè âèíÿòîê,
66
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
ïåðåäáà÷àëàñÿ ñòåðèë³çàö³ÿ. À íåçàäîâãî ïåðåä öèì öèãàíñüêèõ ñîëäàò³â áóëî óâ³ëüíåíî ç àð쳿. Âèêîíàííÿ ãðóäíåâîãî íàêàçó â³äçíà÷àëîñÿ ùå á³ëüøîþ æîðñòîê³ñòþ, í³æ ñàì íàêàç. Ó «Schnellbrief» [òåðì³íîâîìó ëèñò³] â³ä 29 ñ³÷íÿ 1943 ðîêó ÑÑ ïåðåäáà÷àâ â³äïðàâëåííÿ öèãàíñüêèõ Mischlinge, ïðåäñòàâíèê³â öèãàíñüêèõ ïëåìåí (î÷åâèäíî òèõ, êîòð³ ïðîæèâàëè íà òåðèòî𳿠ðåéõó) ³ «÷ëåí³â öèãàíñüêèõ ðîä³â áàëêàíñüêîãî ïîõîäæåííÿ, ÿê³ íå ìàëè í³ìåöüêî¿ êðîâ³», äî êîíöòàáîð³â28 . Íàñïðàâä³, ìè íå ìàºìî ïîâíî¿ ³íôîðìàö³¿ ñòîñîâíî òîãî, ùî äîñòåìåííî â³äáóâàëîñÿ, çà âèíÿòêîì òîãî ôàêòó, ùî äâ³ òðåòèíè í³ìåöüêèõ öèãàí áóëè çàìîðäîâàí³, – áàãàòî õòî ç íèõ (2 òèñÿ÷³ 897 îñ³á) çàãèíóâ ó ãàçîâèõ êàìåðàõ Îñâåíö³ìà – 2 ñåðïíÿ 1944 ðîêó. ³äîìî íàì ³ òå, ùî â îñòàíí³é ïåð³îä â³éíè áàãàòî õòî ç óö³ë³ëèõ çìóøåíèé áóâ ó í³ìåöüê³é óí³ôîðì³ âîþâàòè ó øòðàôíèõ áàòàëüéîíàõ, âèêîíóþ÷è íåáåçïå÷í³ çàâäàííÿ òîùî. ²íø³ ïîòðàïèëè â ðàáñüêå ñòàíîâèùå íà çàâîäàõ, ÿê³ âèãîòîâëÿëè çáðîþ. Ùå ìåíøå ìè çíàºìî ïðî òå, ùî ñòàëîñÿ ç ÷èñëåííèì öèãàíñüêèì íàñåëåííÿì íà Áàëêàíàõ ³ â Ñõ³äí³é ªâðîï³. Îäíàê íàì â³äîìî, ùî àéíçàòöãðóïîþ «D» ï³ä êîìàíäóâàííÿì Îòòî Îëåíäîðôà çàìîðäîâàíî âñ³õ öèãàí, âèÿâëåíèõ íåþ â çîí³ ñâ 䳿. Áàãàòî ïîëüñüêèõ öèãàí áóëî âáèòî íà ì³ñö³ – â ë³ñàõ, íà äîðîãàõ òà äå³íäå. Ïðèíàéìí³ ï’ÿòäåñÿò (à, ìîæëèâî, é äåâ’ÿíîñòî) òèñÿ÷ öèãàí çíèùåíî â Þãîñëà⳿. Îäíàê ïîïðè âñ³ ³í³ö³àòîðñüê³ çóñèëëÿ îêðåìèõ àâòîð³â, íàì óñå ùå áðàêóº äåòàëüíîãî îïèñó äîë³ âñüîãî öèãàíñüêîãî íàðîäó ªâðîïè29 . ² âñå æ òàêè âèðàçíî ïðîãëÿäàþòü ÿê ïîä³áí³ñòü, òàê ³ â³äì³íí³ñòü ó ñòàâëåíí³ íàöèñò³â äî öèãàí ³ äî ºâðå¿â. Îáèäâà ö³ íàðîäè ìàëè áàãàòî ñï³ëüíèõ ðèñ ó íàöèñòñüêèé ïåð³îä: âîíè îáèäâà íå ìàëè íàö³îíàëüíî¿ òåðèòî𳿠³ ñâîºþ çàñàäíè÷îþ êóëüòóðíîþ òðàäèö³ºþ â³äð³çíÿëèñÿ (êîæíèé ïî–ñâîºìó) â³ä ïàí³âíèõ ùîäî íèõ ºâðîïåéñüêèõ íàö³é. ϳäõ³ä ó ñòàâëåíí³ íàöèñò³â äî îáîõ öèõ íàðîä³â áóâ òîé ñàìèé ³ íå ëèøå ç ïîãëÿäó áþðîêðàò³¿ (íèìè çàéìàëèñÿ îäí³ é ò³ æ îðãàí³çàö³¿ ÑÑ), àëå é ç ³äåîëîã³÷íî¿ òî÷êè çîðó (óììëåð çàñòîñîâóâàâ äî íèõ îäíàêîâ³ ðàñèñòñüê³ òåîð³¿). Ùî æ äî â³äì³ííîñò³, òî âîíà ñïðàâä³ º âàæëèâîþ – öèãàí, ùî áóëè ðàñîâî «÷èñòèìè», â î÷àõ íàöèñò³â, àáî ìîãëè ïðèºäíàòèñÿ äî «öèãàíñüêîãî ðîäó», âîíè ùàäèëè. Öå ïîÿñíþâàëîñÿ òèì, ùî íàöèñòè ïðèïóñêàëè ìîæëèâ³ñòü æèòè ïîðó÷ ç ³íøîþ, õî÷ ³ íèæ÷îþ, ðàñîþ çà óìîâè, ùî íå áóäå «çì³øàíèõ øëþá³â». Òàêèì ÷èíîì, íà ñìåðòü áóëè ïðèðå÷åí³ «Mischlinge», àëå íå «÷èñò³» öèãàíè.
67
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
Çàãèíóëè íàâ³òü 2 òèñÿ÷³ 652 í³ìö³, ÿê³ äîòðèìóâàëèñÿ öèãàíñüêîãî ñïîñîáó æèòòÿ. Ùî æ äî ºâðå¿â, òî ëèøå ºâðå¿-êâàðòåðîíè ïåðåáóâàëè ó â³äíîñí³é áåçïåö³, îñê³ëüêè íà â³äì³íó â³ä öèãàí ºâðå¿ ñòàíîâèëè íå ëèøå ³íøó ðàñó, à, á³ëüøå òîãî, – àíòèðàñó, óîñîáëåííÿ Ñàòàíè, áàöèëó, îñêâåðíèòåë³â êóëüòóðè ³ ñìåðòåëüíèõ âîðîã³â àð³éñüêèõ íàðîä³â. Öèãàíè æ áóëè ëèøå ³íøîþ – íèæ÷îþ ðàñîþ, ïîâîäèòèñÿ ç ÿêîþ íàëåæàëî çã³äíî ç ïðàâèëàìè íàöèñòñüêî¿ ðàñîâî¿ ã³ã³ºíè.  îáîõ âèïàäêàõ ãèíóëà íåâèííà ëþäèíà, àëå ïðè öüîìó íàñ ö³êàâèòü ìîòèâàö³ÿ òà ¿¿ ïåðåäóìîâè, à âîíè ð³çí³. Ïîâåðí³ìîñÿ òåïåð äî îáãîâîðåííÿ ãåíîöèäó. Ñóïåðå÷ëèâ³ñòü, çàêëàäåíà â ïåðâ³ñíîìó Ëåìê³íîâîìó âèçíà÷åíí³, ùå âèðàçí³øå ïðîÿâëÿºòüñÿ â ðåçîëþö³¿, óõâàëåí³é Ãåíåðàëüíîþ Àñàìáëåºþ ÎÎÍ ó ãðóäí³ 1946 ðîêó.  í³é, ÿê ìè áà÷èëè, ãåíîöèä âèçíà÷àºòüñÿ ÿê «çàïåðå÷åííÿ ïðàâà íà ³ñíóâàííÿ ö³ëèõ [åòí³÷íèõ] ãðóï». Î÷åâèäíîþ º â³äì³íí³ñòü ì³æ çàïåðå÷åííÿì ïðàâà íà ³ñíóâàííÿ òà ôàêòè÷íèì ìàñîâèì óáèâñòâîì. Ó áóäü-ÿêîìó ðàç³ Êîíâåíö³ÿ ÎÎÍ º ö³ëêîì äîâ³ëüíèì äîêóìåíòîì, ùî ç’ÿâèâñÿ âíàñë³äîê ãàðÿ÷èõ ñóïåðå÷îê ì³æ äåëåãàòàìè äåðæàâ-÷ëåí³â ÎÎÍ30 . Ôàêòè÷íî íåìຠ÷³òêîãî âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó, îñê³ëüêè òàêå âèçíà÷åííÿ ìàëî á âèíèêíóòè ³íäóêòèâíèì, à íå äåäóêòèâíèì øëÿõîì, ÿê âîíî ñòàëîñÿ íàñïðàâä³, – òîáòî ÿê ðåçóëüòàò ïîë³òè÷íî é ³äåîëîã³÷íî âìîòèâîâàíèõ òèñê³â. Ëåìê³í ñïðàâä³ íàìàãàâñÿ äàòè ³íäóêòèâíå âèçíà÷åííÿ: â³í, ïðèðîäíî, ïåðåáóâàâ ï³ä âïëèâîì òîãî, ùî áóëî éîìó â³äîìî – íàïðèê³íö³ 1942 òà íà ïî÷àòêó 1943 ðîêó – ïðî ïîë³òèêó íàöèñò³â. ³í äàâ âèçíà÷åííÿ, ÿê ìè áà÷èëè, òîãî, ùî ñòàëîñÿ ç ÷åõàìè, ïîëÿêàìè òà ñåðáàìè. Êîëè æ Ëåìê³í çâåðíóâñÿ äî äîë³ ºâðå¿â, â³í, çäàºòüñÿ, íå ì³ã îñÿãíóòè, ùî ç íèìè â³äáóâàºòüñÿ. Ìîæëèâî, â³í òàêè «ðîçóì³â», ùî ¿õ ö³ëêîâèòî âèíèùóþòü. Îäíàê çáàãíóòè ÷è ïðèéíÿòè öå â³í áóâ íå â çìîç³. Îòæå, â³í ïîëèøèâ ñâîº «ïåðøå» âèçíà÷åííÿ, – â ÿêîìó éøëîñÿ ïðî ö³ëêîâèòå «âèíèùåííÿ» – ³ äàë³ ïî÷àâ îïèñóâàòè äåùî ³íøå. Âèíèêëà ñóïåðå÷êà ùîäî äîö³ëüíîñò³ âêëþ÷åííÿ ïîíÿòòÿ çíèùåííÿ ïîë³òè÷íèõ óãðóïîâàíü ó âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó. Ïåðøå, ïðî ùî, ìàáóòü, ñë³ä ïàì’ÿòàòè, öå òå, ùî ïîë³òè÷í³ îðãàí³çàö³¿ º äîáðîâ³ëüíèìè ³ ùî çíèùåííÿ ïîë³òè÷íèõ óãðóïîâàíü çóìîâëåíå ð³øåííÿì ïîòåíö³éíèõ æåðòâ íå â³äìîâëÿòèñÿ â³ä ñâî¿õ ïåðåêîíàíü – çà âèíÿòêîì, ìîæëèâî, ïðîâ³äíèõ åë³ò. Ñîö³àë-äåìîêðàò³â òà êîìóí³ñò³â íå âáèâàëè, çàãàëîì êàæó÷è, â ͳìå÷÷èí³. ̳ëüéîíè ¿õ â³äìîâèëèñÿ â³ä ñâî¿õ ïåðåêîíàíü àáî çàëèøèëè
68
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
¿õ ïðè ñîá³. Íàâ³òü êåð³âíèê³â ÷àñòî – ó òðèäöÿòèõ ðîêàõ – ñïî÷àòêó àðåøòîâóâàëè, à ÷åðåç ïåâíèé ÷àñ çâ³ëüíÿëè ç êîíöòàáîð³â. Áàãàòî õòî ç íèõ âèæèâ ó òàáîðàõ, çäîáóâøè òàì ñëàâó Prominenz [äîñòîéíèê³â]. Äðóãèé âàæëèâèé ìîìåíò ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â ðàç³ çíèùåííÿ ïîë³òè÷íèõ óãðóïîâàíü âèíèùåííÿ ¿õí³õ ñ³ìåé ñêëàäຠðàäøå âèíÿòîê, àí³æ ïðàâèëî. Çíèùåííÿ ïîë³òè÷íèõ óãðóïîâàíü – ÷è òî íàöèñòàìè, ÷è ðàäÿíñüêèì ðåæèìîì, ÷èë³éñüêèìè äèêòàòîðàìè, à ÷è êèòàéñüêèìè êîìóí³ñòàìè – õî÷ ³ çàñëóãîâóº ö³ëêîâèòîãî çàñóäæåííÿ, íå º ãåíîöèäîì, ùîïðàâäà â ¿õí³õ ìîòèâàõ ïîë³òè÷í³ é ðàñîâ³ ïèòàííÿ ÷àñîì ïåðåïë³òàþòüñÿ. ²íîä³, ÿê ó âèïàäêó ç êîìóí³ñòàìè â ²íäîíå糿 – çäåá³ëüøîãî åòí³÷íèìè êèòàéöÿìè, – ñòàâèëîñÿ çà ìåòó ö³ëêîâèòå ìàñîâå çíèùåííÿ, ÿê ïðàâèëî ðàçîì ³ç ñ³ì’ÿìè. Ãåíîöèäîì ñë³ä, ñïðàâä³, íàçèâàòè òå, ùî â³äïîâ³äຠåòèìîëî㳿 öüîãî ñëîâà, – çíèùåííÿ ðàñîâèõ, ïëåì³ííèõ, íàö³îíàëüíèõ ÷è åòí³÷íèõ ãðóï. Íàâ³òü ùîäî êâàë³ô³êóâàííÿ ôàêòó çíèùåííÿ ðåë³ã³éíèõ ãðóï ìîæóòü âèíèêàòè ñóìí³âè, îñê³ëüêè çíîâó æ òàêè ðåë³ã³éíà ïðèíàëåæí³ñòü º äîáðîâ³ëüíèì àêòîì. Áåçóìîâíî, º âèïàäêè, êîëè ïðîâåñòè ðîçð³çíåííÿ âàæêî: äðóçè ñêëàäàþòü ðåë³ã³éíó ñï³ëüíîòó, àëå, õî÷ âîíè é íàçèâàþòü ñåáå åòí³÷íèìè àðàáàìè, ïåðåñë³äóâàííÿ äðóç³â ìຠâî÷åâèäü âèðàæåíå ðåë³ã³éíî-åòí³÷íå çàáàðâëåííÿ. Ïåðåñë³äóâàííÿ ºâðå¿â çà äàâí³õ ÷àñ³â ìàëî òó æ ñàìó ïðèðîäó. Ìàñîâå âáèâñòâî ºðåòèê³â ó Ôðàíö³¿ çà äîáè ñåðåäíüîâ³÷÷ÿ íîñèëî çàãàëüíèé õàðàêòåð ³ ìàëî íà ìåò³ ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ ö³ëèõ ì³ñò (Áåç’ºð), ïðè÷îìó âèáîðó ñòîñîâíî òîãî, çð³êàòèñÿ ñâî¿õ ïåðåêîíàíü ÷è í³, íåùàñíèì ìåøêàíöÿì çäåá³ëüøîãî íå íàäàâàëîñÿ. Îäíàê òîä³, â äàâí³ ÷àñè, ïîíÿòòÿ åòí³÷íèõ, íàö³îíàëüíèõ ÷è ðàñîâèõ ãðóï áóëè çíà÷íîþ ì³ðîþ ìåíø ÷³òêèìè, àí³æ ó íàø³ äí³. Õðèñòèÿíè ââàæàëè ñåáå ó ïåâíîìó ñåíñ³ «íàö³ºþ», òàê ñàìî, ÿê ³ ìóñóëüìàíè.  ³íäóñòð³àëüíó äîáó, êîëè ñïîñòåð³ãàëîñÿ çðîñòàííÿ íàö³îíàë³çìó, ðåë³ã³ÿ ñòàâàëà äåäàë³ á³ëüøå ñïðàâîþ âèáîðó, ³ ðåë³ã³éí³ ãîí³ííÿ äåäàë³ á³ëüøå íàãàäóâàëè ïîë³òè÷í³ ïåðåñë³äóâàííÿ. Îòæå, ³ç öüîãî âèïëèâàº, ùî ç âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó ñë³ä ïðèáðàòè ïîíÿòòÿ ðåë³ã³éíîãî ïåðåñë³äóâàííÿ. Òàêèì ÷èíîì, ìè ä³éøëè äî çíà÷íî âóæ÷îãî âèçíà÷åííÿ, ³ çäàºòüñÿ, ùî òðåáà çîñåðåäèòèñÿ íà ñó÷àñí³é äîá³, òîáòî íà îñòàíí³é ñîòí³ ðîê³â, îñê³ëüêè ãåíîöèä äîñó÷àñíî¿ äîáè íå ìîæå, â ä³éñíîñò³, îõîïëþâàòèñÿ ò³ºþ ñàìîþ êàòåãîð³ºþ, ùî é ñó÷àñíà ðîçìà¿ò³ñòü. Âèïàäêè êðèâàâî¿ ð³çàíèíè òîä³, áåçóìîâíî, áóëè. Ö³ë³ ì³ñòà ìîãëè áóòè çð³âíÿí³ ³ç çåìëåþ (Êàðôàãåí – ðèìëÿíàìè). Àëå öå ðîáèëîñÿ çàäëÿ çäîáóòòÿ ïîë³òè÷íî¿
69
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
âëàäè. Òèõ, êîìó âäàâàëîñÿ âòåêòè, íå ïåðåñë³äóâàëè, ³, ÿê âèäàºòüñÿ, íå áóëî îñîáëèâèõ íàì³ð³â âèêîð³íþâàòè åòí³÷í³ ãðóïè ÷è êóëüòóðè ÿê òàê³, õ³áà ùî äëÿ öüîãî áóëè ïîâàæí³ ïðè÷èíè ïîë³òè÷íîãî õàðàêòåðó. Íàòîì³ñòü ñó÷àñíèé ãåíîöèä ìຠòàê³ äâ³ õàðàêòåðí³ ðèñè: â³í ìຠ³äåîëîã³÷íå çàáàðâëåííÿ ³ çà ñâîºþ ïðèðîäîþ º íåùàäíèì, îñê³ëüêè äîìàãàºòüñÿ çíèêíåííÿ ðàñîâî¿, íàö³îíàëüíî¿ ÷è åòí³÷íî¿ ãðóïè ÿê òàêî¿. Âóæ÷å, à, îòæå, ÿê âèäàºòüñÿ, é ðåàë³ñòè÷í³øå âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó ìîæíà ñôîðìóëþâàòè ïðèáëèçíî òàê: ñïëàíîâàíå çíèùåííÿ, çä³éñíåíå ï³ñëÿ ñåðåäèíè XIX ñòîë³òòÿ, ðàñîâî¿, íàö³îíàëüíî¿ ÷è åòí³÷íî¿ ãðóïè ÿê òàêî¿ ó òàêèé ñïîñ³á: (à) âèá³ðêîâå ìàñîâå âáèâñòâî åë³òíî¿ ÷è áóäü-ÿêî¿ ³íøî¿ ÷àñòèíè íàñåëåííÿ; (á) í³âå÷åííÿ íàö³îíàëüíî¿ (ðàñîâî¿, åòí³÷íî¿) êóëüòóðè òà ðåë³ã³éíîãî æèòòÿ ç ìåòîþ «äåíàö³îíàë³çàö³¿»; (â) ïîíåâîëåííÿ ç ò³ºþ ñàìîþ ìåòîþ; (ã) ðóéíàö³ÿ íàö³îíàëüíîãî (ðàñîâîãî, åòí³÷íîãî) åêîíîì³÷íîãî æèòòÿ ç ò³ºþ ñàìîþ ìåòîþ; (ä) á³îëîã³÷íå ïëþíäðóâàííÿ øëÿõîì âèêðàäàííÿ ä³òåé àáî ïåðåøêîäæàííÿ íîðìàëüíîìó ñ³ìåéíîìó æèòòþ ç ò³ºþ ñàìîþ ìåòîþ. Ãåíîöèä ³ç òàêèì âèçíà÷åííÿì âêëþ÷àòèìå, íàïðèêëàä, íàöèñòñüêó ïîë³òèêó ñòîñîâíî ÷åõ³â, ïîëÿê³â ÷è öèãàí, à òàêîæ ðàäÿíñüêó ïîë³òèêó ùîäî ÷å÷åíö³â, âîëçüêèõ í³ìö³â ÷è òàòàð. Òàêå âèçíà÷åííÿ ãåíîöèäó îõîïëþâàòèìå ïîë³òèêó àìåðèêàíñüêèõ êîëîí³ñò³â ùîäî áàãàòüîõ êîð³ííèõ àìåðèêàíñüêèõ ïëåìåí (ñåì³íîë³â, «÷îðíîíîãèõ», àðàïàõî, àïà÷³â òà ³íøèõ), õî÷à áóëè é âèïàäêè, ùî íå âêëàäàþòüñÿ â öå âèçíà÷åííÿ («ïðîêîëîò³ íîñè», ëàêîòà). Ìîæëèâî, öüîìó âèçíà÷åííþ â³äïîâ³äàòèìóòü òàêîæ âèïàäêè, ïîâ’ÿçàí³ ç íàðîäíîñòÿìè ãóòó, á³õàð³ òà ³áî. Âî÷åâèäü íå âêëàäàþòüñÿ â öå çàïðîïîíîâàíå âèçíà÷åííÿ äâà òàê³ âèïàäêè. Ïåðøèé – òàê çâàíèé àâòîãåíîöèä, êîëè é êàòè, é æåðòâè ìàñîâîãî âáèâñòâà íàëåæàòü äî ò³º¿ ñàìî¿ íàö³îíàëüíî¿ ãðóïè – ÿê ó âèïàäêó ç Êàìáîäæåþ àáî, ðàí³øå, ³ç ñòàë³íñüêîþ ðîçïðàâîþ ç êóðêóëÿìè. Ó âñ³õ ïîä³áíèõ âèïàäêàõ ìàñîâå âáèâñòâî º íàñë³äêîì æàõëèâîãî âíóòð³øíüîãî ïåðåâîðîòó ³ ìຠðîçãëÿäàòèñÿ ÿê îñîáëèâà êàòåãîð³ÿ. ³äíåñåííÿ òàêèõ òðàãåä³é äî êàòåãî𳿠âèçíà÷åíîãî òóò ãåíîöèäó íå ñïðèÿòèìå ¿õíüîìó ðîçóì³ííþ. Äðóãèé âèïàäîê – öå çàñòîñóâàííÿ ÿäåðíî¿ çáðî¿. Ïðè öüîìó â³éíà âåäåòüñÿ ç ìåòîþ ìàñîâîãî çíèùåííÿ íàñåëåííÿ ñóïðîòèâíèêà, àëå â³äñóòí³é íàì³ð «äåíàö³îíàë³çóâàòè». Ó ïåâíîìó ñåíñ³, çâè÷àéíî, çàñòîñóâàííÿ ÿäåðíî¿ çáðî¿ ñâ³ä÷èòü ïðî çàãðîçó òîãî, ùî ìîæå áóòè íàçâàíî òåðì³íîì «óðá³öèä», òîáòî ðóéíàö³ÿ öèâ³ë³çîâàíîãî æèòòÿ ÿê òàêîãî, ùî âèõîäèòü çà ìåæ³ ÿê ãåíîöèäó, òàê ³ ãîëîêîñòó.
70
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
Îòæå, ìè ïîâåðòàºìîñÿ äî ïåðåôîðìóëþâàííÿ «ïåðøîãî» âèçíà÷åííÿ Ëåìê³íà ó òàêîìó âèãëÿä³: ñïëàíîâàíå ô³çè÷íå âèíèùåííÿ, ç ³äåîëîã³÷íèõ ÷è ïñåâäîðåë³ã³éíèõ ïðè÷èí, óñ³õ ïðåäñòàâíèê³â íàö³îíàëüíî¿, åòí³÷íî¿ ÷è ðàñîâî¿ ãðóïè. Âîíî, çäàºòüñÿ, íàñïðàâä³ â³ääçåðêàëþº ³ñòèííèé çì³ñò ãîëîêîñòó. Ó ðàç³ òàêîãî âèçíà÷åííÿ öå ñëîâî ñòຠçàãàëüíèì òåðì³íîì, ùî íå îáìåæóºòüñÿ ºâðåéñüêèì äîñâ³äîì ó Äðóã³é ñâ³òîâ³é â³éí³, õî÷à öåé äîñâ³ä íà ñüîãîäí³øí³é äåíü º íàéïîêàçîâ³øèì; öå ºäèíèé âèïàäîê, êîëè ñëîâî «ãîëîêîñò» (àáî «Shoah», ÿê ïðîïîíóâàëîñÿ ðàí³øå) çäàºòüñÿ ïîâí³ñòþ â³äïîâ³äíèì. Òîæ ìè îòðèìàëè ñâîãî ðîäó êîíòèíóóì çëà, ÿêèé ó íàø³ ÷àñè ïî÷èíàºòüñÿ «ìàñîâèì óáèâñòâîì», çà ÿêèì ³äå «ãåíîöèä», à çà íèì – «ãîëîêîñò» (shoah). Òàêèé êîíòèíóóì íå ïåðåäáà÷ຠîö³íêè ñòóïåíÿ ìîðàëüíîãî îñóäó, íà ï³äñòàâ³ ÿêîãî ìîæíà áóëî á ñòâåðäæóâàòè, ùî «ìàñîâå âáèâñòâî» º ïåâíîþ ì³ðîþ ìåíø îñóäíèì, í³æ «ãåíîöèä» ÷è «ãîëîêîñò». Áóäü-ÿêà îïèñóâàíà íàìè êîíêðåòíà ïîä³ÿ â êîíòåêñò³ íàøîãî âèçíà÷åííÿ ìຠçàéíÿòè ñâîº ì³ñöå íà öüîìó êîíòèíóóì³, ³ íå îáîâ’ÿçêîâî âîíà ïîâèííà òî÷íî çá³ãàòèñÿ ç îäí³ºþ ³ç öèõ òðüîõ îð³ºíòóâàëüíèõ òî÷îê. Ìîæíà âèñëîâèòè ïðèïóùåííÿ, ùî äåÿê³ ç íàéòðàã³÷í³øèõ ïîä³é öüîãî ñòîë³òòÿ ïîòð³áíî ïîì³ñòèòè ì³æ òåðì³íàìè «ãåíîöèä» òà «ãîëîêîñò». Äâîìà íàéðàçþ÷³øèìè ïðèêëàäàìè º äîëÿ öèãàí ³ â³ðìåí. Ïðî öèãàí ðîçïîâ³äàëîñÿ ðàí³øå. Òå, ùî â³äáóâàëîñÿ ç íèìè ïîçà ìåæàìè ͳìå÷÷èíè, ìîæå áóòè íàçâàíå áåçëàäíèì ³ ìàéæå òîòàëüíèì, àëå íå íàäòî îðãàí³çîâàíèì, óáèâñòâîì. Ìîòèâè áóëè ñêîð³øå ñîö³àëüíèìè, í³æ ïîë³òè÷íèìè. Ó Í³ìå÷÷èí³ ðàñèçì ïðîÿâèâ ñåáå çîâñ³ì ³íàêøå: áóëà ñïðîáà çáåðåãòè ðåøòêè (îäíó òðåòèíó) öèãàíñüêîãî íàðîäó. Óíèêíóòè çàãàëüíî¿ ó÷àñò³ ìîæíà áóëî àáî îòðèìàâøè âñòàíîâëåíèé ñòàòóñ, àáî ðîç÷èíèâøèñü ó íàòîâï³ íå öèãàí. Íàì íå â³äîì³ ÿê³ñü îñîáëèâ³ ãîí³ííÿ íà îêðåìèõ öèãàí, íàéá³ëüøå ïåðåñë³äóâàëèñÿ ìàíäð³âí³ ãðóïè. Ìàñîâå çíèùåííÿ – ÿâèùå ³íøîãî ïîðÿäêó, ïîð³âíÿíî ç âèá³ðêîâèì ìàñîâèì óáèâñòâîì, ³ âîíî, òàêèì ÷èíîì, íå îõîïëþºòüñÿ íàøèì âèçíà÷åííÿì ãåíîöèäó. Îäíàê ó ñàì³é ͳìå÷÷èí³ íå áóëî ñïðîá âèêîð³íåííÿ ñïîñîáó æèòòÿ çàõèùåíèõ, «ðàñîâî ÷èñòèõ» ðåøòîê. Îòæå, ìîæåìî ñòâåðäæóâàòè, òå, ùî âèïàëî íà äîëþ ºâðîïåéñüêèõ öèãàí çà íàöèñòñüêîãî ïðàâë³ííÿ, ìîæå áóòè ïîì³ùåíî íà íàøîìó êîíòèíóóì³ ì³æ ãåíîöèäîì ³ ãîëîêîñòîì. Äîëÿ â³ðìåí ìຠâèãëÿä ùå æàõëèâ³øèé. Áóëè âèïàäêè êðèâàâî¿ â³ðìåíñüêî¿ ð³çàíèíè â 1894 – 1896 ðîêàõ, ó òîìó ÷èñë³ âáèâñòâî òðüîõ òèñÿ÷ â³ðìåí, ùî çãîð³ëè ó â³ðìåíñüê³é öåðêâ³ â ì³ñò³ Óðôà 28 – 29 ãðóäíÿ 1895 ðîêó. Çàãàëüíà ê³ëüê³ñòü æåðòâ íà òîé ìîìåíò îö³íþâàëàñÿ â òðèñòà
71
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
òèñÿ÷. Ïîïðè òå, ùî â³ðìåíñüê³ íàö³îíàë³ñòè êîðèñòóâàëèñÿ ïðèõèëüí³ñòþ ìîëîäîòóðê³â, ÿê³ ïðèéøëè äî âëàäè â Òóðå÷÷èí³ â 1908 ðîö³, òð³óìâ³ðàò Òàëààòà, Åíâåðà òà Äæåìàëÿ, ùî îïèíèâñÿ ïðè âëàä³ â 1913 ðîö³, îñòàòî÷íî ðîç³ðâàâ ñòîñóíêè ç â³ðìåíàìè. гçàíèíà â³äáóâàëàñÿ â 1909 (Àäàíà) òà 1912 ðîêàõ. ×èñåëüí³ñòü â³ðìåí ó Òóðå÷÷èí³ â 1914 ðîö³, çà îêðåìèìè äæåðåëàìè, ñòàíîâèëà îäèí ì³ëüéîí 850 òèñÿ÷ îñ³á. Âîíè áóëè õðèñòèÿíàìè, çäåá³ëüøîãî ñåëÿíàìè, àëå áóâ ³ ì³öíèé ñåðåäí³é êëàñ, à òàêîæ ïèòîìèé ïðîøàðîê ³íòåë³ãåíö³¿, ÿêà â³ä³ãðàâàëà âàæëèâó ðîëü â Îòòîìàíñüê³é äåðæàâ³. Ìîëîäîòóðêè íà÷åáòî ìàëè íàì³ð çíèùèòè â³ðìåí ç ìåòîþ ñòâîðåííÿ ïàíòþðêñüêî¿ ³ìïåð³¿, ÿêà á ñÿãàëà Öåíòðàëüíî¿ À糿. ³ðìåíè áóëè âàãîìîþ ñêëàäîâîþ íàñåëåííÿ ñõ³äíî¿ Àíàòî볿, ùî ââàæàëàñÿ òóðêàìè ÷àñòèíîþ îñåðäÿ Îòòîìàíñüêî¿ ³ìïåð³¿. ³ä³ãðàëè ñâîþ ðîëü ðîç÷àðóâàííÿ ÷åðåç âòðàòè Îòòîìàíñüêî¿ ³ìïå𳿠⠪âðîï³ ³ êðàéí³é íàö³îíàë³çì, ùî ç’ÿâèâñÿ âíàñë³äîê öüîãî.  ðîë³ ï³äáóðþâà÷³â òà îðãàí³çàòîð³â óáèâñòâ âèñòóïèëà ³íòåë³ãåíö³ÿ, ÿêà ä³ñòàëàñÿ âëàäè. Âîíà ñêîðèñòàëàñÿ âîºííîþ ñèòóàö³ºþ ³ çàäëÿ çä³éñíåííÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà âäàëàñÿ äî ïîñëóã íàéïðèì³òèâí³øèõ çà ð³âíåì ñâîãî ðîçâèòêó ïðîøàðê³â ñóñï³ëüñòâà òà êðèì³íàëüíèõ åëåìåíò³â, ïîéíÿòèõ ñàäèñòñüêèìè ³íñòèíêòàìè, ïîæàäëèâ³ñòþ òà õòèâ³ñòþ. Ðåë³ã³éí³ ÷èííèêè ñêëàäàëè çàãàëüíå òëî ³, ÿê âèïëèâàëî ç³ ñâ³ä÷åíü, ïåâíîþ ì³ðîþ ñëóãóâàëè ìîòèâóâàííÿì äëÿ âò³ëåííÿ äåðæàâíî¿ ïîë³òèêè. Îäíàê ñàì³ ìîëîäîòóðêè äîòðèìóâàëèñÿ íå ëèøå ñåêóëÿðèçàö³éíèõ, àëå é àíòèðåë³ã³éíèõ ïîãëÿä³â. Çãîäîì òóðåöüê³ àïîëîãåòè ñòâåðäæóâàëè, ùî ð³çàíèíà âèíèêëà âíàñë³äîê â³ðìåíñüêîãî ïîâñòàííÿ àáî æ éîãî çàãðîçè. Öå âî÷åâèäü íå â³äïîâ³äຠä³éñíîñò³. Ïî÷àâøèñü 24 –25 êâ³òíÿ 1915 ðîêó àðåøòîì äâîõñîò òðèäöÿòè ï’ÿòè ïðîâ³äíèõ â³ðìåíñüêèõ ³íòåë³ãåíò³â ³ ïðîâîäèð³â, ð³çàíèíà íàáóëà ïîøèðåííÿ â Àíàòî볿 ³ òðèâàëà äî ïî÷àòêó 1916 ðîêó. ³ðìåíñüêèõ ñîëäàò³â ñïî÷àòêó áóëî óâ³ëüíåíî ç àð쳿, ïîò³ì ¿õ âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³, ï³ñëÿ ÷îãî âáèâàëè. Ƴíîê, ä³òåé ³ ë³òí³õ ëþäåé «åâàêóþâàëè» ç ð³äíèõ ñ³ë ³ ì³ñò. Ó äîðîç³ á³ëüøó ÷àñòèíó ¿õ óáèâàëè ïî÷àñòè êóðäè àáî ÷åðêåñè. Ðåøòó çâîçèëè äî ñèð³éñüêî¿ ïóñòåë³, äå âîíè çäåá³ëüøîãî âìèðàëè31 . Äóæå âàæêî ç’ÿñóâàòè îñòàòî÷íó öèôðó ê³ëüêîñò³ æåðòâ. ͳìåöüêèé åêñïåðò ³ç â³ðìåíñüêîãî ïèòàííÿ Éîãàí Ëåïñ³óñ ñòâåðäæóº, ùî áóëî äåïîðòîâàíî 1,4 ì³ëüéîíà â³ðìåí. ²íø³ îö³íþþòü ê³ëüê³ñòü æåðòâ ó ä³àïàçîí³ â³ä âîñüìèñîò òèñÿ÷ äî ì³ëüéîíà é á³ëüøå. гçàíèíó áóëî
72
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
ñïëàíîâàíî öåíòðàëüíèìè îðãàíàìè, à äëÿ ¿¿ çä³éñíåííÿ âèêîðèñòîâóâàëèñÿ ñó÷àñí³ òåõíîëî㳿 (òåëåãðàô, òðàíñïîðòóâàííÿ â³éñüê çàë³çíèöåþ, íàéíîâ³ø³ çàñîáè ïðîïàãàíäè òà äåç³íôîðìàö³¿, ïåðåäîâ³ áþðîêðàòè÷í³ ïðîöåäóðè). Âò³ì íåìຠí³÷îãî äèâíîãî â ïîºäíàíí³ öüîãî âñüîãî ç íàéïðèì³òèâí³øèìè ìåòîäàìè – âáèâñòâîì çà äîïîìîãîþ ïàëèöü ³ íîæ³â, ìàñîâèì ãâàëòóâàííÿì, ïîçáàâëåííÿì âîäè òà ¿æ³. Âèð³øàëüíó ðîëü â³ä³ãðàëà îô³ö³éíà òåëåãðàìà ïðàâëÿ÷î¿ òóðåöüêî¿ âåðõ³âêè äî ïåðèôåð³éíèõ êåð³âíèê³â â³ä 28 ëþòîãî 1915 ðîêó. Ó í³é çàçíà÷àëîñÿ: «Äæå쳺ò ïðèéíÿâ ð³øåííÿ çâ³ëüíèòè áàòüê³âùèíó â³ä çàæåðëèâîñò³ ö³º¿ ïðîêëÿòî¿ ðàñè ³ íåñòè íà ñâî¿õ ïëå÷àõ òàâðî ãàíüáè, ùî ìîãëî á çàïëÿìóâàòè îòòîìàíñüêó ³ñòîð³þ. Áóäó÷è íå â çìîç³ çàáóòè áåç÷åñòÿ é ã³ðêîòó ìèíóëîãî, ñïîâíåíîãî åï³çîä³â ïîìñòè, Äæå쳺ò ³ç â³ðîþ ó ñâîº ìàéáóòíº, ïðèéíÿâ ð³øåííÿ çíèùèòè âñ³õ â³ðìåí, ùî ïðîæèâàþòü íà òåðèòî𳿠Òóðå÷÷èíè, íå çàëèøàþ÷è æîäíîãî â æèâèõ»32 . Íà ñóä³ íàä óáèâöåþ Òàëààò-áåºì ó Áåðë³í³ â 1921 ðîö³ áóëî çà÷èòàíî ³íøó òåëåãðàìó Òàëààò-áåÿ äî ïðåôåêòà Àëåïïî â³ä 9 âåðåñíÿ 1915 ðîêó: «Ïðàâî â³ðìåí íà ïðîæèâàííÿ òà ïðàöþ íà òóðåöüê³é òåðèòî𳿠ö³ëêîâèòî ñêàñîâóºòüñÿ. Óðÿä, ÿêèé áåðå íà ñåáå âñþ â³äïîâ³äàëüí³ñòü ùîäî öüîãî, íàêàçàâ íå çàëèøàòè íàâ³òü ä³òåé ó ¿õí³õ êîëèñêàõ. Ó áàãàòüîõ ïðîâ³íö³ÿõ º ï³äòâåðäæåííÿ âèêîíàííÿ öüîãî. ²ç íåâ³äîìèõ íàì ïðè÷èí áóëî çðîáëåíî âèíÿòêè äëÿ (òèõ) îñ³á, ÿêèì áóëî äîçâîëåíî çàëèøèòèñÿ â Àëåïïî çàì³ñòü òîãî, ùîá íàïðàâèòè ¿õ íà çàñëàííÿ, ùî ñïðè÷èíèëî íîâ³ òðóäíîù³ äëÿ óðÿäó. Ïðèìóøóéòå æ³íîê ³ ä³òåé – õî÷ áè õòî öå áóâ – âè¿õàòè áåç æîäíèõ ïîÿñíåíü, íàâ³òü òèõ, ùî íå â çìîç³ õîäèòè, ³ íå íàäàâàéòå íàñåëåííþ æîäíèõ ìîæëèâîñòåé äëÿ ñàìîçàõèñòó… Âèãàíÿéòå ç³ ñõ³äíî¿ ïðîâ³íö³¿ êîæíîãî â³ðìåíèíà, ÿêîãî âàì âäàñòüñÿ â³äøóêàòè íà âàø³é òåðèòî𳿻 (òåêñò ïðîöèòîâàíî çà îðèã³íàëîì)33 . Àíàëî㳿 ç Ãîëîêîñòîì íàäòî î÷åâèäí³ ³ íå ïîòðåáóþòü ïîÿñíåííÿ. Âíàñë³äîê êîðóìïîâàíî¿ òà áåçëàäíî¿ ïðèðîäè ðåæèìó ìîëîäîòóðê³â îêðåìèì â³ðìåíàì âäàëîñÿ âèæèòè: æ³íîê íàïðàâëÿëè äî òóðåöüêèõ ãàðåì³â àáî ¿õ âèâîçèëè ðîäè÷³; ä³òåé âèêðàäàëè é âèõîâóâàëè ÿê òóðê³â; îêðåìèõ çàëèøèëè â ñåëàõ, ³ íåâåëèêà ê³ëüê³ñòü ëþäåé çàëèøèëèñÿ â æèâèõ ï³ñëÿ ñìåðòåëüíîãî ïåðåõîäó äî ñèð³éñüêî¿ ïóñòåë³. Ó Ñòàìáóë³ òà ²çì³ð³ â³äíîñíî âåëèêó ê³ëüê³ñòü â³ðìåí³â çàëèøåíî æèâèìè ãîëîâíèì ÷èíîì çàâäÿêè áëèçüêîñò³ ³íîçåìíèõ ïðåäñòàâíèê³â. Îäíàê, áåçóìîâíî, â íàì³ðè âõîäèëî ñïëàíîâàíå, ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ â³ðìåíñüêî¿ íàö³¿ â Òóðå÷÷èí³. Öå º íàéáëèæ÷îþ äî Ãîëîêîñòó àíàëî㳺þ.
73
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
Ïðîòå º é â³äì³ííîñò³. Âîíè ç î÷åâèäí³ñòþ ïðîñòóïàþòü ó íàâåäåí³é âèùå öèòàò³ ç òåëåãðàìè Òàëààò-áåÿ â³ä 28 ëþòîãî 1915 ðîêó. Çëî÷èíö³ îãîëîñèëè, ùî âîíè ïðèéíÿëè ð³øåííÿ «íåñòè íà ñâî¿õ ïëå÷àõ òàâðî ãàíüáè, ùî ìîãëî á çàïëÿìóâàòè îòòîìàíñüêó ³ñòîð³þ». ²íàêøå êàæó÷è, âîíè íàëåæàëè äî ìîðàëüíîãî ñâ³òó, ùî â³äêèäàâ ¿õí³é â÷èíîê, àëå ç ïîë³òèêî-³äåîëîã³÷íèõ ïðè÷èí âîíè âèð³øèëè âñå-òàêè íàïîëÿãàòè íà íüîìó. Âîíè ââàæàëè ñåáå, áåçñóìí³âíî, òóðåöüêèìè ïàòð³îòàìè é ðîçãëÿäàëè âáèâñòâî â³ðìåí ÿê â÷èíîê â ³íòåðåñàõ òóðåöüêîãî íàðîäó; àëå âîíè òàêîæ ðîçóì³ëè, ùî âáèâñòâî íå ìîæå áóòè âèïðàâäàíå ïîñèëàííÿì íà íàö³îíàëüí³ ³íòåðåñè, ³ âçÿëè íà ñåáå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà òå, ùî, íà ¿õí³é ïîãëÿä, âàæêî áóëî âèïðàâäàòè. Ïîð³âíÿéìî öå ç øèðîêî â³äîìîþ ïðîìîâîþ óììëåðà ó Ïîçåí³ 4 æîâòíÿ 1943 ðîêó: ãîâîðÿ÷è ïðî «âèíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó», â³í íàçâàâ öåé ôàêò «ñòîð³íêîþ ñëàâè, ÿêî¿ í³êîëè íå áóëî é íå áóäå â íàø³é ³ñòî𳿻. óììëåð äîòðèìóâàâñÿ äð³áíîáóðæóàçíî¿ ìîðàë³ (â ò³é ñàì³é ïðîìîâ³ â³í íàïîëÿãàâ íà òîìó, ùî âáèâö³ ÑÑ íå ïîâèíí³ òîðêàòèñÿ ÿêî¿ñü ºâðåéñüêî¿ âëàñíîñò³); â³í ïèøàâñÿ òèì, ùî çàãîíè ÑÑ «çàëèøàëèñÿ ã³äíèìè» ³ «íå çàâäàëè øêîäè íàøîìó âíóòð³øíüîìó ºñòâó, íàø³é äóø³ é íàøîìó õàðàêòåðó»34 . Âîäíî÷àñ â³í áóêâàëüíî ïåðåâåðòàâ äîãîðè íîãàìè óñòàëåíó ìîðàëü: çàì³ñòü «íå óáèé» â³í íàêàçóâàâ «óáèé». Óáèâñòâî ºâðåéñüêîãî ïðîòèâíèêà áóëî ìîðàëüíèì îáîâ’ÿçêîì, à íå, ÿê ó â³ðìåíñüêîìó âèïàäêó, ïðàêòè÷íîþ íåîáõ³äí³ñòþ, ÿêà ñóïåðå÷èëà íîðìàì, ïðèéíÿòèì íàâ³òü îðãàí³çàòîðàìè âáèâñòâà. ²ç öèì ì³ðêóâàííÿì ïîâ’ÿçàíå ³íøå, ìîæëèâî, î÷åâèäí³øå: íàöèñòè âáà÷àëè â ºâðåÿõ ãîëîâíó ïðîáëåìó ñâ³òîâî¿ ³ñòîð³¿. Â³ä ¿¿ ðîçâ’ÿçàííÿ çàëåæàëî ìàéáóòíº ëþäñòâà. ßêùî ì³æíàðîäíîìó ºâðåéñòâó íå áóäå çàâäàíî ïîðàçêè, ëþäñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ íå âèæèâå. Ñòàâëåííÿ äî ºâðå¿â íåñëî â ñîá³ âàãîì³ åëåìåíòè ïñåâäîðåë³ã³¿. Ó â³ðìåíñüêîìó âèïàäêó íå áóëî ïîä³áíîãî ìîòèâóâàííÿ; â³ðìåí íåîáõ³äíî áóëî çíèùèòè ç ïîë³òè÷íèõ ïðè÷èí ³ ëèøå â Òóðå÷÷èí³. Ó òâîðàõ òóðåöüêèõ ïðîâîäèð³â íå áóëî ðîçðîáëåíî æîäíî¿ àíòèâ³ðìåíñüêî¿ ³äåîëî㳿, ³ â³ðìåí íå ââàæàëè çàãàëüíîþ çàãðîçîþ. ²íàêøå êàæó÷è, ìîòèâóâàííÿ ó öèõ äâîõ âèïàäêàõ áóëè ð³çíèìè. ³äì³íí³ñòü ì³æ ãîëîêîñòîì ³ â³ðìåíñüêîþ ð³çàíèíîþ ìåíø âàæëèâà, í³æ ïîä³áí³ñòü – ³ íàâ³òü, ÿêùî â³ðìåíñüêèé âèïàäîê íå ìîæíà ââàæàòè ãîëîêîñòîì ó ò³é êðàéí³é ôîðì³, ùî â³äïîâ³äຠºâðåéñüêîìó âèïàäêó, â³í íàïåâíå º íàéáëèæ÷èì äî íüîãî. Íà êîíòèíóóì³ ö³ äâ³ ïî䳿 ñòîÿòü ïîðó÷.
74
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
Äâà âèçíà÷åííÿ ãîëîêîñòó âèÿâëÿþòü ä³àëåêòè÷íå ïðîòèñòîÿííÿ ì³æ óñåçàãàëüíèì ³ ÷àñòêîâèì àñïåêòàìè ö³º¿ ìåæîâî¿ ïî䳿: ãîëîêîñò ïîòð³áíî ðîçãëÿäàòè ÿê çàãàëüíó êàòåãîð³þ, ÿê êðàéí³é ïîëþñ íà êîíòèíóóì³ çëà; îäíàê âîäíî÷àñ ³ ÿê ïîä³þ, ùî (íàðàç³) òîðêíóëàñÿ ëèøå ºâðå¿â, – ³ç ïðè÷èí, ïîÿñíåííÿ ÿêèì òðåáà øóêàòè ïî÷àñòè â îñîáëèâ³é ïðèðîä³ ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠òà ó âçàºìîñòîñóíêàõ ì³æ ºâðåÿìè òà íåºâðåÿìè óïðîäîâæ ñòîë³òü. Äâî¿ñòà ïðèðîäà òåðì³íà «ãîëîêîñò» – çàãàëüíà é êîíêðåòíà – äຠï³äñòàâó äëÿ óìîâèâîäó: îñê³ëüêè â³í ñòàâñÿ îäèí ðàç, â³í ìîæå ïîâòîðèòèñÿ çíîâó – ç áóäü-ÿêîþ ñï³ëüíîòîþ çà â³äïîâ³äíèõ óìîâ. Áåç óðàõóâàííÿ îáîõ ñêëàäîâèõ ö³º¿ äâî¿ñòîñò³ ³ñíóº ðèçèê âäàòèñÿ äî îìàíëèâèõ ³ õèáíèõ ïîð³âíÿíü Ãîëîêîñòó ç ³íøèìè ïîä³ÿìè. Áóäü-ÿêà ñåðéîçíà ñïðîáà âèçíà÷èòè ñó÷àñíå çíà÷åííÿ Ãîëîêîñòó ìຠґðóíòóâàòèñÿ íà óñâ³äîìëåíí³ òîãî, ùî ³ñòîðè÷í³ àíàëî㳿 çàâæäè ìîæóòü ïðèçâåñòè äî âèêðèâëåíü ³ ùî ³ñòîð³ÿ íå ïîâòîðþºòüñÿ. Ñïðàâä³, îñê³ëüêè ïîë³òè÷í³ ë³äåðè, çîêðåìà, îñòàíí³ì ÷àñîì, äîõîäÿòü äî íîíñåíñó, ïðèð³âíþþ÷è êîæíèé âîºííèé åï³çîä ³ êîæíèé ïîîäèíîêèé òåðîðèñòè÷íèé àêò ç Îñâåíö³ìîì, Áåëçåíîì ³ Äàõàó35 , íå áóäå çàéâèì çàçíà÷èòè òóò, ùî ç ÷àñ³â Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ãîëîêîñòó íå áóëî. Òàê³ ïðèð³âíþâàííÿ º, ïåâíà ð³÷, îìàíëèâèìè ³ ÷àñòî íåáåçïå÷íèìè. Êð³ì òîãî, ºâðå¿ íå ìåíø ñõèëüí³ âïàäàòè â îìàíó õèáíèõ àíàëîã³é. ªâðåéñüê³ ³äåîëîãè ÷àñòî ïðèïóñêàþòüñÿ ³ñòîðè÷íèõ ïîìèëîê äâîÿêîãî ðîäó. Ðÿä ºâðåéñüêèõ ðåë³ã³éíèõ ïðîâîäèð³â ñòâåðäæóº, ùî Ãîëîêîñò íå º ÷èìîñü ïîñóòíüî íîâèì, â³í º ïðîäîâæåííÿì òèõ ïåðåñë³äóâàíü, ÿê³ âèïàäàëè íà äîëþ ºâðå¿â óïðîäîâæ äâîõ òèñÿ÷îë³òü. Ïîòðåáà äîëó÷èòè Ãîëîêîñò äî òðàäèö³¿ ºâðåéñüêîãî ìó÷åíèöòâà º çðîçóì³ëîþ ç ðåë³ã³éíîãî ïîãëÿäó, àëå ç ³ñòîðè÷íî¿ òî÷êè çîðó âîíà ïîìèëêîâà. Ïåðåäóñ³ì í³êîëè ðàí³øå íå ³ñíóâàëî ïëàíó ïîâñþäíîãî âèíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. Ïåðåñë³äóâàííÿ íîñèëè ëîêàëüíèé õàðàêòåð – ºâðå¿ çàâæäè ìàëè ìîæëèâ³ñòü êóäèñü âòåêòè. Ïîãðîìè ³ âèãíàííÿ áóëè íàñë³äêîì ì³ñöåâèõ ñîö³àëüíèõ, ðåë³ã³éíèõ, åêîíîì³÷íèõ ÷è ïîë³òè÷íèõ íåãàðàçä³â. ² ºâðåÿì, ÿê ïðàâèëî, íàäàâàëîñÿ ïðàâî çðåêòèñÿ ñâ â³ðè – ³íîä³ ëèøå òèì÷àñîâî – ³ ÿêùî âîíè éøëè íà öå, ¿õíüîìó æèòòþ, çàçâè÷àé, í³÷îãî íå çàãðîæóâàëî. ͳêîëè íå òðàïëÿëîñÿ, ùîá ãîíèòåë³ âáà÷àëè â ö³ëêîâèòîìó âèíèùåíí³ ºâðåéñüêîãî íàðîäó ïàíàöåþ â³ä óñ³õ ëþäñüêèõ á³ä. Ó öüîìó ðîçóì³íí³ íàöèñòñüêèé àíòèñåì³òèçì áóâ íîâèì åòàïîì, îñê³ëüêè, õî÷ éîãî ñêëàäîâ³ áóëè çíàéîì³, ¿õ êîìá³íàö³ÿ áóëà ÿê³ñíî áåçïðåöåäåíòíîþ, òîòàëüíîþ é ñìåðòåëüíîþ. Îòæå, ç ïîãëÿäó ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿, Ãîëîêîñò, õî÷ ³ ìຠáàãàòî åëåìåíò³â, â³äîìèõ ³ç òðèâàëî¿ ³ñòî𳿠ºâðåéñüêîãî ìó÷åíèöòâà, âñå æ – ÿâèùå óí³êàëüíå.
75
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
Äî äðóãîãî òèïó õèáíèõ àíàëîã³é, ùî íàáóëè çàãàëüíîãî ïîøèðåííÿ, ìîæíà â³äíåñòè ïîñèëàííÿ íà Ãîëîêîñò ³ç ìåòîþ âèíåñåííÿ «óðîê³â» äëÿ çàñòîñóâàííÿ äî ì³ñöåâèõ ïîë³òè÷íèõ ñèòóàö³é. Íàïðèêëàä, íåìຠñåíñó ïîð³âíþâàòè (ÿê ðîáèâ äåõòî) ïðîõàííÿ äåìîêðàòè÷íîãî ôðàíöóçüêîãî óðÿäó ââàæàòè òåðîðèñòè÷í³ àêòè ç ïðîÿâàìè àíòèñåì³òèçìó âíóòð³øíüîþ ïðîáëåìîþ Ôðàíö³¿, ç ÿêîþ âîíà ð³øó÷å áîðîòèìåòüñÿ, ³ç çàÿâîþ íàöèñò³â ó òðèäöÿò³ ðîêè ïðî òå, ùî «ºâðåéñüêà ïðîáëåìà» – öå âíóòð³øíÿ ñïðàâà ͳìå÷÷èíè36 . Ìàºìî çîâñ³ì ³íøèé êîíòåêñò – ôðàíöóçüêå ñóñï³ëüñòâî â³ñ³ìäåñÿòèõ ðîê³â àæ í³ÿê íå íàãàäóº ͳìå÷÷èíó òðèäöÿòèõ ðîê³â. Îòæå, êîëè ³çðà¿ëüñüê³ ïîë³òèêè ïîñèëàþòüñÿ íà Ãîëîêîñò, çâèíóâà÷óþ÷è ³íîçåìíèõ äåðæàâíèõ ä³ÿ÷³â â àíòèñåì³òèçì³, ùî íàãàäóº íàöèñòñüêèé ïåð³îä, àáî âäàþòüñÿ äî ³íøèõ àíàëîã³é òàêîãî ðîäó, âîíè ÷àñòî ðîáëÿòü öå ï³ä âïëèâîì ñèëüíî¿ (³íîä³ îñîáèñòî¿) òðàâìè, ç ÿêîþ âîíè íå â çìîç³ âïîðàòèñÿ. Ãîëîêîñò çàëèøàºòüñÿ íåçàãîéíîþ äóøåâíîþ ðàíîþ. Ñï³ëüíèé á³ëü ñïðè÷èíèâñÿ òàêîæ äî ÿêî¿ñü îñîáëèâî¿ ºâðåéñüêî¿ ðåàêö³¿. Ïðåäñòàâíèêè ºâðåéñüêîãî íàðîäó òà éîãî ïðîâ³ä, îñîáëèâî â ²çðà¿ë³, ÿê âèäíî, îáñòîþþòü òåçó, çà ÿêîþ êîæíèé, õòî âèñòóïຠç êðèòèêîþ ä³ÿëüíîñò³ ºâðå¿â áóäü-äå, à îñîáëèâî â ²çðà¿ë³, ñòî¿òü íà àíòèºâðåéñüêèõ ïîçèö³ÿõ, ³, îòæå, ºäèíîþ ìîæëèâîþ ðåàêö³ºþ ºâðå¿â ìຠáóòè ñòàâëåííÿ äî âñ³õ íåºâðå¿â ÿê äî ìîæëèâèõ àáî ñïðàâæí³õ âîðîã³â ³ çàïîá³ãàííÿ êîæí³é ïîòåíö³éí³é íåáåçïåö³ ³ç çàñòîñóâàííÿì ñèëè. Òàêà ïîçèö³ÿ, î÷åâèäíî, ґðóíòóºòüñÿ íà äâîõ ïîìèëêîâèõ âèòëóìà÷åííÿõ ïîä³é Ãîëîêîñòó. Ç îäíîãî áîêó, äåõòî ïðèïóñêàº, ùî âñ³ íåºâðå¿ ÿê ³íäèâ³äè ³ âñ³ íàö³¿ (çà âèíÿòêîì äàíö³â ³ ïî÷àñòè áîëãàð) òàê ÷è ³íàêøå äîëó÷èëèñÿ äî ä³é íàöèñò³â. À ç ³íøîãî áîêó, ïðèïóñêàþòü, ùî ºâðåéñüêà ðåàêö³ÿ íà íàöèñòñüêó çàãðîçó áóëà ìàéæå ö³ëêîâèòî ïàñèâíîþ ³ ùî òàêèì ÷èíîì óðîê, ÿêèé òðåáà âèíåñòè, ïîëÿãຠâ òîìó, ùî ºâðå¿ í³êîëè íå ïîâèíí³ äàâàòè ïðèâ³ä äëÿ çâèíóâà÷åííÿ â ïàñèâíîñò³. Îáèäâà ö³ àðãóìåíòè º ïîìèëêîâèìè. ß ðîçãëÿäàâ ¿õ â ³íøèõ ñâî¿õ ïóáë³êàö³ÿõ37 ³ òóò íå áóäó äî íèõ ïîâåðòàòèñÿ. Áåëüã³éö³, ³òàë³éö³, ñåðáè òà ³íø³ íàðîäíîñò³, ÿê ³ îêðåì³ ³íäèâ³äè òà ãðóïè äå³íäå, âèÿâëÿëè ãîòîâí³ñòü, âçàãàë³ êàæó÷è, äîïîìàãàòè ºâðåÿì. Ùîïðàâäà, êàðòèíà öÿ º, ñïðàâä³, äîñèòü òåìíîþ, îñîáëèâî ó Ñõ³äí³é ªâðîï³, àëå ÿêùî á íå äîïîìîãà öèõ ëþäåé, íå âäàëîñÿ á óðÿòóâàòèñÿ íàâ³òü ò³é äåùèö³ âö³ë³ëèõ.
76
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
Çâèíóâà÷åííÿ â ïàñèâíîñò³ ïðèòàìàííå âèíÿòêîâî ºâðåÿì – æîäíèé ³íøèé íàðîä íå âäàâàâñÿ äî ïîä³áíîãî ñàìîáè÷óâàííÿ (õî÷à ïåâí³ ç íèõ ìàëè äëÿ öüîãî ñëóøí³ ï³äñòàâè). ×åõè é óãîðö³ ïðîñëàâëÿþòü ìàéæå â³äñóòíº ï³äï³ëëÿ, ³ æîäíèé ðàäÿíñüêèé ïèñüìåííèê íå çàäàâàâñÿ äîñ³ ïèòàííÿì, ÷îìó íå áóëî çíà÷íèõ ïîâñòàíü ñåðåä ì³ëüéîí³â ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ, ÿê³ âìèðàëè â³ä ãîëîäó àáî â³ä íàöèñòñüêèõ êàòóâàíü.  ä³éñíîñò³, æèòòÿ ºâðå¿â çà ÷àñ³â íàöèñòñüêîãî ïðàâë³ííÿ ÿâëÿëî ïðèêëàäè àêòèâíîãî îïîðó ïîë³òèö³ íàöèñò³â, õî÷ ³ áåç çàñòîñóâàííÿ çáðî¿. Ó ªâðîï³ âçàãàë³ çáðîéíèé îï³ð ñêëàäàâ âèíÿòêè, îêð³ì õ³áà ùî Þãîñëà⳿ ³, ìîæëèâî, àëå íå áåçïåðå÷íî, â ÑÐÑÐ (îñîáëèâî â Á³ëîðóñ³); ³ âñå æ ºâðåéñüêèé çáðîéíèé îï³ð áóâ â³äíîñíî ïîøèðåíèì. Çíàìåííèì º òå, ùî ñàìà óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó, íà ÿê³é íàïîëÿãàþòü ÷èñëåíí³ ºâðåéñüê³ ïðîâîäèð³, – ö³ëêîì ñëóøíî – ñïðîñòîâóº ïðèì³òèâí³ àíàëî㳿. Âò³ì, îñê³ëüêè Ãîëîêîñò ñòàíîâèòü íàïåâíå óí³êàëüíå ÿâèùå ³ âîäíî÷àñ çàéìຠñâîþ ïîçèö³þ íà êîíòèíóóì³, ïîòð³áíî çíàéòè ì³ñöå äëÿ âèâàæåíèõ ³ñòîðè÷íèõ ïîð³âíÿíü. Òîé ôàêò, ùî íå ³ñíóº ëåãêèõ «óðîê³â», íå îçíà÷àº, ùî í³÷îãî íå ìîæíà íàâ÷èòèñÿ àáî ùî íà öþ ïîä³þ ñë³ä äèâèòèñÿ ïðîñòî ç í³ìèì æàõîì. Ïåðø çà âñå ìຠçíà÷åííÿ â³ä÷óòòÿ òðèâàëîñò³ ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿, â ÿê³é Ãîëîêîñò áóâ ìåæîâîþ ïî䳺þ, – öå, ìàáóòü, íàéãîëîâí³øå. ³ä÷óòòÿ òðèâàëîñò³ çîáîâ’ÿçóº íàñ øóêàòè â³äïîâ³ä³ íà çàïèòàííÿ «÷îìó» ³ «ÿê» ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó, îñê³ëüêè ìè º íàùàäêàìè öèâ³ë³çàö³¿ éîãî æåðòâ ³, âîäíî÷àñ, ÷åðåç òå, ùî ìè àáî íàø³ áàòüêè ìîãëè ñòàòè æåðòâàìè ç íåìåíøîþ éìîâ³ðí³ñòþ, í³æ ôàêòè÷í³ éîãî æåðòâè. Ïîâåä³íêà æåðòâ ñÿãàëà ñâî¿õ ä³àìåòðàëüíî ïðîòèëåæíèõ ïîëþñ³â. Ïî÷àñòè öÿ ïîâåä³íêà çóìîâëþâàëàñÿ ºâðåéñüêèì îòî÷åííÿì, ºâðåéñüêîþ îñâ³òîþ, ðåë³ã³ºþ, êóëüòóðîþ òà öèâ³ë³çàö³ºþ àáî ñóòî ºâðåéñüêèìè îñîáëèâîñòÿìè ðîäèííî¿ òà ñîö³àëüíî¿ ñòðóêòóðè. Ìè ìîæåìî ä³çíàòèñÿ, ÿêèìè áóëè ö³ âïëèâè ³ ÷è ôîðìóâàëè âîíè îñîáëèâ³ çðàçêè ïîâåä³íêè, â³äì³íí³ â³ä âç³ðö³â ³íøèõ íàðîä³â, òåæ ïåðåñë³äóâàíèõ íàöèñòàìè. Ìè ìîãëè á êðàùå çðîçóì³òè, õòî ìè º ÿê ºâðåéñüêà ñï³ëüíîòà, àíàë³çóþ÷è ³ñòîð³þ òèõ, õòî áóâ òàêèé, ÿê ³ ìè, ³ ÷èé íàáóòîê ìè óñïàäêóâàëè. Ìîæëèâî, ï³çíàþ÷è ¿õ, ìè ìîãëè á á³ëüøîþ ì³ðîþ âèÿâèòè ñï³â÷óòòÿ äî íèõ, ÿêå á ñïðèÿëî ïîãëèáëåííþ â³ä÷óòòÿ íàøî¿ òîòîæíîñò³ ç íèìè ³ ç ¿õí³ì æèòòÿì. Óñå öå íå îáîâ’ÿçêîâî ìຠîáìåæóâàòèñÿ ðîçóì³ííÿì ëèøå ºâðå¿â – õî÷à äëÿ îñÿãíåííÿ çàãàëüíîëþäñüêèõ ïðîáëåì íå ³ñíóº æîäíîãî øëÿõó, îêð³ì íàáëèæåííÿ äî íèõ ÷åðåç îêðåì³, êîíêðåòí³ ïðèêëàäè ðåàëüíèõ ëþäåé ó ïåâíèé ÷àñ.
77
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
Îïð³÷ öèõ çàñàäíè÷èõ ïèòàíü, âèíèêàþòü òàêîæ íàãàëüí³ø³ ³ñòîðè÷í³ é ïîë³òè÷í³ ïðîáëåìè, îñê³ëüêè êîíòåêñò Ãîëîêîñòó – öå òëî íàøîãî ñòîë³òòÿ é íàøî¿ äîáè, ³ ìè íå ìîæåìî óíèêíóòè éîãî. Îäí³ºþ ç ïðîáëåì º çáåðåæåííÿ â³ä÷óòòÿ ìîðàëüíèõ ö³ííîñòåé íà ïðîòèâàãó ³äåîëî㳿, îáñòîþâàíî¿ Ã³ììëåðîì, ó ñâ³ò³, äå äåäàë³ á³ëüøå çðîñòàþòü íàñèëüñòâî é öèí³çì. Äîñë³äæåííÿ ºâðåéñüêî¿ ïîë³òèêè, ðåàêö³¿ ºâðåéñüêîãî ïðîâîäó â ªâðîï³ òà ó â³ëüíèõ êðà¿íàõ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó, ñòàâèòü ñîá³ çà ìåòó íå âèñóâàííÿ çâèíóâà÷åíü ³ «âèíåñåííÿ óðîê³â», àëå çðîçóì³ííÿ òèõ çì³í, ÿêèõ çàçíàâ ïðîâ³ä çíà÷íîþ ì³ðîþ ðîçïîðîøåíîãî íàðîäó â ÷àñè ëèõîë³òòÿ, ç’ÿñóâàííÿ òîãî, ÷è ìàþòü òåíäåíö³þ äî ïîâòîðåííÿ ïåâí³ ³ñòîðè÷í³ çðàçêè ïîâåä³íêè ºâðå¿â ³ ÷è íå áóëî â åêñòðåìàëüíèõ óìîâàõ Ãîëîêîñòó ïî÷àòê³â íîâèõ ìîäåëåé ïîâåä³íêè, â³äì³ííèõ â³ä òðàäèö³éíèõ, ùî ñâ³ä÷èëî á ïðî íîâèé åòàï ðîçâèòêó, Ï³ä «ñòàðèìè» ìîäåëÿìè ìè ðîçó쳺ìî ñïðîáè ºâðåéñüêèõ ô³ëàíòðîï³÷íèõ òîâàðèñòâ (JDC, HIAS, ICA) íàäàòè äîïîìîãó æåðòâàì ïåðåñë³äóâàííÿ, íå âäàþ÷èñü äî ëåãàëüíèõ çàõîä³â ³ íå ïîðóøóþ÷è â³ääàíîñò³ ïàí³âíèì ñï³ëüíîòàì; ñóïåðíèöüê³ ÷âàðè ïîì³æ îêðåìèìè îñîáàìè òà ãðóïàìè ïðîâîäó; íàìàãàííÿ çä³éñíþâàòè âïëèâ íà óðÿäè â äóñ³ «òèõî¿ äèïëîìàò³¿» òîùî. ³äìîâà â³ä ïðèõèëüíîñò³ äî âèêëþ÷íî ëåãàë³çîâàíî¿ ïîçèö³¿, íàâ³òü ñåðåä êåð³âíèê³â JDC (â ªâðîï³); çðîñòàííÿ âïåâíåíîñò³ â ïîòðåá³ ãëàñíîñò³ òà 䳺âîñò³ ìàñîâèõ îðãàí³çàö³é ³ äåìîêðàòè÷íèõ ïðîöåäóð; â³äíîñíî øâèäêå ïðèñòîñóâàííÿ äî íîâèõ óìîâ ó ïåâíèõ ºâðåéñüêèõ êîëàõ ÿê â îêóïîâàí³é íàöèñòàìè ªâðîï³, òàê ³ ïîçà ¿¿ ìåæàìè – âñå öå ïðîÿâè íîâèõ íàïðÿì³â àáî ïðèíàéìí³ íîâèõ àêöåíò³â, ùî âïëèâàþòü íà ºâðåéñüêèé ñâ³ò â åïîõó ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. Ñó÷àñíå ºâðåéñüêå óñâ³äîìëåííÿ Ãîëîêîñòó íàñè÷åíå ä³àëåêòè÷íîþ ñóïåðå÷í³ñòþ ïîì³æ Ãîëîêîñòîì ÿê áîë³ñíîþ ïåðåðâîþ â ºâðåéñüê³é ³ñòî𳿠òà Ãîëîêîñòîì ÿê ÷àñòèíîþ, õî÷ ³ òðàã³÷íîþ, òðèâàëî¿ ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿. Ç îãëÿäó íà öå ñóïåðå÷êà ùîäî òîãî, ÷è íå çàíàäòî íàãîëîøóþòü çàðàç íà Ãîëîêîñò³, ÿê ñòâåðäæóº äåõòî, âòðà÷àº, íàïåâíå, ñåíñ. Ãîëîêîñò º âèð³øàëüíîþ é êàðäèíàëüíîþ ïî䳺þ çàãàëüíî¿ òà ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿. ³í âïèñàíèé â öþ ³ñòîð³þ. ³í ñïðàâëÿâ ³ ñïðàâëÿº âñåá³÷íèé âïëèâ íà íàøó îá’ºêòèâíó ñèòóàö³þ é íà íàøó ñóá’ºêòèâíó ðåàêö³þ íà ïî䳿. Îòæå, â³í ìຠáóòè ïîòðàêòîâàíèé ó êîíòåêñò³ ºâðåéñüêîãî æèòòÿ íàøî¿ äîáè ÿê ãîëîâíà éîãî ïîä³ÿ. Éîãî âèòëóìà÷åííÿ òàê ÷è ³íàêøå ïîâèííî ñïðàâëÿòè æèòòºäàéíèé âïëèâ.
78
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯
Ïðèì³òêè Öÿ ñòàòòÿ º ðåçóëüòàòîì äîâîë³ ïë³äíî¿ äèñêóñ³¿, ùî â³äáóëàñÿ 4 ñåðïíÿ 1977ð. â ªâðåéñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â ªðóñàëèì³. Õàé öå íå äèâóº ó÷àñíèê³â, ÿêùî âîíè íàòðàïëÿòü òóò íà îêðåì³ ç³ ñâî¿õ òåç, õî÷à, çâè÷àéíî, ö³ëêîâèòà â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà âèñëîâëåí³ ïîãëÿäè ëåæèòü íà àâòîðîâ³. Ïîäàþ ïåðåë³ê ó÷àñíèê³â ³ ñêëàäàþ ¿ì âåëèêó ïîäÿêó: Ìîøå Äåâ³ñ, Åì³ëü Ôàêåíãåéì, ²çðàåëü Ãóòìàí, Äîâ Îòòî Êóëüêà, Ñåéìóð Ì. ˳ïñåò, Äåáîðà ˳ïøòàäò, Ìàëüêîëüì Ëîóå, Àâðààì Ìàðãàë³îò, Ìàéêë Ìåºð, Äæîðäæ Ìîññå, Ëåí³ Éÿã³ë. Ñèìïîç³óì ³ äîñë³äæåííÿ, ùî ëÿãëè â îñíîâó ö³º¿ ñòàòò³, â³äáóëèñÿ çà ñïðèÿííÿ Ôîíäó ñó÷àñíîãî ºâðåéñòâà Ô³ë³ïà Ì. Êëþöí³êà. ß âäÿ÷íèé ïàíó Ô³ë³ïó Ì. Êëþöí³êó çà éîãî ïîñò³éíó ï³äòðèìêó òà âåëèêèé îñîáèñòèé ³íòåðåñ äî ö³º¿ òåìàòèêè. 2 Ïîð³âí. Uriel Tal, «On the Study of the Holocaust and Genocide», Yad Vashem Studies XIII (1973) pp. 7–52. 3 Ïîð³âí. Hitler’s Secret Book (New York, 1961); Joshua Trachtenberg, The Devil and the Jews (New Haven, 1944); Norman Cohn, Warrant for Genocide (New York, 1967); Andreas Hillgruber, «Die Endlösung und das deutsche Ostimperium», Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte 1972, no. 2, pp. 133–53; Jacob Talmon, â êí.: The European Jewish Catastrophe (Jerusalem, 1974); Uriel Tal, «Anti–Christian Anti–Semitism», ibid. Alice L. And A. Roy Eckardt, «The Holocaust and the Enigma of Uniqueness», â êí.: Reflections on the Holocaust, The Annals of the American Academy of Political and Social Science (July 1980) pp. 165–78; Yehuda Bauer, «Genocide: Was It the Nazis’ Original Plan?», ibid., 35–45. 4 Ïîð³âí. Lucy S. Dawidowicz, The Holocaust and the Historians (Cambridge, Mass., 1981) pp. 5–11. 5 Íàïð. George L. Mosse, Nazism: A Historical and Comparative Analysis of National Socialism (New Brunswick, 1978) p. 55. 6 Raphael Lemkin, Axis Rule in Occupied Europe (New York, 1943) pp. XI–XII. 7 Ñëîâ’ÿíè ââàæàëèñÿ ïîì³ññþ òîãî, ùî ðàñîâèé àíòðîïîëîã Ãàíñ Ãþíòåð âèçíà÷èâ ÿê «ñõ³äíó» òà «ñõ³äíîáàëò³éñüêó» ðàñîâ³ ï³äãðóïè, ç äîì³øêàìè ìîíãîëüñüêîãî òà ô³íñüêîãî íàðîä³â, ç ïåâíèìè íîðäè÷íèìè â³äáèòêàìè ³ íàâ³òü ïåâíèì ºâðåéñüêèì âïëèâîì. 8 Äî âñ³õ îáãîâîðåíü öüîãî ïèòàííÿ çàëó÷àëèñÿ äâà öåíòðè âëàäè, ùî ñïðàâëÿëè íàéá³ëüøèé âïëèâ íà ïðèéíÿòòÿ ïîë³òè÷íèõ ð³øåíü: Ostministerium [̳í³ñòåðñòâî Ñõîäó] Àëüôðåäà Ðîçåíáåðãà, óòâîðåíå ïåðåä âòîðãíåííÿì ͳìå÷÷èíè äî ÑÐÑÐ äëÿ âçàºìî䳿 ç öèâ³ëüíîþ àäì³í³ñòðàö³ºþ òåðèòîð³é, ÿê³ ïëàíóâàëîñÿ â³äòîðãíóòè â³ä Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó, ³ ð³çíîìàí³òí³ 1
79
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ âëàäí³ ñòðóêòóðè, êîíòðîëüîâàí³ Ãåéíð³õîì óììëåðîì. ²ç öèõ äâîõ öåíòð³â âèð³øàëüíå ïðàâî ãîëîñó íàëåæàëî íå «Ì³í³ñòåðñòâó õàîñó» (ÿê éîãî ì³æ ñîáîþ ³ìåíóâàëè îá³çíàí³ íàöèñòè), à óììëåðîâ³é ³ìïåð³¿. Çàñàäíè÷³ ³äå¿ Ã³ììëåðà ç öüîãî ïèòàííÿ áóëè âèñëîâëåí³ íèì ó òðàâí³ 1940 ðîêó â ìåìîðàíäóì³ ùîäî ïîâîäæåííÿ ç ÷óæîçåìíèìè íàðîäàìè, ÿêèé â³í ïîäàâ óòëåðó ³ ÿêèé áóëî ñõâàëåíî ôþðåðîì. (Îðèã³íàë í³ìåöüêîþ ìîâîþ íàäðóêîâàíî â Vierteljahreshefte für Zeitgeschichte (VfZG) 1957. no. 2, pp. 196– 98; íà Íþðíáåðçüêîìó ïðîöåñ³ öå áóëè äîêàçè îáâèíóâà÷à 1314, NO–1880. ×àñòêîâèé àíãë³éñüêèé ïåðåêëàä – äèâ. ïðàöþ àâòîðà A History of the Holocaust [New York, 1982] p. 22). 9 PS–864; öèòóºòüñÿ çà: Martin Broszat, Nationalsozialistische Polenpolitik, 1939–1945 (Stuttgart, 1961) p. 22. 10 Ibid., p. 24; USSR–172. Íàâðÿä ÷è âèêëè÷å çäèâóâàííÿ ôàêò ïåðåâàæàííÿ ó âèïàäêó ç ÷åõàìè òîãî æ çàñàäíè÷îãî ñòàâëåííÿ. Ó äîïîâ³ä³ ùîäî ïðîìîâè äåðæñåêðåòàðÿ Êàðëà Ã. Ôðàíêà äî í³ìåöüêîãî íàì³ñíèêà («ïðîòåêòîðà») Áîãå쳿–Ìîðà⳿ â³ä 9 æîâòíÿ 1940 ìè ÷èòàºìî, ùî Ôðàíê âèñòóïèâ ïðîòè «íàéá³ëüø òîòàëüíîãî ðîçâ’ÿçàííÿ, ÿê-îò äåïîðòàö³¿ (Aussiedlung) óñ³õ ÷åõ³â (des Tschechentums). ³í çàïðîïîíóâàâ ïîãëèíåííÿ (Aufsaugen) í³ìöÿìè áëèçüêî ïîëîâèíè ÷åñüêîãî íàñåëåííÿ, îñê³ëüêè öåé íàðîä ñêëàäàâ ïåâíó ö³íí³ñòü ³ç ïîãëÿäó êðîâ³ òîùî. Öå ïåðåäáà÷àëîñÿ çä³éñíèòè øëÿõîì àêòèâí³øîãî çàëó÷åííÿ ÷åõ³â äî ðîáîòè íà òåðèòî𳿠ðåéõó (íå â ïðèêîðäîíí³é Ñóäåòñüê³é îáëàñò³), òîáòî ÷åðåç ðîçñ³þâàííÿ ù³ëüíî¿ ìàñè ÷åñüêîãî íàðîäó. Íà ³íøó ïîëîâèíó ÷åõ³â ÷åêàëà äîëÿ ïîíåâîëåíèõ, âèñëàíèõ (ausgeschaltet) òà äåïîðòîâàíèõ íàðîä³â… Åëåìåíòè, ùî ÷èíèòèìóòü ñïðîòèâ ãåðìàí³çàö³¿, ï³äëÿãàþòü ñóâîðîìó ïîêàðàííþ øëÿõîì âèñèëàííÿ… Ôþðåð ñõâàëèâ ïðîïîçèö³þ ïðî àñèì³ëÿö³þ». (PS–867. Äîïîâ³äü â³ä 15 æîâòíÿ 1940 óïîâíîâàæåíîãî âåðìàõòó Ôð³äåð³÷³ ïðè ïðîòåêòîð³ ðåéõó ùîäî ïðîìîâè Ôðàíêà â³ä 9 æîâòíÿ.) 11 Äèâ. Helmut Heiber, «Der Generalplan Ost», VfZG 1958, no. 2, pp. 281– 325; à òàêîæ Josef Ackerman, Himmler als Ideologe (Göttingen, 1970) pp. 222–31. Àâòîð îñòàòî÷íî¿ ðåäàêö³¿ öüîãî ïëàíó äîêòîð Êîíðàä Ìåºð-Ãåòë³íã áóâ íå ðÿäîâèì íàöèñòñüêèì ñëóæáîâöåì. ³í áóâ â³äïîâ³äàëüíèì ó ñïðàâàõ ùîäî íàñåëåííÿ â ³íøîìó îðãàí³ Ã³ììëåðà – «Reichskommissariat zur Festigung des deutschen Volkstums» [ðåéõñêîì³ñàð³àò ó ñïðàâàõ çì³öíåííÿ í³ìåöüêîãî íàðîäó], – ÿêèé çàéìàâñÿ ïëàíóâàííÿì ðàñîâî¿ òà äåìîãðàô³÷íî¿ ïîë³òèêè. Áóäó÷è ò³ñíî ïîâ’ÿçàíèì ³ç «Reichssicherheitshauptamt» [Ãîëîâíà ñëóæáà áåçïåêè ðåéõó], RKF ïðîïîíóâàâ ñâîþ ïîë³òèêó – ïëàí Ìåºðà-Ãåòë³íãà áóâ îäíèì ³ç ¿¿ çàõîä³â – çà ï³äòðèìêè Ãåéäð³õà.
80
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯ Äîêòîð Åðãàðä Âåòöåëü (â³í âèæèâ ó â³éíó) íàëåæàâ íå äî ñòàðîãî ïîêîë³ííÿ íàöèñò³â, à äî ï³çí³øîãî: â³í âñòóïèâ äî ïàðò³¿ 1 òðàâíÿ 1933. Äîã³äëèâèé ³ êì³òëèâèé ÷èíîâíèê, â³í ñòàâ ïðîâ³äíîþ ô³ãóðîþ â ñëóæá³ ðàñîâî¿ ïîë³òèêè íàöèñòñüêî¿ ïàðò³¿ (Rassenpolitisches Amt der Reichsleitung) ó 1939 ðîö³. Çãîäîì ñï³âïðàöþâàâ ç RSHA, îñîáëèâî ç ¿¿ â³ää³ëêîì «III B», ùî çàéìàâñÿ ðàñîâèìè ïðîáëåìàìè, à â 1941 ðîö³ îá³éíÿâ ïîñàäó â ì³í³ñòåðñòâ³ Ñõîäó. 13 VfZG 1958, no. 2, pp. 302–03. 14 Äî òîãî ÿê Âåòöåëü çàéíÿâñÿ ïðîáëåìîþ ñëîâ’ÿíñüêèõ íàðîä³â, â³í âèñëîâèâ äåê³ëüêà ö³êàâèõ ³äåé ñòîñîâíî ºâðå¿â. Âåòöåëü áóâ íå ëèøå ïî³íôîðìîâàíèé ïðî ìàñîâ³ âáèâñòâà, çä³éñíþâàí³ çàãîíàìè îñîáëèâîãî ïðèçíà÷åííÿ íà Ñõîä³, àëå é àêòèâíî ¿õ ï³äòðèìóâàâ â³ä ³ìåí³ ñâ ñëóæáè. Îòæå, äóæå ïîêàçîâèì áóâ òàêèé éîãî âèñë³â ñòîñîâíî ºâðå¿â: «Äåïîðòàö³ÿ (Aussiedlung) ºâðå¿â, ïåðåäáà÷åíà öèì ïëàíîì (òîáòî ïëàíîì Ìåºðà-Ãåòë³íãà – ª.Á.) ñòຠçàéâîþ ³ç ðîçâ’ÿçàííÿì ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ. Ìîæëèâå ïåðåâåçåííÿ (Aussiedlung) ï³ñëÿ çàê³í÷åííÿ â³éíè âö³ë³ëèõ ºâðå¿â äî òàáîð³â ïðèìóñîâî¿ ïðàö³ â ðàéîíè ï³âí³÷íî¿ Ðîñ³¿ ÷è Ñèá³ðó íå º âëàñíå «ïåðåì³ùåííÿì». Òóò ìè ìàºìî ÷³òêå çàçíà÷åííÿ òîãî, ùî òåðì³í «Aussiedlung» (âèñèëàííÿ, ïåðåì³ùåííÿ) ó çàñòîñóâàíí³ äî ºâðå¿â ìàâ ³íøå çíà÷åííÿ â ìîâ³ í³ìåöüêî¿ áþðîêðàò³¿, ïîð³âíÿíî ³ç çàñòîñóâàííÿì éîãî äî ³íøèõ íàðîä³â. ßê âèïëèâຠç êîíòåêñòó, ñòîñîâíî ºâðå¿â «Aussiedlung îçíà÷ຠâáèâñòâî, à íå ïðèìóñîâó äåïîðòàö³þ. (VfZG 1958, no. 2, p. 305). 15 Ibid., p. 308. 16 Ibid., p. 325. 17 Ibid., p. 221–26. 18 Vaclav Kral, Die Vergangenheit Warnt (Praha, 1961) Doc. 19, pp. 122–23. «Ìàºìî ð³çí³ âèäè ëþäåé. Äåÿê³ ç íèõ º õîðîøèìè ç ðàñîâîãî ïîãëÿäó ³ äîáðå íàëàøòîâàí³ – ç òàêèìè ñïðàâà âèð³øóºòüñÿ ïðîñòî: ìè ìîæåìî ¿õ ãåðìàí³çóâàòè. Àëå º é òàê³, ùî ñòàíîâëÿòü ³íøó êðàéí³ñòü: ç íèçüêèìè ðàñîâèìè õàðàêòåðèñòèêàìè ³ ïîãàíî íàëàøòîâàí³. Òàêèõ ÿ ìóøó âèñèëàòè. Íà Ñõîä³ º äîñòàòíüî ïðîñòîðó. ², íàðåøò³, çàëèøàºòüñÿ ñåðåäíÿ ãðóïà, äî ÿêî¿ ÿ ìàþ ïîñòàâèòèñÿ ïèëüí³øå. Ñåðåä íèõ º ã³ðø³ â ðàñîâîìó â³äíîøåíí³, àëå äîáðå íàëàøòîâàí³ ³ º êðàù³ ç ðàñîâîãî ïîãëÿäó, àëå ïîãàíî íàëàøòîâàí³. Ðàñîâî ã³ðøèõ ³ äîáðå íàëàøòîâàíèõ ìè, ìîæëèâî, âèêîðèñòîâóâàòèìåìî äëÿ ðîá³ò äåñü íà òåðèòî𳿠ðåéõó ³ ïîòóðáóºìîñÿ, ùîá âîíè íå ìàëè ä³òåé… Îäíàê íàì íå ñë³ä âîðîãóâàòè ç íèìè… ², íàðåøò³, – ðàñîâî êðàù³, àëå ïîãàíî íàëàøòîâàí³. Âîíè ñêëàäàþòü íàéá³ëüøó íåáåçïåêó, îñê³ëüêè öå ãðóïà ë³äåð³â ³ç íåïîãàíèìè ðàñîâèìè õàðàêòåðèñòèêàìè… ºäèíå, ùî çàëèøàºòüñÿ íàì ³ç íèìè çðîáèòè, öå… ïåðåñåëèòè ¿õ ó ìåæàõ ðåéõó ó âèêëþ÷íî í³ìåöüêå ñåðåäîâèùå òà ³äåîëîã³÷íî ïåðåâèõîâàòè ¿õ ³ ãåðìàí³çóâàòè, à ÿêùî íå 12
81
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ äîïîìîæå, ïîñòàâèòè ¿õ äî ñò³íêè, îñê³ëüêè ÿ íå ìîæó äåïîðòóâàòè ¿õ, áî âîíè ñôîðìóþòü ïðîâ³ä òàì íà Ñõîä³ ³ ä³ÿòèìóòü ïðîòè íàñ». 19 Ibid., Doc. 22, pp. 145–48. Äëÿ äåÿêèõ ³ç öèõ ëþäåé Ãåéäð³õ ïåðåäáà÷àâ ìîæëèâ³ñòü âèêîðèñòàííÿ ¿õ ÿê áðèãàäèð³â òðóäîâèõ çàãîí³â (Vorarbeiter) â àðêòè÷í³é çîí³, «äå êîíöòàáîðè ñòàíóòü ó ìàéáóòíüîìó ³äåàëüíîþ áàòüê³âùèíîþ îäèíàäöÿòè ì³ëüéîí³â ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â». Âèÿâëÿþ÷è åíòóç³àçì ùîäî ìîæëèâîñòåé ðîçâèòêó àðêòè÷íî¿ çîíè ç ìåòîþ âèêîðèñòàííÿ ¿¿ ñèðîâèíè, Ãåéäð³õ äîäàâàâ, ùî â³í õî÷å, àáè íåãåðìàí³çîâí³ ÷åõè ¿õàëè òóäè íå ÿê âîðîãè ðåéõó, à îòðèìóþ÷è ïðè öüîìó ïåâí³ ìàòåð³àëüí³ ïåðåâàãè, òàê ùîá âîíè ìîãëè â³ä³ãðàâàòè ðîëü ñòðàæ³â ºâðîïåéñüêî¿ êóëüòóðè. (Ibid., Doc. 22, pp. 145–48.) Ïðîìîâà Ãåéäð³õà â³äáóëàñÿ ïðèáëèçíî ÷åðåç äâà òèæí³ ï³ñëÿ Âàíçåéñüêî¿ êîíôåðåíö³¿ (20 ñ³÷íÿ 1942), íà ÿê³é â³í íàçâàâ öèôðó îäèíàäöÿòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â. Ó Âàíçå¿ ïðî àðêòè÷í³ êîíöòàáîðè íå çãàäóâàëîñÿ, àëå Âåòöåëü íàòÿêàâ íà íèõ (äèâ. ïðèì³òêó 14). 20 Tilman Zülch (ed.), In Auschwitz vergast, bis heute verfolgt (Hamburg 1979) p. 382; Annegret Ehmann, «Gerechtigheit für Zigeuner», Zeichen no. 4 (Dec. 1970) p. 25; Ulrich Völklein, «Lästig ist das Zigeunerleben», Die Zeit, (7 March 1980) pp. 9ff. 21 Ibid. 22 In Auschwitz vergast, bis heute verfolgt, p. 315. 23 «Nach Zigeunerart umherziehende Personen». 24 Kommentar zur Deutschen Rassengesetzgebung, 1 (Munich, 1936). 25 In Auschwitz vergast, bis heute verfolgt, p. 76. 26 Ibid. Ó 1936 ðîö³ äîêòîð Ðîáåðò гòòåð î÷îëèâ ñïåö³àëüíå íàóêîâîäîñë³äíå â³ää³ëåííÿ ãåíåòèêè, ÿêå ïðèä³ëÿëî îñîáëèâó óâàãó äîñë³äæåííþ öèãàí («Erbwissenschaftliche Forschungsstelle»). Ó 1937 ðîö³ âîíî ïåðåòâîðèëîñÿ íà íàóêîâî-äîñë³äíå â³ää³ëåííÿ ðàñîâî¿ ã³ã³ºíè òà ïîïóëÿö³éíî¿ á³îëî㳿 («Rassenhygienische und bevölkerungsbiologische Forschungsstelle»). Íàñë³äêîì ¿õí³õ äîñë³äæåíü ó ãàëóç³ ðàñîâî¿ ÷èñòîòè öèãàí áóëà äîáðå âïîðÿäêîâàíà êàðòîòåêà, ÿêó áóëî ïåðåäàíî äî îðãàí³â îõîðîíè çäîðîâ’ÿ. Ïîä³áíî äî òîãî, ÿê â Îñâåíö³ì³ ð³øåííÿ ïðî âáèâñòâî ä³òåé ³ æ³íîê ïðèéìàëîñÿ ñàìå ë³êàðÿìè, òàê ³ äîëÿ öèãàí âèçíà÷àëàñÿ ïñåâäîíàóêîâöÿìè, ïîâ’ÿçàíèìè ç íàöèñòñüêèìè îðãàíàìè îõîðîíè çäîðîâ’ÿ. ×è âàðòî íàãàäóâàòè, ùî æîäíîãî ³ç öèõ íàöèñò³â – í³ æ³íîê, àí³ ÷îëîâ³ê³â – í³êîëè íå áóëî ïîêàðàíî? 27 Rd. Erl. Des RFSS u ChdDtPol, 12/8/38, S–Kr. I., No. 557 VIII 38–2026–6; In Auschwitz vergast, bis heute verfolgt, p.78. 28 Ôîðìóëþâàííÿ íàêàçó º ñóïåðå÷ëèâèì. Âî÷åâèäü, öèãàíè íå áóëè «í³ìåöüêî¿ êðîâ³», îòæå, ÿê âèäíî, ìàëèñÿ íà óâàç³ öèãàíè áàëêàíñüêîãî
82
̲ÑÖÅ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ Â ÑÓ×ÀÑÍ²É ²ÑÒÎв¯ ïîõîäæåííÿ, ùî íå íàëåæàëè í³ äî ñ³íò³, í³ äî ëàëëåð³. RSHA VA2 Nr. 59/43g; In Auschwitz vergast, bis heute verfolgt, pp. 327–28. 29 Ïîð³âí. Donald Kenrich and Grattan Puxon, The Destiny of Europe’s Gypsies (Londod, 1972); Siegfried Wölffling, «Zur Verfolgung und Vernichtung der Mitteldeuschen Zigeuner», Wissensch. Zeitsch. Der Martin–Luther Universität 1965. H.7. 30 Ïîð³âí. Leo Kuper, Genocide, Its Political Uses in the Twentieth Century (New Haven, 1981) pp. 24–39. 31 Íàâåäåí³ âèùå äàí³ â³ä³áðàí³ ç íèçêè äæåðåë: Richard G. Hovanissian, Armenia on the Road to Independence (Berkeley, 1967); Stanford J. Shaw and Ezel K. Sgaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey (cambridge, Mass., 1976/77); Robert Melson, «A theoretical Enquiry into the Armenian Massacres of 1894–1896», Comparative Studies in Society and History XXIV, no. 3 (1982) pp. 481–509; Johannes Lepsius, Deutschland und Armenian, 1914– 1918 (Potsdam, 1919); Tessa Hofmann, Der Prozess Talaat Pascha (Berlin, 1921/Guttingen, 1980); St. Stephanian, «Deutsche Armenian Politik», Pogrom X (1964) pp. 22–28. 32 Öèòóºòüñÿ çà: Helen Fein, Acounting for Genocide (New York, 1979) p.15. Ïåðøîäæåðåëüíèé äîêóìåíò äèâ. The Memoirs of Naim Bey (Neuton Sq., Pa., 1966). 33 Stephanian, «Deutsche Armenian Politik», ïîð³âí. Hofmann, Der Prozess, p. 133ff. 34 Documents on the Holocaust (Jerusalem, 1981) pp. 344–45. 35  ³íòåðâ’þ íà ³çðà¿ëüñüêîìó òåëåáà÷åíí³ â³ä 8/02/82 ë³âàíñüêèé õðèñòèÿíñüêèé ë³äåð Äàí³ Øàìîí ïîñòàâèâ íà îäèí ùàáåëü â³äïîâ³äàëüí³ñòü Áàø³ðà Äæåìàºëÿ çà âáèâñòâî ÷îëîâ³ê³â, æ³íîê ³ ä³òåé òà â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà Áåëüçåí ³ Äàõàó. 36 Ïðåì’ºð-ì³í³ñòð Ìåíàõåì Áåã³í çàñòîñóâàâ öå ïîð³âíÿííÿ ó ïðîìîâ³ â êíåñåò³ 12 ñåðïíÿ 1982. 37 Yehuda Bauer, The Holocaust in Historical Perspective (Seattle, 1978) òà idem, The Jewish Emergence From Powerlessness (Toronto, 1979).
83
Äàâèä Â. Âàéñ ³ Ìàéêë Áåðåíáàóì ªâðåéñüê³ ³äåîëîãè íå ä³éøëè çãîäè ùîäî ì³ñöÿ Ãîëîêîñòó â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿. Á³ëüø³ñòü íàóêîâö³â, ÷è¿ ïðàö³ óâ³éøëè äî ö³º¿ êíèæêè, ïîä³ëÿþòü ïîãëÿä, ùî Ãîëîêîñò áóâ åïîõàëüíîþ ïî䳺þ, äîñâ³äîì, ÿêèé âèìàãຠïåðåîñìèñëåííÿ ºâðåéñüêî¿ òðàäèö³¿ é óñòàëåíîãî ðîçóì³ííÿ Áîãà òà ³ñòîð³¿. Ïðîòå äëÿ ³íøèõ íàäòî áàãàòî ïðè öüîìó ïîñòàâëåíî íà êàðòó, íàäòî âåëèêèé ðèçèê âîíè âáà÷àþòü ó òîìó, ùîá äîçâîëèòè òàêèé ґðóíòîâíèé ïåðåãëÿä çàñíîâê³â â³ðè. Íàñòóïíèé ä³àëîã ì³æ Äàâèäîì Âàéñîì ³ Ìàéêëîì Áåðåíáàóìîì òîðêàºòüñÿ ïèòàííÿ âàæëèâîñò³ Ãîëîêîñòó ÿê ïî䳿 â ðàìêàõ çàïîâ³òíî¿ ³ñòî𳿠³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó. Âàéñ – ³çðà¿ëüñüêèé íàóêîâåöü ³ ðàáèí, ùî íàðîäèâñÿ ó ³äí³ ³ çäîáóâ îñâ³òó â Àìåðèö³, – îá³éìຠïîñàäó ãîëîâè Ëàóòåíáåðçüêîãî öåíòðó çàãàëüíî¿ òà ïóõëèííî¿ ³ìóíîëî㳿 â øïèòàë³ Õàäàññàõ ïðè ªâðåéñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â ªðóñàëèì³. Âàéñ ñòî¿òü íà ò³é ïîçèö³¿, ùî, ç ïîãëÿäó â³ðè, Ãîëîêîñò íå ñòàíîâèòü ïîîäèíîêî¿ ïî䳿, áåçïðåöåäåíòíî¿ â ³ñòîð³¿, à º ïðîäîâæåííÿì íèçêè ïîä³áíèõ æîðñòîêîñòåé, ÿêå ìîæå áóòè âèòëóìà÷åíå â êîíòåêñò³ â³ðè ïîä³áíî äî ³íøèõ êàòàñòðîô ìèíóëîãî. Çàïîâ³ò çàëèøàºòüñÿ íåçì³ííèì äëÿ Âàéñà – ïîçà âïëèâîì åïîõàëüíèõ ïîä³é íàøî¿ äîáè. Ïîãëÿäè Âàéñà ïîä³ëÿº áàãàòî õòî ç â³ðóþ÷èõ, ÿê³ ãîâîðÿòü ïðî Áîãà ìèëîñåðäÿ é Áîãà ³ñòî𳿠òàê, íà÷åáòî ïîä³é 1933–1945 ðîê³â ³ íå áóëî. Ó ïåâíèõ êîëàõ, ÿê, íàïðèêëàä, ñåðåä ïîñë³äîâíèê³â ðàáèíà Äæîåëà Òàéòåëüáàóìà (ïîê³éíèé ó÷èòåëü Ñàòìàð-õàñèä³â) àáî ²ãíàöà Ìàéáàóìà (ðåôîðì³ñòñüêèé ðàáèí), íà ï³äòâåðäæåííÿ â³ðè ãîâîðÿòü ïðî Áîãà, ÿêèé êàðຠºâðåéñüêèé íàðîä çà éîãî ãð³õè. Ïîñë³äîâíèêè ³íøèõ îðòîäîêñàëüíèõ òðàäèö³é ðîçïîâ³äàþòü ³ñòî𳿠ïðî äèâîâèæíèé äîñâ³ä îêðåìèõ ºâðå¿â, ÿêèõ áóëî âðÿòîâàíî ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. ßôôà Åë³àõ – ïðîâ³äíèé ïðîôåñîð þäåéñüêèõ äîñë³äæåíü ïðè Áðóêë³íñüêîìó êîëåäæ³, ÿêà äèòèíîþ çàëèøèëàñÿ â æèâèõ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó – ç³áðàëà îêðåì³ ³ç öèõ ³ñòîð³é ó ñâî¿é ç âèøóêàíèì ñìàêîì îôîðìëåí³é ïðàö³ «Õàñèäñüê³ îïîâ³äàííÿ ïðî Ãîëîêîñò». Ìàéêë Áåðåíáàóì, ñï³âðåäàêòîð ö³º¿ àíòîëî㳿, äîòðèìóºòüñÿ ³íøèõ ïîãëÿä³â. Íàðîäèâñÿ â³í ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó, íàâ÷àâñÿ ³ â Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ, ³ â ²çðà¿ë³. ³í íàëåæèòü äî ïîêîë³ííÿ, äëÿ ÿêîãî Ãîëîêîñò º ³ñòîð³ºþ, à íå îñîáèñòèì äîñâ³äîì. Ñòóäåíò Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà, Áåðåíáàóì íàïèñàâ êíèãó ïðî Åë³ Â³çåëÿ ³ ïðèñâÿòèâ îñòàíí³ äåê³ëüêà ðîê³â ñòâîðåííþ àìåðèêàíñüêîãî íàö³îíàëüíîãî ìåìîð³àëó Ãîëîêîñòó.
110
ÃÎËÎÊÎÑÒ ² ÇÀÏβÒ
Áåðåíáàóì íàðîäèâñÿ â 1945 ðîö³, âèõîâóâàâñÿ â òðàäèö³éí³é ºâðåéñüê³é ðîäèí³ ³ â³äâ³äóâàâ îðòîäîêñàëüí³ øêîëè. Éîãî ïåðøèìè ðåë³ã³éíèìè â÷èòåëÿìè áóëè âö³ë³ë³ ïåðåñåëåíö³, ÿêèì äîâîäèëîñÿ ïðèñòîñîâóâàòèñÿ äî æèòòÿ ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ Àìåðèêè. Ïîëåì³çóþ÷è ç Âàéñîì, â³í ñòâåðäæóº, ùî Ãîëîêîñò áóâ äîëåíîñíîþ ïî䳺þ ³ç äðàìàòè÷íèìè íàñë³äêàìè äëÿ ºâðåéñüêî¿ â³ðè é äîë³. Òðàäèö³éí³ êàòåãî𳿠íå ïðèäàòí³ äëÿ îñìèñëåííÿ âèñíîâê³â Ãîëîêîñòó; ïîðóøåíî ñàì çàïîâ³ò, ³ íàñòóïíå ïîêîë³ííÿ ïîâèííî â³äøóêàòè íîâ³ øëÿõè äëÿ ïîðîçóì³ííÿ ³ç òðàäèö³ºþ òà ïàì’ÿòòþ ïðî Áîãà. Ó ä³àëîç³ ì³æ Âàéñîì ³ Áåðåíáàóìîì â³äëóíþþòü ÷èñëåíí³ îáì³íè äóìêàìè, ùî â³äáóâàëèñÿ ì³æ òèìè, ÷躿 â³ðè íå ïîõèòíóëè âàãîâèò³ ïî䳿 öüîãî ñòîë³òòÿ, ³ òèìè, ÷èþ â³ðó áóëî ï³ä³ðâàíî ³ õòî øóêຠíîâèõ ðîçâ’ÿçàíü. Ïåðøèì äàðîâàíî ïîâíîòó íåñê³í÷åííî¿ â³ðè, äðóã³ âèáðàëè ä³àëåêòè÷íèé ñâ³ò ïàðàäîêñ³â ³ ñóïåðå÷íîñòåé. Âîíè êåðóþòüñÿ ñëîâàìè ðàáèíà Íàõìàíà Áðàöëàâñüêîãî: «Í³ùî íå º òàêèì ö³ë³ñíèì, ÿê ðîçáèòå ñåðöå». Ãîëîêîñò ³ çàïîâ³ò* I. Âàéñ: ϳñëÿ Ãîëîêîñòó – ³íøèé çàïîâ³ò? Óïðîäîâæ îñòàíí³õ òðèäöÿòè ðîê³â äåäàë³ íàñò³éëèâ³øå çàÿâëÿþòü ïðî íåîáõ³äí³ñòü äîêîð³ííî íîâî¿ þäåéñüêî¿ òåîëî㳿. Âèð³øàëüíèì àðãóìåíòîì, ÿêèé ïðè öüîìó âèñóâàþòü, º îáñòîþâàíà óí³êàëüí³ñòü ºâðîïåéñüêîãî Ãîëîêîñòó 1939–1945 ðîê³â. Ñòâåðäæóºòüñÿ, ùî ëèõî, ÿêå âèïàëî íà äîëþ ºâðåéñüêîãî íàðîäó â ö³ ðîêè, º ö³ëêîâèòî îêðåìèì, âèíÿòêîâèì âèïàäêîì – òàêèì, ùî çíàìåíóº ïî÷àòîê íîâî¿ äîáè. Êëàñè÷íèé þäåéñüêèé îïèñ âçàºìèí ì³æ Áîãîì ³ ðîäîì ²çðà¿ëåâèì âæå íå º â³ðîã³äíèì. Ìîæëèâî, íàñïðàâä³, â³í íå º òàêèì ùå ç ÷àñ³â çðóéíóâàííÿ äðóãîãî õðàìó ³ ºâðåéñüêî¿ äåðæàâè. Çàïîâ³ò – òîé, ùî áóâ, àáî éîãî ³ëþç³þ ñêàñîâàíî â í³ìåöüêèõ òàáîðàõ ñìåðò³. Òå, ÷îãî âèìàãàþòü âö³ë³ë³, – öå íîâèé çàïîâ³ò: îäíîñòîðîííº, ñòèõ³éíå âèÿâëåííÿ ðîäîì ²çðà¿ëåâèì áàæàííÿ ïðîäîâæóâàòè ºâðåéñüêå ³ñíóâàííÿ âñóïåðå÷ áàéäóæîìó, ì³íëèâîìó ÷è íå³ñíóþ÷îìó áîæåñòâó. ß ïîëèøàþ îñòîðîíü æàõëèâ³ âèñíîâêè çàïðîïîíîâàíî¿ íîâî¿ òåîëî㳿 ³ íå ðîáëþ ñïðîáè ïðîàíàë³çóâàòè ð³çíîìàí³òí³ ìîòèâóâàííÿ ¿¿ çàõèñíèê³â. ß ñòàâëþ çàïèòàííÿ: ÷è º ñëóøíèì öå òâåðäæåííÿ? Òàêèì âîíî íå º, ³ ìåí³ âàæêî çðîçóì³òè ì³ðêóâàííÿ ñåðéîçíèõ ³äåîëîã³â, ÿê³ äîòðèìóþòüñÿ öèõ ïîãëÿä³â. Ìîæëèâî, ÿ íå ìàþ ïðèâ³ëåþ
111
ÄÀÂÈÄ Â. ÂÀÉÑ ² ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
ñòâåðäæóâàòè ïîä³áíå. ß íå ïåðåæèâ îñîáèñòî ñòðàæäàíü ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â (õî÷à é æèâ ìàéæå ð³ê â Àâñò𳿠ï³ñëÿ Anschluss [àíøëþñ] äî âè¿çäó ³ âïðîäîâæ íàñòóïíîãî ïåð³îäó âòðàòèâ óñ³õ, îêð³ì âëàñíå ì ðîäèíè), ³, îòæå, ó ìåíå íåìàº í³ ïåâíîãî ïðàâà, í³ ïîâíîâàæåííÿ ãîâîðèòè ïðî òàê³ ðå÷³. Îäíàê, óñå æ òàêè, ìîæëèâî, çàðàç îáîâ’ÿçîê ãîâîðèòè ïðî öå ïåðåõîäèòü äî òèõ, õòî çà ñâî¿ì â³êîì ìîæå ùå âèñòóïàòè. Ãîëîêîñò 1939–1945 ðîê³â íå áóâ óí³êàëüíèì Ìîæëèâî, òå, ùî òðàïèëîñÿ, áóëî áåçïðåöåäåíòíèì çà ñâî¿ì ìàñøòàáîì, îðãàí³çàö³ºþ òà âèêîíàííÿì. Íåìîæëèâî áóëî óÿâèòè ñîá³, ùî òàêå ìîæå ñòàòèñÿ â ñåðåäèí³ XX ñòîë³òòÿ, ç âèíè êóëüòóðíî¿ íàö³¿ ³ çà áàéäóæîñò³ ðåøòè öèâ³ë³çîâàíîãî ñâ³òó. Îäíàê óí³êàëüí³ñòü íàâ³òü öèõ àñïåêò³â Ãîëîêîñòó º ñï³ðíîþ. Ðîçñóäëèâ³øà îö³íêà ïîâåä³íêè ðîçâèíåíèõ ó òåõíîëîã³÷íîìó â³äíîøåíí³ íàðîä³â ïåðåä, ï³ä ÷àñ ³ ï³ñëÿ çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà, à òàêîæ ùîäî ³íøèõ ïèòàíü äຠìåíøå ï³äñòàâ äëÿ çäèâóâàííÿ. Ëþäèíà çàâæäè çàñâ³ä÷óâàëà ñâîþ çäàòí³ñòü äî ëþäÿíîñò³ é ñï³â÷óòòÿ, àëå ïàí³âíèé ëåéòìîòèâ ¿¿ ³ñòîðè÷íî¿ ðåïóòàö³¿ àæ ³ äîíèí³ íåäàðìà çâó÷èòü, ÿê homo hominis lupus est. ªâðåéñüêèé íàðîä ïðèéíÿâ ÿê ÷àñòèíó ñâîãî ñòàðîãî çàïîâ³òó ñâ³ä÷åííÿ ùå á³ëüøèõ ñòðàõ³òü. ×åðåç öå ìè ñòðàæäàëè – æàõëèâî, íåçâè÷àéíî é íåîäíîðàçîâî – óïðîäîâæ óñ³º¿ ï³ñëÿá³áë³éíî¿ ³ñòîð³¿. Ö³ë³ ðåã³îíè çàçíàâàëè çà÷èùåíü â³ä ºâðåéñüêèõ îáùèí ï³ä ÷àñ ÷èñëåííèõ äàâí³øèõ ãîëîêîñò³â; ÿ íàâìèñíî âæèâàþ öåé òåðì³í. Ìåí³ âèäàºòüñÿ ñóìí³âíèì, ùî â³äáèòîê íà îêðåìèõ ºâðåÿõ ÷è îáùèíàõ, ÷è ¿õí³é êðà¿í³ â³ä ñïóñòîøåííÿ â ìåæàõ äîñÿæíîñò³ áóâ íàäòî â³äì³ííèì ó ìèíóëîìó, ïîð³âíÿíî ç íàñë³äêàìè äëÿ ñó÷àñíîãî ñâ³òîâîãî ºâðåéñòâà â³ä çíèùåííÿ á³ëüøî¿ ê³ëüêîñò³ ëþäåé ³ íà á³ëüø³é òåðèòîð³¿. Íåìຠâïåâíåíîñò³ òàêîæ ó òîìó, ùî í³ìåöüêå ñïóñòîøåííÿ áóëî íàñïðàâä³ ó ê³ëüê³ñíîìó ñï³ââ³äíîøåíí³ ñóòòºâî ³íøîãî ïîðÿäêó, í³æ äàâí³ø³ ðóéíóâàííÿ; º äàí³, ùî çàñâ³ä÷óþòü ïðîòèëåæíå. ²ç ïîãëÿäó òåîëî㳿, ðåë³ã³¿, âèäàºòüñÿ áåçãëóçäèì ñòâåðäæóâàòè, ùî âèêîð³íþâàííÿ ºâðå¿â Þäå¿, íà ðåéíñüê³é çåìë³ àáî íà ï³âäåííîìó ñõîä³ ªâðîïè áóëî ïðèéíÿòí³øèì äîñâ³äîì, í³æ òå, ùî ñòàëîñÿ â ïåð³îä ì³æ 1939 ³ 1945 ðîêàìè. Õ³áà îáðàç â³÷íîãî Áîãà ÿê çàõèñíèêà ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó áóëî ìåíøå ï³ä³ðâàíî âèíèùåííÿì ëèøå ì³ëüéîíà ºâðå¿â ðèìëÿíàìè àáî ëèøå ïî ê³ëüêà ñîòåíü òèñÿ÷ ºâðå¿â ï³ä ÷àñ õðåñòîâèõ ïîõîä³â, êîçàêàìè ³ ãàéäàìàêàìè, í³æ ø³ñòüìà ì³ëüéîíàìè çàãèáëèõ ó
112
ÃÎËÎÊÎÑÒ ² ÇÀÏβÒ
í³ìåöüê³é ªâðîï³? Áîã, äëÿ ÿêîãî ìຠñåíñ òàêà ð³çíèöÿ, íå º Áîãîì þäà¿çìó. À þäà¿çì âèæèâ äî 1939 ðîêó, ÿê ³ âèæèâå â³í òåïåð, íå â³äêèäàþ÷è ñâîãî Áîãà ³ çàïîâ³òó ç Íèì. Îáèðàþòü ³íäèâ³äè; íàðîä îáèðàòè íå ìîæå Çâè÷àéíî, öå îñòàííº ïëþíäðóâàííÿ ïîòðåáóº ïîøóêó, ãëèáîêîãî ï³äòâåðäæåííÿ â³ðè é â³ääàíîñò³, ïîä³áíî äî òîãî, ÿê âèíèêàëè íàñò³éëèâ³ íàáëèæåííÿ äî îíîâëåíîãî çì³ñòó íà õâèë³ äàâí³øèõ ãîëîêîñò³â. Ïðàãíåííÿ íîâî¿ ïåðñïåêòèâè, îíîâëåíî¿ ñàìîñâ³äîìîñò³, ñïðàâä³, áóëî íåîäì³ííîþ âèìîãîþ äóõó äëÿ êîæíîãî ºâðåÿ ó âñ³ ÷àñè. Îäíàê «íîâèé çàïîâ³ò», «íîâà åðà» – öå çàêðèòòÿ êíèãè þäà¿çìó. Íåçâàæàþ÷è íà âñþ ñâîþ ùèð³ñòü, ñâîþ ëþáîâ äî ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó, ñâîþ â³ðí³ñòü ºâðåéñüê³é òðàäèö³¿, ïðîðîêè íîâîãî çàïîâ³òó çàêëèêàþòü íå äî â³äðîäæåííÿ, à äî çàïåðå÷åííÿ Áîãà ²çðà¿ëþ ³ ñêàñóâàííÿ raison d’etre [ñåíñ áóòòÿ] ºâðå¿â ó ñâ³ò³. Öå ÿâèùå òàêîæ íå º óí³êàëüíèì. Íå âñ³ ³äåéí³ áëóêàííÿ ï³ñëÿ ïîïåðåäí³õ ñïóñòîøåíü çáåð³ãàëè â³ðí³ñòü ³ñíóþ÷îìó çàïîâ³òó. Ò³, ùî íå äîòðèìóâàëèñÿ éîãî, âåëè äî â³ðîâ³äñòóïíèöüêèõ ðóõ³â ³ çíèêàëè. Ïðàãíåííÿ íîâèõ çàïîâ³ò³â ó íàø³ äí³ òàêîæ ïðèçâåäå äî ïîðàçêè, àáè ñëóãóâàòè íàãàäóâàííÿì ïðî òðàã³÷íèé â³äõ³ä â³ä ³ñòèíè. Îêðåìèé ºâðåé ìຠïðàâî âèáîðó. ³í ìîæå îáèðàòè ì³æ äîêîð³ííèìè àíòèïîäàìè: õàñèäèçìîì ³ çàáóòòÿì ñóáîòè [Sabbatean-Frankist oblivion], ìîæå äîäàâàòè íîâ³ âèì³ðè é â³äò³íêè äî ãîëîâíî¿ òå÷³¿ þäà¿çìó àáî â³ä³éòè â³ä íüîãî. Ð³ä ²çðà¿ë³â íå ìຠòàêîãî âèáîðó. Óêëàäåíèé îäíîãî ðàçó ç ïàòð³àðõàìè ³ ï³äòâåðäæåíèé ìàñîâèì ç³áðàííÿì íà Ñèíà¿, çàïîâ³ò íåñêàñîâíèé. Ó öüîìó ïîëÿãຠïðèíöèï â³ðè þäà¿çìó. ßê ïðîìîâèñòî âèñëîâëåíî â òëóìà÷åííÿõ Midrash Rabba ùîäî Âèõîäó 3:14: «ß Òîé, ùî º». Ð. Éîõàíàí ñêàçàâ: «ß Òîé, ùî º» – äëÿ ³íäèâ³ä³â, àëå äëÿ ³çðà¿ëüñüêîãî íàðîäó: «ß ïðàâëþ íàä ëþäüìè íàâ³òü ïðîòè ¿õíüîãî áàæàííÿ é âîë³, íàâ³òü ÿêùî âîíè ñêðåãîòÿòü çóáàìè, ÿê ñêàçàíî: «ßê æèâèé ß, ãîâîðèòü Ãîñïîäü Áîã, – ðóêîþ ïîòóæíîþ é âèòÿãíåíèì ðàìåíîì òà âèëèâàíîþ ëþò³ñòþ áóäó öàðþâàòè íàä âàìè!» (ªç. 20:33). Êîìåíòàð äî ̳äðàø³â – Matnat Kehunah – ï³äñèëþº öþ äóìêó: «Äëÿ ëþäèíè, ùî áàæຠé îáèðຠìåíå, ß áóäó Áîãîì; ÿêùî æ âîíà íå áàæຠöüîãî, äàíî ¿é â³äìîâèòèñÿ â³ä öüîãî òÿãàðÿ; àëå äëÿ íàðîäó ³çðà¿ëüñüêîãî ß íå äàþ ìîæëèâîñò³ ïîçáóòèñÿ ÿðìà íåáåñíîãî». Ïðèá³÷íèêè íîâèõ çàïîâ³ò³â íå çóïèíÿòü ñïàñåííî¿ ³ñòî𳿠ºâðåéñüêîãî íàðîäó, àëå ìîæóòü çá³ëüøèòè ñòðàæäàííÿ öüîãî ñòîë³òòÿ. Îòæå, ¿ì
113
ÄÀÂÈÄ Â. ÂÀÉÑ ² ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
ïîòð³áíî äàòè â³äñ³÷. Íåîáõ³äíî íåäâîçíà÷íî çàÿâèòè: âîíè º çàõèñíèêàìè íå ï³äòâåðäæóâàíîãî þäà¿çìó, à ÷îãîñü ³íøîãî, â³äì³ííîãî â³ä â³÷íî¿ ðåë³ã³¿ â³÷íîãî Áîãà. Ïåðñïåêòèâà ãîëîêîñò³â ªâðå¿ ïîâèíí³ íàìàãàòèñÿ çáàãíóòè ñïóñòîøåííÿ é âòðàòè íà äâîõ ð³âíÿõ: íà ð³âí³ íàðîäó â ö³ëîìó ³ íà ð³âí³ îêðåìîãî ³íäèâ³äà. Äëÿ íàðîäó çàïîâ³ò º íåïîðóøíèì, ³ éîãî óìîâè ñôîðìóëüîâàíî: «Äèâèñÿ: ß ñüîãîäí³ äàâ ïåðåä òîáîþ æèòòÿ òà äîáðî, ³ ñìåðòü òà çëî… ß ñüîãîäí³ íàêàçóþ òîá³ ëþáèòè Ãîñïîäà, Áîãà ñâîãî, õîäèòè Éîãî äîðîãàìè, òà äîäåðæóâàòè çàïîâ³ä³ Éîãî… Ùîá òè æèâ… ³ ïîáëàãîñëîâèòü òåáå Ãîñïîäü, Áîã òâ³é, ó Êðà¿, êóäè òè âõîäèø… À ÿêùî ñåðöå òâîº â³äâåðíåòüñÿ… ³ ñòàíåø âêëîíÿòèñÿ ³íøèì áîãàì… ß ñüîãîäí³ ïðåäñòàâèâ âàì, ùî êîí÷å ïîãèíåòå âè, íåäîâãî æèòèìåòå íà ö³é çåìë³… Ñüîãîäí³ âçÿâ ß çà ñâ³äê³â ïðîòè âàñ íåáî é çåìëþ, – æèòòÿ òà ñìåðòü äàâ ß ïåðåä âàìè, áëàãîñëîâåííÿ òà ïðîêëÿòòÿ. ² òè âèáåðè æèòòÿ… ² ñêàçàâ Ãîñïîäü äî Ìîéñåÿ: Îñü òè ñïî÷èíåø ç áàòüêàìè ñâî¿ìè, à öåé íàðîä… áóäå áëóäîä³ÿòè ç áîãàìè… Êðàþ, êóäè â³í óâ³õîäèòü… ³ çëàìຠçàïîâ³òà Ìîãî, ùî ñêëàâ áóâ ß ç íèì. ² òîãî äíÿ… ß ïîêèíó ¿õ, ³ ñõîâàþ Ñâîº ëèöå â³ä íèõ, à â³í áóäå çíèùåíèé… ² ñêàæå â³í òîãî äíÿ: Õ³áà íå ÷åðåç òå, ùî íåìà â ìåíå ìîãî Áîãà, çíàéøëè ìåíå ö³ íåùàñòÿ? À ß òîãî äíÿ êîí÷å ñõîâàþ ëèöå Ñâîº ÷åðåç óñå òå çëî, ùî çðîáèâ â³í». (Ïîâòîðåííÿ çàêîíó 30:15–20; 31:16–18). Öå ÷³òêà ïðîãðàìà ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠– â îá³öÿíí³ òà âò³ëåíí³. Ñëîâà çàïîâ³òó ïîâòîðþþòüñÿ çíîâ ³ çíîâ – ñêð³çü ó Á³á볿 é ó òàëìóäèñòñüê³é ë³òåðàòóð³, ³ ¿õíº çâåðøåííÿ – ³ñòîðè÷íèé ôàêò. Íàðîä, ùî îáðàâ ³ áóâ îáðàíèé áóòè ñâ³äêîì Áîãà, ÿêèé ïðîÿâëÿºòüñÿ ó ñïðàâàõ ëþäñüêèõ, íå ìîæå ëåãêî ïåðåæèòè ñâîþ çðàäó öüîìó Áîãîâ³ ³ òå, ùî â³í çìóñèâ Éîãî â³äâåðíóòè ñâîº ëèöå. Íàì äàíà ìîæëèâ³ñòü âèáèðàòè: ïîøèðþâàòè ïðèñóòí³ñòü Áîãà ó ñâ³ò³ ëþäèíè ÷è çðåêòèñÿ Shechinah, àëå ìè íå ìîæåìî óíèêíóòè íàñë³äê³â – çàëèøèòèñÿ ñàìîòí³ìè â áåçáîæíîìó ñâ³ò³. ³äðå÷åííÿ â³ä Áîãà ìîñòèòü øëÿõ äî ãîëîêîñò³â. Ó ºâðåéñüêîìó ì³ñòèöèçì³ êîæíèé ºâðåé ââàæàºòüñÿ ïðèðîäæåíèì ÷ëåíîì ò³ëà Shechinah. Æîäíèé íàðîä íå çàçíàâàâ òðèâàëîãî ïðîöâ³òàííÿ çà óìîâ áîæåñòâåííîãî çàòåìíåííÿ; ìè, ºâðå¿, ÿê ³ ðàí³øå, îñîáëèâî âðàçëèâ³, – àëå ìè é äàë³ æèâåìî ³ â íàøèõ ñòðàæäàííÿõ çàëèøàºìîñÿ äîâåðøåíèìè.
114
ÃÎËÎÊÎÑÒ ² ÇÀÏβÒ
²ñòèíà çàïîâ³òó º â³÷íîþ ª ùå îäíå çàñòåðåæåííÿ â çàïîâ³ò³ äëÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó «² ñòàíåòüñÿ, êîëè ïðèéäóòü íà òåáå âñ³ ö³ ñëîâà, áëàãîñëîâåííÿ òà ïðîêëÿòòÿ… ³ òè íàâåðíåøñÿ äî Ãîñïîäà, Áîãà ñâîãî, ³ ñëóõàòèìåøñÿ Éîãî ãîëîñó… óñ³ì ñâî¿ì ñåðöåì òà âñ³ºþ ñâîºþ äóøåþ; òî ïîâåðíå ç íåâîë³ Ãîñïîäü, Áîã òâ³é, òåáå, ³ çìèëîñåðäèòüñÿ íàä òîáîþ, ³ çíîâó ïîçáèðຠòåáå çî âñ³õ íàðîä³â, êóäè ðîçïîðîøèâ òåáå Ãîñïîäü, Áîã òâ³é…» (Ïîâòîðåííÿ çàêîíó 30:1–3). Öå îá³öÿííÿ òàêîæ â³äëóíþº ó âñ³õ çàô³êñîâàíèõ ä³àëîãàõ Áîãà ç ºâðåéñüêèì íàðîäîì. Çàïîâ³ò íå íàëåæèòü äî ïåðåãëÿäó, òàê ñàìî, ÿê ³ íåñê³í÷åíí³ñòü ºâðåéñüêîãî ³ñíóâàííÿ. Áîã ïåðåáóâຠó âèãíàíí³ ðàçîì ç³ ñâî¿ì íàðîäîì, ³ êîëè ëþäè äîçâîëÿþòü éîìó, â³í ïîâåðòàºòüñÿ ç âèãíàííÿ, à ç íèì çíîâó ïîâåðòàºòüñÿ é íàðîä. ªâðåéñüêå ñïàñ³ííÿ – â ºâðåéñüê³é ñïðàâåäëèâîñò³ é ïðàâåäíîñò³. Áåç öüîãî äâåð³ çàëèøàþòüñÿ çà÷èíåíèìè, à ñâ³òëî – çãàñëèì. Ïðèâ³ëåé áóòè çàïîâ³òíèì íàðîäîì äèâîâèæíèé. Íàñë³äêè ïåðåñòóïó áîë³ñí³. Áàãàòî õòî ç ºâðå¿â ïîîäèíö³ ï³äòâåðäæóâàâ ñâîþ â³ääàí³ñòü êîëåêòèâíîìó çàïîâ³òó, íàâ³òü ïåðåæèâàþ÷è ã³ðêèé äîñâ³ä éîãî óìîâ. ß çàïèòóþ ñåáå, ÷è ìàâ áè ÿ ñèëó äëÿ òàêîãî îñîáèñòîãî ï³äòâåðäæåííÿ, ÿêùî á ñïîâíà ïåðåæèâ ¿õ ó ìîºìó æèòò³. Îäíàê ÿ íàïåâíå çíàþ òàêå: çàïîâ³ò â³äêðèâàâñÿ äëÿ ëþäåé ³ ïðîäîâæóº ðîçêðèâàòèñÿ – â íàéÿñí³ø³é ³ñòèííîñò³. Áîã éîãî íå ïîðóøèâ, òàê ñàìî, ÿê ³ íå äîçâîëèâ ³í íàðîäó ç³ðâàòè éîãî. Äëÿ ³íäèâ³äà ïèòàííÿ òåîäèöå¿ – íåâèííèé òîé, õòî ñòðàæäàº, ãð³øíèêè ò³, ùî ïðîöâ³òàþòü, – çðåøòîþ, º òèì ñàìèì, íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è ðîçãëÿäàºòüñÿ ñòðàæäàííÿ â ðàìêàõ êàòàñòðîôè, ùî éîãî ïîðîäèëà, à ÷è ñàìå ïî ñîá³. Çàïèòàííÿ äî Áîãà – ÷îìó? – º òèì ñàìèì, ÿê ó ðàç³ ïåðøîãî ïàä³ííÿ äèòèíè â ëþäñüê³é ³ñòîð³¿, òàê ³ â ðàç³ îñòàííüîãî çàãèáëîãî â Îñâåíö³ì³. Ó öüîìó – îäâ³÷íå ïðîòèáîðñòâî âñ³õ ëþäåé ³ç Áîãîì. Ð. Éîõàíàí – amorah, ùî âòðàòèâ ñâî¿õ ä³òåé, çâåðíåòüñÿ äî ïëàêàëüíèöü ³ ïîêàæå îñòàíêè ñâîãî äåñÿòîãî, îñòàííüîãî ñèíà. Ìîâ÷àçíå âèðàæåííÿ çàñïîêîºííÿ ÷åðåç ºäí³ñòü ó â³ð³. Ð. Éîõàíàí çàëèøàºòüñÿ ìóäðåöåì. Åë³øàõ á. Àáóÿõ – í³. Áåçë³÷ ëþäñüêèõ ³ñòîò – ºâðå¿â ³ íåºâðå¿â – çíàõîäèëè â ñîá³ ñèëè â òîé ÷è ³íøèé ñïîñ³á íàñë³äóâàòè Éîõàíàíà, ºâðå¿ – íàâ³òü ï³ñëÿ í³ìåöüêîãî âèïðîáóâàííÿ. Öå çàâæäè âèêëèê äëÿ ³íäèâ³äà. Äëÿ îêðåìîãî ºâðåÿ, äëÿ ÿêîãî î÷åâèäí³ñòü ³ñíóâàííÿ Áîãà –
115
ÄÀÂÈÄ Â. ÂÀÉÑ ² ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
òàêîãî, ÿêèì çíຠéîãî þäà¿çì, – º íàäòî ïåðåêîíëèâîþ, ùîá íåþ íåõòóâàòè; çà âñ³õ âèíåñåíèõ ñòðàæäàíü ïîøóê íîâèõ çàïîâ³ò³â – öå áëóêàííÿ ó õèáíîìó âèì³ð³, ³ëþç³ÿ. II. Áåðåíáàóì: Íàø ñòàðèé çàïîâ³ò ïîðóøåíî Õîôåòö Õàéì ÿêîñü ñêàçàâ: «Äëÿ â³ðóþ÷îãî íåìຠçàïèòàíü, à äëÿ íåâ³ðóþ÷èõ íåìຠâ³äïîâ³äåé». Äàâèä Âàéñ óõèëÿºòüñÿ â³ä çàïèòàíü, ïîñòàâëåíèõ Ãîëîêîñòîì. ³í ï³äòâåðäæóº â³÷í³ñòü çàïîâ³òó, ùî íèì Áîã ïîâ’ÿçàíèé ç ³çðà¿ëüñüêèì íàðîäîì, àëå íå áåðåòüñÿ â³äïîâ³ñòè íà çàñàäíè÷å ïèòàííÿ. Ùî ìè ìîæåìî ñêàçàòè ïðî öåé çàïîâ³ò ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà? ×è íåîáõ³äíî íàì çì³íèòè ñâîº ðîçóì³ííÿ? ×è íàì ñë³ä ìåíøå ïîêëàäàòèñÿ íà Áîãà, à á³ëüøå íà íàøèõ ïðèÿòåë³â-ºâðå¿â ó áîðîòüá³ çà âèæèâàííÿ? ² íàðåøò³, ÿê ìîæíà ãîâîðèòè ïðî òàê³ ðèñè Áîãà, ÿê ñï³â÷óòòÿ òà ìèëîñåðäÿ ó ñâ³ò³ òàáîð³â ñìåðò³? Âèñíîâêè Âàéñà ìîæíà áóëî ïåðåäáà÷èòè. ßê ÷óäîâî ïðîäåìîíñòðóâàâ Öâ³ Âåðáëîâñüêèé, êàðäèíàëüíèì ïîíÿòòÿì äëÿ ñâ³òîãëÿäó ðåë³ã³éíîãî ºâðåÿ º bitachon (â³ðà). ß çãîäåí, ùî ó áåçáîæíîìó ñâ³ò³ ³ñíóº íåáåçïåêà. ª òàêîæ ïî÷óòòÿ ïóñòåëüíîñò³ é ñàìîòíîñò³ – ïîðîæíå÷à. ªâðåéñüêà ñïàñåííà ³ñòîð³ÿ íàðàæàºòüñÿ íà íåáåçïåêó: á³ëüø³ñòü ºâðå¿â íå æèâóòü ñïàñåííîþ ³ñòîð³ºþ (çà âèíÿòêîì ¿¿ íàéâ³äîêðåìëåí³øî¿ ôîðìè, ïðîÿâëåíî¿ â ²çðà¿ë³ òà ñ³îí³çì³), à áàãàòî õòî ç â³ääàíèõ ºâðå¿â ìàþòü ïîë³òèçîâàíå óÿâëåííÿ ïðî ñïàñåííó ³ñòîð³þ, îòîòîæíþþ÷è ¿¿ ç ïîðîçóì³ííÿì ì³æ Þäåºþ òà Ñàìàð³ºþ. Îäíàê çàäëÿ óíèêíåííÿ åêçèñòåíö³àëüíî¿ ïðîáëåìè, âèñóíóòî¿ Ãîëîêîñòîì, ïðîôåñîð Âàéñ çìóøåíèé çàïåðå÷óâàòè éîãî ³ñòîðè÷íó óí³êàëüí³ñòü òà òåîëîã³÷íó âèíÿòêîâ³ñòü. ³í òàêîæ ñòàâèòü ï³ä ñóìí³â ðåë³ã³éíó ÷èñòîòó íåíàçâàíèõ ³äåîëîã³â, ÿê³ ïîðóøóþòü ïèòàííÿ çàïîâ³òó ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà. Îáñÿã äàíî¿ ïóáë³êàö³¿ íå äîçâîëÿº ìåí³ íàâåñòè àðãóìåíòè íà ï³äòðèìêó óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó. ß íå ââàæàþ âäàëèì òåðì³í «Ãîëîêîñò» – olah (æåðòâîïðèíîøåííÿ Áîãîâ³ ó âèãëÿä³ ö³ëêîâèòîãî ñïàëåííÿ) – îñê³ëüêè ÿ ãàäàþ, ùî öå ñëîâî ïîì’ÿêøóº é âèêðèâëÿº çíà÷åííÿ ö³º¿ ïî䳿 ÷åðåç ïðèâíåñåííÿ ðåë³ã³éíîãî â³äò³íêó â ïîíÿòòÿ çíèùåííÿ. Ïðîòå ïèòàííÿ óí³êàëüíîñò³ ìàñøòàáí³øå. ²äåîëîãè ð³çíîãî ñïðÿìóâàííÿ, ïîãëÿäè ÿêèõ ðîçõîäÿòüñÿ ç áàãàòüîõ ïèòàíü, ïîãîäæóþòüñÿ, ùî Ãîëîêîñò áóâ ñâîãî ðîäó ºäèíîþ òàêîþ, áåçïðåöåäåíòíîþ ïî䳺þ.
116
ÃÎËÎÊÎÑÒ ² ÇÀÏβÒ
Éîãî óí³êàëüí³ñòü íå ìîæíà çàïåðå÷óâàòè ßê çàçíà÷ຠªãóäà Áàóåð, óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó çíàìåíóþòü äâà ³ñòîðè÷íèõ ôàêòè: ñïëàíîâàíå ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ íàðîäó ³ éîãî íà÷åáòî ðåë³ã³éíî-àïîêàë³ïñè÷íèé ñåíñ. Íåçì³ííèé åìï³ðèê, Áàóåð äîâîäèòü, ùî «íà ñüîãîäí³ öå òðàïèëîñÿ ëèøå ç ºâðåÿìè». Íàóêîâö³, òàê³ ÿê Óð³ Òàëü, Ëþñ³ Äàâèäîâè÷, Åì³ëü Ôàêåíãåéì ³ Äæîðäæ Ìîññå â ïðèíöèï³ ïîãîäæóþòüñÿ ç éîãî òâåðäæåííÿì. ²íø³ ³äåîëîãè ñòâåðäæóþòü, ùî óí³êàëüíèì ðîáëÿòü Ãîëîêîñò âíóòð³øí³é äîñâ³ä æåðòâè òà âö³ë³ëîãî àáî ìåõàí³çìè é ïðîöåñè çíèùåííÿ. (Ðàóëü óëüáåðã, Äæîçåô Áîðê³í, Õàííà Àðåíäò, Ëîðåíñ Ëàíãåð ³ Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí òîþ ÷è ³íøîþ ì³ðîþ ïîä³ëÿþòü öåé ïîãëÿä.) Äîñòàòíüî çàçíà÷èòè, ùî º â³ðîã³äí³ ñâ³ä÷åííÿ, íàäàí³ ïðîâ³äíèìè íàóêîâöÿìè íà çàõèñò òîãî, ùî Ãîëîêîñò áóâ áåçïðåöåäåíòíèì íå ëèøå çà ñâî¿ì ìàñøòàáîì, îðãàí³çàö³ºþ, ïëàíàìè òà ê³ëüê³ñíèì ñï³ââ³äíîøåííÿì, àëå é çà ñâî¿ìè íàì³ðàìè, ñèëîþ, òðèâàë³ñòþ, ìåòîäîëî㳺þ òà íàñë³äêàìè. Ïðè÷èíè, ç ÿêèõ ïðîôåñîð Âàéñ ñïðîñòîâóº óí³êàëüí³ñòü ³ âðàæຠáàãàòüîõ, âæèâàþ÷è öå ñëîâî ó ìíîæèí³ ³ ç ìàëî¿ ë³òåðè (ãîëîêîñòè), íîñÿòü ðàäøå ðåë³ã³éíèé, í³æ íàóêîâèé õàðàêòåð. ³í íå îäèí çàéìຠòàêó ïîçèö³þ. Áàãàòî õòî ³ç òèõ, õòî âèñòóïຠïðîòè åìîö³éíèõ ÷è ïîë³òè÷íèõ àñïåêò³â óâ³÷íåííÿ Ãîëîêîñòó àáî ïðîòè íåïîì³ðíî âåëèêî¿ ðîë³, ÿêà íàäàºòüñÿ Ãîëîêîñòó â ñó÷àñí³é ºâðåéñüê³é òðàäèö³¿, ïðèñê³ïóþòüñÿ äî ïîíÿòòÿ óí³êàëüíîñò³, çàì³ñòü òîãî, ùîá ðîçïî÷àòè áåçïîñåðåäíüî ðîçâ’ÿçàííÿ íàáîë³ëèõ ïèòàíü. À òåïåð ùîäî ñóò³ ïèòàííÿ. Îäèí ãàðíèé ̳äðàø âàðòèé ³íøîãî. Ìîéñåé ñêàçàâ: «Âåëèêèé, ìîãóòí³é ³ âåëè÷íèé Áîã». ªðåì³ÿ ïðèéøîâ ³ ñêàçàâ: «×óæèíö³ íåñòÿìíî ðóéíóþòü Éîãî Õðàì. Äå æ Éîãî âåëè÷í³ñòü?» ³í á³ëüøå íå íàçèâàâ Áîãà âåëè÷íèì. Äàíè¿ë ó ñâîþ ÷åðãó ñêàçàâ: «Éîãî ä³òè – ðàáè ÷óæèíö³â. Äå æ Éîãî ìîãóòí³ñòü?» ³í á³ëüøå íå íàçèâàâ Áîãà ìîãóòí³ì. ×ëåíè Âåëèêîãî ñèíîäó â³äíîâèëè ñèëó åï³òåò³â Áîãà, ïî-íîâîìó âèòëóìà÷èâøè ìîãóòí³ñòü ³ âåëè÷í³ñòü Áîãà. Öÿ çì³íà ïîòðåáóâàëà ïåâíîãî ÷àñó. ² õî÷à ñëîâà çàëèøèëèñÿ òèìè ñàìèì, ¿õí³é çì³ñò ïîì³íÿâñÿ. Çàïîâ³ò ïåðåîö³íþâàâñÿ é ðàí³øå ªâðåéñüêà ³ñòîð³ÿ ñâ³ä÷èòü ïðî îíîâëåíå âèòëóìà÷åííÿ çàïîâ³òó ï³ñëÿ êîæíîãî äîëåíîñíîãî ³ñòîðè÷íîãî äîñâ³äó: Âèõ³ä, Ñèíàé,
117
ÄÀÂÈÄ Â. ÂÀÉÑ ² ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
çðóéíóâàííÿ Ïåðøîãî òà Äðóãîãî Õðàìó, ïîðàçêà â 135 ðîö³ í.å. òà ³ñïàíñüêà ³íêâ³çèö³ÿ. Õî÷à çàïîâ³ò ³ â³÷íèé, íàøå ðîçóì³ííÿ éîãî, à îòæå, é íàøå ñòàâëåííÿ äî Áîãà ³ñòî𳿠çì³íþâàëèñÿ ï³ä âïëèâîì êîæíî¿ ³ç öèõ ïîä³é. Êîëè ïîåò ïðîãîëîøóº: «Òîðó áóëî äàíî íà Ñèíà¿, à ïîâåðíåíî â Ëþáë³í³», – àáî êîëè ïèñüìåííèê çàÿâëÿº: «Âïåðøå çà âñþ ºâðåéñüêó ³ñòîð³þ çàïîâ³ò áóëî ïîðóøåíî… Ìè ìóñèìî ïî÷àòè âñå ñïî÷àòêó…», – âîíè çì³íþþòü ìîâó òðàäèö³¿, àáè çàñâ³ä÷èòè ñâ³é ³ñòîðè÷íèé äîñâ³ä. Ìîæëèâî, äî íàñòóïíîãî Âåëèêîãî ñèíîäó ìè áóäåìî íå â çìîç³ ãîâîðèòè ïðî ìîãóòí³ñòü Áîãà àáî Éîãî ìèëîñåðäÿ, õ³áà ùî íàéòèõ³øèìè ãîëîñàìè. Ñóäÿ÷è ç ïîâåä³íêè ºâðå¿â ÿê íàðîäó, ìîæåìî êîíñòàòóâàòè, ùî íàøå ðîçóì³ííÿ çàïîâ³òó çì³íèëîñÿ. ªâðå¿ â³ä Ãàøà Åìóí³ìà äî Õàøîìåðà Õàòöàéðà çàéìàëè ñâîº ì³ñöå â ³ñòî𳿠³ áîðîëèñÿ çà ñâîº âèæèâàííÿ, âäàþ÷èñü äî â³éñüêîâèõ ³ ïîë³òè÷íèõ çàñîá³â. Âîíè á³ëüøå íå ïîêëàäàþòü íàä³þ íà îá³öÿíèé Áîæèé ïîðÿòóíîê, ÿê ³ íå çãîäí³ âîíè î÷³êóâàòè íà Ìåñ³þ. Íàâ³òü ò³, õòî çàÿâëÿº ïðî ñâîþ â³ðó ó â³÷íèé çàïîâ³ò, çì³íèëè ñïîñ³á ñâîãî ïîâîäæåííÿ â ³ñòîð³¿. Ïðîôåñîð Âàéñ íå àïåëþº ïî³ìåííî äî ³äåîëîã³â íîâîãî çàïîâ³òó. Íåìຠìîæëèâîñò³ ðîç³áðàòèñÿ â ¿õí³õ ïîãëÿäàõ íà ï³äñòàâ³ éîãî õàðàêòåðèñòèêè. Àâòîðè, ç ÷è¿ìè òâîðàìè ÿ çíàéîìèâñÿ, äîòðèìóþòüñÿ òðüîõ îñíîâíèõ ïîãëÿä³â. Ïî-ïåðøå, Ãîëîêîñò çàâäàâ íèù³âíîãî óäàðó ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³ é óñêëàäíèâ êîðèñòóâàííÿ ðåë³ã³éíîþ ìîâîþ çã³äíî ³ç çàâåäåíîþ òðàäèö³ºþ. Ïðèíöèï ³ñòèííîñò³ ²ðâ³íãà Ãð³íáåðãà ïåðåäຠöþ ³äåþ ÿêíàéêðàùå. «Æîäíå òâåðäæåííÿ, òåîëîã³÷íå ÷è áóäüÿêå ³íøå, íå ìîæå ïðåòåíäóâàòè íà ³ñòèíó, ÿêùî éîãî íå ìîæíà ïðîãîëîñèòè ïåðåä ïàëàþ÷èìè ò³ëàìè ºâðåéñüêèõ ä³òåé». Ïî-äðóãå, ÿê ñòâåðäæóþòü ö³ àâòîðè, Ãîëîêîñò ïîêëàâ íîâó â³äïîâ³äàëüí³ñòü íà ºâðåéñüêèé íàðîä. Õî÷ ÿ é íå ïîä³ëÿþ ïîãëÿäó Ôàêåíãåéìà ïðî «êîìàíäíèé ãîëîñ Îñâåíö³ìà», âñå æ ââàæàþ, ùî â³í âëîâèâ ïî÷óòòÿ îáîâ’ÿçêó, ÿêèé áóëî ïîêëàäåíî Ãîëîêîñòîì íà ºâðåéñüêèé íàðîä. Ïî-òðåòº, ïîä³áí³ ïåðåêîíàííÿ íå ïåðåêðèâàþòü øëÿõó äî þäà¿çìó àáî äî ºâðåéñüêîãî çàñâ³ä÷åííÿ «÷îãîñü êðàùîãî». Á³ëüø³ñòü òåîëîã³â äîáè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó, çà ïîâàæíèì âèíÿòêîì ìîãî â÷èòåëÿ Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà, â³ðÿòü, ùî ðåàëüí³ñòü â³ä÷àþ ïîâèííà ïðîáóäèòè â íàñ íàä³þ. Ó ñâ³ò³ çëà ìè ìóñèìî òâîðèòè äîáðî. Ó ñâ³ò³ áåç Áîãà ìè ìàºìî â³äòâîðèòè Éîãî îáðàç. Öå íå º í³ â³äõèëåííÿì â³ä
118
ÃÎËÎÊÎÑÒ ² ÇÀÏβÒ
³ñòèíè, í³ òðàã³÷íèì øëÿõîì äî àñèì³ëÿö³¿. Ðàäøå öå é ñòàíîâèòü ñóòü ñó÷àñíîãî ºâðåéñüêîãî ïîêëèêàííÿ, îñåðäÿ éîãî ñâ³ä÷åííÿ. Äëÿ Âàéñà ïèòàíü íå âèíèêàº. Áàãàòî õòî ç òåîëîã³â Ãîëîêîñòó âèçíàâ çà êðàùå ðîçïî÷àòè ðîçâ’ÿçàííÿ ñåðéîçíèõ ïèòàíü ³ íå óíèêàòè ¿õ ÷è äîâîäèòè, ùî ¿õ ïðîñòî íå ³ñíóº. * Óçÿòî ç: Sh’ma 14 (April 13, 1984). Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.
119
×ÀÑÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ «×è ïðàâäà òå, ùî ÷óºìî ïðî â³äá³ð, ãàç, êðåìàòîð³¿?» (Ïð³ìî Ëåâ³. «Âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³») – Òè ìàºø êåïñüêèé âèãëÿä. Ìàáóòü, òîá³ çëå? – Òà í³áè âñå ãàðàçä. – Çàæóðèâñÿ , ìàáóòü? – Ìîæëèâî. Àëå ÿêå öå ìຠçíà÷åííÿ? – Ìóñèø äàòè ñîá³ ðàäó. – Ìàºø ðàö³þ. – Ìóñèø â÷èíèòè ùîñü, àáè ïîêëàñòè öüîìó êðàé. – À ùî òóò ìîæíà çðîáèòè? – Çâ³äêè ÿ çíàþ? Ïîãëÿíü äîâêîëà. Íà ðîçêâ³òë³ äåðåâà. Íà â³òðèíè êðàìíèöü. Íà ãàðíåíüêèõ ä³â÷àò. Íà ÿêîãî ä³äüêà òîá³ âñå öå ïîêèäàòè? Îá³öÿþ òîá³, ùî ï³ñëÿ … – ϳñëÿ? Òè ñêàçàâ: ï³ñëÿ? Ùî òè ìàºø íà óâàç³? Åë³ Â³çåëü. «Ä³àëîãè II», Ïîêîë³ííÿ ïî òîìó Ïð³ìî Ëåâ³ ïîñòàâèâ çàïèòàííÿ, ÿêå âèêîðèñòàíî ÿê çàãîëîâîê äî äðóãî¿ ÷àñòèíè ö³º¿ êíèæêè. Âîíî âðàçèëî, «çâàëèëîñÿ» íà íüîãî îäðàçó ï³ñëÿ ïðè¿çäó äî Ìîíîâ³òö-Áóíè (ì³ñòå÷êî-ñóïóòíèê Îñâåíö³ìà), êóäè éîãî áóëî íàïðàâëåíî äëÿ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³ ï³ñëÿ äåïîðòàö³¿ ç ²òà볿 âçèìêó 1944 ðîêó. Êîëè Ëåâ³ âïåðøå ïî÷óâ, ùî ì³ñöåì éîãî ïðèçíà÷åííÿ áóäå Îñâåíö³ì, öÿ íàçâà «íå âèêëèêàëà â íüîãî í³ÿêèõ àñîö³àö³é». Ìèíå çîâñ³ì íåáàãàòî ÷àñó, ³ öåé õ³ì³ê-ºâðåé ä³çíàºòüñÿ ïðî â³äá³ð, ãàç ³ êðåìàòîð³¿, àëå äëÿ òèõ, êîòð³ ùîéíî ïðè¿õàëè, óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî 䳺òüñÿ â Îñâåíö³ì³, áóëî äîñèòü òóìàííèì. Íàâ³òü äëÿ òèõ, õòî ïåðåáóâàâ òàì, ïîòð³áåí áóâ ÷àñ, – õî÷ ³ òðàã³÷íî ìàëèé, – ùîá óñâ³äîìèòè, íàñê³ëüêè ñòðàøíîþ áóëà íàñïðàâä³ ä³éñí³ñòü Îñâåíö³ìà. Íàäòî ñêîðî äëÿ Ëåâ³ â³äïàëà íåîáõ³äí³ñòü çàäàâàòèñÿ ïèòàííÿì: «×è ïðàâäà òå, ùî ÷óºìî ïðî â³äá³ð, ãàç, êðåìàòîð³¿?» ³í óæå çíàâ â³äïîâ³äü, îñê³ëüêè Îñâåíö³ì ñòàâ éîãî «äîìîì», äîïîêè íå íàñòàëî çâ³ëüíåííÿ â ñ³÷í³ 1945 ðîêó. Ó éîãî êíèæö³ «Âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³», ç ÿêî¿ âçÿòî öå çàïèòàííÿ, îïèñóºòüñÿ æèòòÿ òà ñìåðòü ó öüîìó êîíöòàáîð³. Ëåâ³ íàïèñàâ ¿¿, ùîá â³äïîâ³ñòè íà çàïèòàííÿ, ÿêå âèíèêëî ó íüîãî äî òîãî, ÿê â³í ä³çíàâñÿ âñþ ïðàâäó. Áî öå ïèòàííÿ âèíèêຠé ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà – ó ³íøèõ, â òèõ ãîëîñàõ, ùî çàïèòóþòü, âðàæຠïðèêðà íîòêà.
120
×È ÏÐÀÂÄÀ ÒÅ, ÙÎ ×ÓªÌÎ ÏÐΠ²ÄÁ²Ð, ÃÀÇ, ÊÐÅÌÀÒÎв¯?
Äî Ãîëîêîñòó áàãàòüîì íå â³ðèëîñÿ, ùî òàêå ìîæå ñòàòèñÿ. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó áàãàòüîì íå â³ðèëîñÿ, ùî öå â³äáóâàºòüñÿ. ϳñëÿ Ãîëîêîñòó áàãàòüîì íå â³ðèëîñÿ, ùî öå ñòàëîñÿ ³ ùî ïîâòîðåííÿ ö³º¿ ïî䳿 ìîæëèâå. Ùîïðàâäà äåõòî íå áóâ äîñòàòíüî ïî³íôîðìîâàíèé ïðî Îñâåíö³ì – ïðî éîãî âèíèêíåííÿ òà íàñë³äêè. ª é òàê³, ùî é äîñ³ ëèøàþòüñÿ â íåâ³äàíí³ ñòîñîâíî òèõ ðåàë³é. Îäíàê íåäîâ³ð’ÿ òà íåçíàííÿ – íå îäíå é òå ñàìå, ³ îñåðäÿì íåäîâ³ðè äî ³íôîðìàö³¿ ïðî Ãîëîêîñò íå º íåîá³çíàí³ñòü. Ñâ³ä÷åííÿ ßíà Êàðñüêîãî, íàâåäåí³ â ³íòåðâ’þ, ÿêå â³í äàâ Êåíó Àäåëüìàíó â ÷àñîïèñ³ «Washingtonian», äîïîìàãàþòü ç’ÿñóâàòè ñòàí ñïðàâè. Éîãî ñïðàâæíº ïð³çâèùå Êîçåëåâñüêèé, àëå öåé ïîëÿê, êàòîëèê, ùî áóâ óäîñòîºíèé òèòóëó «äîáðî÷åñíèé íåºâðåé» ó ñòâîðåíîìó ßä Âàøåìîì ìåìîð³àë³ â ªðóñàëèì³, ñòàâ ßíîì Êàðñüêèì ³ áîðîâñÿ ïðîòè îêóïàö³¿ í³ìöÿìè éîãî áàòüê³âùèíè ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. Íà ÷àñ ãîòóâàííÿ ö³º¿ êíèæêè äî äðóêó â³í – íàï³ââ³äñòàâíèé ïðîôåñîð Äæîðäæòàóíñüêîãî óí³âåðñèòåòó, â ÿêîìó âèêëàäàâ ïîíàä òðèäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â. À òîä³, êîëè éîìó áóëî äâàäöÿòü ³ç ïîëîâèíîþ ðîê³â, Êàðñüêèé áóâ ç 1939 äî 1943 ðîêó çâ’ÿçêîâèì ïîëüñüêîãî ï³äï³ëëÿ òà óðÿäó â åêçèë³. Ïîòðàïèâøè äî ðóê ãåñòàïî ³ çàçíàâøè òîðòóð, â³í ñïðîì³ãñÿ íà âòå÷ó ³ ïðîäîâæóâàâ âèêîíóâàòè íåáåçïå÷í³ çàâäàííÿ. Íàïðèê³íö³ âåðåñíÿ 1942 ðîêó Êàðñüêîãî íàïðàâëÿþòü äî Ëîíäîíà ç ìåòîþ ïåðåäà÷³ âàæëèâèõ ïîâ³äîìëåíü äëÿ ïîëüñüêîãî óðÿäó â åêçèë³. Íåçàäîâãî äî éîãî â³ä’¿çäó äâ³ ºâðåéñüê³ ï³äï³ëüí³ îðãàí³çàö³¿ çàïèòàëè éîãî, ÷è íå ì³ã áè â³í áóòè òàêîæ ³ ¿õí³ì çâ’ÿçêîâèì. Çîêðåìà, âîíè ïîïðîñèëè Êàðñüêîãî ïåðåäàòè â³äîìîñò³ ïðî òå, ùî íàöèñòè âò³ëþþòü ñâ³é íàì³ð çíèùåííÿ âñ³õ ºâðå¿â, ³ íàãîëîñèòè íà òîìó, ùî ëèøå áåçïîñåðåäíº âòðó÷àííÿ Ñîþçíèê³â ìîãëî á çóïèíèòè âïðîâàäæåííÿ «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ». Õî÷à Êàðñüêèé ïîãîäèâñÿ ïåðåäàòè öå ïîâ³äîìëåííÿ ñîþçíèêàì ç àíòèã³òëåð³âñüêî¿ êîàë³ö³¿, îäèí ³ç ºâðåéñüêèõ ïðîâîäèð³â, ïîáîþþ÷èñü, ùî òîé ìîæå íå ïîâ³ðèòè â éîãî çì³ñò, íàïîë³ã íà «äîäàòêîâèõ ñâ³ä÷åííÿõ». Íà éîãî ïåðåêîíàííÿ, ÿêùî á Êàðñüêèé íà âëàñí³ î÷³ ïîáà÷èâ òå ñòðàõ³òòÿ, ÿêå ñï³òêàëî ºâðîïåéñüêå ºâðåéñòâî, öå á äîïîìîãëî ðîçâ³ÿòè áóäü-ÿê³ ñóìí³âè ó áàãàòüîõ. Òàê ßí Êàðñüêèé ïîáóâàâ ó òàáîð³ ñìåðò³ â Áåëæåö³, à òàêîæ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî – ³ íå îäèí ðàç, à äâ³÷³. Õî÷à Êàðñüêèé âîë³â áè íå ïåðåïîâ³äàòè ò³ ãîñòð³ âðàæåííÿ, â³í ïðîõîïëþºòüñÿ: «ß áà÷èâ æàõëèâ³, æàõëèâ³ ðå÷³». Äåòàëüí³øå, îäíàê,
121
×ÀÑÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ
â³í çóïèíÿºòüñÿ íà ïèòàíí³ íåäîâ³ðè, ç ÿêîþ â³í ç³òêíóâñÿ, êîëè íàìàãàâñÿ ïåðåêîíàòè Ñîþçíèê³â âèçíàòè ðåàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó ³ âæèòè áåçïîñåðåäí³õ çàõîä³â äëÿ ïîëåãøåííÿ ñòàíîâèùà ºâðå¿â. ³í ìàâ çóñòð³÷ ³ç ïðåçèäåíòîì Ôðàíêë³íîì Ä. Ðóçâåëüòîì ³ ì³í³ñòðîì çàêîðäîííèõ ñïðàâ Âåëèêîáðèòàí³¿ Åíòîí³ ²äåíîì. ³í ïåðåäàâàâ ³íôîðìàö³þ ³ ïðîâîäèðÿì àìåðèêàíñüêîãî ºâðåéñòâà. Çîêðåìà, â³í çâåðòàâñÿ äî ðàáèíà Ñò³âåíà Âàéçå òà ñóää³ Ôåë³êñà Ôðàíêôóðòåðà. Îäíàê ìàðíî – ñàìå òàê Êàðñüêèé ì³ã áè ï³äñóìóâàòè íàñë³äêè ñâ ïðèâàòíî¿ äèïëîìàò³¿ â ³íòåðåñàõ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. ßê ñòâåðäæóº Êàðñüêèé, ïðè÷èíà òîãî, ùî ºâðå¿â òàê áåçæàë³ñíî ïîêèíóëè íàïðèçâîëÿùå ³ òèì ñàìèì çíà÷íî ïîëåãøèëè íàöèñòàì äîñÿãíåííÿ ¿õí³õ íàì³ð³â ùîäî ãåíîöèäó, êðèºòüñÿ, ïåðåäóñ³ì, íå â íåîá³çíàíîñò³. Ïðèêðèâàþ÷èñü íåäîâ³ðîþ, ùî äîçâîëÿëà â³äêèíóòè íåçðó÷í³ ñâ³ä÷åííÿ, äóæå áàãàòî õòî ³ç ñîþçíèöüêîãî ïðîâîäó çíàâ, ùî â³äáóâàëîñÿ, ³ âñå æ ¿ì áðàêóâàëî ïåðåêîíàíîñò³ é âîíè çàëèøàëèñÿ íåçâîðóøíèìè. ³äïîâ³äíî é ä³ÿëè, – à ÷è ïåðåáóâàëè â áåçä³ÿëüíîñò³. Ùîïðàâäà, Ñîþçíèêè çìîãëè âðåøò³-ðåøò ðîçãðîìèòè Òðåò³é ðåéõ, ³ â õîä³ öüîãî ïðîöåñó áóëî ïîêëàäåíî êðàé Ãîëîêîñòó. Ïðîòå öÿ àêö³ÿ íå áóëà äîêîíå÷íîþ, îñê³ëüêè Êàðñüêîìó – ³ òóò â³í àæ í³ÿê íå îäèí – ùå é äîñ³ íå äຠñïîêîþ òîé ôàêò, ùî «ø³ñòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â çàãèíóëî. سñòü ì³ëüéîí³â ö³ëêîâèòî áåçïîì³÷íèõ ³ âñ³ìà ïîêèíóòèõ. Áåç êðà¿íè, áåç óðÿäó, áåç í³êîãî é áåç í³÷îãî». Íå âñ³ âèïàäêè íåäîâ³ðè, ç ÿêèìè çóñòð³÷àâñÿ ßí Êàðñüêèé, ìàëè îäíó é òó æ ïðèðîäó. ³í ïðèãàäóº, íàïðèêëàä, ñâîþ çóñòð³÷ ³ç Ôåë³êñîì Ôðàíêôóðòåðîì. Íà ïðîõàííÿ Ôðàíêôóðòåðà îïèñàòè, ùî â³äáóâàºòüñÿ â Ïîëüù³, Êàðñüêèé çàõîäèâñÿ äåòàëüíî ïåðåäàâàòè óñå, ùî áà÷èâ. Ôðàíêôóðòåð çîñåðåäæåíî ñëóõàâ, äîïîêè Êàðñüêèé íå ìàâ óæå á³ëüøå í³÷îãî äîäàòè. Êîëè ñóääÿ ïîðóøèâ ìîâ÷àííÿ, ùî çàïàëî ïî òîìó, â³í ñêàçàâ: «Ïàíå Êàðñüêèé, òàêà ëþäèíà, ÿê ÿ, â ðîçìîâ³ ç òàêîþ ëþäèíîþ, ÿê âè, ïîâèííà áóòè ö³ëêîâèòî â³äâåðòîþ. Òîæ êàæó âàì, ùî ÿ íå ìîæó âàì ïîâ³ðèòè». Ïîÿñíþþ÷è ñâîþ äóìêó, Ôðàíêôóðòåð íàãîëîñèâ, ùî â³í íå ï³äîçðþº Êàðñüêîãî â îëæ³. Ñóääÿ ùå ðàç ï³äêðåñëèâ: «Ïðîñòî ÿ íå ìîæó ïîâ³ðèòè â öå». Òîä³ é íàâ³òü òåïåð, ðîçïîâ³äຠÊàðñüêèé, òàêà ïîçèö³ÿ çàëèøèëàñÿ éîìó àæ í³ÿê íå çðîçóì³ëîþ ³ äîäàº: «Ìîÿ ñîâ³ñòü ï³äêàçóº ìåí³, ùî ÿ ìóøó ñâ³ä÷èòè, àáè ï³ñëÿâîºííå ïîêîë³ííÿ – ºâðå¿ é íåºâðå¿ – â³ä÷óëè, äî ÷îãî âåäóòü â³äñóòí³ñòü òåðïèìîñò³, àíòèñåì³òèçì, ðàñèçì ³ íåíàâèñòü».
122
×È ÏÐÀÂÄÀ ÒÅ, ÙÎ ×ÓªÌÎ ÏÐΠ²ÄÁ²Ð, ÃÀÇ, ÊÐÅÌÀÒÎв¯?
Íàâ³òü ÿêùî á ßí Êàðñüêèé ³ Ïð³ìî Ëåâ³ í³êîëè íå çóñòð³ëèñÿ, âîíè – ïîáðàòèìè, ÿê³ äîêëàäàþòü ñï³ëüíèõ çóñèëü äëÿ çäîëàííÿ ÷èñëåííèõ ð³çíîâèä³â íåäîâ³ð’ÿ, ùî ïðîçèðàþòü ó çàïèòàíí³ «×è ïðàâäà òå, ùî ÷óºìî ïðî â³äá³ð, ãàç, êðåìàòîð³¿?» Îçáðî¿âøèñü àðãóìåíòàìè, âîíè âåäóòü áîðîòüáó ñóïðîòè íåäîâ³ðè òà ¿¿ âèïëîä³â – ³ëþ糿, áàéäóæîñò³ òà íåñïðàâåäëèâîñò³. Ó ñâîºìó ãåðö³ âîíè íå ïîîäèíîê³. Îäíàê ñëîâà ìàþòü îáìåæåíó ñèëó, îñîáëèâî êîëè éäåòüñÿ ïðî íåäîâ³ðó òà Ãîëîêîñò, ÿê ó òîìó äîâîäèëîñÿ ïåðåêîíóâàòèñÿ êîæíîìó, õòî íàìàãàâñÿ ñâ³ä÷èòè ïðî öþ ïîä³þ íà â³ñòð³ ÷óòëèâîñò³ é ïðîìîâèñòîñò³. Ñàìèõ ñë³â, ìîæëèâî, é çàìàëî, àáè ðîçâ³ÿòè íåäîâ³ðó ùîäî Ãîëîêîñòó, àëå áåç íèõ – ðåòåëüíî ä³áðàíèõ – íåäîâ³ðà êîðèñòàºòüñÿ ïåðåâàãîþ, ÿêó ëþäñòâî íàâðÿä ÷è ìîæå äîçâîëèòè. Óñ³ ç³áðàí³ â äðóã³é ÷àñòèí³ ö³º¿ êíèæêè òâîðè íàïèñàí³ ëþäüìè, ÿê³ ïðèñâÿòèëè ñåáå ïîäîëàííþ òàêî¿ íåäîâ³ðè. Ö³ àâòîðè ï³äõîäÿòü äî âèçíà÷åíî¿ ïðîáëåìè ó ð³çíèé ñïîñ³á. Äåõòî ñêðóïóëüîçíî çàíîòîâóº äåòàë³ ³ñòîð³¿. ²íø³ îïîâ³äàþòü ³ñòîð³¿. Õòîñü, çíîâó æ òàêè, ðîçïîâ³äຠïðî ïåðåæèòå, à õòîñü çàìèñëþºòüñÿ íàä íèì ³ âèòëóìà÷óº âñ³ ö³ ³ñòîð³¿, îïîâ³ä³ é àâòîá³îãðàô³¿. Òàê ñàìî, ÿê íàïèñàí³ ïðî Ãîëîêîñò ñâ³ä÷åííÿ îõîïëþþòü ð³çíîìàí³òí³ æàíðè, òàê ³ ¿õí³ àâòîðè ðåïðåçåíòóþòü ð³çí³ íàö³îíàëüíîñò³ ³ ïèøóòü ð³çíèìè ìîâàìè. Á³ëüø³ñòü ³ç íèõ, õî÷ ³ æîäíîþ ì³ðîþ íå âñ³, – ºâðå¿, àëå íàâ³òü öÿ ñï³ëüíà íàëåæí³ñòü äîïóñêຠøèðîêèé ñòèë³ñòè÷íèé ñïåêòð. Îäíàê ïîïðè òàêå ðîçìà¿òòÿ, ³ñíóþòü ïðîáëåìè, ÿê³ º ñï³ëüíèìè äëÿ öèõ àâòîð³â. Äî ïîäîëàííÿ öèõ ïåðåøêîä âîíè çàïðîøóþòü ³ ñâî¿õ ÷èòà÷³â. Ö³ àâòîðè, ïðèì³ðîì, â³ä÷óâàþòü ãëèáîêó ðîçäâîºí³ñòü. Íåìîæëèâî âè÷åðïíî íàïèñàòè ïðî Ãîëîêîñò, îäíàê ñòàâèòè öå ñîá³ çà ìåòó íåîáõ³äíî. Âîíè ââàæàþòü ñåáå íåäîñòàòíüî ï³äãîòîâëåíèìè äî âèêîíàííÿ öüîãî çàâäàííÿ, ïðîòå ââàæàþòü ñâî¿ì îáîâ’ÿçêîì âçÿòèñÿ çà íüîãî. Íà ÷èòà÷à, ïðèíàéìí³ íà òîãî, õòî íå áóâ «òàì», ïðèïàäàº, â³äïîâ³äíî, íàâàíòàæåííÿ, ÿêå ìîæíà îêðåñëèòè ÿê ùîñü ñåðåäíº ì³æ çóñèëëÿì çðîçóì³òè òà óñâ³äîìëåííÿì, ùî Ãîëîêîñò íå ï³ääàºòüñÿ ö³ëêîâèòîìó îñÿãíåííþ. Ö³ äèëåìè º áàãàòîâèì³ðíèìè. Ãîëîêîñò, íàïðèêëàä, íå âêëàäàºòüñÿ â ìåæ³ óÿâè. Îäíà ð³÷ – ïðîÿâè òâîð÷îñò³, êîëè â³äêðèò³ ïåðåä óÿâîþ ìîæëèâîñò³ ïåðåâåðøóþòü òå, ùî â³äáóâàëîñÿ ðåàëüíî. ² çîâñ³ì ³íøà ð³÷ – ç’ÿñóâàííÿ, ùî ðåàëüí³ñòþ âæå ïîðîäæåí³ òàê³ îñîáè, ì³ñöÿ é ïî䳿, ÿê³ óÿâà íå çäàòíà ñïðèéíÿòè. ßê âèñëîâèâñÿ ³ç öüîãî ïðèâîäó Äàâèä Ðóññå – îäèí ³ç àâòîð³â, óðèâîê ³ç òâîðó ÿêîãî ðåïðåçåíòîâàíî íà ïîäàëüøèõ ñòîð³íêàõ: «Íîðìàëüí³ ëþäè íå çíàþòü, ùî âñå ìîæëèâî».
123
×ÀÑÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ
²ñòîð³ÿ, ìàáóòü, ãîòóº óìè äîáè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó äî á³ëüøî¿ ñïðèéíÿòëèâîñò³ ñòîñîâíî ³äå¿ «âñå ìîæëèâî». Âò³ì ÿê ìîæíà çáàãíóòè òå, ùî íàöèñòñüêèé ðåæèì ñòîÿâ ïåâíîþ ì³ðîþ íà ïîçèö³ÿõ «³äåàë³çìó», ÿêèé íå ëèøå äîçâîëÿâ êàòóâàííÿ é óáèâñòâî, àëå é íàïîëÿãàâ íà çàïðîâàäæåíí³ ¿õ ïîâñÿê÷àñ. Îòæå, çàëèøàºòüñÿ âñå òà æ ïðîáëåìà: ÷è çäàòí³ ñëîâà äîïîìîãòè êîìóñü çðîçóì³òè, ùî ñòàëîñÿ, ³ çäîëàòè íàñë³äêè. Äëÿ Ãîëîêîñòó íå ³ñíóº í³ â³äïîâ³äíî¿ ìåòàôîðè, àí³ â³äïîâ³äíèõ àíàëîã³é. Òàê ñàìî Îñâåíö³ì íå ãîäåí áóòè ìåòàôîðîþ ÷è àíàëîãîì äëÿ ÷îãîñü ³íøîãî. ßêùî óñâ³äîìëåííÿ öüîãî ñïðè÷èíÿº ðîçäâîºí³ñòü òèõ, õòî ïèøå ïðî Ãîëîêîñò, âîíè âñå îäíî ïîâèíí³ â³ä÷óâàòè, ùî íàïèñàíå íèìè, ïðèíàéìí³ ïîòåíö³éíî, çäàòíå äîíåñòè äî ëþäåé ùîñü äîêîí÷å ïîòð³áíå, ùî íå ìîæå áóòè ïåðåäàíå æîäíèì ³íøèì øëÿõîì. Îäíàê öå ïåðåêîíàííÿ æîäíîþ ì³ðîþ íå ïîëåãøóº ¿õíüîãî çàâäàííÿ, ³ êîëè ÷èòà÷ ïðàãíóòèìå îñÿãíóòè, ùî íàìàãàëèñÿ âèñëîâèòè íàéâèäàòí³ø³ àâòîðè, êîòð³ ïèøóòü íà òåìó Ãîëîêîñòó, âîíè â³ä÷óþòü, ÿê Ãîëîêîñò çìóøóº öèõ ìàéñòð³â ïåðà çìàãàòèñÿ ç³ ñëîâîì. ßê ìîæóòü ñëîâà ïåðåêîíëèâî äîíîñèòè ³ñòèíó, çìàëüîâóâàòè òå, ùî ïîòðåáóº ïðàâäèâîãî â³äîáðàæåííÿ, âðàæàòè é âîäíî÷àñ ïðèòëóìëþâàòè åìîö³¿, àáè âèíèêàëî ÷³òêå óñâ³äîìëåííÿ, ÿêå á ñïîíóêàëî ëþäåé äî ïðàâèëüíîãî ñïðèéíÿòòÿ? Êîæíèé ñåðéîçíèé àâòîð çóñòð³÷àºòüñÿ ç ïîä³áíèìè ïðîáëåìàìè, îäíàê âîíè ñòàþòü, ÿê í³êîëè, ïåêó÷èìè, ÿêùî õòîñü áåðåòüñÿ çà òåìó Ãîëîêîñòó. Ó öüîìó âèïàäêó â³äáóâàºòüñÿ ñïðîòèâ ìàòåð³àëó, ñëîâà íåìîâáè ïðîòèä³þòü íàì³ðàì àâòîðà, îñê³ëüêè âîíè íåñïðîìîæí³ ïåðåäàòè âñå, ùî ïîòð³áíî, ³ âñå æ íåìຠ³íøîãî ñïîñîáó âèðàæåííÿ. Êîëè àâòîðè íàãîëîøóþòü íà íåìîæëèâîñò³ âè÷åðïíîãî âèðàæåííÿ ðåàë³é Ãîëîêîñòó çà äîïîìîãîþ ñë³â, ¿õ ³íîä³ çâèíóâà÷óþòü ó íàïîâíåíí³ ö³º¿ ïî䳿 ì³ñòèêîþ. Àðãóìåíòóþ÷è ö³ çàêèäè, ñòâåðäæóþòü, ùî ö³ àâòîðè àáî ðîáëÿòü Ãîëîêîñò íàñò³ëüêè âèíÿòêîâèì, ùî â³í âòðà÷ຠçâ’ÿçîê ³ç ðåøòîþ â³äïîâ³äíèõ ïîä³é ³ñòî𳿠ëþäñòâà, àáî çàòåìíþþòü ³ çàòóìàíþþòü éîãî ðèòîðèêîþ, êîòðà îïîâèâຠÎñâåíö³ì ì³ô³÷íîþ àóðîþ, ÿêà øêîäèòü ÷³òêîìó, ðàö³îíàëüíîìó àíàë³çîâ³. Òàê³ ì³ñòèô³êàö³¿, ìîæëèâî, é ³ñíóþòü, àëå ìè ïåðåêîíàí³, ùî ñòàòò³ ç ö³º¿ êíèæêè äî íèõ íå íàëåæàòü. Àæ í³ÿê íå âèðèâàþ÷è Ãîëîêîñò ³ç ðåàëüíîñò³ íàøîãî ñâ³òó é àáñîëþòíî íå çàòåìíþþ÷è é íå çàòóìàíþþ÷è ìèíóëå, âîíè äîïîâíþþòü ñóòî ³ñòîðè÷íå äîñë³äæåííÿ ³ íàâçàºì ÷åðïàþòü ³ç íüîãî ñèëó. Îáèäâà ö³ íàïðÿìè ñÿãàþòü ñâî¿ì êîð³ííÿì ó ñòðàõ³òòÿ ëþäñüêèõ âòðàò, ñïðè÷èíåíèõ Ãîëîêîñòîì, ³ æèâëÿòüñÿ ïîòðåáîþ â³äíàéòè òå, ùî, ìîæëèâî, ùå çáåðåãëîñÿ â³ä ëþäñüêîãî ìàéáóòòÿ ï³ñëÿ òîãî, ÿê Îñâåíö³ì âèÿâèâ ñïðàâæíþ ïðèðîäó íàäòî äáàéëèâî ïåùåíèõ ³ëþç³é.
124
×È ÏÐÀÂÄÀ ÒÅ, ÙÎ ×ÓªÌÎ ÏÐΠ²ÄÁ²Ð, ÃÀÇ, ÊÐÅÌÀÒÎв¯?
Íà äîäàòîê äî òâîðó Äàâèäà Ðóññå, â ÿêîìó â³í çàñòåð³ãàº, ùî «íîðìàëüí³ ëþäè íå çíàþòü, ùî âñå ìîæëèâî», ìàºìî óðèâîê ³ç ïðàö³ Ïð³ìî Ëåâ³, â ÿê³é â³í ïðîâîäèòü ïîäàëüøèé àíàë³ç «æàõëèâîñò³, à îòæå, é íåéìîâ³ðíîñò³ òîãî, ùî ä³ÿëîñÿ â òàáîðàõ». ²ñòîðèê Ðàóëü óëüáåðã ó ñâî¿é ðîçâ³äö³ âäàºòüñÿ äî ïîä³áíîãî äîñë³äæåííÿ, çîñåðåäæóþ÷èñü íà ºâðåéñüêîìó ãåòòî ÿê ôîðì³ ïðàâë³ííÿ, íàö³ëåí³é íà çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà. ²íøèé âèäàòíèé ³ñòîðèê – ªãóäà Áàóåð – âèçíàþ÷è, ÿê ³ óëüáåðã, ùî «ãîëîâíîþ îñîáëèâ³ñòþ ñòàíîâèùà ºâðå¿â çà ÷àñ³â âëàäè óòëåðà áóëà ïîë³òè÷íà áåçïîì³÷í³ñòü», àíàë³çóº ìîæëèâîñò³ ºâðåéñüêîãî îïîðó ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó ³ äຠéîìó õàðàêòåðèñòèêó – äîñë³äæåííÿ, ùî âèÿâëÿº á³ëüøå âèïàäê³â ãåðî¿çìó – ó íåñïîä³âàíèé ÷àñ ³ â íåïåðåäáà÷åíèõ ì³ñöÿõ, í³æ ìîæíà áóëî î÷³êóâàòè ï³ä ÷àñ òèõ ñòðàõ³òëèâèõ ïîä³é. Òàäåóø Áîðîâñüêèé, ïåðåïîâ³äàþ÷è ïðî òå, ùî â³í ÿê ïîëÿê – ëþäèíà íåºâðåéñüêî¿ ïðèíàëåæíîñò³ – ïåðåæèâ ó Îñâåíö³ì³, âäàºòüñÿ äî æàíðó íîâåëè. Éîãî îïîâ³ä³, ïðîëèâàþ÷è ñâ³òëî íà ïðèõîâàí³ âèì³ðè Ãîëîêîñòó, äîïîìàãàþòü óÿâèòè ñîá³, ÿê ìîãëè äåÿê³ ëþäè ãðàòè ó ôóòáîë òîä³, êîëè ³íøèõ óìåðòâëÿëè â ãàçîâèõ êàìåðàõ. Æàí Àìåð³ òàêîæ ñâ³äîê Îñâåíö³ìà. Îäíàê öåé ºâðåé, ïåðåä òèì, ÿê òóäè ïîòðàïèòè, çàçíàâ ³ ãåñòàï³âñüêèõ òîðòóð. Ó ïåðåäðóêîâàíîìó â ö³é êíèæö³ åñå Àìåð³ íàìàãàºòüñÿ âèñâ³òëèòè, ÿêèé â³äáèòîê íàêëàâ öåé äîñâ³ä íà âñå éîãî ïîäàëüøå æèòòÿ, à ìîæëèâî, é íà æèòòÿ âñ³õ íàñ. ˳êàð-ïñèõ³àòð Ðîáåðò Äæåé ˳ôòîí íå áóâ «òàì». Óò³ì éîãî àíàë³ç ðîë³ ìåäèê³â ó Ãîëîêîñò³ äåìîíñòðóº, íàñê³ëüêè âàæëèâèì ìîæå áóòè íàóêîâå äîñë³äæåííÿ ö³º¿ ïî䳿, ïîðÿä ³ç ñâ³ä÷åííÿìè î÷åâèäö³â. Îñê³ëüêè ˳ôòîí òà ³íø³ ðîçãëÿäàþòü öþ ïîä³þ ï³ä òàêèì êóòîì çîðó, ÿêèé, ìîæëèâî, áóâ íåäîñòóïíèé äëÿ áóäü-êîãî, îêð³ì Áîãà, òîä³, êîëè, âëàñíå, â³äáóâàâñÿ Ãîëîêîñò. Ïðàöþ ˳ôòîíà äîïîâíåíî â ö³é êíèæö³ äîðîáêàìè íàóêîâö³â-ë³òåðàòîð³â Òåððåíñà Äå Ïðå òà Ëîðåíñà Ëàíãåðà. Âîíè äîñë³äæóþòü, â³äïîâ³äíî, ðåàëüíîñò³ «ôåêàëüíîãî øòóðìó» òà «ïðèìóñîâîãî âèáîðó» – äâ³ êîíöåïö³¿, ùî âèÿâèëèñÿ íåîö³íåííèìè ó ñïðîáàõ çðîçóì³òè ñóòí³ñòü Ãîëîêîñòó. Ö³ ðåàëüíîñò³ íå ëèøå ³ëþñòðóþòü òâåðäæåííÿ Äàâèäà Ðóññå ïðî òå, ùî «íîðìàëüí³ ëþäè íå çíàþòü, ùî âñå ìîæëèâî», âîíè òàêîæ çäàòí³ ï³äòâåðäèòè òåçó Æàíà Àìåð³ ïðî òå, ùî Ãîëîêîñò çðóéíóâàâ ³, ìîæëèâî, áåç íà䳿 íà â³äíîâëåííÿ òå, ùî â³í íàçèâຠ«äîâ³ðîþ äî ñâ³òó».  îñòàííüîìó åñå â äðóã³é ÷àñòèí³ ö³º¿ êíèæêè ô³ëîñîô Äæîí Ðîò äຠîö³íêó öüîìó çðóéíóâàííþ ³ çàäàºòüñÿ ïèòàííÿì, ÷è ³ñíóþòü óñå æ òàêè øëÿõè äî â³äíîâëåííÿ òàêî¿ äîâ³ðè.  óñ³õ öèõ
125
×ÀÑÒÈÍÀ ÄÐÓÃÀ
òâîðàõ àâòîðè íàìàãàþòüñÿ ðîçâ³ÿòè íåäîâ³ðó é ï³äòðèìàòè ïåðåêîíàí³ñòü, íåîáõ³äíó äëÿ òîãî, ùîá íå äîïóñêàòè çí³âå÷åííÿ ëþäñüêîãî æèòòÿ. Öþ ÷àñòèíó íàøî¿ êíèæêè, ÿê ³ âñ³ ³íø³, ìè ðîçïî÷àëè ä³àëîãîì Åë³ Â³çåëÿ. Ó íüîìó òåæ ³äåòüñÿ ïðî çäîëàííÿ íåäîâ³ðè òà ïðî ï³äáàäüîðþâàííÿ. ̳ñöå 䳿 íå êîíêðåòèçîâàíî. Òàê ñàìî, ÿê ³ ä³éîâ³ îñîáè ÷è îñîáà, îñê³ëüêè ïîä³áíèé ä³àëîã ëþäèíà ìîæå âåñòè ³ ñàìà ³ç ñîáîþ. Îäíàê ³ ñöåíà, ³ ä³àëîã íå çàëèøàþòü ñóìí³âó â òîìó, ùî âîíè ñòîñóþòüñÿ – ñâîºð³äíèì ÷èíîì – Ãîëîêîñòó. Ãîëîñ, ÿêèé çàïèòóº: «Ï³ñëÿ? Òè ñêàçàâ: ï³ñëÿ? Ùî òè ìàºø íà óâàç³?», ìîæå íàëåæàòè îäíîìó ç òèõ, õòî âèæèâ. Óö³ë³ë³ çíàþòü – êðàùå çà áóäüêîãî, – ùî «ï³ñëÿ» ïåðåäáà÷ຠ«äî òîãî». Âîíè òàêîæ çíàþòü, ùî «ï³ñëÿ» íå ìîæå îçíà÷àòè «çàëèøèòè “äî òîãî” â ìèíóëîìó». ßê íå ìîæå «ï³ñëÿ» îçíà÷àòè ïðîñòî: äèâèòèñÿ âïåðåä, æèòè äàë³ é î÷³êóâàòè ñâîãî ê³íöÿ. Äëÿ öüîãî íàäòî áàãàòî ïåðåæèòî ³ íàäòî âèñîêèé ñòóï³íü íåäîâ³ðè. Á³ëüø³ñòü ³ç ñó÷àñíèê³â, õòî ÷èòàòèìå ä³àëîã ³çåëÿ, íå íàëåæàòü äî òèõ, õòî ïåðåæèâ ðåà볿 Ãîëîêîñòó. Êîëèñü íå çàëèøèòüñÿ æîäíîãî ç íèõ. Îäíàê çàïèòàííÿ «Ï³ñëÿ?.. Ùî òè ìàºø íà óâàç³?», ÿêèìè çàâåðøóºòüñÿ öåé ä³àëîã, çîñòàíóòüñÿ ïåêó÷èìè é ñïîíóêàòèìóòü äî ïðîäîâæåííÿ ä³àëîãó. Êîæíèé, õòî çàìèñëèòüñÿ íàä ¿õí³ì çì³ñòîì, áóäå çìóøåíèé â³äøóêàòè ïðàâäó ïðî «òå, ùî ÷óºìî ïðî â³äá³ð, ãàç, êðåìàòî𳿻. Òàêå â³äêðèòòÿ âèìàãຠìóæíîñò³ ³ ñïîâíþº íåþ çàäëÿ ñâ³ä÷åííÿ ïðîòè íåäîâ³ðè.
126
Ìàéêë Áåðåíáàóì Ïåâí³ ñòàòò³ ïðèñâÿ÷óþòüñÿ ñóòî ³íòåëåêòóàëüíèì ïðîáëåìàì. Íàóêîâåöü ìîæå âçÿòèñÿ äî ðîçâ’ÿçàííÿ ïåâíî¿ ïðîáëåìè é äîñë³äæóâàòè ó ñâî¿õ ïðàöÿõ ïåêó÷å ïèòàííÿ. ²íø³ ñòàòò³ íå º âèêëþ÷íî ïðîäóêòîì ñïîãëÿäàëüíî¿ äóìêè, à íåñóòü íà ñîá³ â³äáèòîê ïîë³òè÷íî¿ é îðãàí³çàö³éíî¿ áîðîòüáè. Ïðîáëåìà íå ìîæå áóòè ðîçâ’ÿçàíà, äîïîêè íå áóäå çàêëàäåíî ÿêåñü íîâå ³íòåëåêòóàëüíå ï³äґðóíòÿ. Ñàìå öå ñïîíóêàëî Ìàéêëà Áåðåíáàóìà íàïèñàòè âïåðøå ïðî óí³êàëüí³ñòü òà çàãàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó. Ó 1979 ðîö³ Áåðåíáàóìà çàïðîñèëè íà ïîñàäó çàñòóïíèêà êåð³âíèêà ïðåçèäåíòñüêî¿ êîì³ñ³¿ ç ïèòàíü Ãîëîêîñòó. ³í ïðàöþâàâ áåçïîñåðåäíüî ç ãîëîâîþ ö³º¿ êîì³ñ³¿ Åë³ Â³çåëåì (òâîðè ÿêîãî âì³ùåíî äî ö³º¿ àíòîëî㳿, à éîãî çàïèòàííÿ âèêîðèñòàíî â í³é ÿê íàïðÿìí³ ï³äçàãîëîâêè) òà ç ²ðâ³íãîì Ãð³íáåðãîì – ãîëîâîþ êîì³ñ³¿ ç Ãîëîêîñòó. ¯õí³ì ñï³ëüíèì çàâäàííÿì áóëî ðåêîìåíäóâàòè ïðåçèäåíòîâ³ íàëåæíó ñòðóêòóðó íàö³îíàëüíîãî ìåìîð³àëó Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó. Öÿ êîì³ñ³ÿ íåâäîâç³ çóñòð³ëàñÿ ³ç ñåðéîçíîþ ïðîáëåìîþ, ÿêà ìîãëà çâåñòè íàí³âåöü ¿õí³ çóñèëëÿ. Ìàëîñÿ íà óâàç³, ùî Ãîëîêîñò – öå ïîä³ÿ, ÿêà òðàïèëàñÿ ç ºâðåÿìè; âîíè áóëè æåðòâàìè, ïàì’ÿòü ïðî ÿêèõ ïåðåäáà÷àëîñÿ óâ³÷íèòè. Óïåðøå â ³ñòî𳿠ôåäåðàëüíèé óðÿä, à íå ºâðåéñüêà îáùèíà ÷è îêðåìà öåðêâà, ðîçâ’ÿçóâàâ ïèòàííÿ Ãîëîêîñòó. Îñê³ëüêè ìåìîð³àë ìàâ áóòè íàö³îíàëüíîãî ìàñøòàáó, âñ³ åòí³÷í³ ãðóïè, ùî ââàæàëè ñåáå æåðòâàìè Ãîëîêîñòó, ïðåòåíäóâàëè íà ïðè÷åòí³ñòü äî ìåìîð³àëó; òîä³ ÿê ºâðåéñüê³ î÷åâèäö³ ö³º¿ ïî䳿 áîÿëèñÿ, ùî â òàêîìó ðàç³ áóäå âèêðèâëåíî ñóòí³ñòü Ãîëîêîñòó, ÿêèé âòðàòèòü ºâðåéñüêèé õàðàêòåð. Åë³ Â³çåëü ó ïðèòàìàííîìó éîìó ñòèë³ çàïðîïîíóâàâ ïîåòè÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ. «Õî÷ ³ íå âñ³ æåðòâè áóëè ºâðåÿìè,– ñêàçàâ â³í ïðåçèäåíòîâ³ Äæèìì³ Êàðòåðó, – îäíàê óñ³ ºâðå¿ áóëè æåðòâàìè». Îäíàê ïðîáëåìà çàëèøàëàñÿ é íàäàë³; ÿê ìîæíà áóëî ãîâîðèòè ïðî ºâðåéñüêó óí³êàëüí³ñòü ó Ãîëîêîñò³, ÿêùî âêëþ÷èòè äî ìåìîð³àëó é ³íø³ æåðòâè íàöèñò³â? Íà ÷àñ íàïèñàííÿ Áåðåíáàóìîì åñå «Óí³êàëüí³ñòü ³ çàãàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó» â³í óæå íå âõîäèâ äî ñêëàäó í³ ö³º¿ ïðåçèäåíòñüêî¿ êîì³ñ³¿, í³ óðÿäîâîãî îðãàíó, – ðàäè ìåìîð³àëó Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó. Îòæå, â³í ì³ã äîñë³äæóâàòè öå ïèòàííÿ, íå çàçíàþ÷è ïîë³òè÷íîãî òèñêó.
149
ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
Áåðåíáàóì äîâîäèòü, ùî óí³êàëüí³ñòü ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó – íå ìåòàô³çè÷íà â³ðà, à ³ñòîðè÷íèé ôàêò, ïðîòå öÿ óí³êàëüí³ñòü ìîæå áóòè äîâåäåíà ëèøå çàâäÿêè óâ³÷íåííþ â öüîìó ìåìîð³àë³ óñ³õ æåðòâ íàöèçìó. Ïðàöþþ÷è íèí³ äèðåêòîðîì ïðîåêòó äëÿ ìóçåþ ìåìîð³àëó Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó, Áåðåíáàóì îòðèìàâ ìîæëèâ³ñòü ïðîäåìîíñòðóâàòè, ùî éîãî òâîðè ìîæóòü ðîçâ’ÿçàòè ñêëàäíó ïðîáëåìó ïîë³òè÷íîãî åëåêòîðàòó é ÷óòëèâîñò³ âö³ë³ëèõ ïðîñòèì çâåðòàííÿì äî ³ñòèíè. Óí³êàëüí³ñòü ³ çàãàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó * Ïèòàííÿ óí³êàëüíîñò³ é çàãàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó äåäàë³ ÷àñò³øå ïîðóøóºòüñÿ íå ëèøå â íàóêîâèõ êîëàõ ³ç íàãîëîøåííÿì íà ³ñòîð³îãðàô³¿, àëå é â îáùèíàõ ïîâñþäè ó Ñïîëó÷åíèõ Øòàòàõ, äå ìåìîð³àëè Ãîëîêîñòó òà ñëóæáè óâ³÷íåííÿ ïàì’ÿò³ çáóäèëè óñâ³äîìëåííÿ Ãîëîêîñòó, ÿêèé òàêèì ÷èíîì âõîäèòü ó ð³÷èùå àìåðèêàíñüêî¿ êóëüòóðè.  õîä³ öüîãî ïðîöåñó ñëîâî «ãîëîêîñò», óæèâàíå áåç êîíêðåòíîãî ïîñèëàííÿ, ìîæå ïåðåòâîðèòèñÿ íà ñèìâîë ïîçíà÷åííÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà é çíèùåííÿ, íåçàëåæíî â³ä ¿õ ìàñøòàáíîñò³. Ñóïåðå÷êà ùîäî ì³ñöÿ Ãîëîêîñòó â ³ñòî𳿠ëþäñòâà òî÷èòüñÿ â àêàäåì³÷íèõ çàêëàäàõ, íà âóëèöÿõ – ñåðåä ïîë³òè÷íèõ ä³ÿ÷³â òà ïðîâîäèð³â ºâðåéñüêèõ îáùèí, ó øêîëàõ – ñåðåä âèêëàäà÷³â, ùî óêëàäàþòü íàâ÷àëüí³ ïðîãðàìè, ñåðåä åë³òè â öàðèí³ ë³òåðàòóðè òà ìèñòåöòâà, à òàêîæ ó ðåë³ã³éíèõ òà ô³ëîñîôñüêèõ êîëàõ. Òå, ùî âèçíà÷åííÿ Ãîëîêîñòó îïèíèëîñÿ â öåíòð³ óâàãè çàãàëó, áóëî çóìîâëåíå, î÷åâèäíî, ÿê îñîáèñò³ñíèì ÷èííèêîì, òàê ³ îáñòàâèíàìè. Ãîëîâí³ âèðàçíèêè ïðîòèëåæíèõ êîíöåïö³é – Åë³ Â³çåëü ³ Ñèìîí ³çåíòàëü – îáèäâà – ïîòåðï³ë³, îáèäâà – ïðåäñòàâíèêè ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà, ³ òîé, ³ òîé – âåëåòè çà ñâîºþ ñòàòóðîþ é çâåðøåííÿìè, çàâäÿêè ÿêèì äî Ãîëîêîñòó áóëî ïðèâåðíóòî óâàãó âñüîãî ñâ³òó. Ïðîòå îáèäâ³ ö³ ïîñòàò³ ñóòòºâî ð³çíÿòüñÿ ì³æ ñîáîþ íå ëèøå ñâî¿ìè äîñÿãíåííÿìè, àëå é ñâî¿ìè æèòòºâèìè øëÿõàìè, ñâî¿ì ñïàäêîì ³ äîëåþ. Äëÿ Ñèìîíà ³çåíòàëÿ òåðì³í «Ãîëîêîñò» àñîö³þºòüñÿ ç ìåòîäè÷íèì óáèâñòâîì îäèíàäöÿòè ì³ëüéîí³â ÷îëîâ³ê, ø³ñòü ì³ëüéîí³â ³ç ÿêèõ áóëè ºâðå¿, êîòðèõ çíèùóâàëè íà ï³äñòàâ³ ¿õíüî¿ ºâðåéñüêî¿ ïðèíàëåæíîñò³, à ï’ÿòü ì³ëüéîí³â ëþäåé ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé áóëî âáèòî ó êîíöòàáîðàõ ç ð³çíèõ ïðè÷èí – çà äîïîìîãîþ ò³º¿ ÷è ³íøî¿ ñìåðòîíîñíî¿ ìàøèíè, ïðèçíà÷åíî¿ äëÿ ìàñîâîãî âèíèùóâàííÿ: Einzatsgruppen, êîíöåíòðàö³éíîãî òàáîðó ÷è çíèùóâàëüíîãî öåíòðó. Íà äóìêó ³çåíòàëÿ, õî÷ âñ³ ºâðå¿ ³ áóëè æåðòâàìè,
150
ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
Ãîëîêîñò âèõîäèòü çà ìåæ³ ºâðåéñüêî¿ ñï³ëüíîòè. ²íø³ ëþäè ðîçä³ëèëè ç íèìè òðàã³÷íó äîëþ ïðèðå÷åíèõ íà çàêëàííÿ. ßê ëþäèíà, ³çåíòàëü óîñîáëþº äâ³ ñàìîõàðàêòåðèñòèêè ºâðåéñüêîãî íàðîäó: din (ñïðàâåäëèâèé) òà am kisheh oref (óïåðòèé íàðîä); â³í áóâ íåïîõèòíèì ó ñâîºìó äîòðèìàíí³ çàêîíó, âèìàãàþ÷è, ùîá ºâðîïåéñüê³ íàö³¿ ïðèòÿãíóëè äî ñóäó ñâî¿õ âîºííèõ çëî÷èíö³â-íàöèñò³â. ³í óïåðòî â³äìîâëÿâñÿ ïîëèøèòè ïèòàííÿ ïðî ïðèòÿãíåííÿ äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ ï³ñëÿ òðèäöÿòè ï’ÿòè ðîê³â ç ÷àñó ñïîºííÿ çëî÷èíó, ÿêùî ñêëàä çëî÷èíó çàòåìíþâàâñÿ ç îãëÿäó íà ì³æíàðîäíó íåçàö³êàâëåí³ñòü àáî ÷åðåç â³äñóòí³ñòü íàëåæíî¿ ñåðéîçíîñò³ âèðîê³â. (Îäíîãî âîºííîãî çëî÷èíöÿ íåùîäàâíî áóëî îñóäæåíî íà ñòðîê, ÿêèé óìîâíî îö³íþâàâñÿ, âèõîäÿ÷è ç ðîçðàõóíêó: ïî ï³âòîðè õâèëèíè òþðåìíîãî óâ’ÿçíåííÿ çà êîæíó âáèòó ëþäèíó.) ³í íå ïîãîäæóâàâñÿ òàêîæ âäàâàòèñÿ äî ïîìñòè – íåãàéí³øî¿, àëå é ïðèì³òèâí³øî¿ ôîðìè ïîêàðàííÿ. ³çåíòàëü ïåðåéìàâñÿ íå ëèøå òèì, àáè â³ääàòè êàòþç³ ïî çàñëóç³, àëå é òèì, ùîá ñóñï³ëüñòâî ïàì’ÿòàëî òà äáàëî ïðî ö³íí³ñòü ñïðàâåäëèâîñò³ ó ñâ³ò³, ùî âîë³â áè ïðî íå¿ çàáóòè. Ïðî ñïðèéíÿòòÿ ³çåíòàëåì Ãîëîêîñòó ìîæíà ñóäèòè, âèõîäÿ÷è ç íàéãîëîâí³øî¿ ñïðàâè, ÿê³é â³í ö³ëêîâèòî â³ääàâàâñÿ, – îáâèíóâà÷åííÿ íàöèñòñüêèõ âîºííèõ çëî÷èíö³â. Íàãàäóþ÷è çáàéäóæ³ëèì óðÿäàì ïðî òå, ùî ¿õí³õ ãðîìàäÿí íåºâðåéñüêîãî ïîõîäæåííÿ òàêîæ âáèâàëè, âäàºòüñÿ çàðó÷èòèñÿ á³ëüøîþ ï³äòðèìêîþ ç ¿õíüîãî áîêó. Çàâäÿêè øèðøîìó ïîòðàêòóâàííþ Ãîëîêîñòó, ³çåíòàëü ìຠçìîãó ïîñèëèòè ïîë³òè÷íèé òèñê, ùî éîãî â³í ñïðàâëÿº. Ïðî ïðèõèëüí³ñòü ³çåíòàëÿ äî âñåîõîïí³øîãî ñâ³òîãëÿäó ìîæå ñâ³ä÷èòè éîãî òåïåð³øí³é ñòàòóñ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåÿ, à ñàìå – íàëåæí³ñòü äî çí³âå÷åíî¿ îáùèíè, ÿêà ìîæå âèÿâèòèñÿ ïñèõîëîã³÷íî íåçäàòíîþ çàéíÿòè þäåîöåíòðè÷íó ïîçèö³þ â ãðîìàäñüê³é ñôåð³, âîë³þ÷è íàòîì³ñòü, çà àôîðèçìîì Ãîðäîíà, «áóòè ºâðåºì ó âëàñíîìó äîì³ ³ ëþäèíîþ – íà âóëèö³», – íàâ³òü ç îãëÿäó íà öå â³ääàííÿ ïåðåâàãè øèðøîìó âèçíà÷åííþ º íàéïë³äí³øèì. Ïðîòå, àáè íå âòðàòèòè â³ä÷óòòÿ çàãàëüíî¿ êàðòèíè, çãàäàºìî, ùî ñåðåä ïîíàä 200 ñòåíä³â ó ìóçå¿, çàñíîâàíîãî Ñèìîíîì ³çåíòàëåì Öåíòðó äîñë³äæåíü Ãîëîêîñòó â Ëîñ-Àíäæåëåñ³ ìåíø í³æ 7 â³äñîòê³â ³ç íèõ çãàäóþòü ïðî ï’ÿòü ì³ëüéîí³â íåºâðå¿â ³ â ïîëîâèí³ ³ç öèõ åêñïîçèö³é íàãîëîøóºòüñÿ íà äîáðî÷åñíîñò³ íàö³é, ùî ïðîæèâàëè ïîðó÷ ³ç ºâðåÿìè, áîðîëèñÿ ïë³÷î-ïë³÷ ³ç íèìè, äîïîìàãàëè ðÿòóâàòè ºâðå¿â ³, çðåøòîþ, ãèíóëè ðàçîì ³ç íèìè. Ò³, ùî çàÿâëÿþòü ïðî çíà÷íå ïîñëàáëåííÿ ºâðåéñüêîãî çàáàðâëåííÿ Ãîëîêîñòó, ÿêå ïðîÿâëÿºòüñÿ â ðîáîò³ Öåíòðó ³çåíòàëÿ, õàé êðàùå ïîøóêàþòü äå³íäå ïðèâ³ä äëÿ ñâî¿õ çâèíóâà÷åíü1 .
151
ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
Ñë³ä äîäàòè, ùî ñàì ³çåíòàëü – íå ºäèíèé, õòî çàðàõîâóâàâ äî ÷èñëà çàãèáëèõ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó ³ íåºâðå¿â; íå ñòàâ â³í ³ àêòèâíèì ó÷àñíèêîì äåáàò³â ùîäî âèçíà÷åííÿ. Ñêîð³øå éîãî çàãàëüíèé ñâ³òîãëÿä ³ ïîçèö³ÿ â ìèíóëîìó äàëè ïðèâ³ä äëÿ ³íøèõ óáà÷àòè â íüîìó ïðåäñòàâíèêà «óí³âåðñàë³ñòñüêîãî» íàïðÿìó, ùî äåõòî âèòëóìà÷èâ ÿê âèêëèê óí³êàëüíîìó äîñâ³äó ºâðå¿â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. Íàòîì³ñòü Åë³ Â³çåëü – ïîåòè÷íèé ëàóðåàò Ãîëîêîñòó, ëþäèíà, ÿêà, çà âèñëîâîì Ñò³âåíà Øâàðöøèëüäà, ñòàëà «äå ôàêòî íàéêðàùèì ïðîïîâ³äíèêîì íàøîãî ïîêîë³ííÿ», êîòðèé ÿêíàéâèðàçí³øå âèñëîâëþº â íàø ÷àñ íàø³ íà䳿 òà ïîáîþâàííÿ, íàø ðîçïà÷ ³ ïðîòåñò2 . ßêùî ³çåíòàëü óîñîáëþº ñïðàâåäëèâ³ñòü ³ çàòÿò³ñòü ºâðåéñüêî¿ äóø³, ³çåëü ÿâëÿº ñîáîþ âò³ëåííÿ shirah (ïîå糿) òà Rachamim (ñï³â÷óòòÿ). ³çåëü ñòàâèòüñÿ äî Ãîëîêîñòó, ÿê äî mysterium tremendum (ñâÿùåííî¿ òà¿íè), äî ÿêî¿ ìîæíà íàáëèæàòèñÿ, àëå í³êîëè íå ìîæíà ¿¿ çáàãíóòè, ÿê äî PARDES – ñâ³òó, ùî éîãî ìîæíà îñÿãíóòè ëèøå â ìîìåíò ñòðàøíî¿ íåáåçïåêè ³ äî ÿêîãî íå ñë³ä íàáëèæàòèñÿ áåç ï³äãîòóâàííÿ òà íàäçâè÷àéíî¿ îáåðåæíîñò³. Ó ñâî¿õ ³íøèõ ïðàöÿõ ÿ äåòàëüí³øå çóïèíÿâñÿ íà íåïðîìèíóùîìó çíà÷åíí³ Â³çåëÿ ÿê ³äåîëîãà ³ éîãî âïëèâ³ íà ñó÷àñíó ºâðåéñüêó ñâ³äîì³ñòü3 . Íå ìîæíà íåäîîö³íþâàòè é âíåñîê ³çåëÿ ÿê ïèñüìåííèêà é îïîâ³äà÷à ó ñïðàâó çáåðåæåííÿ ïàì’ÿò³ ïðî Ãîëîêîñò òà ïåðåäàííÿ ¿¿ ìîëîäøèì ïîêîë³ííÿì. ³çåëü ïîáîþºòüñÿ, ùî ³çåíòàëåâå âèçíà÷åííÿ Ãîëîêîñòó ìîæå ñïðè÷èíèòèñÿ äî íåîáîðîòíîãî ïðîöåñó ñòèðàííÿ ïàì’ÿò³ ïðî ø³ñòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â. Ñïî÷àòêó, ñòâåðäæóº â³í, ëþäè êàçàòèìóòü ïðî îäèíàäöÿòü ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ, ç ÿêèõ ø³ñòü ì³ëüéîí³â – ºâðå¿, çãîäîì – ïðî îäèíàäöÿòü ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ, äåÿê³ ç ÿêèõ áóëè ºâðåÿìè, ³ íàðåøò³, – ïðî îäèíàäöÿòü ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ, áåç æîäíî¿ çãàäêè ïðî ºâðå¿â. ³çåëü – ºäèíèé ³ç âèäàòíèõ àìåðèêàíñüêèõ àâòîð³â ºâðåéñüêîãî ïîõîäæåííÿ, õòî ïèøå âèêëþ÷íî ç ºâðåéñüêèõ ïîçèö³é ³ äëÿ êîãî ïðîöåñ àìåðèêàí³çàö³¿ í³êîëè íå áóâ íà ÷³ëüíîìó ì³ñö³ ó éîãî îïîâ³äÿõ ÷è ë³òåðàòóðíîìó äîðîáêó. Õî÷ ³çåëü ³ ìຠàìåðèêàíñüêå ãðîìàäÿíñòâî ïðîòÿãîì ìàéæå äâîõ äåñÿòèë³òü, â³í ³ äàë³ ïèøå ôðàíöóçüêîþ ìîâîþ ³, íà â³äì³íó â³ä ñâî¿õ ñó÷àñíèõ êîëåã-ë³òåðàòîð³â ³ ïèñüìåííèê³â, â³í ìàéæå íå çâåðòàºòüñÿ äî âèñâ³òëåííÿ ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó íà àìåðèêàíñüêîìó ґðóíò³. Éîãî òâîðè àïðîáóþòüñÿ ñïî÷àòêó â ªâðîï³ àáî ²çðà¿ë³, ³ ñåðåä ¿õ ãåðî¿â äóæå ìàëî àìåðèêàíö³â. (Éîãî òâ³ð «Àâàð³ÿ», ùî ñêëàäຠïîîäèíîêèé âèíÿòîê, áóëî ïîñòàâëåíî â Íüþ-Éîðêó, àëå ãåðîé éîãî ïåðåæèâ Ãîëîêîñò, ï³ñëÿ ÿêîãî çàëèøèëàñÿ íåìèíóùà ïñèõîëîã³÷íà
152
ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
òðàâìà, ³ â öüîìó ñåíñ³ àìåðèêàíñüêå òëî íå º ïîñóòí³ì.) Âò³ì ñàìå ÿê àìåðèêàíñüêîãî ä³ÿ÷à Åë³ Â³çåëÿ ïðèçíà÷èëè ãîëîâîþ ïðåçèäåíòñüêî¿ êîì³ñ³¿ ç ïèòàíü Ãîëîêîñòó òà îðãàíó, ùî ïðèéøîâ ¿é íà çì³íó, – ðàäè ìåìîð³àëó Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â, ïðèñâÿ÷åíîãî Ãîëîêîñòó, – ä³ÿëüí³ñòü ÿêèõ áóëà ñïðÿìîâàíà íà ñòâîðåííÿ íàö³îíàëüíîãî ìóçåþ, ÿêèé áè âèñâ³òëþâàâ ³ñòîð³þ Ãîëîêîñòó ³ äîíîñèâ ïåðåæèò³ ºâðåÿìè ñòðàæäàííÿ äî øèðîêîãî àìåðèêàíñüêîãî çàãàëó. Íà ìîþ äóìêó, çàâäàííÿ ðàäè ìåìîð³àëó Ãîëîêîñòó ïåðåäáà÷ຠàìåðèêàí³çàö³þ Ãîëîêîñòó; òîáòî éîãî ³ñòîð³ÿ ìຠáóòè ïîäàíà â òàêèé ñïîñ³á, àáè âîíà çíàéøëà â³äãóê íå ëèøå ó íüþéîðê³âöÿ, ÿêèé ïåðåæèâ öþ ïîä³þ, ó éîãî ñèíà â Õüþñòîí³ àáî éîãî äî÷êè â Ñàí-Ôðàíöèñêî, àëå é ó ÷îðíîøê³ðîãî ïðîâîäèðÿ ç Àòëàíòè òà éîãî ñèíà – ôåðìåðà ³ç Ñåðåäíüîãî Çàõîäó, ïðîìèñëîâöÿ ç ϳâí³÷íîãî Ñõîäó òà ì³ëüéîí³â ³íøèõ àìåðèêàíö³â, ÿê³ ùîðîêó çä³éñíþþòü ïàëîìíèöòâà äî Âàøèíãòîíà, àáè â³äâ³äàòè ñâîþ ñòîëèöþ. Àìåðèêàí³çàö³ÿ Ãîëîêîñòó – áëàãîðîäíà ñïðàâà, çà óìîâè, ùî ïîäàíà ïðè öüîìó ³ñòîð³ÿ â³äïîâ³äàòèìå ³ñòèí³, ùî âîíà ïðàâèëüíî âèñâ³òëèòü öþ ³ñòîðè÷íó ïîä³þ ó ñïîñ³á, ïðèéíÿòíèé äëÿ àìåðèêàíñüêîãî ðîçóì³ííÿ. Êîæíà êóëüòóðà íåìèíó÷å çàëèøຠñâ³é â³äáèòîê íà óÿâëåíí³ ïðî ìèíóëå. ²çðà¿ëü, ïðèì³ðîì, ïåðåïîâ³äຠ³ñòîð³þ Ãîëîêîñòó ÿê Shoah ve Gevurah (Ãîëîêîñò ³ Îï³ð), íàãîëîøóþ÷è íà âèïàäêàõ çáðîéíîãî ïîâñòàííÿ ïîðÿä ³ç çíèùåííÿì, ÿêå íàñïðàâä³ ïåðåâàæàëî. Âçàºìîâïëèâ ³ñòîðè÷íî¿ ïî䳿 òà ñóñï³ëüíî¿ ïîòðåáè, ïðèðîäíèé ³ çðîçóì³ëèé, íàêëàäຠâ³äáèòîê ³ íà ³ñòîð³¿, ³ íà ñóñï³ëüñòâ³. Ñïðàâä³, öåé ïðîöåñ ïðèòàìàííèé ôîðìóâàííþ òîãî, ùî ñîö³îëîãè ïîçíà÷àþòü òåðì³íîì «ãðîìàäÿíñüêà ðåë³ã³ÿ» äàíîãî ñóñï³ëüñòâà. Îïîâ³äàþ÷è ïðî Ãîëîêîñò/Îï³ð, ³çðà¿ëüòÿíè ïîâ’ÿçóþòü ñâî¿ êîðåí³ ç ãåðî¿÷íèìè âî¿íàìè, ÿê³ êèäàëè âèêëèê ìîãóòí³é ïîòóç³, ùîá â³äñòîÿòè ÷åñòü ³ ã³äí³ñòü ºâðåéñüêîãî íàðîäó. ×àðëç Ëåéáìàí, ÿêèé òàê ïðîìîâèñòî ïèñàâ ïðî ãðîìàäÿíñüêó ðîëü Ãîëîêîñòó â äîñÿãíåíí³ îäíîñòàéíîñò³ ì³æ ³çðà¿ëüòÿíàìè, ïðîäåìîíñòðóâàâ ñòóï³íü âïëèâó ñóñï³ëüíî¿ ïîòðåáè íà çìàëþâàííÿ êàðòèíè Ãîëîêîñòó. Çàâäàííÿ ïðîåêòóâàííÿ ìóçåþ, ïîñòàâëåíå ïåðåä ðàäîþ íàö³îíàëüíîãî ìåìîð³àëó â ÑØÀ, º çíà÷íî ñêëàäí³øèì, àí³æ òå, ùî ïîñòàëî â ²çðà¿ë³ ó çâ’ÿçêó ³ç ñòâîðåííÿì ßä Âàøåì (²çðà¿ëüñüêîãî ìåìîð³àëüíîãî ìóçåþ Ãîëîêîñòó), îñê³ëüêè ðàäà ïîâèííà áóëà îð³ºíòóâàòèñÿ íà çàãàë, ÿêèì, âëàñíå, öÿ îïîâ³äü ñïðèéìàëàñÿ ÿê ÷óæà, òàêîþ, ùî íå º áåçïîñåðåäíüîþ ñêëàäîâîþ àìåðèêàíñüêîãî äîñâ³äó. Ðàäà òàêîæ íàðàæàºòüñÿ íà ðèçèê ñòâîðåííÿ ïðåöåäåíòó äëÿ àíòèñåì³òèçìó, ÿêùî âñ³ ò³, ùî ââàæàþòü ñåáå – ïðàâîì³ðíî ÷è áåçï³äñòàâíî – æåðòâàìè
153
ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
Ãîëîêîñòó, íå çíàéäóòü â³ääçåðêàëåííÿ öüîãî â ìåìîð³àë³ ³/àáî â³ä÷óþòü, ùî ¿õí³ ñòðàæäàííÿ íå áóëè íàëåæíèì ÷èíîì ïîö³íîâàí³. Ìóçåé ïîâèíåí âèÿâèòè òîíêå ðîçóì³ííÿ é ÷óòëèâ³ñòü, ðîçâ’ÿçóþ÷è ïèòàííÿ ïðî ñï³âïðàöþ ç íàöèñòàìè ó ñïðàâ³ çíèùåííÿ ºâðå¿â òèõ ëþäåé, ùî ñàì³ áóëè æåðòâàìè íàöèçìó, ³ ïîâèíåí çäîëàòè äèëåìó ñïîñòåð³ãà÷à ó ñïîñ³á, ÿêèé áè âðàõîâóâàâ ïåâí³ äîñÿãíåííÿ é ÷èñëåíí³ ïðîðàõóíêè àìåðèêàíñüêî¿ ïîë³òèêè ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó ï³ä ÷àñ â³éíè òà îï³ñëÿ. Çâåðí³ìîñÿ äî ³ñòîðèê³â. ªãóäà Áàóåð – âèäàòíèé ³ñòîðèê ³ ãîëîâà ²íñòèòóòó ñó÷àñíîãî ºâðåéñòâà ïðè ªâðåéñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â ªðóñàëèì³ – ðîçð³çíÿâ äâà âèçíà÷åííÿ Ãîëîêîñòó, ùî ïðîçâó÷àëè ó âèñòóïàõ òîä³øíüîãî ïðåçèäåíòà Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â Äæèìì³ Êàðòåðà. Êàðòåð äâ³÷³ çâåðòàâñÿ äî âèçíà÷åííÿ Ãîëîêîñòó: óïåðøå, êîëè çãàäàâ ïðî ìåìîð³àë, ïðèñâÿ÷åíèé «ø³ñòüîì ì³ëüéîíàì ºâðå¿â ³ ì³ëüéîíàì ëþäåé ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé æåðòâ íàöèçìó ÷àñ³â Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè», à âäðóãå, êîëè îñóäèâ «ìåòîäè÷íå é ï³äòðèìóâàíå äåðæàâîþ âèíèùåííÿ øåñòè ì³ëüéîí³â ºâðå¿â ³ ï’ÿòè ì³ëüéîí³â ëþäåé ³íøèõ íàö³îíàëüíîñòåé». Áàóåð êîìåíòóº öå òàê: «Íà äóìêó ïðåçèäåíòà [íå êîì³ñ³¿], ìåìîð³àë ìຠóâ³÷íèòè âñ³õ æåðòâ íàöèçìó – ºâðå¿â, òàê ñàìî, ÿê ³ íåºâðå¿â, ³ çàíóðèòè îñîáëèâó ºâðåéñüêó òðàãåä³þ ó çàãàëüíå ìîðå æîðñòîêîñòåé, â÷èíåíèõ íàöèñòñüêèì ðåæèìîì» [âèä³ëåííÿ äîäàíî]4 . Áàóåð ïîÿñíþâàâ òó îáñòàâèíó, ÿêó â³í ïîòðàêòóâàâ ÿê çàíóðåííÿ îñîáëèâî¿ ºâðåéñüêî¿ òðàãå䳿, ³ñíóâàííÿì òèñêó ç áîêó åòí³÷íèõ ãðóï âñåðåäèí³ ÑØÀ ³ çàñòåð³ãàâ, ùî àìåðèêàí³çîâàíèé, íåºâðåéñüêèé ìåìîð³àë ñïðè÷èíèòüñÿ äî âèêðèâëåííÿ Ãîëîêîñòó. Ïðîôåñîð Áàóåð íàâîäèòü òðè âèùîþ ì³ðîþ åìîö³éíèõ àðãóìåíòè íà ï³äòðèìêó ñâîãî òâåðäæåííÿ. Ïî-ïåðøå, â³í çãàäóº ïðî ñïðîáó ôóíêö³îíåð³â ðàäÿíñüêî¿ âëàäè çí³âåëþâàòè ºâðåéñüêó ïðèðîäó Ãîëîêîñòó, ùî ïðîÿâèëàñÿ ó âèïàäêó ç ìåìîð³àëîì ó Áàáèíîìó ßðó, äå íåìຠæîäíîãî çãàäóâàííÿ ïðî ºâðå¿â í³ ó çì³ñò³ ñêóëüïòóðè, í³ â íàïèñ³ íà ïàì’ÿòíèêó. Ïî-äðóãå, Áàóåð ðîçö³íþº çàïåðå÷åííÿ Çàõîäîì îñîáëèâî¿ «Â³éíè ïðîòè ºâðå¿â» ÿê ïðè÷èíó ïîðàçêè ðÿòóâàëüíèõ àêö³é. Ïî-òðåòº, Áàóåð íàòÿêຠíà ì³æíàðîäíèé àíòèñåì³òèçì, ùî íàìàãàºòüñÿ âçàãàë³ ñïðîñòóâàòè Ãîëîêîñò. Ìè ïîâèíí³ â³äîêðåìèòè åìîö³éíå íàøàðóâàííÿ â ö³é àðãóìåíòàö³¿ â³ä ¿¿ ïîñóòí³õ ñêëàäîâèõ. Âîëåþ ³ðîí³¿ Áàóåð íàãîëîøóâàâ íà âèñëîâëþâàííÿõ ïðåçèäåíòà, â ÿêèõ Êàðòåð ïîêëàäàâ â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ïðîåêòóâàííÿ é â³äêðèòòÿ ìóçåþ íà ðàäó ìåìîð³àëó Ãîëîêîñòó, ÿêà ïîñë³äîâíî é âèðàçíî äîêëàäàëà çóñèëü, ùîá ï³äêðåñëèòè óí³êàëüí³ñòü
154
ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó òà îñîáëèâó âàãó ºâðåéñüêèõ ñòðàæäàíü. Äëÿ Áàóåðà, êîòðèé âèÿâëÿâ ëåäü íå ïîáîæíå ñòàâëåííÿ äî âëàäè ïðåçèäåíòà, ñëîâà Êàðòåðà â öåðåìîí³àëüí³é ïðîìîâ³ ÷è â ïîñëàíí³ äî êîíãðåñó áóëè íàéâàæëèâ³øèìè, òîä³ ÿê ì³ðêóâàííÿ êîì³ñ³¿, ¿¿ «Äîïîâ³äü ïðåçèäåíòó», ùî º ãîëîâíèì äîêóìåíòîì çàêîíîäàâ÷î¿ ³ñòî𳿠çàêîíîïðîåêòó ïðî ìåìîð³àë Ãîëîêîñòó, òà ñàìó ä³ÿëüí³ñòü ðàäè ³ç âïðîâàäæåííÿ ñâî¿õ ðåêîìåíäàö³é â³í ââàæàâ äðóãîðÿäíèìè. Çâåðí³ìî òàêîæ óâàãó, ùî âêëþ÷åííÿ, óâ³÷íåííÿ ³íøèõ (íåºâðå¿â) ïåðåòâîðèëîñÿ â óÿâ³ Áàóåðà íà çàíóðåííÿ â çàãàëüíå ìîðå æîðñòîêîñòåé. ×îìó, âëàñíå, âêëþ÷åííÿ (óâ³÷íåííÿ ³íøèõ) ìຠðîçóì³òèñÿ ÿê çàíóðåííÿ, ÿêùî (ÿê öå îáñòîþâàëîñÿ â äîïîâ³ä³ êîì³ñ³¿ ³ ïîÿñíþºòüñÿ äàë³ àâòîðîì) óí³êàëüí³ñòü ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó ìîæå áóòè äîêëàäíî âèÿâëåíà é çàô³êñîâàíà øëÿõîì ïîð³âíÿííÿ éîãî ç ïîâîäæåííÿì íàöèñò³â ñòîñîâíî ³íøèõ ïåðåñë³äóâàíèõ íèìè óïîñë³äæåíèõ íàðîäíîñòåé? Ëèøå çðîçóì³âøè äîëþ ³íøèõ ïîñòðàæäàëèõ, ¿¿ ïîä³áí³ñòü äî ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó ³, ùî âàæëèâ³øå, ¿¿ ïðèêìåòí³ ðèñè, çìîæåìî ìè âñòàíîâèòè âèíÿòêîâèé õàðàêòåð ºâðåéñüêî¿ äîë³ ÿê ³ñòîðè÷íèé ôàêò. Ùî æ äî âèñëîâëåíîãî Áàóåðîì ïîáîþâàííÿ àìåðèêàí³çàö³¿, òî íå ñë³ä ñïëóòóâàòè çîð³ºíòîâàí³ñòü íà ñïðèéìàííÿ ç³ çì³ñòîì. Ãîëîêîñò «àìåðèêàí³çóºòüñÿ» îñò³ëüêè, îñê³ëüêè â³í ïîäàºòüñÿ äëÿ àìåðèêàíö³â ³ ïîâ’ÿçóºòüñÿ ç ¿õíüîþ ³ñòîð³ºþ òà ç ïåðñïåêòèâîþ ìàéáóòíüî¿ ïîë³òèêè. Äîñë³äæåííÿ Ãîëîêîñòó ìîæå äàòè ³íòó¿òèâíèé íàáóòîê, ÿêèé ìàòèìå çàãàëüíó çíà÷óù³ñòü äëÿ äîë³ âñüîãî ëþäñòâà. Ïðåçèäåíòñüêà êîì³ñ³ÿ, çàñíîâàíà êîøòîì ïëàòíèê³â ïîäàòê³â ³ç ìåòîþ ñïðîåêòóâàòè íàö³îíàëüíèé ìåìîð³àë, íå áóëà âïðàâ³ ñòâîðèòè âèêëþ÷íî ºâðåéñüêó ïàì’ÿòêó â îáìåæåíîìó ñåíñ³ öüîãî ñëîâà, îñîáëèâî ç ïîãëÿäó ãðîìàäñüêîãî ñïðèéìàííÿ. Òàêå çàâäàííÿ ñòî¿òü ïåðåä àìåðèêàíñüêîþ ºâðåéñüêîþ îáùèíîþ, ÿêà îïåðóº ïðèâàòíèìè êîøòàìè ³ íå îòðèìóº äåðæàâíî¿ äîòàö³¿. Ó ê³íöåâîìó ï³äñóìêó, ïðèâàòí³ ºâðåéñüê³ ìåìîð³àëè òà íàö³îíàëüíèé ìóçåé Ãîëîêîñòó (ïîðÿä ³ç ä³ÿëüí³ñòþ íàóêîâö³â, âèòâîðàìè ìèñòåöòâà òà ïðîäóêö³ºþ çàñîá³â ìàñîâî¿ ³íôîðìàö³¿) íåñòèìóòü ïîñëàííÿ, ÿêå ìàòèìå çíà÷íî òðèâàë³øå æèòòÿ ó øòàòàõ, í³æ ñëîâà àìåðèêàíñüêîãî ïðåçèäåíòà. ²ñíóº äîêîð³ííèé ïàðàäîêñ, ÿêèé ïðîÿâëÿºòüñÿ ó ïåâí³é äâî¿ñòîñò³ îñîáëèâîñòåé ïåðåäàííÿ íàùàäêàì îïîâ³ä³ ïðî Ãîëîêîñò, ùî çàñâ³ä÷óþòü ÷èìàëî î÷åâèäö³â ³ ï³äòâåðäæóþòü ³íø³ ºâðå¿. Äëÿ òîãî, ùîá Ãîëîêîñò ñïðàâëÿâ ïîñóòí³é âïëèâ, â³í ïîâèíåí óâ³éòè â ð³÷èùå ì³æíàðîäíî¿ ñâ³äîìîñò³ ÿê ñèìâîë³÷íå ñëîâî íà ïîçíà÷åííÿ îñîáëèâî¿, áà á³ëüøå –
155
ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
íàäçâè÷àéíî¿ ïî䳿 ç ÿñêðàâî âèðàæåíèì ìîðàëüíèì, ïîë³òè÷íèì ³ ñîö³àëüíèì çàáàðâëåííÿì. Ïðîòå â³ä ìîìåíòó éîãî ñïðàâæíüîãî âõîäæåííÿ ó öå ð³÷èùå â³í ñòຠ«÷åñíîþ ãðîþ» äëÿ ïóáë³öèñò³â, ðîìàí³ñò³â, ³ñòîðèê³â, òåîëîã³â ³ ô³ëîñîô³â áóäü-ÿêîãî ñïðÿìóâàííÿ òà ð³âíÿ ìàéñòåðíîñò³. Ìåíø âèäàòíèì óìàì ÷è íå íàäòî òîíêèì îáäàðîâàííÿì çàãðîæóþòü ðîç÷àðóâàííÿ, çàíåïàä ³ ôàëüø. Ïîøèðåííÿ ³íôîðìàö³¿ ïðî Ãîëîêîñò ïåðåäáà÷ຠïåâíîþ ì³ðîþ ¿¿ íåêîíòðîëüîâàí³ñòü. Ìè íå ìîæåìî âîäíî÷àñ ³ ï³äòðèìóâàòè âèùîþ ì³ðîþ ñâÿùåííó òåìó Ãîëîêîñòó íåäîòîðêàííîþ òà íåïîðóøíîþ, ³ ñêàðæèòèñÿ íà òå, ùî ñâ³ò íåîá³çíàíèé ³ç íåþ. Íàâ³òü äëÿ ³çåëÿ íàâàæèòèñÿ íà ïðèéíÿòòÿ ð³øåííÿ ïðî îïóáë³êóâàííÿ éîãî òâîðó «Í³÷» ôðàíöóçüêîþ ìîâîþ ÷åðåç ï’ÿòü ðîê³â ï³ñëÿ âèäàííÿ îðèã³íàëó íà ¿äèø îçíà÷àëî ï³òè íà ðèçèê, ïîâ’ÿçàíèé ³ç âèõîäîì íà øèðîêèé çàãàë. Óò³ì Áàóåð ñïðàâä³ ïðîïîíóº ñâî¿ì ÷èòà÷àì âè÷åðïíå âèçíà÷åííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó, â ÿêîìó âèîêðåìëþº äâ³ íàéâàæëèâ³ø³ ñêëàäîâ³: ñïëàíîâàíå, ö³ëêîâèòå âèíèùåííÿ âñ³º¿ ñï³ëüíîòè òà êâàç³àïîêàë³ïñè÷íå, ðåë³ã³éíå çàáàðâëåííÿ, çàâäÿêè ÿêîìó ñìåðòü æåðòâè ñòຠíåâ³ää³ëüíèì ñêëàäíèêîì äðàìè ñïàñ³ííÿ. Áàóåð äîäàº, ùî «íà ñüîãîäí³ ïîä³áíà àêö³ÿ ñïðÿìîâóâàëàñÿ ëèøå ñóïðîòè ºâðå¿â». ßê ìè ïåðåêîíàºìîñÿ, Áàóåð çíàéîìèòü íàñ ³ç äâîìà íåîáõ³äíèìè, àëå, ìîæëèâî, íåäîñòàòí³ìè óìîâàìè óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó. Áàóåð íå â³ä÷óâຠæîäíî¿ íåçðó÷íîñò³ ó âèêîðèñòàíí³ ñëîâà «Ãîëîêîñò», õî÷ ñàì öåé òåðì³í ïîçíà÷åíèé ïåâíèìè ïðîáëåìàìè. Çà ñâî¿ì ïîõîäæåííÿì «Ãîëîêîñò» – öå, ñêîð³øå, òåîëîã³÷íèé, í³æ ³ñòîðè÷íèé òåðì³í.  àíãë³éñüê³é ìîâ³ â³í º çàïîçè÷åííÿì ãðåöüêîãî â³äïîâ³äíèêà äëÿ ³âðèòñüêîãî ñëîâà olah, ÿêå îçíà÷ຠæåðòâîïðèíîøåííÿ Áîãîâ³ øëÿõîì îñòàòî÷íîãî ñïàëåííÿ. Îêðåì³ ñåðéîçí³ äîñë³äíèêè Ãîëîêîñòó äîòðèìóþòüñÿ äóìêè, ùî ñàìå öå ñëîâî ïîì’ÿêøóº é ïåðå³íàêøóº çì³ñò ö³º¿ ïî䳿 íàäàííÿì ¿é ðåë³ã³éíîãî â³äò³íêó5 . Ñëîâî churban ìîâîþ ¿äèø, ùî îçíà÷ຠ«çíèùåííÿ», º çíà÷íî äîðå÷í³øèì ³ ò³ñí³øå ïîâ’ÿçàíèì ³ç íàñë³äêàìè ñàìî¿ ö³º¿ ïî䳿. ²âðèòñüêå ñëîâî Shoah äóæå áëèçüêå çà ñâî¿ì çíà÷åííÿì äî ñâîãî àíàëîãà â ìîâ³ ¿äèø, â³ä ÿêîãî âîíî º ïîõ³äíèì. Ïîãëÿäè Áàóåðà ïîä³ëÿþòü ó ïðèíöèï³ (ç íåçíà÷íèìè â³äì³ííîñòÿìè) òàê³ íàóêîâö³, ÿê Ëþñ³ Äàâèäîâè÷, Óð³åëü Òàëü òà Äæîðäæ Ìîññå. ¯õí³ ïðàö³ ïðèñâÿ÷åí³ ãîëîâíèì ÷èíîì äîñë³äæåííþ íàì³ð³â òà ³äåîëî㳿. ²ñíóº é ³íøèé ï³äõ³ä äî îáґðóíòóâàííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó, ÿêèé çîñåðåäæóº ñâîþ óâàãó íå íà ìåò³ ö³º¿ ïî䳿 ÷è ³äåîëî㳿, à íà ìåõàí³çìàõ çíèùåííÿ é çàïðîâàäæåííÿ êîíöòàáîð³â òà çíèùóâàëüíèõ öåíòð³â. Öåé ñïîñ³á àðãóìåíòàö³¿ çàïî÷àòêîâàíî ïðàöÿìè Ðàóëÿ óëüáåðãà, ÿêèé ñïðÿìóâàâ
156
ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
ñâî¿ äîñë³äíèöüê³ çóñèëëÿ íå íà ô³ëîñîô³þ, ùî âèïðàâäîâóâàëà çíèùåííÿ, à íà ïðîöåñè, ùî ïðèñëóæèëèñÿ âèãóáëåííþ ºâðå¿â. Õàííà Àðåíäò, Ëîðåíñ Ëàíãåð, Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí òà Äæîçåô Áîðê³í òàêîæ ïî÷àñòè çâåðòàþòüñÿ ó ñâî¿õ äîñë³äæåííÿõ äî öüîãî âèì³ðó Ãîëîêîñòó. Âàæëèâ³ñòü öüîãî âèì³ðó íå ìîæíà íåäîîö³íþâàòè, îñê³ëüêè íàñë³äêè éîãî íàäòî êðèòè÷í³. Äæîçåô Áîðê³í ñòâåðäæóâàâ, ùî Îñâåíö³ì ñòàíîâèâ âèê³í÷åíó çà ñâîºþ ïîðî÷í³ñòþ ôîðìó ðàáñòâà. Ìàéæå â óñ³õ ïîïåðåäí³õ ïðîÿâàõ ðàáñòâà ï³äíåâ³ëüíèé ïðàö³âíèê ââàæàâñÿ êàï³òàëîâêëàäåííÿì, ³ õàçÿ¿í ïîâèíåí áóâ çàõèùàòè é ãîäóâàòè éîãî òà äàâàòè éîìó ïðèòóëîê. Çàãàëîì ðàá çàáåçïå÷óâàâ ìîæëèâ³ñòü â³äòâîðþâàòè, à îòæå, é ïðèìíîæóâàòè äîáðîáóò ñâîãî ãîñïîäàðÿ. Íàòîì³ñòü çà óìîâ íàöèçìó ëþäñüêó ³ñòîòó áóëî çâåäåíî äî ïðèäàòíî¿ äëÿ âèêîðèñòàííÿ ñèðîâèíè, ÿêó âèòðà÷àëè ó ïðîöåñ³ âèðîáíèöòâà. ²ç íå¿ ìåòîäè÷íî âè÷àâëþâàëè âñ³ îçíàêè æèòòÿ, äîïîêè ò³ëî ¿¿ íå ïóñêàëè íà ïåðåðîáêó íà êîðèñòü íàöèñòñüêî¿ âîºííî¿ åêîíîì³êè: çîëîò³ çóáè – ÿê êîøòîâíîñò³, âîëîññÿ – íà ìàòðàöè, ïîï³ë – äëÿ óäîáðþâàííÿ. Ó êîíöåðí³ Îñâåíö³ìà ðàá æèâ ó ñåðåäíüîìó äåâ’ÿíîñòî äí³â, ó Áóí³ – òðèäöÿòü. Çà âèñëîâîì îäíîãî ³ç î÷åâèäö³â, «âîíè çìàùóâàëè ìàøèíè, àëå íå â³ä÷óâàëè ïîòðåáè ãîäóâàòè ëþäåé». ³äïîâ³äí³ îô³ö³éí³ ð³øåííÿ, ïîñï³øຠíàãàäàòè íàì Áîðê³í, ïðèéìàëèñÿ ó Ôðàíêôóðò³, à íå â ä³þ÷³é àð쳿 ³ ïðîäèêòîâàí³ âîíè áóëè «òâåðåçèìè» åêîíîì³÷íèìè ðîçðàõóíêàìè, à íå íàãàëüíèìè ïîòðåáàìè âåäåííÿ â³éíè. Ïðîòå ðàáñòâî – öå íå ºäèíå, ùî äîñÿãëî ñâîãî ìàéæå äåìîí³÷íîãî âèðàæåííÿ, ñâ âèê³í÷åíîñò³ â ³äå¿ ñòâîðåííÿ êîíöòàáîð³â. Ïîòðåáà ïîçáóòèñÿ çàéâîãî íàñåëåííÿ, ÿê ïîÿñíþº Ðóáåíøòåéí, òàêîæ íàáóëà ñâîãî ëîã³÷íîãî çàâåðøåííÿ. Áþðîêðàò³ÿ ãîòóâàëà ñåáå äî ðîçâ’ÿçàííÿ äåäàë³ ñêëàäí³øèõ ïðîáëåì, ùî ïîñòàâàëè ïåðåä öèì àïàðàòîì çíèùåííÿ. Ñï³â³ñíóâàííÿ â áþðîêðàòè÷íîìó ìåõàí³çì³ äåìîí³÷íîãî çëà ç³ çëîì áàíàëüíèì ñâ³ä÷èòü ïðî ùå îäèí óí³êàëüíèé âèì³ð Ãîëîêîñòó. Òàáîðè, âëàñíå, ÿâëÿëè ñîáîþ ñóñï³ëüñòâî òîòàëüíî¿ òèðàí³¿, ÿêå Ëàíãåð íàçâàâ ñâ³òîì ïðèìóñîâîãî âèáîðó. Ëàíãåð ïîÿñíþâàâ, ùî Îñâåíö³ì áóâ îêðåì³øí³ì ñâ³òîì, ÿêèé ðîçáèâຠâùåíò íàø³ óÿâëåííÿ ïðî ìîâó é çíà÷åííÿ ñë³â ³ çàëèøàºòüñÿ ç íàìè äåñÿòèë³òòÿ é äåñÿòèë³òòÿ, îñê³ëüêè éîãî íå ìîæíà ïîõîâàòè â ÿêîìóñü çàìêíåíîìó ïðîñòîð³ àáî ÷àñ³: «Ïðîáëåìà ïîëÿãຠíå â íàøîìó âëàñíîìó íåäîñêîíàëîìó áà÷åíí³, à â ïðèðîä³ ñàìîãî äîñâ³äó, ÿêèé ñòàâèòü ïåðåä íàøîþ óÿâîþ ìàéæå íåçä³éñíåííå çàâäàííÿ. dzòêíåííÿ ç ìîòèâàìè ïîâåä³íêè â òàáîðàõ ñìåðò³
157
ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
â³äáóâàºòüñÿ íå ÿê ñïîìèíè çàãóáëåíîãî ÷àñó (³ç ñïîñòåð³ãà÷åì, ÿêèé íàêëàäຠïðóñò³âñüêèé ïîðÿäîê íà õàîòè÷íèé ìàòåð³àë), à ñêîð³øå, ÿê ñêóï÷åííÿ ìèíóëèõ ìèòòºâîñòåé, ïðèðîäæåíèé õàîñ ÿêîãî âèìàãຠâ³ä íàñ âèíàéòè íîâèé ìîðàëüíèé òà ÷àñîâèé âèì³ð äëÿ ïîñåëåííÿ éîãî æåðòâ»6 . Æîäíà òåîð³ÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó, ÿêà íå áåðåòüñÿ äîñë³äèòè âíóòð³øí³ âèì³ðè ìåõàí³çì³â çíèùåííÿ, íå áóäå âè÷åðïíîþ, îñê³ëüêè ñàìå ó âíóòð³øíüîìó ñâ³ò³, ùî êðèºòüñÿ çà ñêîºííÿì öüîãî æàõëèâîãî çëî÷èíó, òàê ñàìî, ÿê ³ â éîãî çàäóì³ ÷è çíà÷åíí³, íåîáõ³äíî øóêàòè ðîçóì³ííÿ áåçïðåöåäåíòíîãî ñâ³òó Ãîëîêîñòó. ²ç Áàóåðîì ïîëåì³çóº âèäàòíèé ºâðåéñüêèé ³ñòîðèê ³ êåð³âíèê àñï³ðàíòñüêèõ äîñë³äæåíü ïðè ªâðåéñüêîìó òåîëîã³÷íîìó ñåì³íàð³ ïðîôåñîð ²çìàð Øîðø. ³í ñîë³äàðíèé ³ç òèìè, õòî â³äâîäèòü îáìåæåíó ðîëü Ãîëîêîñòó â ãðîìàäÿíñüê³é ðåë³ã³¿ àìåðèêàíñüêèõ ºâðå¿â, ïîáîþþ÷èñü ñë³çëèâî¿ òåî𳿠ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿7 . ²ñòîð³ÿ ºâðåÿ ÿê æåðòâè çàãðîæóº ïåðåòâîðèòèñÿ íà äîì³íàíòó â ºâðåéñüê³é ñâ³äîìîñò³, ùî îçíà÷àòèìå ïðèíèæåííÿ ³ñòî𳿠ºâðåéñòâà â ö³ëîìó, â ÿê³é ºâðå¿ áóëè òâîðöÿìè ñâ âëàñíî¿ äîë³, ³ ïðèòëóìëåííÿ æèòòºðàä³ñíîãî é æèâîäàéíîãî ïðîñëàâëÿííÿ æèòòÿ àáî íà䳿 íà ñïàñ³ííÿ. Êð³ì òîãî, íà äóìêó Øîðøà, íàäì³ðíå íàãîëîøåííÿ íà Ãîëîêîñò³ ïîðîäæóº «îäåðæèì³ñòü ³äåºþ óí³êàëüíîñò³ ö³º¿ ïî䳿, íåíà÷å â³äìîâà â³ä öüîãî òâåðäæåííÿ îçíà÷àëà á ïðèìåíøåííÿ æàõëèâîñò³ öüîãî çëî÷èíó»8 . ²ñòèíà ïîëÿãຠâ òîìó, äîâîäèòü Øîðø, ùî ºâðå¿ áóëè ºäèíèìè æåðòâàìè ãåíîöèäó ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè. «Íàïîëÿãàòè íà á³ëüøîìó – îçíà÷ຠâèêëèêàòè ÷è âïàäàòè â îáðàçëèâ³ ïîð³âíÿííÿ», ïîñèëàþ÷èñü ó êîæíîìó âèïàäêó íà äàâí³øèé ÷è ï³çí³øèé ãåíîöèä. Îáñòîþâàííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó, íàâ³òü ïîçáàâëåíå óïåðåäæåíîñò³, – öå ïîâåðíåííÿ äî ÷àñ³â ðåë³ã³éíî¿ ïîëåì³êè, ìèðñüêèé âàð³àíò îáðàíîñò³»9 . Ïîä³áíà àðãóìåíòàö³ÿ íàéâèðàçí³øå ïðîñòåæóºòüñÿ ó òâîðàõ îðòîäîêñàëüíîãî ºâðåéñüêîãî òåîëîãà Åë³çåðà Áåðêîâ³öà, ÿêèé ñòâåðäæóº: «Ìåòàô³çè÷íà ïðèðîäà íàöèñòñüêî-í³ìåöüêî¿ íåíàâèñò³ äî ºâðå¿â, òàê ñàìî, ÿê ³ äèÿâîëüñüêà, íàäëþäñüêà ïðèðîäà íàöèñòñüêî-í³ìåöüêîãî çëî÷èíó ñóïðîòè ºâðå¿â, ñàì³ ïî ñîá³ º ñâ³ä÷åííÿì òèõ òåìíèõ çíàíü, ÿê³ äîïîìàãàëè íàöèñòñüê³é ͳìå÷÷èí³ â³ä÷óâàòè ïðèñóòí³ñòü â ³ñòî𳿠ïðèõîâàíîãî Áîãà»10 . Äëÿ Øîðøà òâåðäæåííÿ ïðî óí³êàëüí³ñòü º íå ëèøå ³ñòîðè÷íî íåäîö³ëüíèì, àëå é ïîë³òè÷íî øê³äëèâèì, îñê³ëüêè âîíî «óñêëàäíþº
158
ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
ä³àëîã ³ â³äëÿêóº ïîòåíö³éíèõ ñîþçíèê³â ³ç ÷èñëà ³íøèõ æåðòâ îðãàí³çîâàíîãî áåç÷èíñòâà», òîáòî ³íøèõ æåðòâ íàöèçìó – â³ðìåí, öèãàí, ÷îðíîøê³ðèõ òîùî. Øîðø ðàäèòü ºâðåÿì òðàíñôîðìóâàòè ñâ³é äîñâ³ä ó æèòòºâ³ é ïîë³òè÷í³ ñèìâîëè, ñïîâíåí³ ñåíñó äëÿ íåºâðå¿â, íå «ï³äðèâàþ÷è äîâ³ðè äî íàñ». Òå, ùî Øîðø íàçèâຠïðîöåñîì òðàíñôîðìóâàííÿ, äëÿ Áàóåðà îçíà÷ຠàìåðèêàí³çàö³þ é äåþäà¿çàö³þ. Çà óìîâè ïðàâèëüíîãî âèñâ³òëåííÿ Ãîëîêîñòó â àìåðèêàíñüêîìó îñåðåäêó â³í çìîæå çàéíÿòè íàëåæíå éîìó ì³ñöå ÿê ïîä³ÿ â ³ñòî𳿠ëþäñòâà, ùî íåñå ó ñîá³ âåëè÷åçíèé ñèìâîë³÷íèé çàðÿä ³ ñïðàâëÿº çíà÷íèé âïëèâ íà íàøó ñï³ëüíó äîëþ. Õî÷à, íà ìîþ äóìêó, äàíà Áàóåðîì õàðàêòåðèñòèêà óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó º íåàäåêâàòíîþ, à ñïðîòèâ Øîðøà – íåäîðå÷íèì, ³ çàÿâè Áàóåðà, ³ çàñòåðåæëèâ³ñòü Øîðøà ìîæóòü áóòè ïåðåîñìèñëåí³ â ðàìêàõ ðåòåëüí³øîãî ïîð³âíÿëüíîãî ï³äõîäó äî ðîçóì³ííÿ Ãîëîêîñòó. Îçíàêàìè ïîä³áíî¿ òåíäåíö³¿ ðÿñí³þòü òàê³ âàæëèâ³ ïðàö³, ÿê «Â³ä³áðàííÿ æèòò³â» ²ðâ³íãà Ãîðîâ³öà – äîñë³äæåííÿ Ãîëîêîñòó òà â³ðìåíñüêîãî ãåíîöèäó, «Îáë³ê ãåíîöèäó» Ãåëåíè Ôåéí òà ë³òåðàòóðíèé îãëÿä Òåððåíñà Äå Ïðå. Ïîøóê óí³êàëüíîñò³ íå ïîâèíåí â³äëÿêóâàòè ïîòåíö³éíèõ ñîþçíèê³â, îñê³ëüêè â³í ìîæå íàëåæíèì ÷èíîì ïîãëèáèòè íàøå ïðîíèêíåííÿ ó öàðèíó, ÿêà ïîòðåáóº ñåðéîçí³øîãî äîñë³äæåííÿ é á³ëüøî¿ êîìïåòåíòíîñò³. Âò³ì, ñòðèìóâàëüí³ çàñòîðîãè Øîðøà, ÿê ³ íåäîðå÷í³ ïîáîþâàííÿ Áàóåðà ìàþòü áóòè âçÿò³ äî óâàãè ÿê ïîïåðåäæóâàëüí³ ñèãíàëè, ÿê³ íåîáõ³äíî âðàõóâàòè, ùîá çàáåçïå÷èòè â³äïîâ³äíèé ð³âåíü äîñë³äíèöüêî¿ òåî𳿠òà ïðàêòèêè. Ïðîôåñîð Äæîí Êàää³ã³ ç Ãàíòåð-êîëåäæó – îá³çíàíèé, áëèñêó÷èé, õî÷ ³ äåùî åêñöåíòðè÷íèé êðèòèê àìåðèêàíñüêîãî ºâðåéñòâà. Éîãî ³íòó¿ö³ÿ íåð³äêî âðàæຠñâîºþ áëèñêàâè÷í³ñòþ, íàâ³òü ÿêùî ¿é ³ áðàêóº òðèâàëîãî é ãëèáîêîãî ñàìîàíàë³çó. Éîãî ïî³íôîðìîâàí³ñòü âñåîñÿæíà, à éîãî çàñíîâàíå íà ïîð³âíÿëüíîìó ï³äõîä³ ðîçóì³ííÿ ñó÷àñíîñò³ òà ºâðåéñüêî¿ ñèòóàö³¿ îðèã³íàëüíå é íîâàòîðñüêå, çàõîïëþþ÷å, íàâ³òü ÿêùî âîíî º íå ö³ëêîì òî÷íèì ³ ïðèÿçíèì. Êàää³ã³ êðèòè÷íî àíàë³çóº íå ³ñòîð³þ Ãîëîêîñòó, à éîãî ³ñòîð³îãðàô³þ. Äîäຠéîìó ÷åñò³ òå, ùî â³í ìàâ ñì³ëèâ³ñòü ïîäàòè ïåðâ³ñíèé âàð³àíò îêðåìèõ ñâî¿õ òâîð³â íà ôàõîâèé ñåì³íàð äîñë³äíèê³â Ãîëîêîñòó ç ï³âí³÷íîãî ñõîäó ç ìåòîþ â³äøë³ôîâóâàííÿ ñâî¿õ ïîãëÿä³â ó ïðîöåñ³ ä³àëîãó òà â³äêðèòîãî îáì³íó äóìêàìè 11. Ñïåðøó Êàää³ã³ çâåðòàºòüñÿ äî íàóêîâö³â, ÿê³ âèñëîâëþþòü ñïîð³äíåí³ äóìêè ùîäî Ãîëîêîñòó ÿê óí³êàëüíî¿ ïî䳿 çà ñâî¿ì õàðàêòåðîì, ñâîºþ ìåòîäè÷íîþ, áåçäóøíîþ é ìàðíîòíîþ îðãàí³çàö³ºþ, ñâîºþ òîòàë³òàðíîþ ïðèðîäîþ
159
ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
òà çîñåðåäæåí³ñòþ íà ñìåðò³. Íà äóìêó Ãåíð³ Ôåéíãîëüäà, ìîæëèâî, íàéâàãîì³øîãî (äëÿ ºâðå¿â) ³ñòîðèêà ç àäì³í³ñòðàö³¿ Ðóçâåëüòà, íåáåçïåêà ïîëÿãຠâ òîìó, ùî ìè ìîæåìî ïîçáàâèòè Ãîëîêîñò éîãî ñòðàõ³òëèâî¿ îñîáëèâîñò³. Ìè ìîæåìî óçàãàëüíèòè é âèäîçì³íèòè íàöèçì, âèòëóìà÷óþ÷è éîãî íå ÿê ºäèíó ó ñâîºìó ðîä³ äåìîí³÷íó ñèëó, à ÿê òåìíèé á³ê ëþäñüêî¿ äóø³, ùî êðèºòüñÿ â êîæíîìó ç íàñ. Äëÿ À. Ðîÿ Åêêàðäòà – õðèñòèÿíñüêîãî òåîëîãà, ÿêèé ïèøå íà òåìó Ãîëîêîñòó, öÿ ïîä³ÿ º «óí³êàëüíî óí³êàëüíîþ» – êàòåãîð³ÿ, ùî âèîêðåìëþºòüñÿ íàâ³òü ³ç òèõ ³ñòîðè÷íèõ ïîä³é, ÿê³ ìîæíà êëàñèô³êóâàòè ÿê óí³êàëüí³. Ó ñâî¿é êðèòè÷í³é ïðàö³ «Ï³äñòóïí³ñòü ³ñòî𳿻 Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí âèìàëüîâóº – ÿê çàçíà÷ຠ³ëüÿì Ñòàéðîí ³ ó ñâîºìó âñòóï³ äî òâîðó Ðóáåíøòåéíà, ³ ó ñâîºìó ðîìàí³ «Âèá³ð Ñîô³¿» – ïðîåêö³þ âèïàäêó Ãîëîêîñòó íà ïëîùèíàõ ñüîãîäåííÿ é ìàéáóòòÿ. ¯ì îáîì, – ³ Ðóáåíøòåéíó, ³ Ñòàéðîíó – Ãîëîêîñò ââèæàºòüñÿ íàéõèìåðí³øîþ òåõíîëîã³÷íîþ ìàðîþ, çëîâ³ñíèì âèÿâîì ïîòåíö³éíèõ ìîæëèâîñòåé Çàõ³äíî¿ öèâ³ë³çàö³¿. Åì³ëü Ôàêåíãåéì, íàòîì³ñòü, ïåðåêîíàíèé, ùî óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó ïîëÿãຠâ óí³êàëüíîñò³ éîãî æåðòâ. Ãîëîêîñò áóâ ñïðÿìîâàíèé ïðîòè ºâðå¿â; âîíè ÿê æåðòâè áóëè «íå ïîá³÷íèì ïðîäóêòîì íàöèñòñüêîãî ñóñï³ëüñòâà, à éîãî ê³íöåâèì ïðîäóêòîì» 12 (êóðñèâ àâòîðà). Îãëÿäàþ÷è ö³ òâåðäæåííÿ ïðî óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó, ïðîôåñîð Êàää³ã³ çàçíà÷àº, ùî ðîçð³çíåííÿ ì³æ ºâðåÿìè òà íåºâðåÿìè – êëþ÷îâèé åëåìåíò, ÿêèé îá’ºäíóº Ôàêåíãåéìà òà Ôåéíãîëüäà, Áàóåðà òà ³çåëÿ. «Çàëèøêîâà êàòåãîð³ÿ» íåºâðå¿â, ùî íå ïåðåñòຠïîä³ëÿòè ñâ³ò, âèêîíóº òðè âèð³øàëüí³ ôóíêö³¿ äëÿ ºâðå¿â. Ïî-ïåðøå, âîíà çáåð³ãຠñâÿùåííó îñîáëèâ³ñòü ºâðå¿â, çàëèøàþ÷è òàêîæ íåçì³ííîþ ïðèñóòí³ñòü â³ä÷óòòÿ àíòèñåì³òèçìó â ºâðåéñüê³é ñâ³äîìîñò³ ³ òàêèì ÷èíîì â³äêèäàþ÷è Ñàðòðîâñüêå ïèòàííÿ: «Íàâ³ùî çàëèøàòèñÿ ºâðåºì?» Ïî-äðóãå, âîíà é äàë³ âèîêðåìëþº ºâðå¿â ³ç ìàñè ³íøèõ ëþäåé íå âíàñë³äîê â³ëüíîãî âèáîðó ñàìèõ ºâðå¿â, à íà ï³äñòàâ³ ð³øåííÿ, íàâ’ÿçàíîãî óòëåðîì. Ïî-òðåòº, çà Êàää³ã³, óí³êàëüí³ñòü íå òàê ñòຠíà çàâàä³ ³ñòîðè÷í³é îáëóä³, ñàìîçðå÷åííþ ÷è äåþäà¿çàö³¿, ÿê ³ äàë³ ñëóãóº çàñîáîì äëÿ íàäàííÿ ñòàòóñó. ³ääàþ÷è íàëåæíå Êàää³ã³, ñë³ä íàãîëîñèòè, ùî â³í ïåðåéìàºòüñÿ íå ³ñòîð³ºþ, à ñîö³îëî㳺þ, ³ ùî éîãî òâîðè – öå ùîñü íà çðàçîê êðèïòîñîö³îëî㳿 ³ñòîð³îãðàô³¿. Íåð³äêî éîãî ïîãëÿäè äîñèòü ëåãêî ìîæíà ñïðîñòóâàòè, îñîáëèâî òîä³, êîëè éîãî ôîðìóëþâàííÿ çóõâàë³ é íåòî÷í³. Ïðîòå íåîáõ³äíî ðîç³áðàòèñÿ â éîãî çàÿâ³ ïðî òå, ùî áàæàííÿ äîâåñòè óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó – áåçâ³äíîñíî äî ïèòàííÿ ¿¿ ôàêòè÷íî¿ â³ðîã³äíîñò³, – ìîæå áóòè íåâ³ää³ëüíèì â³ä ïðàãíåííÿ ìèðñüêîãî ïåðåôîðìóëþâàííÿ
160
ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
òåçè ïðî ºâðåéñüêó îáðàí³ñòü, â ÿêîìó âèíÿòêîâ³ñòü íàðîäó, êîëèñü ïðîãîëîøåíà â òåðì³íàõ äóõîâíî¿ ñïàäùèíè, ÿêà ä³ñòàëàñÿ â³ä àäåïò³â áîæåñòâåííîãî îäêðîâåííÿ íà Ñèíà¿, âèêëàäàºòüñÿ òåïåð ÿê ñïàäîê, îòðèìàíèé â³ä òèõ, õòî ïîñòðàæäàâ â³ä âèïëîäêà ïåêëà, òàê áè ìîâèòè, àíòè-Áîãà, ùî ïðîÿâèâ ñåáå â Îñâåíö³ì³. Íàø îáîâ’ÿçîê – ó â³äïîâ³äü íà àðãóìåíòàö³þ Êàää³ã³ òà ³íøèõ ðîçãëÿíóòè ôàêòè÷í³ äîêàçè óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó, à òàêîæ ïðîàíàë³çóâàòè òå íåñïðèéíÿòòÿ äîì³íóþ÷î¿ ðîë³ Ãîëîêîñòó â ñó÷àñí³é ºâðåéñüê³é ñâ³äîìîñò³, ÿêå â íàø ÷àñ ïðîçèðຠâ äèñêóñ³ÿõ ì³æ ºâðåéñüêèìè ³ñòîðèêàìè òà òåîëîãàìè. Ïèòàííÿ óí³êàëüíîñò³ é çàãàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó ó ñâ³òîâ³é ³ñòî𳿠íåâ³ää³ëüí³ â³ä ïèòàíü ùîäî ì³ñöÿ Ãîëîêîñòó â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿. Ñó÷àñí³ äèñêóñ³¿ òî÷àòüñÿ äîâêîëà òðüîõ îñíîâíèõ ïèòàíü: ÷è íàñïðàâä³ Ãîëîêîñò º áåçïðåöåäåíòíèì â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿; ÷è íå çàéìຠâ³í íàäòî äîì³íóþ÷ó ïîçèö³þ â ñó÷àñí³é ºâðåéñüê³é ñâ³äîìîñò³, çàãðîæóþ÷è çàòåìíèòè, à, ìîæëèâî, íàâ³òü ³ âèò³ñíèòè îá³öÿííÿ Ñèíàþ, òîðæåñòâî ²çðà¿ëþ ³ âçàãàë³ âñþ ïîïåðåäíþ ºâðåéñüêó ³ñòîð³þ; ³, íàðåøò³, ÷è ìàþòü âèñíîâêè Ãîëîêîñòó íîðìàòèâíó ñèëó äëÿ ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠òà òåîëî㳿. Ïåðåïîâ³äàííÿ îñíîâíèõ ìîìåíò³â öèõ äèñêóñ³é òà ï³äñóìîâóâàííÿ ïîëåì³êè, äî ÿêî¿ äîëó÷àëèñÿ ßêîá Íîéñíåð òà ²ðâ³íã Ãð³íáåðã, Ïàóëà Õàéìàí – ó ñâî¿é ñòàòò³ â «The New York Times», òåîëîã Ìàéêë Âèøîãðîä, Ðîáåðò Àëüòåð – ó ñâî¿õ òâîðàõ, à òàêîæ Àðíîëüä Âîëüôå òà àâòîð – ó ñâî¿õ ïóáë³÷íèõ ³ âèäàíèõ ä³àëîãàõ, áóëî á çà äàíèõ îáñòàâèí ïåâíèì â³äñòóïîì óá³ê13. Äîñòàòíüî áóäå ñêàçàòè, ùî ïîñóòí³ì äëÿ çàãàëüíîãî àðãóìåíòó íà êîðèñòü óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó º êîíêðåòí³øèé âèñíîâîê ïðî òå, ùî Ãîëîêîñò íå ëèøå â ê³ëüê³ñíîìó, àëå é ó ÿê³ñíîìó â³äíîøåíí³ â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ³íøèõ åï³çîä³â ïåðåñë³äóâàííÿ â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿, – òâåðäæåííÿ, ç ÿêèì íå ïîãîäæóþòüñÿ îêðåì³ äîñë³äíèêè ö³º¿ ïðîáëåìè, ìîòèâóþ÷è íåð³äêî ñâî¿ çàïåðå÷åííÿ ñêîð³øå ïîë³òè÷íèìè é åñòåòñüêèìè ì³ðêóâàííÿìè ùîäî óâ³÷íåííÿ ïàì’ÿò³ ïðî Ãîëîêîñò, í³æ êîíêðåòíèìè ³ñòîðè÷íèìè äàíèìè. Äå³íäå ÿ âèñëîâëþâàâ ñâîº âëàñíå ïåðåêîíàííÿ â òîìó, ùî Ãîëîêîñò – áåçïðåöåäåíòíà ïîä³ÿ â ºâðåéñüê³é ³ñòîð³¿; éîãî íå ìîæíà ââàæàòè ïðîñòî ùå îäíèì âèÿâîì òðàäèö³éíîãî àíòèñåì³òèçìó ç ÷îòèðüîõ îñíîâíèõ ïðè÷èí. Ãîëîêîñò â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä ïîïåðåäí³õ ïðîÿâ³â àíòèñåì³òèçìó òèì, ùî ö³ äàâí³ø³ âèïàäêè áóëè åï³çîäè÷í³, íåòðèâàë³ é íåóçàêîíåí³ (âîíè âèõîäèëè çà ðàìêè çàêîíó) ³ ìàëè, ñêîð³øå, ðåë³ã³éíå, í³æ á³îëîã³÷íå ï³äґðóíòÿ. (Òîáòî ºâðå¿â óáèâàëè ÷åðåç ¿õí³ ïåðåêîíàííÿ ÷è ä³ÿëüí³ñòü; ³ñíóâàëà ìîæëèâ³ñòü çàðàäè ñïàñ³ííÿ çì³íèòè â³ðó àáî
161
ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
åì³ãðóâàòè.) Íàòîì³ñòü íàöèçì áóâ íåâáëàãàííèì; óïðîäîâæ äâàíàäöÿòè ðîê³â çíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó áóëî ïð³îðèòåòíèì çàâäàííÿì äëÿ í³ìö³â. Ïîòÿãè, ÿê³ ìîãëè âèêîðèñòîâóâàòèñÿ äëÿ äîïðàâëåííÿ ñîëäàò³â íà ôðîíò àáî äëÿ òðàíñïîðòóâàííÿ â òèë ïîðàíåíèõ â³éñüêîâèõ, íàäàâàëèñÿ äëÿ â³äïðàâëåííÿ ºâðå¿â íà ñìåðòü. Ó òåðèòîð³àëüíîìó â³äíîøåíí³ ïåðåñë³äóâàííÿ ºâðå¿â ñÿãíóëî ìåæ óñ³º¿ ªâðîïè: â³ä öåíòðàëüíî¿ Ðîñ³¿ äî ³ñïàíñüêèõ êîðäîí³â. Á³ëüøå òîãî, âîíî çä³éñíþâàëîñÿ â ìåæàõ çàêîíó, ïðè÷îìó ïðàâíè÷à ñèñòåìà ñëóãóâàëà çíàðÿääÿì óòèñêó. Ïåðåñë³äóâàííÿ ºâðå¿â ³ ¿õíº âèíèùåííÿ ñòàíîâèëè ïîë³òèêó äåðæàâè, çàäëÿ ÿêî¿ ïóñêàëèñÿ â õ³ä óñ³ âàæåë³ âëàäè. Ùîíàéâàæëèâ³øå, ºâðå¿â óáèâàëè íå ÷åðåç ¿õíþ ìåíòàëüíó â³äì³íí³ñòü, íå ÷åðåç ¿õíþ ä³ÿëüí³ñòü ÷è ñïîñ³á â³ðóâàííÿ, àëå ÷åðåç ñàì ôàêò ¿õíüîãî ³ñíóâàííÿ – äî çíèùåííÿ íàëåæàëè âñ³ ºâðå¿, à íå ïðîñòî ºâðåéñüêà äóøà. ªâðå¿ âæå íå ââàæàëèñÿ – ÿê öå áóëî â õðèñòèÿíñüê³é òåîëî㳿 – ñèìâîëîì çëà; âîíè, ñêîð³øå, ñòàëè éîãî âò³ëåííÿì ³ â òàê³é ³ïîñòàñ³ íàëåæàëè äî âèíèùåííÿ. Íàâ³òü òðàäèö³éíî¿ êàòåãî𳿠ºâðåéñüêîãî ìó÷åíèöòâà áóëè ïîçáàâëåí³ æåðòâè Ãîëîêîñòó, îñê³ëüêè ¿ì áðàêóâàëî ³ñòîòíî¿ ðèñè âèáîðó â îáñòàâèíàõ ¿õíüî¿ ñìåðò³. Ç îãëÿäó íà òå, ùî âîíè âìèðàëè íå ÷åðåç ñâîþ â³ðó, à âíàñë³äîê íåùàñíîãî âèïàäêó íàðîäèòèñÿ íà ñâ³ò ºâðåÿìè (àáî áóòè ä³òüìè ÷è îíóêàìè ºâðå¿â), ïîòð³áíî áóëî âèíàéòè íîâó êàòåãîð³þ ìó÷åíèöòâà, íîâó ìîâó. ªâðåéñüêà óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó ìîæå òàêîæ ââàæàòèñÿ ñïðàâîþ ³ñòîðè÷íîãî ôàêòó, à íå ïðåäìåòîì òåîëîã³÷íî¿ â³ðè, ³ â³ðîã³äí³ñòü ¿¿ ñòຠíàâ³òü ùå î÷åâèäí³øîþ, ÿêùî âðàõóâàòè äîëþ ³íøèõ æåðòâ íàöèçìó, ïðèì³ðîì, ïîëÿê³â. Íåìຠñóìí³âó â òîìó, ùî íàöèñòè ïëàíóâàëè çíèùèòè ïîëüñüêó ³íòåë³ãåíö³þ òà ãåðìàí³çóâàòè åë³òíó ïîëüñüêó ìîëîäü, çàáåçïå÷èâøè ¿¿ âõîäæåííÿ â ïàí³âíó êóëüòóðó é àñèì³ëÿö³þ. Öåé ïëàí ùîäî çíèùåííÿ é àñèì³ëÿö³¿ áóâ ñêëàäîâîþ çàãàëüíèõ íàìàãàíü ïåðåòâîðèòè ïîëÿê³â íà óïîñë³äæåíå, ïðîòå êîðèñíå äëÿ ͳìå÷÷èíè íàñåëåííÿ. Äëÿ ºâðå¿â óïîñë³äæåí³ñòü áóëà íåäîñòàòíüîþ; çà ìåòó ñòàâèëîñÿ âèíèùåííÿ, âáèâñòâî êîæíî¿ ºâðåéñüêî¿ îñîáè, íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÿêó êîðèñòü â³í ÷è âîíà ìîãëè á äàòè í³ìöÿì (ÿê, íàïðèêëàä, Ìîðäåõàé Õàéì Ðóìêîâñüêèé, êåð³âíèê þäåíðàòó â Ëîäç³, ÿêèé îáґðóíòîâóâàâ âèæèâàííÿ ñâîãî ãåòòî éîãî áåçóìîâíîþ êîðèñí³ñòþ òà àáñîëþòíîþ ï³äïîðÿäêîâàí³ñòþ íàöèñòàì é òåæ çàçíàâ ñâîãî ãðàíè÷íîãî æàõó). Íàöèñòè ïðàãíóëè çìåñòè ç ëèöÿ çåìë³ âñ³õ ºâðå¿â.
162
ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
ßêùî ìè ðîçãëÿíåìî äîëþ öèãàí, ÿêèì, ïîä³áíî äî ºâðå¿â, âèïàëî âèíÿòêîâå íåùàñòÿ áóòè ïðèðå÷åíèìè íà çíèùåííÿ, âèÿâèìî íîâ³ â³äì³ííîñò³ ì³æ äîëåþ ºâðå¿â òà ³íøèõ íàðîä³â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. Öèãàí óáèâàëè ëèøå â îêðåìèõ êðà¿íàõ, òîä³ ÿê â ³íøèõ öå ëèõî ¿õ ìàéæå íå òîðêíóëîñÿ. Äîëÿ öèãàí ó ñ³ëüñüê³é ì³ñöåâîñò³ ÷àñòî áóëà ³íàêøîþ. Íàòîì³ñòü óáèâñòâî ºâðå¿â áóëî ïð³îðèòåòíîþ ñïðàâîþ â êîæí³é îêóïîâàí³é íàöèñòàìè êðà¿í³. Ïîñòóïîâî áþðîêðàòè÷í³ îðãàíè öèõ êðà¿í îïèíèëèñÿ âòÿãíóòèìè âîëåþ íàöèñò³â ó ïðîöåñ ïåðåñë³äóâàííÿ ºâðå¿â çàäëÿ ö³ëêîâèòîãî âò³ëåííÿ çàäóìàíîãî íèìè «îñòàòî÷íîãî ðîçâ’ÿçàííÿ». Öèãàí âèêîð³íþâàëè ÿê àíòèñîö³àëüíèé åëåìåíò, òîä³ ÿê çíèùåííÿ ºâðå¿â ìàëî àïîêàë³ïñè÷íèé, ðåë³ã³éíèé õàðàêòåð ³ çàâäÿêè öüîìó ó ïñèõîëîã³÷íîìó â³äíîøåíí³ â³ä³ãðàâàëî çàãîëîâíó ðîëü ó íàöèñòñüê³é äðàì³ ñïàñ³ííÿ í³ìåöüêîãî íàðîäó. Õî÷ öèãàíàì òàêîæ çàãðîæóâàëè ãàçîâ³ êàìåðè òà ³íø³ ôîðìè âèíèùåííÿ, ê³ëüê³ñòü çàìîðäîâàíèõ öèãàí íå áóëà òàêîþ çíà÷íîþ, à óìåðòâ³ííÿ ãàçîì îêðåìî¿ îñîáè íå áóëî òàêèì íåâ³äâîðîòíèì, ÿê ó âèïàäêó ç ºâðåÿìè. ß íàãîëîøóþ íà öèõ ç³ñòàâëåííÿõ íå äëÿ òîãî, àáè ïðèìåíøèòè âòðàòè öèõ ñï³ëüíîò ÷è çíà÷åííÿ êîæíî¿ ñìåðò³. ªâðåéñüêà òðàäèö³ÿ â÷èòü, ùî êîæíà ñìåðòü âðàæຠòâîð³ííÿ. Ïðîòå âèíÿòêîâ³ñòü ºâðåéñüêî¿ äîë³ ìîæíà çðîçóì³òè, ëèøå ç³ñòàâëÿþ÷è òà ïîâ’ÿçóþ÷è ¿¿ ç äîëåþ ³íøèõ æåðòâ íàöèçìó. Ãîìîñåêñóàë³ñò³â, òàê ñàìî, ÿê ³ öèãàí, çààðåøòîâóâàëè é óâ’ÿçíþâàëè, à áàãàòüîõ óêðà¿íö³â â³äïðàâëÿëè äî êîíöòàáîð³â, äå ¿õ êèäàëè çà ґðàòè ÿê â³éñüêîâîïîëîíåíèõ, ïðîòå óêðà¿íåöü ³ ãåé ìîãëè ñïîä³âàòèñÿ çäîëàòè íàöèñò³â ñàìèì ôàêòîì âèæèâàííÿ. Íàòîì³ñòü óñ³ ºâðå¿ æèëè ï³ä âèðîêîì ñìåðò³. Ïå÷³ é êàìåðè ïðèçíà÷àëèñÿ ïåðåäóñ³ì äëÿ ºâðå¿â. Àïàðàòóðà, ïåðâ³ñíî ñïðîåêòîâàíà äëÿ ðîçóìîâî â³äñòàëèõ ³ äóøåâíî õâîðèõ, ïîãëèíóëà ºâðå¿â, õî÷à, ö³ëêîì ³ìîâ³ðíî, âîíà á íå ïðèïèíèëà ñâîãî ôóíêö³îíóâàííÿ, ÿêùî á íàöèñòè âèãðàëè îáèäâ³ â³éíè: ñâ³òîâó é ïðîòè ºâðå¿â. Áîãäàí ³òâ³öüêèé – ìîëîäèé ô³ëîñîô ³ç Êîëóì᳿ – çàïðîïîíóâàâ ðàçþ÷èé îáðàç äëÿ îïèñó Ãîëîêîñòó, ïîð³âíþþ÷è éîãî ç ÷èñëåííèìè ïåêåëüíèìè êîëàìè Äàíòîâî¿ ãåºíè îãíåííî¿. ªâðå¿ ïîñ³äàþòü öåíòð ïåêëà, äîâêîëà ÿêîãî – áåçë³÷ êîíöåíòðè÷íèõ ê³ë ç ³íøèìè æåðòâàìè, òàêèõ, ùî íàãàäóþòü á³æó÷³ íàâñ³á³÷ ³ çãàñàþ÷³ íà âèäíîêîë³ õâèë³, ñïðè÷èíåí³ êàìåíåì, ùî ïðîð³çàâ ãëàä³íü îçåðà. Àáè çðîçóì³òè ºâðåéñüêèé öåíòð, íåîáõ³äíî âè÷åðïíî äîñë³äèòè åôåêòè óòâîðåííÿ õâèëü, òàê ñàìî, áåçóìîâíî, ÿê ³ ñàìå îñåðäÿ.
163
ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ
Íàëàøòîâóþ÷èñü çàõèùàòè óí³êàëüí³ñòü Ãîëîêîñòó, áàãàòî õòî ç îáîðîíö³â â³ðè (ñêîð³øå, í³æ ôàêòó) óíèêຠïîð³âíÿíü ç ³íøèìè âèïàäêàìè ïîíåâîëåííÿ ÷è ìàñîâîãî âáèâñòâà. Ïîä³áíèì ç³ñòàâëåííÿì íå ïðèòàìàííå çàòåìíåííÿ óí³êàëüíîñò³ Ãîëîêîñòó; íàâïàêè, âîíè ïðîÿñíþþòü ¿¿. Âðàõóâàííÿ, ïðèì³ðîì, â³ðìåíñüêîãî äîñâ³äó â óâ³÷íåíí³ Ãîëîêîñòó íå ïðèíèæóº óí³êàëüíîñò³ ö³º¿ ïî䳿, à ïîãëèáëþº íàøó ìîðàëüíó ÷óòëèâ³ñòü çàâäÿêè âèòîí÷åííþ íàøîãî â³ä÷óòòÿ. Êð³ì òîãî, òàêå âðàõóâàííÿ ìîæå ï³äíåñòè íàøó ìîðàëüíó ã³äí³ñòü, îñê³ëüêè âîíî ñâ³ä÷èòèìå ïðî áëàãîðîäñòâî äóø³ é åòè÷íó ö³ë³ñí³ñòü. Íåõàé êðàùå íàø³ ñï³ëüí³ ñòðàæäàííÿ, õî÷ áè ÿêèìè íåñóì³ðíèìè âîíè áóëè, ºäíàþòü íàñ ó íàøîìó çàñóäæåíí³ íåëþäñüêîñò³, í³æ âîíè ñïîíóêàòèìóòü íàñ äî çâåäåííÿ ðàõóíê³â ó ñêîðáîò³. Äîñë³äæåííÿ àíàëîã³é ì³æ â³ðìåíñüêèì ãåíîöèäîì ³ Ãîëîêîñòîì äîçâîëÿþòü âèîêðåìèòè ê³ëüêà âèñíîâê³â, ùî º êëþ÷îâèìè äëÿ ìîðàëüíèõ óðîê³â Ãîëîêîñòó. Ïðèì³ðîì, óòëåð ñêîðèñòàâñÿ áàéäóæ³ñòþ, âèÿâëåíîþ ñâ³òîì äî ñòðàæäàíü â³ðìåí, ÿê ïðèâîäîì, àáè ïðèìóñèòè çàìîâêíóòè îïîçèö³þ ñâîºìó êàá³íåòîâ³ òà îòðèìàòè äîçâ³ë íà âèð³øåííÿ íà ñâ³é ðîçñóä ïèòàííÿ ïðî çíèùåííÿ ºâðå¿â, íå áîÿ÷èñü ïîñò³éíèõ íåãàòèâíèõ íàñë³äê³â. ßêùî íàøà ìåòà ïîëÿãຠâ òîìó, àáè äîíåñòè äî íàùàäê³â, ùî ïàì’ÿòü ïðî Ãîëîêîñò ìîæå óíåìîæëèâèòè ìàéáóòíþ êàòàñòðîôó, ÿêà ñòîñóâàòèìåòüñÿ íå ëèøå ºâðå¿â, àëå é ³íøèõ íàðîä³â, òî ÷è ïîòð³áíî øóêàòè ïðåöåäåíò, äîðå÷í³øèé çà â³ðìåíñüêèé? Òàê ñàìî ïë³äí³ íàñë³äêè ìîæå äàòè äîñë³äæåííÿ âïëèâó Ãåíð³ Ìîðãåíòàó (ñòàðøîãî) – àìåðèêàíñüêîãî ïîñëà â Òóðå÷÷èí³ ÷àñ³â â³ðìåíñüêî¿ ð³çàíèíè íà ñâîãî ñèíà é òåçêà – ìóæíüîãî ì³í³ñòðà ô³íàíñ³â, ÿêèé íàäàâ ïðåçèäåíòó Ðóçâåëüòó íåñïðîñòîâí³ äîêàçè áåçä³ÿëüíîñò³ àìåðèêàíö³â, ÿêùî íå ñï³âó÷àñò³, ó ñïðàâ³ âèíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà. ªâðåéñüê³ á³éö³ îïîðó â Áÿëèñòîö³ íàãàäóþòü Ìåñóäàã – â³ðìåíñüêå ïîâñòàííÿ â ³ì’ÿ ñâîáîäè é ÷åñò³. Ñï³ëüíèìè äëÿ âñ³õ öèõ ïðèêëàä³â º òðè ïðèíöèïè âèòëóìà÷åííÿ ïîä³é, àíàëîã³÷íèõ, àëå íå òîòîæíèõ Ãîëîêîñòó. Ö³ àíàëî㳿 ïîâèíí³ âèïëèâàòè ç ³ñòîð³¿, âîíè ïîâèíí³ âèñâ³òëþâàòè ³íø³ âèì³ðè Ãîëîêîñòó ³/àáî ïîä³áíî¿ ïî䳿 ³, íàðåøò³, âîíè ìàþòü áóòè àâòåíòè÷íèìè. ßêùî öèõ òðüîõ ïðèíöèï³â äîòðèìàíî, òîä³ ìè ñì³ëèâî ìîæåìî âäàâàòèñÿ äî àíàëîã³é, ÿê³ îñâ³òëþþòü íàø³ çíàííÿ é íàøó ïàì’ÿòü. Âîíè íå ïðèì³òèâ³çóþòü Ãîëîêîñòó ³ íå ïîçáàâëÿþòü éîãî ºâðåéñüêîãî õàðàêòåðó.
164
ÓͲÊÀËÜͲÑÒÜ ² ÇÀÃÀËÜͲÑÒÜ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
ÄÎÄÀÒÊÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ Bauer, Yehuda. The Holocaust in Historical Perspective. Seattle: University of Washington Press, 1978. Browning, Christopher. Fateful Months: Essays on the Emergence of the Final Solution. New York: Holmes & Meier, 1985. Fein, Helen. Accounting for Genocide: National Responses and Jewish Victimization during the Holocaust. New York: The Free Press, 1979. Garber, Zev, with Alan L. Berger and Richard Libowitz, eds. Methodology in the Academic Teaching of the Holocaust. Lanham, Md.: University Press of America, 1988. Lemkin, Raphael, Axis Rule in Occupied Europe. Washington, D.C.: Carnegie Endowment for International Peace, 1944. Marrus, Michael R. The Unwanted: European Refugees in the Twentieth Century. New York: Oxford University Press, 1985. Rosenberg, Alan, and Gerald E. Myers, eds. Echoes from the Holocaust: Philosophical Reflections on a Dark Time. Philadelphia: Temple University Press, 1988. Rubenstein, Richard L. The Age of Triage: Fear and Hope in an Overcrowded World. Boston: Beacon Press, 1983. Wallimann, Isidor, and Michael N. Dobkowski, eds. Genocide and the Modern Age: Etiology and Case Studies of Mass Death. Westport, Conn.: Greenwood Press, 1987. Wytwycky, Bohdan. The Other Holocaust: Many Circles of Hell. Washington, D.C. Ïðèì³òêè * Óçÿòî ç: American Journal of Theology & Philosophy 2 (September 1981). Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó. 1 Oral Communication, the Simon Wiesenthal center for Holocaust Studies, Los Angeles, California. 2 Steven Schwarzschild, «Jewish Values in the Post-Holocaust Future», Judaism, Vol. 16, No. 3 (Summer, 1967), p. 157. 3 Michael Berenbaum, The Vision of the Void (Middletown: Wesleyan University Press, 1979). 4 Yehuda Bauer, «Whose Holocaust?» Midstream, Vol. XXVI, No. 9 (November 1980), p. 42.
165
ÌÀÉÊË ÁÅÐÅÍÁÀÓÌ Walter Laqueur, The Terrible Secret (Boston: Little Brown and Company, 1980), p. 7. 6 Lawrence Langer, «The Dilemma of Choice in the Deathcamps» – ïîäàííÿ äëÿ Zachor (ôàõîâèé ñåì³íàð öåíòðó ³íôîðìàö³éíèõ äæåðåë ³ç ïèòàíü Ãîëîêîñòó), ñ³÷åíü 1979 (íåîïóáë³êîâàíèé ðóêîïèñ), p. 19. 7 Ismar Schorsch, «The Holocaust and Jewish Survival», Midstream, Vol. XXVII, No. 1 (January 1981) pp. 38–42. 8 Ibid., p. 39. 9 Ibid. 10 Eliezer Berkovits, Faith after the Holocaust, (New York: Ktav, 1973), p. 118. 11 John Cuddihy, «The Holocaust: The Latent issue in the Uniqueness Debate»– ïîäàííÿ äëÿ Zachor (ôàõîâèé ñåì³íàð öåíòðó ³íôîðìàö³éíèõ äæåðåë ³ç ïèòàíü Ãîëîêîñòó), ñ³÷åíü 1980 (íåîïóáë³êîâàíèé ðóêîïèñ). 12 Emil Fackenheim, The Jewish Return into History: Reflections in the Age of Auschwitz and a New Jerusalem (New York: Schocken Books, 1978), p. 93. 13 Robert Alter, «Deformations of the Holocaust», Commentary (February 1981). Arnold Jacob Wolfe and Michael Berenbaum, «The Centrality of the Holocaust: An Overemphasis?» The National Jewish Monthly (October 1980). 5
166
Òåððåíñ Äå Ïðå Òåððåíñ Äå Ïðå (1939–1987) íàïèñàâ ëèøå îäíó êíèæêó ïðî Ãîëîêîñò, àëå âîíà ñòàëà êëàñèêîþ. Ïðàöÿ «Óö³ë³ëèé: àíàòîì³ÿ æèòòÿ â òàáîðàõ ñìåðò³», ùî ç’ÿâèëàñÿ â 1976 ðîö³, ïðèñâÿ÷åíà ґðóíòîâíîìó äîñë³äæåííþ ïèñüìîâèõ ñâ³ä÷åíü òèõ, õòî âèæèâ ó êîíöåíòðàö³éíîìó âñåñâ³ò³, ÿê íàçâàâ éîãî Äàâèä Ðóññå. ϳäñóìêîì ¿¿ º âëàñíå ñâ³ä÷åííÿ Äå Ïðå ïðî òå, ùî îçíà÷ຠáóòè âö³ë³ëèì. Éîãî âèòëóìà÷åííÿ îïîâ³äåé î÷åâèäö³â ñëóãóº äîêàçîì òîãî, ùî òàê³ ì³ñöÿ, ÿê Îñâåíö³ì âèÿâëÿëè íå ëèøå ïîðî÷í³ñòü ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ, àëå é âåëè÷ ïîäîëàííÿ â³ä÷àþ é ñìåðò³. Äîâåðøåíèé åñå¿ñò ³ ë³òåðàòîð, Äå Ïðå â³äçíà÷àâñÿ, çà âèñëîâîì Åë³ Â³çåëÿ, «ìåëàíõîë³éíèì ñïîñîáîì âèòëóìà÷åííÿ ñïîâíåíèõ ðîçïóêè îïîâ³äåé ³ ÷óòëèâèì ï³äõîäîì äî ñïîãàä³â ïðî ñìåðòü». Îäíàê ä³ÿëüí³ñòü ö³º¿ ëþäèíè – óïðîäîâæ áàãàòüîõ ðîê³â â³í îá³éìàâ ïîñàäó ïðîôåñîðà àíãë³éñüêî¿ ìîâè â Êîëãåéòñüêîìó óí³âåðñèòåò³ – çàâæäè áóëà íà ñëóæá³ æèòòÿ. Ö³ õàðàêòåðèñòèêè âî÷åâèäü ï³äòâåðäæóþòüñÿ íàñòóïíèì ôðàãìåíòîì, ó ÿêîìó âæèòî âèíàéäåíèé Äå Ïðå âèðàç – «ôåêàëüíèé íàñòóï» – ÿêèé, áåçóìîâíî, çàëèøèòüñÿ, õî÷ ÿê öå ïðèêðî, íåâ³ää³ëüíîþ ñêëàäîâîþ ñëîâíèêà, ÿêîãî ïîòðåáóº ïîíÿòòÿ Ãîëîêîñò. Äå Ïðå äîâîäèòü, ùî çîâñ³ì íå âèïàäêîâî Îñâåíö³ì áóëî íàçâàíî anus mundi. «Ñóòü ïîëÿãຠâ òîìó, – ðîáèòü ñëóøíèé âèñíîâîê â³í, – ùî â’ÿçí³ áóëè çìóøåí³ ñèñòåìàòè÷íî ñòèêàòèñÿ ç ãèäîòîþ». Âîíè ñòàëè çóìèñíîþ ì³øåííþ ôåêàëüíîãî íàñòóïó, ìåòîþ ÿêîãî áóëî äîñÿãíåííÿ «ö³ëêîâèòîãî ïðèíèæåííÿ é óïîñë³äæåííÿ â’ÿçí³â». Óáèâöÿì öå âäàâàëîñÿ – äóæå ÷àñòî ³ çíà÷íîþ ì³ðîþ – àëå íå ö³ëêîâèòî. Óñâ³äîìëåííÿ öüîãî ñòàíîâèòü ùå îäèí êëþ÷îâèé ÷èííèê, ïðî ÿêèé Äå Ïðå õî÷å íàãàäàòè. Êîëè æåðòâè ðîçï³çíàâàëè ïðèðîäó ôåêàëüíîãî íàñòóïó, âîíè âäàâàëèñÿ äî îïîðó. Öåé îï³ð ïåðåäáà÷àâ ï³äêðåñëåíå íàìàãàííÿ, âñóïåðå÷ óñ³ì ïåðåøêîäàì, äîòðèìóâàòèñÿ ÷èñòîòè. Ñàìå öå íàäçâè÷àéíå çóñèëëÿ ìîãëî çíàìåíóâàòè â³äì³íí³ñòü ì³æ çáåðåæåííÿì óëàìê³â ã³äíîñò³, – ùî äîïîìàãàëî òåðï³òè íåâîëþ é íåäîëþ – ³ â³äìîâîþ â³ä áîðîòüáè, – ùî ìàëî ñâî¿ì íàñë³äêîì ñìåðòü. ͳùî, çâè÷àéíî, íå ãàðàíòóâàëî âèæèâàííÿ â òàáîðàõ ñìåðò³. Ïîäàíà Äå Ïðå àíàòîì³ÿ ôåêàëüíîãî íàñòóïó ïðîìîâèñòî ï³äòâåðäæóº öåé ôàêò. Âò³ì â³í ìຠðàö³þ, êîëè ïèøå: «Ñàìå æèòòÿ çàëåæèòü â³ä çáåðåæåííÿ ã³äíîñò³, ùî, ó ñâîþ ÷åðãó, çàëåæèòü â³ä ùîäåííî¿, íåíàñòàííî¿ áîðîòüáè çà òå, àáè íå âòðàòèòè ëþäñüêó ïîäîáó».
206
ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ
Íàïðèê³íö³ ë³òà 1976 ðîêó â³äáóëàñÿ êîíôåðåíö³ÿ, ïðèñâÿ÷åíà ä³ÿëüíîñò³ Åë³ Â³çåëÿ, ÿêó áóëî âëàøòîâàíî íà îñòðîâ³ Ëîíã–Àéëåíä. Íåçàäîâãî ïåðåä öèì âèéøëà äðóêîì êíèæêà Òåððåíñà Äå Ïðå «Óö³ë³ëèé», ³ â³í áóâ ïðèñóòí³é íà ö³é êîíôåðåíö³¿. Áóâ òàì ³ Åì³ëü Ôàêåíãåéì. Ó ïåðåá³ãó äèñêóñ³¿ ìîâà çàéøëà ïðî êíèæêó Äå Ïðå. ßê ïðèãàäóº Ãàðð³ Äæåéìñ Êàðãàñ, Ôàêåíãåéì ïîñèëàâñÿ, çîêðåìà, íà âàæëèâèé ðîçä³ë «Ôåêàëüíèé íàñòóï». Ñâî¿ì òèõèì ãîëîñîì â³í ñêàçàâ: «ß í³êîëè íå âæèâàþ ñëîâà «êàëÿòè», àëå òå, ÿê âæèâຠéîãî Òåððåíñ Äå Ïðå, ðîáèòü öå ñëîâî îñâÿ÷åíèì». Ôåêàëüíèé íàñòóï* Êîëè êîëîíà ïîâåðòàºòüñÿ ç ðîáîòè, ïðîïðàöþâàâøè ö³ëèé äåíü íà ïîâ³òð³, òàá³ðíèé ñìîð³ä âèäàºòüñÿ íåñòåðïíî áðèäêèì. ²íîä³, êîëè âè ùå íà â³äñòàí³ ê³ëüêîõ ê³ëîìåòð³â, îòðóºíå ïîâ³òðÿ çâàëþº âàñ ³ç í³ã. Ñåâåðèíà Øìàãëåâñüêà. Äèì íàä Á³ðêåíàó ³í ïðèïèíèâ óìèâàòèñÿ âæå äóæå äàâíî.., à çàðàç ó íüîìó âèãàñàëè îñòàíí³ çàëèøêè éîãî ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³. Ãóñòàâ Ãåðë³íã. Îêðåìèé ñâ³ò Öå ïî÷àëîñÿ â åøåëîíàõ, ó ïîçàáèâàíèõ òîâàðíèõ âàãîíàõ – ó êîæíîìó ç ÿêèõ â³ä â³ñ³ìäåñÿòè äî ñòà îñ³á, ùî ïåðåòèíàëè ªâðîïó, ïðÿìóþ÷è äî òàáîð³â ó Ïîëüù³: «Òåìïåðàòóðà ïî÷àëà çðîñòàòè, êîëè òîâàðíèé âàãîí áóëî çàáèòî íàãëóõî ³ äëÿ æàðó ëþäñüêèõ ò³ë íå áóëî â³ääóøèíè… ªäèíèì ì³ñöåì, äå ìîæíà áóëî ïîìî÷èòèñÿ, áóëà ù³ëèíà ó ñâ³òëîâîìó ëþêó, õî÷à ïîïðè âñ³ íàìàãàííÿ ð³äêî êîìó âäàâàëîñÿ öå çðîáèòè, íå ïðîëèâøè ñå÷³ íà ï³äëîãó… Êîëè íàðåøò³ ðîçâèäí³ëîñÿ… ìè âñ³ áóëè äîâîë³ âèìó÷åí³, íåíà÷å ïîáèò³ é ðîç÷àâëåí³, é íå ëèøå ï³ä âàãîþ âòîìè, à é ÷åðåç çàäóøëèâå, âîëîãå ïîâ³òðÿ é ñìåðäþ÷èé çàïàõ åêñêðåìåíò³â… Íå áóëî í³ âáèðàëüí³, àí³ õàð÷³â… Êð³ì óñüîãî ³íøîãî, áàãàòî õòî áëþâàâ íà ï³äëîãó. Ìè çìóøåí³ áóëè ö³ëèìè äíÿìè âäèõàòè ö³ áðèäê³ çàïàõè ³ íåâäîâç³ ïåðåáóâàëè âæå ïî ñàì³ñ³íüê³ âóõà ó ö³é ãèäîò³» (Kessel, 50–51). Óìîâè íà ïàðîïëàâàõ, ÿêèìè ïåðåïðàâëÿëè áàãàòüîõ ðàäÿíñüêèõ â’ÿçí³â, áóëè ùå ã³ðø³: «á³ëüø³ñòü ëþäåé ïîòåðïàëè â³ä ìîðñüêî¿ õâîðîáè ³ áóëè ïðîñòî çìóøåí³ áëþâàòè íà òèõ, õòî áóâ íà íèæí³é ïàëóá³. Öå áóâ äëÿ íèõ òàêîæ ºäèíèé ñïîñ³á â³äïðàâëÿííÿ ¿õí³õ ïðèðîäíèõ ïîòðåá»
207
ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ
(Knapp, 59). Îòæå, â³ä ñàìîãî ïî÷àòêó íåâîë³ ñòèêàííÿ ç áðèäîòîþ áóëî íåâ³ää³ëüíîþ ñêëàäîâîþ òÿæêîãî âèïðîáóâàííÿ âö³ë³ëîãî. Ó íàöèñòñüêèõ òàáîðàõ – îñîáëèâî – áðóä ³ åêñêðåìåíòè áóëè íåîäì³ííèìè àòðèáóòàìè óìîâ ³ñíóâàííÿ. Ó áàðàêàõ, íàïðèêëàä, óíî÷³ «ïàðàø³» ñòîÿëè â ìàëåíüêîìó êîðèäîð÷èêó á³ëÿ âõîäó. ¯õ áóëî íåäîñòàòíüî. Íà ðàíîê óñÿ ï³äëîãà áóëà çàëèòà ñå÷åþ ³ âêðèòà ôåêàë³ÿìè. Ìè ðîçíîñèëè ãèäîòó ïî áàðàêó íà ñâî¿õ ï³äîøâàõ; â³ä ñìîðîäó ó ëþäåé áóëè çàïàìîðî÷åííÿ» (Birenbaum, 226). Õâîðîáè çíà÷íî ïîã³ðøóâàëè ñèòóàö³þ: «Ó áëîö³ êîæåí õâîð³â íà òèô… äî Áåëüçåí–Áåðãåíà â³í ä³éøîâ ó ñâî¿é íàéâàæ÷³é, íàéáîëþ÷³ø³é, ñìåðòåëüí³é ôîðì³. Ñïðè÷èíåíèé íèì ïðîíîñ ñòàâàâ íåêîíòðîëüîâàíèì. Ö³ âèä³ëåííÿ çàëèâàëè íàðè, ñò³êàþ÷è êðàïëÿìè ÷åðåç ù³ëèíè ïðîñòî íà îáëè÷÷ÿ æ³íîê, êîòð³ ëåæàëè íà íèæ÷èõ íàðàõ, ³ çì³øóâàëèñÿ ç êðîâ’þ, ãíîºì ³ ñå÷åþ, óòâîðþþ÷è ëèïêèé, ñìåðäþ÷èé íàë³ò íà ï³äëîç³ áàðàê³â» (Perl, 171). Òóàëåòè ñàì³ ïî ñîá³ áóëè âèäîâèùåì: Íà òðèäöÿòü–òðèäöÿòü äâ³ òèñÿ÷³ æ³íîê áóâ îäèí òóàëåò, ³ íàì äîçâîëÿëîñÿ êîðèñòóâàòèñÿ íèì ëèøå â ïåâí³ ãîäèíè äíÿ. Ìè âèñòîþâàëè ÷åðãè, ùîá ïîòðàïèòè äî öüîãî ìàëåíüêîãî áóäèíî÷êà, äå áóëî ïî êîë³íî ëþäñüêèõ åêñêðåìåíò³â. Îñê³ëüêè âñ³ ìè ñòðàæäàëè íà äèçåíòåð³þ, íàì ð³äêî âäàâàëîñÿ äî÷åêàòèñÿ, ïîêè ä³éäå íàøà ÷åðãà, ³ ìè îáêàëþâàëè íàø äðàíèé îäÿã, ÿêèé í³êîëè ³ç ñåáå íå çí³ìàëè, ùî ïîñèëþâàëî æàõ íàøîãî ³ñíóâàííÿ, áî íåñòåðïíèé çàïàõ îïîâèâàâ íàñ, íà÷å õìàðà. Òóàëåò ÿâëÿâ ñîáîþ ãëèáîêó êàíàâó, ÷åðåç ÿêó áóëî ïåðåêèíóòî íà ïåâí³é â³äñòàí³ äîøêè. Ìè ïðèñ³äàëè íà öèõ äîøêàõ – íà÷å ïòàõè íà òåëåãðàôíîìó äðîò³ – íàñò³ëüêè áëèçüêî îäíà äî îäíî¿, ùî íå ìîãëè íå çàáðóäíèòè îäíà îäíó» (Perl, 33). Â’ÿçí³â, ÿêèì ïîòàëàíèëî ïðàöþâàòè â îäíîìó ç òàá³ðíèõ øïèòàë³â ³ ÿê³, îòæå, êîðèñòóâàëèñÿ ïåâíîþ îñîáèñòîþ ñâîáîäîþ, òåæ íå îìèíóâ îñîáëèâèé æàõ, ïîâ’ÿçàíèé ³ç òóàëåòàìè: «ß çìóøåíà áóëà ñòóïàòè ó ëþäñüê³ âèä³ëåííÿ, ó çì³øàíó ç êðîâ’þ ñå÷ó, ó âèïîðîæíåííÿ ïàö³ºíò³â ³ç äóæå çàðàçíèìè õâîðîáàìè. Ëèøå òàê ìîæíà áóëî ä³ñòàòèñÿ ä³ðêè, äîâêîëà ÿêî¿ áóëî ñò³ëüêè íå÷èñòîò, ùî âàæêî îïèñàòè» (Weiss, 69). Ïîñâÿ÷åííÿ â’ÿçíÿ–íîâà÷êà ó òàá³ðíå æèòòÿ ââàæàëîñÿ çàâåðøåíèì, êîëè â³í «óñâ³äîìëþâàâ, ùî òóàëåòíîãî ïàïåðó íåìົ: «Ùî ïàïåðó íåìຠâ óñüîìó Îñâåíö³ì³ ³ ùî ìåí³ äîâåäåòüñÿ «øóêàòè ³íøèé âèõ³ä». ß â³ä³ðâàâ øìàòîê â³ä øàðôà ³ ïðàâ éîãî ï³ñëÿ âæèòêó. ß çáåð³ã öåé ìàëåíüêèé øìàòî÷îê óïðîäîâæ âñüîãî ìîãî ïåðåáóâàííÿ â Îñâåíö³ì³; ³íø³ ðîáèëè òàê ñàìî» (Unsdorfer, 102).
208
ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ
Ïðîáëåìè òàêîãî ґàòóíêó óñêëàäíþâàëèñÿ òèì ôàêòîì, ùî ðàíî ÷è ï³çíî êîæíèé çàõâîðþâàâ íà äèçåíòåð³þ àáî ïðîñòî ñòðàæäàâ ïðîíîñîì. À äëÿ âèñíàæåíèõ ãîëîäîì ³ âòîìîþ â’ÿçí³â öå ìàéæå çàâæäè îçíà÷àëî ôàòàëüíèé ê³íåöü: «Ò³, ùî õâîð³ëè íà äèçåíòåð³þ, òàíóëè íà÷å ñâ³÷êè; âèïîðîæíÿþ÷èñü ó ñâ³é îäÿã, âîíè øâèäêî ïåðåòâîðþâàëèñÿ íà îãèäí³ ñìåðäþ÷³ ñêåëåòè, ÿê³ âìèðàëè â áàãíþö³ ñâî¿õ åêñêðåìåíò³â» (Donat, 269). ²íîä³ íà öå ñëàáóâàëè âñ³ ìåøêàíö³ òàáîðó, ³ òîä³ öåé æàõ áóâ íåñòåðïíèì. ×îëîâ³êè é æ³íêè îáêàëþâàëè íå÷èñòîòàìè ñåáå é îäíå îäíîãî. Ò³, ùî ÷åðåç âåëèêó ñëàáê³ñòü íå çäàòí³ áóëè ïåðåñóâàòèñÿ, âèïîðîæíÿëèñÿ ï³ä ñåáå. Ò³, ùî íå âèäóæóâàëè, ïîñòóïîâî îáðîñòàëè êóïîþ ãíîþ: «Äåÿê³ ïàö³ºíòè âìèðàëè ³ áåç ãàçîâèõ êàìåð. Áàãàòî õòî ç íèõ îïèíÿâñÿ ïîõîâàíèì ï³ä åêñêðåìåíòàìè, îñê³ëüêè íå áóëî íàëåæíèõ ñàí³òàðíèõ óìîâ ³ âîíè íå ìîãëè äîäåðæóâàòè ÷èñòîòè ò³ëà» (Newman, 39). Ïðîíîñ íå ëèøå áóâ íåñòåðïíîþ õâîðîáîþ ³ äæåðåëîì ïîñò³éíîãî áðóäó, â³í ïðèõîâóâàâ ó ñîá³ íåáåçïåêó é ³íøîãî ðîäó, çìóøóþ÷è â’ÿçí³â ïîðóøóâàòè ïðèïèñè: «Áàãàòî õòî ç æ³íîê, ùî ñòðàæäàëè íà ïðîíîñ, âèïîðîæíÿëèñÿ â ñóïîâ³ ìèñêè àáî ÷àøêè äëÿ «êàâè»; ïîò³ì âîíè õîâàëè öåé ïîñóä ï³ä ìàòðàö, ùîá óíèêíóòè ïîêàðàííÿ çà â÷èíåíå: ¿ì çàãðîæóâàëî äâàäöÿòü ï’ÿòü óäàð³â ïî ãîë³é ñ³äíèö³ àáî ñòîÿííÿ íà êîë³íàõ ïðîòÿãîì ö³ëî¿ íî÷³ ³ç öåãëèíàìè â ðóêàõ. Ö³ ïîêàðàííÿ ÷àñòî çàê³í÷óâàëèñÿ ñìåðòþ «âèíóâàòèö³» (Birenbaum, 102). Îïèñóþòü òàêîæ âèïàäîê, êîëè ãðóïó ÷îëîâ³ê³â òðèìàëè äåíü ó äåíü ï³ä çàìêîì ó ê³ìíàò³ áåç âåíòèëÿö³¿ ³ áóäü-ÿêèõ ñàí³òàðíèõ óìîâ. Á³ëÿ â³êíà, ïîâç ÿêå ïðîõîäèëè âàðòîâ³, ÷îëîâ³êè ïîì³òèëè ä³ðêó â ï³äëîç³. Îäíàê ñêîðèñòàòèñÿ íåþ ÷îëîâ³ê ì³ã ëèøå ç ðèçèêîì äëÿ æèòòÿ, îñê³ëüêè ñï³éìàíèõ íà öüîìó çàáèâàëè íà ñìåðòü. «Âèäîâèùå öèõ íåùàñíèõ, ùî, äðèæà÷è ç³ ñòðàõó, ïîâçëè íà ðóêàõ ³ êîë³íàõ äî ö³º¿ ä³ðêè ³ ëåæà÷è âèïîðîæíÿëèñÿ, º ìî¿ì íàéæàõëèâ³øèì ñïîìèíîì ïðî Çàêñåíõàóçåí» (Szalet, 51). Ìóêè ³ñíóâàííÿ â òàáîðàõ, òàêèì ÷èíîì, ïîñèëþâàëèñÿ ïåðåá³ãîì îðãàí³÷íèõ ïðîöåñ³â ñàìîãî æèòòÿ. Ñìåðòü çâîäèëàñÿ ó ïîòðåáó, ÿêó íå ìîæíà áóëî, íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ïîòðåá, í³ ïðèòëóìèòè, í³ â³äêëàñòè íà ïîò³ì, àí³ ïàñèâíî òåðï³òè. Âèìîãè íóòðîù³â º àáñîëþòíèìè, ³ çà òàêèõ îáñòàâèí ÷îëîâ³êè é æ³íêè çìóøåí³ áóëè çàòàìîâóâàòè ÷è ÿêîñü óãàìîâóâàòè ñâî¿ íàé³íòèìí³ø³ ïîòðåáè: «Óÿâ³ìî ñîá³, ùî ìîæå îçíà÷àòè çàáîðîíà õîäèòè äî òóàëåòó; óÿâ³ìî òàêîæ, ùî âè ñòðàæäàºòå íà äåäàë³ æîðñòîê³øó äèçåíòåð³þ, âèêëèêàíó
209
ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ
é ï³äñèëþâàíó êàïóñòÿíîþ þøêîþ, à òàêîæ ïîñò³éíèì õîëîäîì. Ïðèðîäíî, âè íàìàãàòèìåòåñü âñå æ òàêè âèéòè çà ïîòðåáîþ. ²íîä³ âàì öå ìîæå âäàòèñÿ. Îäíàê âàøó â³äñóòí³ñòü ìîæóòü ïîì³òèòè, ³ âàñ ïîá’þòü, çâàëÿòü ³ç í³ã ³ ùîñèëè òîïòàòèìóòü. Õî÷ âè òåïåð ³ çíàºòå, ùî öå íåáåçïå÷íî, àëå íàãàëüí³ñòü çîáîâ’ÿçóâàòèìå âàñ ïîâòîðèòè ñïðîáó, õî÷ áè ÷îãî âàì öå êîøòóâàëî… ß øâèäêî íàâ÷èëàñÿ äàâàòè ðàäó ïðîÿâàì äèçåíòå𳿠– ïåðåâ’ÿçóâàëà ìîòóçêîþ õîëîø³» (Maurel, 38–39). Ïñèõîàíàë³òè÷í³ äîñë³äæåííÿ òàá³ðíîãî äîñâ³äó ñòâåðäæóþòü (ëèøå çà ïåâíèì âèíÿòêîì, íàñê³ëüêè ìåí³ â³äîìî), ùî â³í â³äçíà÷àºòüñÿ ïîâåðíåííÿì äî «äèòèíÿ÷èõ» ÷è «³íôàíòèëüíèõ» ð³âí³â ïîâåä³íêè. Öåé âèñíîâîê ґðóíòóºòüñÿ ïåðåäóñ³ì íà òîìó ôàêò³, ùî ÷îëîâ³êè é æ³íêè â êîíöòàáîðàõ «íåíîðìàëüíî» ïåðåéìàëèñÿ ¿æåþ òà ôóíêö³ÿìè âèä³ëåííÿ. Íåìîâëÿòà âèÿâëÿþòü ïîä³áíó çàêëîïîòàí³ñòü, ³ öå ïîð³âíÿííÿ ïåðåäáà÷àº, ùî ÷îëîâ³êè é æ³íêè ðåàãóþòü íà åêñòðåìàëüíó ñèòóàö³þ «ðåãðåñ³ºþ, òîáòî ïîâåðíåííÿì äî äîåä³ï³âñüêèõ ñòàä³é ðîçâèòêó é çàòðèìêîþ íà íèõ» (Hoppe, 77). Ïðè öüîìó, ÿê çàãàëîì äëÿ ïñèõîàíàë³çó, êîíòåêñò íå âàæèòü. Òîé ôàêò, ùî ñèòóàö³ÿ ïîòåðï³ëèõ áóëà ñàìà ïî ñîá³ íåíîðìàëüíîþ, ïðîñòî íå áåðåòüñÿ äî óâàãè. Íå âðàõîâóºòüñÿ, ùî çàêëîïîòàí³ñòü ¿æåþ çóìîâëþâàëàñÿ áóêâàëüíèì âèìèðàííÿì â³ä ãîëîäó; òàê ñàìî, ÿê íå íàäàºòüñÿ îñîáëèâî¿ âàãè òîìó ôàêòîâ³, ùî â’ÿçí³ áóëè çìóøåí³ æèòè ïî âóõà â ãèäîò³. Òåçà ïðî «³íôàíòèë³çì» íàéïîñë³äîâí³øå îáñòîþºòüñÿ Áðóíî Áåòòåëüãåéìîì. Ãîëîâíà ³äåÿ éîãî êíèæêè «Îá³çíàíå ñåðöå» ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â åêñòðåìàëüíèõ ñèòóàö³ÿõ ÷îëîâ³êè é æ³íêè ïåðåòâîðþþòüñÿ íà ä³òåé; à â ðîçä³ë³, îçàãëàâëåíîìó «Äèòèíÿ÷à ïîâåä³íêà», â³í ïðîñòî ïðèð³âíþº îá’ºêòèâíî ñêðóòíå ñòàíîâèùå â’ÿçí³â äî âíóòð³øíüî ðåãðåñèâíî¿ ïîâåä³íêè. Áåòòåëüãåéì çàóâàæóº, íàïðèêëàä, – ³, çâè÷àéíî, ö³ëêîì ñëóøíî, – ùî òàá³ðí³ ïîðÿäêè ìàëè íà ìåò³ ïåðåòâîðåííÿ ôóíêö³é âèä³ëåííÿ íà ìîìåíòè êðèçè. Â’ÿçí³ çìóøåí³ áóëè ïèòàòè äîçâîëó äëÿ âèïîðîæíåííÿ ñâîãî îðãàí³çìó, â òàêèé ñïîñ³á ñòèêàþ÷èñü ç óáèâ÷èì ñâàâ³ëëÿì åñåñ³âñüêîãî âàðòîâîãî, äî ÿêîãî âîíè çâåðòàëèñÿ. Ïîíàä òå, ìàþ÷è äâàíàäöÿòèãîäèííèé ðîáî÷èé äåíü, â’ÿçí³ ÷àñòî áóëè ïîçáàâëåí³ ìîæëèâîñò³ ñïðàâëÿòè ñâî¿ ïðèðîäí³ ïîòðåáè àáî æ çìóøåí³ áóëè ñïðàâëÿòè ¿õ ï³ä ÷àñ ðîáîòè ³ áåçïîñåðåäíüî íà òîìó ì³ñö³, äå âîíè ïðàöþâàëè. ßê êàæå îäíà ç óö³ë³ëèõ: «ßêùî îäíà ç íàñ, ñïîíóêóâàíà ñâî¿ì øëóíêîì, ñïðîáóâàëà á â³ä³éòè äî íàéáëèæ÷î¿ êàíàâè, âàðòîâ³ íàïóñòèëè á íà íå¿ ñâî¿õ ñîáàê. Ïðèíèæåí³ é çíåðâîâàí³ â³ä íåòåðï³ííÿ æ³íêè íå ïîëèøàëè ñâî¿õ ì³ñöü – âîíè ãðóçíóëè ó ñâî¿õ åêñêðåìåíòàõ»
210
ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ
(Zywulska, 67). Íàéã³ðøèìè áóëè äí³, êîëè â³äáóâàëèñÿ ìàðø³ ñìåðò³, ï³ä ÷àñ ÿêèõ â’ÿçí³â, ùî ç áóäü-ÿêèõ ïðè÷èí çóïèíÿëèñÿ, ðîçñòð³ëþâàëè íà ì³ñö³. Ùîáè âèæèòè, âîíè ìóñèëè, íåçâàæàþ÷è í³ íà ùî, éòè: «Ñå÷à é âèä³ëåííÿ õëþïàëè ó â’ÿçí³â ï³ä íîãàìè, à ç íàñòàííÿì ñóò³íîê åêñêðåìåíòè, ùî ïðèìåðçàëè äî íàøèõ í³ã, íåñòåðïíî ñìåðä³ëè. Íàñïðàâä³ ìè âæå ïåðåñòàëè áóòè ëþäñüêèìè ³ñòîòàìè â óçâè÷àºíîìó ðîçóì³íí³ öüîãî ïîíÿòòÿ. Ìè íàâ³òü íå òâàðèíè, à ãíèþ÷³ òðóïè, ùî ïåðåñóâàþòüñÿ íà äâîõ íîãàõ» (Weiss, 211). Çà òàêèõ óìîâ àêò âèä³ëåííÿ ñïðàâä³ ñòàº, çà âèñëîâîì Áåòòåëüãåéìà, «âàæëèâîþ ùîäåííîþ ïî䳺þ»; îäíàê ³ç öüîãî íå âèïëèâຠçðîáëåíèé íèì âèñíîâîê ïðî òå, ùî â’ÿçí³, òàêèì ÷èíîì, îïóñòèëèñÿ «äî ð³âíÿ, íà ÿêîìó âîíè ïåðåáóâàëè äî íàáóòòÿ íèìè íàâè÷êè êîðèñòóâàòèñÿ òóàëåòîì» (132). Íà ïîç³ð – òàê, ÷îëîâ³êè é æ³íêè çíà÷íîþ ì³ðîþ ïåðåéìàëèñÿ âèä³ëüíèìè ôóíêö³ÿìè, ÿê ðîáëÿòü óñ³ ä³òè, ³, ïîä³áíî äî ä³òåé, â’ÿçí³ «âèìóøåíî áóëè ìîêðèìè é çàêàëÿíèìè» – çà âèíÿòêîì òîãî, ùî ä³òåé äî öüîãî íå ïðèìóøóþòü. Áåòòåëüãåéì äîõîäèòü âèñíîâêó, ùî äëÿ â’ÿçí³â òàáîð³â âèïðîáóâàííÿ ôåêàëüíîþ êðèçîþ «ñïðè÷èíèëî òå, ùî âîíè âæå íå ìîãëè á³ëüøå ñïðèéìàòè ñåáå ö³ëêîì äîðîñëèìè» (134). ³í íå ðîçð³çíÿº ïîâåä³íêó çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ³ öèâ³ë³çîâàíó ïîâåä³íêó; îñê³ëüêè, çâè÷àéíî, ÿêùî â öèâ³ë³çîâàíèõ óìîâàõ äîðîñëó ëþäèíó íå òóðáóº ñòàí ¿¿ á³ëèçíè àáî âîíà âáà÷ຠâ ïîõîä³ äî òóàëåòó ïåâíîãî ðîäó âèïðîáóâàííÿ, òî íåâðîç î÷åâèäíèé. Îäíàê ó êîíöòàáîðàõ ïîâåä³íêà äèêòóâàëàñÿ áåçïîñåðåäíüîþ çàãðîçîþ ñìåðò³; ä³ÿ áóëà íå âèÿâîì ³íôàíòèëüíèõ áàæàíü, à ðåàêö³ºþ íà ïîòâîðíó íåîáõ³äí³ñòü. Ñóòü ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â’ÿçí³ áóëè çìóøåí³ ñèñòåìàòè÷íî ñòèêàòèñÿ ç ãèäîòîþ. Âîíè áóëè óìèñíîþ ì³øåííþ ôåêàëüíîãî íàñòóïó. Îáêàëþâàííÿ íå÷èñòîòàìè ñêëàäàëî ïîñò³éíó çàãðîçó, óìîâó æèòòÿ äåíü çà äíåì, ³ â áóäü-ÿêèé ìîìåíò âîíî ìîãëî íàáóòè íàäòî îãèäíî¿, à òî é ôàòàëüíî¿ ôîðìè. Óëþáëåíèì çàíÿòòÿì îäíîãî êàïî áóëî çóïèíÿòè â’ÿçí³â ñàìå â òîé ìîìåíò, êîëè âîíè ä³ñòàâàëèñÿ òóàëåòó. ³í ïðèìóøóâàâ â’ÿçíÿ ñòîÿòè â ïîëîæåíí³ «ñòðóíêî», â³äïîâ³äàþ÷è íà çàïèòàííÿ; ïîò³ì íàêàçóâàâ éîìó «ñèä³òè íàâïî÷³ïêè, äîïîêè á³äíèé ÷îëîâ³ê íå ì³ã á³ëüøå êîíòðîëþâàòè ñâ³é ñô³íêòåð ³ «âèáóõàâ»; ïîò³ì â³í áèâ á³äîëàõó ³ ëèøå ï³ñëÿ öüîãî «çàêàëÿíà ñâî¿ìè åêñêðåìåíòàìè æåðòâà îòðèìóâàëà äîçâ³ë äîïëåíòàòèñÿ äî òóàëåòó» (Donat 178).  ³íøîìó âèïàäêó â’ÿçí³â ïðèìóøóâàëè ëåæàòè íà çåìë³ øòàáåëÿìè, ³ êîæíèé ÷îëîâ³ê, êîëè éîìó íàðåøò³ áóëî äîçâîëåíî ï³äíÿòèñÿ, «çìóøåíèé áóâ ìî÷èòèñÿ ÷åðåç ãîëîâè ³íøèõ»; à ÿêîñü «îäí³º¿ íî÷³ âîíè âäîñêîíàëèëè ñâîº çíóùàííÿ
211
ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ
é ïðèìóøóâàëè êîæíîãî ÷îëîâ³êà ìî÷èòèñÿ â ðîò ³íøîãî» (Wells, 91). Ó Á³ðêåíàó ñóïîâ³ ìèñêè ïåð³îäè÷íî çàáèðàëè ó â’ÿçí³â ³ êèäàëè ¿õ äî òóàëåòó, çâ³äêè ¿õ ïîò³ì ïðèíîñèëè: «Êîëè âè ï³äíîñèòå ìèñêó âïåðøå äî ãóá³â, ï³äîçð³ëîãî çàïàõó íå â³ä÷óâàºòå. ²íø³ ïàðè òðåìòÿ÷èõ ðóê ç íåòåðï³ííÿì ÷åêàþòü òîãî ìîìåíòó, êîëè âè çàê³í÷èòå ïèòè, ùîá âèõîïèòè ¿¿ ç âàøèõ ðóê. Ëèøå ï³çí³øå, çíà÷íî ï³çí³øå â³äðàçëèâèé çàïàõ óäàðÿº âàì ó í³çäð³» (Szmaglewska, 154). ², ÿê óæå çàçíà÷àëîñÿ, â’ÿçí³, õâîð³ íà äèçåíòåð³þ, ÷àñòî ïîðóøóâàëè òàá³ðí³ ïðèïèñè ³, íàìàãàþ÷èñü íå îáêàëÿòèñÿ, âèêîðèñòîâóâàëè ñâ³é âëàñíèé êóõîííèé ïîñóä: «Ó ïåðø³ äí³ íàø³ øëóíêè ïîâñòàâàëè ïðîòè äóìêè âèêîðèñòîâóâàòè ÿê ïîñóä äëÿ ¿æ³ òå, ùî ôàêòè÷íî áóëî ê³ìíàòíèì í³÷íèì ãîðùèêîì. Îäíàê ãîëîä ïðàâèâ ñâîº, ³ ìè, áóäó÷è íàñò³ëüêè âèñíàæåíèìè, ãîòîâ³ áóëè ñïîæèâàòè áóäü-ÿêó ¿æó. ² çàðàäèòè òîìó, ùî âîíà ïîäàâàëàñÿ â òàêèõ ìèñêàõ, íå áóëî ìîæëèâîñò³. Ïðîòÿãîì íî÷³ áàãàòî õòî ç íàñ ñàì òàºìíî êîðèñòóâàâñÿ ö³ºþ ìèñêîþ. Íàì äîçâîëÿëîñÿ õîäèòè äî òóàëåòó ëèøå äâ³÷³ íà äåíü. ßê ìîæíà áóëî âèòðèìàòè òàêå? Íåçàëåæíî â³ä íàãàëüíîñò³ íàøî¿ ïîòðåáè, â ðàç³, ÿêùî ìè âèõîäèëè ñåðåä íî÷³, íàì çàãðîæóâàëî áóòè ñõîïëåíèìè åñåñ³âöÿìè, ÿê³ ìàëè íàêàç ñïî÷àòêó ñòð³ëÿòè, à ïîò³ì ñòàâèòè çàïèòàííÿ» (Lengyel, 26). Ïîä³áí³é äåãðàäàö³¿ íå áóëî ìåæ. Ñìåðäþ÷èé çàïàõ åêñêðåìåíò³â çì³øóâàâñÿ ç³ ñìîðîäîì, ùî éøîâ â³ä êðåìàòîð³¿â ³ ãíèþ÷î¿ ïëîò³. Â’ÿçí³ íàöèñòñüêèõ òàáîð³â ôàêòè÷íî ïîòîïàëè ó ñâî¿õ íå÷èñòîòàõ, ³ íàñïðàâä³ ñìåðòü â³ä åêñêðåìåíò³â áóëà äîñèòü ïîøèðåíîþ. Ó Áóõåíâàëüä³, íàïðèêëàä, òóàëåòè ÿâëÿëè ñîáîþ â³äêðèò³ ðîâè çàâäîâæêè ó äâàäöÿòü ï’ÿòü ôóò³â ³ ïî äâàíàäöÿòü ôóò³â çàâãëèáøêè ³ çàâøèðøêè. ×åðåç öåé ð³â áóëè ïåðåêèíóò³ äîøêè, ùîá íà íèõ ñòàâàòè, ³ «îäíèì ç óëþáëåíèõ çàíÿòü åñåñ³âö³â, ÿêèì âîíè ðîçâàæàëè ñåáå óïðîäîâæ áàãàòüîõ ðîê³â» áóëî ï³äëîâèòè ìîìåíò, êîëè ëþäè âëàñíå âèïîðîæíÿëèñÿ, ³ ç³øòîâõíóòè ¿õ ó ð³â: «Ó Áóõåíâàëüä³ ëèøå â æîâòí³ 1937 ðîêó çàõëèíóëèñÿ â³ä åêñêðåìåíò³â çà ïîä³áíèõ îáñòàâèí äåñÿòåðî â’ÿçí³â» (Kogon, 56). Ö³ ðîâè, ùî çàâæäè áóëè ïåðåïîâíåí³, î÷èùàëè âíî÷³ â’ÿçí³, ³ çà çíàðÿääÿ ¿ì ñëóãóâàëè ëèøå ìàëåíüê³ â³äåðöÿ: «Ì³ñöå áóëî ñëèçüêå é íåîñâ³òëåíå. ²ç òðèäöÿòè ÷îëîâ³ê³â, ÿêèõ ïðèçíà÷àëè ñþäè, ùîíî÷³ â ñåðåäíüîìó äåñÿòåðî ïàäàëè â ð³â ï³ä ÷àñ âèêîíàííÿ ö³º¿ ðîáîòè. ²íøèì íå äîçâîëÿëè âèòÿãóâàòè ïîòåðï³ëèõ. Êîëè ðîáîòó áóëî âèêîíàíî ³ ð³â áóâ ïîðîæí³é, òîä³ é ëèøå òîä³ âîíè îòðèìóâàëè êîìàíäó ä³ñòàòè òðóïè» (Weinstock, 157–58).
212
ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ
Ùå ðàç íàãîëîøóºìî, ïîä³áí³ óìîâè áóëè íåâèïàäêîâèìè; âîíè âèçíà÷àëèñÿ óìèñíîþ ïîë³òèêîþ, íàö³ëåíîþ íà òîòàëüíå ïðèíèæåííÿ é óïîñë³äæåííÿ â’ÿçí³â. Íà ïåðøèé ïîãëÿä âèäàºòüñÿ íåçðîçóì³ëèì, ÷îìó öå áóëî íåîáõ³äíî, àäæå æîäíà ç ö³ëåé òàá³ðíî¿ ñèñòåìè – ïîøèðåííÿ òåðîðó, çàïðîâàäæåííÿ ðàáñüêî¿ ïðàö³ òà âèíèùåííÿ íàðîäíîñòåé – íå çä³éñíþâàëàñÿ òàê ðåòåëüíî, ÿê íàñàäæóâàëèñÿ óìîâè îáêàëþâàííÿ íå÷èñòîòàìè. Îäíàê ïîïðè âñþ áîæåâ³ëüí³ñòü öüîãî çàì³ðó â³í ìàâ ³ ñâ³é ìåòîä, ³ ñâîþ ïðè÷èíó. Öåé îñîáëèâèé ð³çíîâèä çëà º ïðèðîäíèì ïðîÿâîì âëàäè, êîëè âîíà ñòຠàáñîëþòíîþ, à â òîòàë³òàðíîìó ñâ³ò³ òàáîð³â âëàäà ìàéæå òàêîþ ³ áóëà. Åñåñ³âö³ ìîãëè âáèòè áóäü-êîãî, õòî ¿ì òðàïëÿâñÿ. Êàïî – ö³ çëî÷èíö³ – ìàëè çâè÷êó çáèðàòèñÿ êóïêàìè – äâ³éêî-òð³éêî – é óêëàäàòè ì³æ ñîáîþ ïàð³ ùîäî òîãî, õòî çìîæå âáèòè â’ÿçíÿ îäíèì óäàðîì. Ïàòîëîã³÷íà ëþòü öèõ ëþäö³â, ¿õí³é íåñàìîâèòèé ãí³â ó ðàç³ ïîðóøåííÿ ïðèïèñ³â çàñâ³ä÷óþòü áåçìåæíå áàæàííÿ âèíèùóâàòè, ðóéíóâàòè, òðîùèòè âñå, ùî çàñòóïຠ¿ì øëÿõ äî âëàäàðþâàííÿ. ², íåìèíó÷å, ñàìî¿ ä³¿ âáèâàííÿ ¿ì íåäîñòàòíüî, îñê³ëüêè, ÿêùî ëþäèíà âìèðຠíåñêîðåíîþ, ÿêùî ó íå¿ âñåðåäèí³ ùîñü çàëèøàºòüñÿ äî ê³íöÿ íå çëàìàíèì, òî âëàäà, ÿêà çíèùèëà ¿¿, îòæå, íå ñïðîìîãëàñÿ, çðåøòîþ, ñïóñòîøèòè ¿¿ äîùåíòó. Äåùî çàëèøèëîñÿ ¿é íåï³äâëàäíèì, ³ ñàìå öå äåùî – íàçâåìî éîãî «ã³äí³ñòþ» – ìຠâìåðòè, ÿêùî ò³, õòî ïðè âëàä³, áàæàþòü äîñÿãòè îðãàçìîâîãî ï³êó ñâîãî ïîòåíö³éíîãî ïàíóâàííÿ. Ó ì³ðó ñâîãî çðîñòàííÿ âëàäà ñòຠäåäàë³ âîðîæ³øîþ äî âñüîãî íàâêîëèøíüîãî ñâ³òó. Ëîã³êà ¿¿ çà ñâîºþ ñóòòþ íåãàòèâíà, ³ òîìó âîíà ìຠñâî¿ì íàñë³äêîì ñàìîðóéíóâàííÿ (â íàø ÷àñ öå íàâðÿä ÷è êîãî ìîãëî á âò³øèòè, îñê³ëüêè ïåðèìåòð àòîìíîãî ðóéíóâàííÿ íåñê³í÷åííèé). Çàïðîâàäæåííÿ òîòàë³òàðíî¿ âëàäè â áóäü-ÿêîìó âèïàäêó íå îáìåæóºòüñÿ âèìîãîþ çîâí³øíüî¿ ï³ääàòëèâîñò³. Âîíî âèìàãຠá³ëüøîãî – çëàìàòè äóõ, âèðâàòè ç êîðåíåì òîé ä³éîâèé âíóòð³øí³é ïðèíöèï, ñèëà ÿêîãî çóìîâëåíà éîãî íåçàëåæí³ñòþ â³ä âïëèâó çîâí³øí³õ ñèë. À çâ³äñè – ïðèòàìàííà âñ³ì, íàä³ëåíèì âåëèêîþ âëàäîþ, ëþäÿì ñïîíóêà âèÿâëÿòè é ïðèäóøóâàòè áóäü-ÿêèé îï³ð, áóäü-ÿê³ ïðîÿâè äóõîâíî¿ ñàìîñò³éíîñò³, âñ³ îçíàêè ã³äíîñò³ ó ïîíåâîëåíèõ. Áóëî íåäîñòàòíüî ïðîñòî ðîçñòð³ëÿòè ñòàðèõ á³ëüøîâèê³â; Ñòàë³íó ïîòð³áí³ áóëè ïîêàçîâ³ ñóäèëèùà. ³í äîìàãàâñÿ ïóáë³÷íî¿ äåìîíñòðàö³¿ òîãî ôàêòó, ùî ö³ ëþäè, ÿê³ â³äçíà÷àëèñÿ âåëè÷åçíîþ åíåð㳺þ ³ íàäçâè÷àéíîþ ñèëîþ äóõó, íàñò³ëüêè, çðåøòîþ, çëàìàëèñÿ âíóòð³øíüî, ùî ãîòîâ³ áóëè â³äêðèòî çðåêòèñÿ ñåáå é óñüîãî òîãî, çà ùî áîðîëèñÿ. Òå æ ñàìå â³äáóâàëîñÿ ³ â
213
ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ
òàáîðàõ. Äóõîâíå çíèùåííÿ ñòàëî ñàìîö³ëëþ, äîñèòü â³äîêðåìëåíîþ â³ä çàì³ðó ìàñîâîãî âáèâñòâà. Çà ìåòó ñòàâèëîñÿ çàêëàííÿ äóø³. Ó çä³éñíåíí³ öüîãî ìàëè ïðèñëóæèòèñÿ òåðîð ³ çëèãîäí³, à ïî÷àòîê áóëî ïîêëàäåíî íåìèëîñåðäíèì íàñòóïîì íà ïåðâ³ñí³ ö³ííîñò³ ïîòåðï³ëèõ – ïî÷óòòÿ ÷èñòîòè é ã³äíîñò³. Ôåêàëüíèé íàñòóï, ô³çè÷íå íàñàäæóâàííÿ ïî÷óòòÿ îãèäè, ñàìîçíåâàãè áóëè çàñàäíè÷èì ìåòîäîì. Îäíàê îáêàëþâàííÿ íå÷èñòîòàìè ìàëî é ïðîñò³øå ïîÿñíåííÿ. «Ó Áóõåíâàëüä³, – çàñâ³ä÷óº îäèí ³ç î÷åâèäö³â, – áóëî ï³äíåñåíî ó ïðèíöèï çâåäåííÿ ìîðàë³ â’ÿçí³â äî íàéíèæ÷îãî ð³âíÿ, ùîá ó òàêèé ñïîñ³á óíåìîæëèâèòè âèíèêíåííÿ ñåðåä æåðòâ ïî÷óòòÿ òîâàðèñüêîñò³ òà ºäíàííÿ çóñèëü» (Weinstock, 92). ßê ìîæíà çáåðåãòè ñàìîïîâàãó ³ ÿê ìîæíà áóòè ãîòîâèì ³ç ïîâàãîþ â³äðåàãóâàòè íà ïîòðåáè ³íøîãî, ÿêùî îáèäâà ñìåðäÿòü, âèìàùåí³ áðóäîì ³ ôåêàë³ÿìè. Ìè ñõèëüí³ çàáóâàòè, ÿêèé âèãëÿä ìàëè â’ÿçí³ òàáîð³â ³ ÿê âîíè ïàõíóëè, îñîáëèâî ò³, õòî âòðà÷àâ áàæàííÿ æèòè, ³ ÿêî¿ ñèëè â³äðàçà é îãèäà ïðèðîäíî âèíèêàëè âíàñë³äîê öüîãî ó â’ÿçí³â. Öå áóâ ä³éîâèé ìåõàí³çì ïîñèëåííÿ é áåç òîãî ÷èìàëî¿ ðîçäðàòîâàíîñò³, ÿêó â³ä÷óâàëè îäíå äî îäíîãî óâ’ÿçíåí³, à, îòæå, é ïðèäóøåííÿ, à òî é âçàãàë³ âèêîð³íåííÿ ïîòÿãó äî ñîë³äàðíîñò³. Òàêèì ÷èíîì, ó òàá³ðíîìó ñâ³ò³ âñ³ çîâí³øí³ îçíàêè ëþäñüêî¿ êðàñè, ò³ëåñíî¿ ãîðäîñò³ òà äóõîâíîãî ñÿÿííÿ íàëåæàëè äî âèíèùåííÿ â ñåðåäîâèù³ â’ÿçí³â. Óâ’ÿçíåíèé çìóøåíèé áóâ ïî÷óâàòèñÿ íåäîëþäêîì, áà÷èòè ñâ³é âëàñíèé îáðàç ó áðóä³ é ñìîðîä³ ñâîãî ñóñ³äà. Åñåñ³âö³ íàòîì³ñòü çäàâàëèñÿ âèùèìè íå ëèøå çàâäÿêè ñâî¿ì àâòîìàòàì ³ âïåâíåíîñò³ ó ñîá³, àëå é ÷åðåç ¿õíþ âèðàçíó â³äîñîáëåí³ñòü îä ñâ³òó â’ÿçí³â.  Îñâåíö³ì³ â’ÿçí³â ïðèìóøóâàëè ìàðøèðóâàòè â áàãí³, òîä³ ÿê ÷èñò³ áðóê³âêè çàëèøàëèñÿ äëÿ åñåñ³âö³â. ², íàðåøò³, îñòàííÿ, âåëüìè ïîñóòíÿ ïðè÷èíà òîãî, ÷îìó â òàáîðàõ â’ÿçí³ òàê äåãðàäóâàëè. Öå ïîëåãøóâàëî åñåñ³âöÿì âèêîíàííÿ ¿õíüî¿ ðîáîòè. Ìàñîâå âáèâñòâî çà öèõ îáñòàâèí âèäàâàëîñÿ íå òàêèì æàõëèâèì äëÿ óáèâöü, îñê³ëüêè æåðòâè ïîñòàâàëè â îáðàç³ ñòâîð³íü, íèæ÷èõ â³ä ëþäèíè. Âîíè ìàëè ìåíøîâàðò³ñíèé âèãëÿä. Ó íèçö³ ³íòåðâ’þ óòòè Ñåðåí³ ç Ôðàíöîì Øòàíãëåì, êîìåíäàíòîì Òðåáë³íêè, íàòðàïëÿºìî íà ìîìåíòè ñòðàøíîãî ïðîçð³ííÿ. Íàâåäåìî îäèí ³ç íàéïðîìîâèñò³øèõ: «Íàâ³ùî? – çàïèòàëà ÿ Øòàíãëÿ, – ÿêùî âîíè âñå îäíî çáèðàëèñÿ ¿õ âáèâàòè, ÿêèé ñåíñ áóâ ó âñ³õ öèõ ïðèíèæåííÿõ; íàâ³ùî òàêà æîðñòîê³ñòü?» – «Ùîá ñòâîðèòè óìîâè äëÿ òèõ, êîìó ôàêòè÷íî äîâîäèëîñÿ çàïðîâàäæóâàòè öþ ïîë³òèêó, – â³äïîâ³â â³í. – Çàäëÿ óìîæëèâëåííÿ äëÿ íèõ òîãî, ùî âîíè ÷èíèëè» (101).
214
ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ
Íà îäí³é ³ç ëåêö³é ó Íîâ³é øêîë³ (Íüþ-Éîðê, 1974) Õàííà Àðåíäò çàçíà÷èëà, ùî ëåãøå âáèòè ñîáàêó, í³æ ëþäèíó, à ùå ëåãøå âáèòè ïàöþêà ÷è æàáó, ³ íå ñòàíîâèòü æîäíî¿ ïðîáëåìè âáèâàòè êîìàõ – «Óñå öå ïîãëÿäîì, î÷èìà». Âîíà ìຠíà óâàç³, ùî ñïðèéìàííÿ ñóá’ºêòèâíî¿ ³ñòîòè â æåðòâ³ âèêëèêຠäî ïåâíî¿ ì³ðè ïî÷óòòÿ îòîòîæíåííÿ ó íàïàäíèêà ³ óñêëàäíþº òèì ñàìèì âèêîíàííÿ íèì öüîãî àêòó ïðÿìî ïðîïîðö³éíî éîãî çäàòíîñò³ â³ä÷óâàòè ñòðàæäàííÿ é ïðèêð³ñòü. Æàë³ñòü ³ ïî÷óòòÿ ïðîâèíè óñêëàäíþþòü âèêîíàííÿ àêòó âáèâñòâà ³ çàâäàþòü ïñèõîëîã³÷íî¿ øêîäè ñàìîìó âáèâö³. ßêùî æ, â ³íøîìó âèïàäêó, æåðòâà äåìîíñòðóº ñàìîçíåâàãó, ÿêùî âîíà íå ìîæå ï³äâåñòè î÷åé â³ä ïðèíèæåííÿ àáî ÿêùî âîíà ¿õ ï³äâåëà, à â íèõ ëèøå ïîðîæíå÷à, – òîä³ ¿¿ ñìåðòü ëåãøå ñàíêö³îíóºòüñÿ ³ íàâ³òü äëÿ öüîãî çíàõîäèòüñÿ âèïðàâäàííÿ, áóö³ìòî ç ò³ëà æèòòÿ âèäàëåíî ÷èìàëèé øìàò ïðîãíèëî¿ ìàòåð³¿. ² öå âæå âñòàíîâëåíèé ôàêò, ùî â òàáîð³ ïðîöåäóðà «ñåëåêö³¿» (ë³âîðó÷ – æèòòÿ, ïðàâîðó÷ – ñìåðòü) îñíîâóâàëàñÿ íà ô³çè÷í³é çîâí³øíîñò³ ³ íà ïåâíîãî ðîäó âíóòð³øí³é íàäëîìëåíîñò³ àáî æ ñò³éêîñò³ ìàéáóòíüî¿ æåðòâè. Îäèí ³ç î÷åâèäö³â Îñâåíö³ìà ïèøå ïðî öå òàê: «Òàê, òóò ãíèþòü çàæèâî, â öüîìó íåìຠæîäíîãî ñóìí³âó, ñàìå òàê, ÿê ïåðåäð³êàâ åñåñ³âåöü ó Á³òòåðô³ëä³. Ïðîòå áóëî æèòòºâî âàæëèâèì äîòðèìóâàòèñÿ ÷èñòîòè ò³ëà… Êîæíèé [íà «ñåëåêö³¿»] ïîâèíåí áóâ ðîçäÿãíóòèñÿ ³ ïî îäíîìó ïðîéòèñÿ ïåðåä íèìè îãîëåíèì. Ìåíãåëü ó ñâî¿õ áåçäîãàííèõ á³ëèõ ðóêàâè÷êàõ ñòîÿâ ³ âêàçóâàâ ñâî¿ì âåëèêèì ïàëüöåì òî ïðàâîðó÷, à òî ë³âîðó÷. Êîãîñü ³ç ïëÿìàìè íà ò³ë³, à òàêîæ ÿêîãîñü õóäîðëÿâîãî ìóñóëüìàíèíà íàïðàâëåíî ïðàâîðó÷. Öåé íàïðÿìîê îçíà÷àâ ñìåðòü, ïðîòèëåæíèé îçíà÷àâ, ùî äîçâîëåíî ùå òðîõè ãíèòè» (Hart, 65). Çà óìîâ ïîñò³éíî¿ íåñòà÷³ âîäè, ïåðåïîâíåíèõ íå÷èñòîòàìè òóàëåò³â, ïîøèðåíîñò³ ïðîíîñ³â ³ ïîâñþäíîãî áðóäó ÷èñòîòà â ñòðîãîìó ðîçóì³íí³ áóëà ïðîñòî íåìîæëèâà. Âñüîãî-íà-âñüîãî íàìàãàííÿ äîòðèìóâàòèñÿ ÷èñòîòè âèìàãàëî íàäçâè÷àéíèõ çóñèëü. ßê çàñâ³ä÷óº îäèí ³ç î÷åâèäö³â: «Ï³äíÿòèñÿ, óìèòèñÿ ³ ïî÷èñòèòèñÿ – íàéïðîñò³ø³ ðå÷³ ó ñâ³ò³, ÷è íå òàê? ² âñå æ öå áóëî íå òàê.  Îñâåíö³ì³ âñå áóëî îðãàí³çîâàíî òàê, ùîá óíåìîæëèâèòè ö³ ðå÷³. Íå áóëî äå ïðèõèëèòèñÿ, íå áóëî ì³ñöÿ äëÿ ìèòòÿ. Íå áóëî òàì ³ ÷àñó» (Lewinska, 43). Ç’ÿñóâàííÿ òîãî, ùî ïîä³áí³ óìîâè ñïåö³àëüíî «òàê îðãàí³çîâàíî» ñêëàäàëî æàõëèâå â³äêðèòòÿ: «Ñïî÷àòêó æèòëà, êàíàâè, áðóä, êóïè åêñêðåìåíò³â ïîçàäó áëîê³â âðàæàëè ìåíå ñâîºþ æàõëèâîþ áðèäîòîþ… À ïîò³ì íàñòàëî ïðîçð³ííÿ! ß çðîçóì³ëà, ùî ñóòü ïîëÿãຠíå â áåçëàä³ ÷è íåäîë³êàõ îðãàí³çàö³¿, à,
215
ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ
íàâïàêè, â äóæå ðåòåëüíî ïðîäóìàí³é, ðîçñóäëèâ³é ³äå¿, ÿêà ñòîÿëà çà òàá³ðíèì ³ñíóâàííÿì. Âîíè ïðèð³êàëè íàñ âìèðàòè ó ñâî¿õ âëàñíèõ íå÷èñòîòàõ, òîíóòè â áàãí³ ñâî¿õ åêñêðåìåíò³â. Âîíè íàìàãàëèñÿ ïðèíèçèòè íàñ, çíèùèòè íàøó ëþäñüêó ã³äí³ñòü, ñòåðòè âñ³ îçíàêè ëþäÿíîñò³, çâåñòè íàñ äî ð³âíÿ äèêèõ òâàðèí, ñïîâíèòè íàñ æàõîì ³ çíåâàãîþ äî ñàìèõ ñåáå ³ íàøèõ òîâàðèø³â (Lewinska, 41–42). Óñâ³äîìèâøè öå, â’ÿçåíü àáî çäàâàâñÿ, àáî ïðèéìàâ ð³øåííÿ ÷èíèòè îï³ð. Äëÿ áàãàòüîõ óö³ë³ëèõ öåé ìîìåíò çíàìåíóâàâ íàðîäæåííÿ ó íèõ áàæàííÿ ïîñòîÿòè çà ñåáå: «Îäíàê ³ç ìîìåíòó, êîëè ÿ çðîçóì³ëà ìîòèâóâàëüíèé ïðèíöèï… ÿ íà÷åáòî ïðîêèíóëàñÿ ç³ ñíó… ß â³ä÷óëà âíóòð³øíþ ð³øèì³ñòü âèæèòè… ² ÿêùî á ìåí³ íå äîâåëîñÿ âèæèòè â Îñâåíö³ì³, ÿ âìåðëà á ÿê ëþäñüêà ³ñòîòà, ÿ á â³äñòîþâàëà ñâîþ ã³äí³ñòü. ß íå õîò³ëà ïåðåòâîðèòèñÿ íà æàëþã³äíó é îãèäíó òâàðèíó, ÿêîþ õîò³â ìåíå áà÷èòè ì³é âîðîã… Òàê ïî÷àëàñÿ ñòðàøíà áîðîòüáà, ùî òðèâàëà âäåíü ³ âíî÷³» (Lewinska, 50). Àáî, ÿê ïèøå ³íøà âö³ë³ëà: «Ñàìå òîä³ ÿ ïðèéíÿëà ð³øåííÿ, ùî â ðàç³, ÿêùî ÿ íå âïàäó â³ä êóë³ àáî ÿêùî ìåíå íå ïîâ³ñÿòü, ÿ äîêëàäó âñ³õ çóñèëü, àáè âèòðèìàòè öå. ³äòîä³ ÿ âæå íå ï³ääàâàëàñÿ àïàò³¿. Ìî¿ì ïåðøèì íàì³ðîì áóëî çîñåðåäèòèñÿ íà ïîêðàùàíí³ ñâîãî çîâí³øíüîãî âèãëÿäó. Çà òèõ îáñòàâèí öå ìîãëî âèäàòèñÿ ñì³õîâèííèì – ÿêèé ðåàëüíèé çâ’ÿçîê áóâ ì³æ ìî¿ì ùîéíî â³äíàéäåíèì äóõîâíèì îïîðîì ³ íåïðèâàáëèâèì ëàõì³òòÿì, ùî áóëî íà ìåí³? Îäíàê ãëèáèííèé ñìèñëîâèé çâ’ÿçîê ì³æ íèìè òàêè áóâ, ³ ñàìå ç òîãî ìîìåíòó âïðîäîâæ óñüîãî ìîãî æèòòÿ â òàáîð³ ÿ çíàëà öå íàïåâíå. ß ïî÷àëà ïðèãëÿäàòèñÿ äî ³íøèõ ³ ïîì³÷àëà ïåðåäóìîâè ñóìíîãî ê³íöÿ äëÿ òèõ æ³íîê, ÿê³, ìîæëèâî, ìàëè íàãîäó ïîìèòèñÿ ³ íå ñêîðèñòàëèñÿ íåþ, àáî æ òèõ, ÿê³ ââàæàëè çàâ’ÿçóâàííÿ øíóðê³â íà âçóòò³ ãàÿííÿì ÷àñó» (Weiss, 84). Óìèâàííÿ, íàâ³òü ÿê ðèòóàë, – ïîëèøàþ÷è îñòîðîíü éîãî âàæëèâå çíà÷åííÿ äëÿ çäîðîâ’ÿ, – áóëî ÷èìîñü òàêèì, ÷îãî â’ÿçí³ ïîòðåáóâàëè. Âîíè âèçíàâàëè éîãî íåîáõ³äíèì äëÿ âèæèâàííÿ, õî÷ áè ÿêèì äèâíèì öå çäàâàëîñÿ, ³ ò³, õòî â³äìîâëÿâñÿ â³ä íüîãî, íåâäîâç³ âìèðàëè: «Î 4–é ãîäèí³ 30 õâèëèí ðîçäàâàëè «êàâó» – áë³äîãî êîëüîðó ì’ÿòíèé íàñò³é, íåïîæèâíèé ³ â³äðàçëèâèé íà ñìàê. Ìè ÷àñòî ðîáèëè ê³ëüêà êîâòê³â, à ðåøòó âèêîðèñòîâóâàëè äëÿ óìèâàííÿ, îäíàê íå âñ³ ç íàñ ìîãëè îáõîäèòèñÿ áåç öüîãî æàëþã³äíîãî çàì³ííèêà êàâè, ³, òàêèì ÷èíîì, áàãàòî õòî ç â’ÿçí³â ïåðåñòàâàâ ìèòèñÿ. Öå áóëî ïåðøèì êðîêîì äî ìîãèëè. Òàêèé áóâ ìàéæå çàë³çíèé çàêîí: ò³, êîìó íå âäàâàëîñÿ ùîäíÿ
216
ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ
ìèòèñÿ, íåâäîâç³ âìèðàëè. Íå çíàþ, ÷è áóëî öå ïðè÷èíîþ, à ÷è íàñë³äêîì âíóòð³øíüîãî íàäëîìó, àëå ñèìïòîìîì öå áóëî áåçïîìèëêîâèì» (Donat, 173). Ùå îäèí óö³ë³ëèé îïèñóº ïåðø³ îçíàêè çíèêíåííÿ ï³êëóâàííÿ ïðî ñâ³é âèãëÿä ³ ïîñòóïîâå óñâ³äîìëåííÿ, ùî áåç òàêî¿ òóðáîòè â³í áè íå âèæèâ: «Íàâ³ùî ìåí³ ìèòèñÿ? Õ³áà ÷åðåç òå ïîêðàùຠìîº ñòàíîâèùå? ² õ³áà êîìóñü áóäå ïðèºìí³øå ÷åðåç òå? ×è ÿ ïðîæèâó íà äåíü àáî íà ãîäèíó äîâøå? ³ðîã³äí³øå, ùî ÿ ïðîæèâó ìåíøå, áî ìèòòÿ ïîòðåáóº çóñèëü, âèòðà÷àííÿ åíåð㳿 é òåïëà… Îäíàê ï³çí³øå ÿ çðîçóì³â… Çàäëÿ ÷èñòîòè é çäîðîâ’ÿ òóò ïðàêòè÷íî ìàðíà ð³÷ ìèòèñÿ ùîäíÿ â êàëàìóòí³é âîä³ áðèäêîãî óìèâàëüíèêà, îäíàê öå íàéâàæëèâ³øà îçíàêà çáåðåæåííÿ ñâ æèòòºçäàòíîñò³ é íåîáõ³äíà ïåðåäóìîâà ìîðàëüíîãî âèæèâàííÿ» (Levi, 35). Ïðîéøîâøè â òàáîðàõ ÷åðåç äåãðàäàö³þ, âö³ë³ë³ çðîçóì³ëè, ùî çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ïî÷óòòÿ ã³äíîñò³ º ÷èìîñü òàêèì, ùî ÷îëîâ³êè é æ³íêè íå ïîâèíí³ âòðà÷àòè. Âàæêèì áóëî ¿õíº âèïðîáóâàííÿ, âåëè÷åçíî¿ íàðóãè çàçíàâàëè âîíè. Îäíàê â ÿêèéñü ìîìåíò âîíè ìóñèëè ðîçïî÷àòè íàïîëåãëèâó áîðîòüáó ïðîòè ïðèíèæåííÿ ¿õ ÿê ëþäñüêèõ ³ñòîò. Êð³ì òîãî, âîíè çðîçóì³ëè, ùî êîëè îãèäí³ óìîâè ïðîñòî âïðîâàäæóþòüñÿ, çàáðóäíåííÿ ò³ëà ïåðåæèâàºòüñÿ ÿê îñêâåðíåííÿ äóø³. ² âîíè íàðåøò³ óñâ³äîìèëè, ùî êîëè öå îñîáëèâå ïî÷óòòÿ – ÿêî¿ñü âíóòð³øíüî¿ íåäîòîðêàííîñò³ – âùåíò ðóéíóºòüñÿ, âìèðຠáàæàííÿ æèòè. Òóðáîòà ïðî ñâ³é çîâí³øí³é âèãëÿä, òàêèì ÷èíîì, ñòຠàêòîì îïîðó ³ íåîáõ³äíèì ìîìåíòîì ó çàãàëüíîìó êîíòåêñò³ âèæèâàííÿ. Ñàìå æèòòÿ çàëåæèòü â³ä çáåðåæåííÿ ã³äíîñò³, ùî, ó ñâîþ ÷åðãó, çàëåæèòü â³ä ùîäåííî¿, íåíàñòàííî¿ áîðîòüáè çà òå, ùîá íå âòðàòèòè ëþäñüêó ïîäîáó. «Îòæå, ìè îáîâ’ÿçêîâî ìóñèìî óìèâàòè îáëè÷÷ÿ áåç ìèëà, â áðóäí³é âîä³ ³ âèòèðàòèñÿ ñâî¿ìè ï³äæàêàìè. Ìè ïîâèíí³ ÷èñòèòè ñâîº âçóòòÿ, ³ íå òîìó, ùî òîãî âèìàãຠïðèïèñ, àëå çàäëÿ ï³äòðèìàííÿ ã³äíîñò³ é äîäåðæàííÿ ïðèñòîéíîñò³. Ìè ìàºìî õîäèòè ñòðóíêî, íå âîëî÷à÷è í³ã, ³ íå ç îãëÿäó íà ïðóñüêó äèñöèïë³íó, àëå äëÿ òîãî, ùîá çàëèøèòèñÿ æèâèì, ùîá íå ïî÷àòè âìèðàòè» (Levi, 36). Çàñàäíè÷èì ïîíÿòòÿì çàõ³äíî¿ öèâ³ë³çàö³¿, à, ìîæëèâî, ³ áóäü-ÿêî¿ öèâ³ë³çàö³¿ âçàãàë³ (îñê³ëüêè ïðîöåñè êóëüòóðè òà äóõîâíîãî âèâèùåííÿ ºäèí³) º ðîçð³çíåííÿ ì³æ ò³ëîì ³ äóõîì, ì³æ êîíêðåòíèì ³ñíóâàííÿì ³ ñèìâîë³÷íèìè ìîäåëÿìè áóòòÿ. Ïðîòå çà óìîâ åêñòðåìàëüíîñò³ ïîä³áí³ ïîä³ëè âòðà÷àþòü ñåíñ. Ïðèíöèï â³äîêðåìëåííÿ âæå á³ëüøå íå âàæèòü, îðãàí³çì ñòຠáåçïîñåðåäíüîþ îñåëåþ îñîáèñòîñò³. Êîëè öå òðàïëÿºòüñÿ,
217
ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ
ò³ëî é äóõ ñòàþòü ï³äґðóíòÿì îäíå îäíîãî, êîæíà ³ç öèõ ³ïîñòàñåé ïîä³ëÿº ïîòðåáè é ñòðàæäàííÿ ³íøî¿, à òàêîæ ðåàãóº íåãàéíî íà çàãàëüíèé ñòàí ³íøî¿. ßêùî äóõîâíà ñò³éê³ñòü çàíåïàäå, òàêà ñàìà äîëÿ ñï³òêຠé ô³çè÷íó âèòðèâàë³ñòü. ßêùî ò³ëî íåçäóæàº, äóõ òåæ ïî÷èíຠâòðà÷àòè ñâîþ íåïîõèòí³ñòü. ²ñíóâàííþ çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ïðèòàìàííà äèâîâèæíà äâî¿ñò³ñòü: óö³ë³ë³ çáåð³ãàþòü ñâîþ ã³äí³ñòü äëÿ òîãî, ùîá «íå ïî÷àòè âìèðàòè»; âîíè ââàæàþòü òóðáîòó ïðî ñâîº ò³ëî ñïðàâîþ «ìîðàëüíîãî âèæèâàííÿ». Äëÿ áàãàòüîõ ³ç íàñ ñëîâî «ã³äí³ñòü» âæå ìàéæå í³÷îãî îñîáëèâîãî íå îçíà÷àº; ïîðÿä ç³ ñëîâàìè íà êøòàëò «ñîâ³ñòü» ³ «äóõ» âîíî ñòàëî íåïåâíèì, ³ éîãî ð³äêî âæèâàþòü â àíàë³òè÷íîìó äèñêóðñ³. ², áåçóìîâíî, ÿêùî ï³ä «ã³äí³ñòþ» ìè ðîçó쳺ìî ïðîåêö³þ ïðåòåíç³éíîñò³ é ìàðíîòè, àáî ñïîñîáè, äî ÿêèõ âäàºòüñÿ âëàäà äëÿ íàáóòòÿ áëèñêó é ïðèêðàøàííÿ ñåáå îáðÿäîâîþ ïèøíîòîþ, òîáòî, ÿêùî ìè ìàºìî íà óâàç³ ïàðîä³éí³ ôîðìè ö³º¿ ³äå¿, êîëè ëþäè çëîâæèâàþòü íåþ çàäëÿ âèïðàâäàííÿ ÷è çèñêó – ïîä³áíî äî òîãî, ÿê âèêîðèñòîâóþòü ó ñâî¿õ ³íòåðåñàõ ³ ïðîôàíóþòü ïîíÿòòÿ «÷åñòü» ³ «ñîâ³ñòü», ñàì³ ïî ñîá³ ðåàëüí³ – òîä³, çâè÷àéíî, ïîñèëàííÿ íà ã³äí³ñòü º ëèöåì³ðñòâîì. Îäíàê, ÿêùî ìè ìàºìî íà óâàç³ âíóòð³øí³é îï³ð äèêòàòó çîâí³øí³õ ñèë, ÿêùî ïîñèëàºìîñÿ íà ïî÷óòòÿ ìîðàëüíî¿ ÷èñòîòè òà ñàìîïîâàãè, íà ùîñü òàêå, ùî, ÿê ìè â³ä÷óâàºìî, ìຠáóòè íåïîðóøíèì, íåçàëåæíèì ³ íåäîòîðêàííèì ³ ùî ñòຠíàéíåïîõèòí³øèì, êîëè âîíî çàçíຠíàéá³ëüøî¿ çàãðîçè, òîä³ (ÿê ó âèïàäêó âö³ë³ëèõ) éäåòüñÿ ïðî îäíó ç³ ñêëàäîâèõ ëþäÿíîñò³, îäèí ³ç äîêîíå÷íèõ ïåðâí³â îñîáèñòîñò³. óäí³ñòü ó öüîìó ðàç³ ïðîÿâëÿºòüñÿ ÿê ðèñà ñàìîñâ³äîìîñò³ òà ñàìîâèçíà÷åíîñò³ – ð³÷, ïðèçíà÷åííÿì ÿêî¿ º íàïîëÿãàííÿ íà âèçíàíí³ ñåáå ÿê òàêî¿. Áåçóìîâíî, åñåñ³âö³ âèçíàâàëè öþ ðèñó, ³ ¿õíÿ ñïðîáà çëàìàòè ¿¿ – õî÷ ó âèïàäêó âö³ë³ëèõ âîíè çàçíàëè ïîðàçêè – áóëà îäíèì ³ç íàéã³ðøèõ ïðîÿâ³â òàá³ðíîãî âèïðîáóâàííÿ. Êîëè ÷èñòîòà ò³ëà ñòຠíåìîæëèâîþ, ³ ëþäñüê³ ³ñòîòè çìóøåí³ æèòè ñåðåä ñâî¿õ åêñêðåìåíò³â, ¿õí³é á³ëü ñÿãຠàãîí³¿. Øîê îä ô³çè÷íîãî îñêâåðíåííÿ ñïðè÷èíÿº äóõîâíèé ñòðóñ, à (ñóäÿ÷è õî÷à á ³ç ñâ³ä÷åíü òèõ, õòî öå ïåðåæèâ) òÿãàð ãèäîòè íåð³äêî âèêëèêຠá³ëüø³ ìóêè, í³æ ãîëîä ÷è ñòðàõ ñìåðò³. «Öåé âèì³ð íàøîãî òàá³ðíîãî æèòòÿ, – ãîâîðèòü îäíà ç î÷åâèäèöü, – áóâ íàéæàõëèâ³øèì âèïðîáóâàííÿì, ÿêîãî ìè çàçíàëè» (Weiss, 69). ²íøèé óö³ë³ëèé îïèñóº ñòàí ëþäåé, çìóøåíèõ ëåæàòè ó ñâî¿õ åêñêðåìåíòàõ: âîíè «ñòîãíàëè é ïëàêàëè â³ä í³ÿêîâîñò³ é îãèäè. ¯õíÿ ìîðàëüíà íåì³÷í³ñòü áóëà íèù³âíîþ» (Szalet, 78). Ó íàéõèìåðí³øèõ âèïàäêàõ çàáðóäíåííÿ íå÷èñòîòàìè
218
ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ
ñïðè÷èíÿëî â³ä÷àé, ùî ìåæóâàâ ³ç áåçóìñòâîì, íàïðèêëàä, êîëè ãðóïó â’ÿçí³â ïðèìóñèëè «ïèòè ç òóàëåòíèõ ãîðùèê³â»: «×îëîâ³êè íå ìîãëè ïðèìóñèòè ñåáå âèêîíàòè öåé äèÿâîëüñüêèé íàêàç. Âîíè ëèøå ðîáèëè âèãëÿä, ùî ïèëè. Îäíàê ñòàðø³ áëîê³â âðàõîâóâàëè öå ³ ñèëîþ çàíóðþâàëè ãîëîâè ÷îëîâ³ê³â ó ãîðùèêè, ïîêè ¿õí³ îáëè÷÷ÿ íå ïîêðèëèñÿ åêñêðåìåíòàìè. Ïðè öüîìó æåðòâè ìàéæå âòðà÷àëè ðîçóì – îñü ÷îìó âîíè êðè÷àëè, ÿê áîæåâ³ëüí³» (Szalet, 42). Îäíàê ÷îìó äîòîðê äî åêñêðåìåíò³â º òàêèì íåñòåðïíèì? Õî÷à ôàêòè÷íà íåçðó÷í³ñòü ³ º íåçíà÷íîþ, ÷îìó æ òàêà áóðõëèâà ðåàêö³ÿ? ² ÷îìó â ïîä³áíîìó âèïàäêó ïî÷óòòÿ ã³äíîñò³ çàçíຠíàéá³ëüøî¿ çàãðîçè? Íàâåäåíèé âèùå ïðèêëàä ³ç òóàëåòíèìè ãîðùèêàìè áóâ îáñòåæåíèé ³ç ïîãëÿäó ïñèõîàíàë³çó; âèñíîâîê áóâ òàêèé: «Äèòÿ÷³ çàäîâîëåííÿ… ìîæóòü äîñÿãàòèñÿ ëèøå ó òàê³ ñïîñîáè, íà ÿê³ êóëüòóðîþ íàêëàäåíî ñóâîðó çàáîðîíó… Ïðèñèëóâàíå ïîðóøåííÿ öèõ áàð’ºð³â ìîãëî ïðèâåñòè â’ÿçíÿ íà ãðàíü ðîçóìîâî¿ äåç³íòåãðàö³¿» (Bluhm, 15). Îòæå, íàäçâè÷àéí³ ñòðàæäàííÿ öèõ ëþäåé áóëî ñïðè÷èíåíî ïîðóøåííÿì êóëüòóðíîãî òàáó. ¯õí³ áîæåâ³ëüí³ ñêðèêóâàííÿ áóëè íàñë³äêîì ðîçðèâó ï³äñâ³äîìèõ ñòðóêòóð ó â³äïîâ³äü íà ïîðóøåííÿ òèõ «íàâè÷îê ÷èñòîòè», ÿê³ «ïðèùåïëþþòüñÿ áóäü-ÿêîþ êóëüòóðîþ íà ðàííüîìó åòàï³ âèõîâàííÿ»(17). Áîðîòüáà âö³ë³ëèõ ïðîòè ôåêàëüíîãî ôàòóìó º, ïðîñò³øå êàæó÷è, ôóíêö³ºþ «òóàëåòíîãî âèõîâàííÿ», – õî÷ öåé òåðì³í ³ íå âæèâàºòüñÿ â öèòîâàí³é ìíîþ ñòàòò³, îñê³ëüêè îïèñàíèé â í³é ñòóï³íü ðåãðåñ³¿ ïîâåä³íêè, íàâ³òü ç ïîãëÿäó ïñèõîàíàë³çó, âèäàºòüñÿ çàãàëîì íåñóì³ðíèì ³ç ñèëîþ ïåðåæèâàííÿ â’ÿçí³â. Ïðîòå â ö³é ñòàòò³ äàë³ ñòâåðäæóºòüñÿ, ùî ãëèáèíà, íà ÿê³é çàðîäæóºòüñÿ êðèê, ìîæå âèÿâëÿòè, êð³ì â³äíîñíèõ ³ ãíó÷êèõ âèìîã êóëüòóðè, ïîðóøåííÿ êðàéíüî¿ ìåæ³ ÷è îáìåæåíü, ÿê³ â³äíîñíèìè íå º: «Ïðîòå íîðìàëüíèé äîðîñëèé íàøî¿ öèâ³ë³çàö³¿ â³ä÷óâຠîãèäó âíàñë³äîê äîòîðêó äî åêñêðåìåíò³â òàê ñàìî, ÿê ³ ÷ëåíè ïëåìåí, ùî çà ñïîñîáîì ñâîãî æèòòÿ ñòîÿòü íà íèæ÷èõ ð³âíÿõ êóëüòóðè. Öÿ îãèäà, î÷åâèäíî, º äåìàðêàö³éíîþ ë³í³ºþ, ïåðåñòóï ÿêî¿ ìîæå ïðèçâåñòè äî çíà÷íîþ ì³ðîþ ðóéí³âí³øèõ íàñë³äê³â, í³æ ïîÿâà á³ëüø-ìåíø ëîêàëüíèõ ðåãðåñèâíèõ ñèìïòîì³â» (17). ²ç ïîãëÿäó ïñèõîàíàë³çó ìîðàëüíå ñòðàæäàííÿ º íàñë³äêîì êîíôë³êòó ì³æ âèìîãàìè êóëüòóðè éðåãðåñèâíèì áàæàííÿì ïîðóøèòè ¿õ. Îäíàê ÿêùî ìè ïðèãàäàºìî, ùî áóäü-ÿêà ðåãðåñ³ÿ ñëóãóº çàäîâîëåííþ ÷è çâ³ëüíåííþ â³ä áîëþ (ùî â³äïîâ³äຠâèçíà÷åííþ çàäîâîëåííÿ çà
219
ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ
Ôðåéäîì), òî çàãàëîì óñÿ òåîð³ÿ ³íôàíòèëüíî¿ ðåãðåñ³¿ ó âèïàäêó âö³ë³ëèõ ïåðåòâîðþºòüñÿ íà àáñóðä. Ñêðèêóâàííÿ òèõ ÷îëîâ³ê³â, êîòð³ ïåðåáóâàëè íà ìåæ³ â³ä÷àþ, ñïðàâä³ áóëè çàõèñòîì ïðîòè ðóéíàö³¿, àëå çâîäèòè ¿õí³ íàäçâè÷àéí³ ìóêè äî ïîðóøåííÿ òàáó ÷è ÿêîãîñü ïðîñòî íàâ’ÿçàíîãî îáìåæåííÿ – îçíà÷àº, íàïåâíå, ö³ëêîâèòî âòðàòèòè ñóòü. Ó áóäü-ÿêîìó ðàç³ ñòðèìóþ÷èé äèêòàò òóàëåòíîãî âèõîâàííÿ íå º íàñò³ëüêè çàñàäíè÷èì äëÿ «åãî», ùîá éîãî ïîðóøåííÿ ìîãëî ñïðè÷èíèòèñÿ äî ðîçïàäó îñîáèñòîñò³. Çàõ³äíà êóëüòóðà çíຠëèøå îäèí âèïàäîê, êîëè öå ïèòàííÿ ðîçãëÿäàëîñÿ â òåðì³íàõ ïñèõ³÷íî¿ êðèçè – ñåðåä áóðæóàçíèõ êëàñ³â ó XIX ñòîë³òò³ ç ¿õí³ì ö³ëêîâèòèì ïîêëàäàííÿì íà ô³çè÷íó æîðñòîê³ñòü ³ ÿê íàñë³äîê – ç ¿õí³ìè ïîõ³òëèâèìè ôîðìàìè ñåêñóàëüíîãî çàäîâîëåííÿ; ³ íà ìîþ äóìêó, çðåøòîþ, òàêå âèõîâàííÿ ñòàíîâèòü ðèòóàëüíó îðãàí³çàö³þ ïðèðîäíîãî á³îëîã³÷íîãî ïðîöåñó. ×èìàëî òàáó â³äêèäàëîñÿ â êîíöòàáîðàõ, îäíàê íå öå – òîáòî íå ïåðåñòóï «äåìàðêàö³éíî¿ ë³í³¿», ÿêà ïðîëÿãຠãëèáøå çà êóëüòóðí³ ïðèïèñè. Òå, äî ÷îãî ëþäñüê³ ³ñòîòè ñòàâèòèìóòüñÿ òåðïèìî ÷è íåòåðïèìî, çàëåæèòü ïåâíîþ ì³ðîþ â³ä òîãî ÷è ³íøîãî ñïîñîáó âèõîâàííÿ. Êð³ì òîãî, îäíàê, ³ñíóþòü ðå÷³ àáñîëþòíî íåïðèéíÿòí³, îñê³ëüêè ùîñü – ïîâåðí³ìîñÿ äî ñëîâà «ã³äí³ñòü» – ó íàø³é ãëèáèíí³é ïðèðîä³ ïîñòຠïðîòè öüîãî. ² ñàìå â³ä öüîãî ïðîòåñòó çàëåæèòü æèòòÿ çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ. Ó êíèæö³ «Ñèìâîë³çì çëà» Ïîëü гêåð âèçíà÷ຠ«ãëèáèííèé ñòðàõ ïåðåä ãèäêèì» ÿê îñîáëèâèé ð³çíîâèä ñòðàõó, ùî éîãî ìè â³ä÷óâàºìî ó â³äïîâ³äü íà «çàãðîçó, ÿêà, îêð³ì òîãî, ùî âîíà êðèº â ñîá³ íåáåçïåêó ñòðàæäàííÿ é ñìåðò³, ñïðè÷èíÿº é íåïîâíîö³ííå ³ñíóâàííÿ, âòðàòó ³íäèâ³äóàëüíîãî îñåðäÿ ÷èéîãîñü áóòòÿ» (41). Öå, íà ì³é ïîãëÿä, âëó÷íèé îïèñ òîãî, ùî â³ä÷óâàëè âö³ë³ë³, êîëè ¿ì çàãðîæóâàâ ôåêàëüíèé íàñòóï. гêåð äàë³ äîâîäèòü, ùî ïî÷óòòÿ çàêàëþâàííÿ íå÷èñòîòàìè ëåæèòü â îñíîâ³ òàêèõ ïîíÿòü, ÿê «ãð³õ» ³ «ïðîâèíà» ³ ùî, çðåøòîþ, îñêâåðíåííÿ ÿê «íàéäàâí³øèé ³ç ñèìâîë³â çëà» «ìîæå îçíà÷àòè çà àíàëî㳺þ âñ³ ñòóïåí³ ïåðåæèâàííÿ çëà» (336). Ñïðàâä³, ÷îìó óÿâëåííÿ ïðî îáìèâàííÿ é ô³çè÷íå î÷èùåííÿ ñëóãóº ï³äìóðêîì íàøèõ ïîíÿòü ñâÿòîñò³ é äóõîâíî¿ ÷èñòîòè? ×îìó ìè âèêîðèñòîâóºìî ïîâ’ÿçàí³ ç íå÷èñòîòàìè îáðàçè – óÿâëåííÿ ïðî ðîçêëàä ³ çàãíèâàííÿ, ïðî áðóä ³ çàðàçó, ïðî ðå÷³ çàòõë³, ãíèþ÷³ é ç³ïñîâàí³ – äëÿ âèðàæåííÿ íàøîãî â³ä÷óòòÿ çëà? гêåð äîõîäèòü âèñíîâêó, ùî áóäü-ÿêå ³ç öèõ óÿâëåíü º ëèøå ñèìâîë³÷íèì ³ ùî âîíî â³ääçåðêàëþº âíóòð³øí³ ñòàíè ³ñòîòè, – ³ ñòîñîâíî íàñ â³í áåçóìîâíî ïðàâèé. Îäíàê ó êîíöòàáîðàõ çàêàëþâàííÿ íå÷èñòîòàìè áóëî ñòàíîì, ôàêòè÷íî çíàéîìèì äëÿ çîðó, äîòèêó é íþõó, îòæå, âèíèêຠçàïèòàííÿ: êîëè âö³ë³ë³ ðåàãóþòü òàê áóðõëèâî íà ñòèêàííÿ ç íå÷èñòîòàìè, ÷è
220
ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ
â³äïîâ³äàþòü âîíè íà òå, ùî ö³ îñòàíí³ ñèìâîë³çóþòü, à ÷è ¿õíº âèïðîáóâàííÿ ÿâëÿº ñîáîþ êîíêðåòíèé ïðèêëàä, íà ґðóíò³ ÿêîãî ôîðìóþòüñÿ íàø³ ñèìâîëè çëà? Âèñíîâîê àíàë³çó гêåðà òàêèé: «...ñàìîóñâ³äîìëåííÿ, î÷åâèäíî, óòâåðäæóºòüñÿ íà ñâîºìó íàéíèæ÷îìó ð³âí³ çà äîïîìîãîþ ñèìâîë³çìó, à àáñòðàêòó ìîâó âîíî âèðîáëÿº ëèøå çãîäîì» (9). ßêùî öå é òàê, òî âñå æ òàêè çâ³äêè ïîõîäèòü ñàì ñèìâîë³çì? ßê íå÷èñòîòè ïî÷àëè ñèìâîë³çóâàòè çëî? гêåð ìîæå ëèøå â³äïîâ³ñòè, ùî ñïî÷àòêó áóâ ñèìâîë – ùî ëþäñüêà îñîáèñò³ñòü óñâ³äîìëþº ñåáå ÷åðåç ñèìâîë³÷íå óðå÷åâëåííÿ ñâ âëàñíî¿ ñòðóêòóðè é ñòàíó. Ïðîòå òàêîãî ðîäó âèñõ³äíà òî÷êà º âîäíî÷àñ ³ êóëüì³íàö³ºþ; öå íå ìåíø ÿê ìåòà öèâ³ë³çàö³¿, íàñë³äîê ïðîöåñó î÷èùåííÿ, ÷è âèâèùåííÿ, ÷è çíåò³ëåííÿ (íàçâ³òü éîãî, ÿê âàì äî âïîäîáè), øëÿõîì ÿêîãî ôàêòè÷í³ ïî䳿 òà îá’ºêòè ïåðåòâîðþþòüñÿ íà îáðàçè, ì³ôè òà ìåòàôîðè, ùî ñêëàäàþòü äóõîâíèé âñåñâ³ò ëþäèíè. Òðàíñôîðìóâàííÿ öüîãî ñâ³òó ó ñèìâîë º íåíàñòàííèì; ó òàêèé ñïîñ³á ìè âáèðàºìî â ñåáå ðåàëüí³ñòü ³ çàëèøàºìîñÿ â äóõîâíîìó, ÿêùî âæå íå â êîíêðåòíîìó, ºäíàíí³ ç òèìè ïåðâ³ñíèìè ïåðåæèâàííÿìè, â³ä ÿêèõ ìè ÿê öèâ³ë³çîâàí³ ³ñòîòè â³äîñîáèëèñÿ. Îäíàê öåé ïðîöåñ ìîæå ìàòè çâîðîòíèé íàïðÿìîê. Êîëè öèâ³ë³çàö³ÿ çàíåïàäàº, ÿê öå áóëî â êîíöòàáîðàõ, «ñèìâîë³÷íà ãàíüáà» ïåðåòâîðþºòüñÿ íà ñòàí ô³çè÷íîãî îñêâåðíåííÿ, à çëî ñòຠòèì, ùî ñïðè÷èíÿº ôàêòè÷íó «âòðàòó ³íäèâ³äóàëüíîãî îñåðäÿ ÷èéîãîñü áóòòÿ». Çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ëþäèíà îïèíÿºòüñÿ ïîçáàâëåíîþ ñâ áàãàòî¿ äóõîâíî¿ ³äåíòè÷íîñò³. Çàëèøàþòüñÿ ëèøå êîíêðåòí³ ôîðìè ³ñíóâàííÿ, ðåàëüíå æèòòÿ é ðåàëüíà ñìåðòü, ôàêòè÷íèé á³ëü ³ ôàêòè÷íå îñêâåðíåííÿ, ³ ñàìå âîíè òåïåð ñêëàäàþòü ñåðåäîâèùå ìîðàëüíîãî òà äóõîâíîãî áóòòÿ. Äóõ íå ïðîñòî çíèêàº, êîëè óíåìîæëèâëþºòüñÿ î÷èùåííÿ. Çäåá³ëüøîãî ö³íîþ ñâ ñâîáîäè â³í ïàäຠäîëó, ïîâåðòàþ÷èñü äî ï³äґðóíòÿ é âèòîê³â ñåíñó – ïîâåðòàºòüñÿ íàçàä, òîáòî äî ô³çè÷íîãî äîñâ³äó ò³ëà. ²íàêøå êàæó÷è, çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ñèìâîëè ìàþòü òåíäåíö³þ ïåðåòâîðþâàòèñÿ íà ðåàëüí³ñòü. Îòæå, ìîæåìî êîíñòàòóâàòè, ùî çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ ñèìâîë³çì ÿê ñèìâîë³çì âòðà÷ຠñâîþ ñàìîñò³éí³ñòü. Àáî æ, ùî îçíà÷ຠòå æ ñàìå, ùî â öüîìó îñîáëèâîìó âèïàäêó âñå â³ä÷óâàºòüñÿ äîñòîòó ñèìâîë³÷íèì, âíóòð³øíüî çíà÷óùèì. Òàê ÷è ³íàêøå, ñåíñ óæå íå ³ñíóº ïîíàä ñâ³òîì ³ ïîçà íèì; â³í ïðîíèçóº êîíêðåòíèé äîñâ³ä, ñòຠ³ìàíåíòíèì ³ íàäຠêîæíîìó â÷èíêó ³ êîæí³é ìèò³ íàäçâè÷àéíî¿ ãëèáèíè. À çâ³äñè – íàâäèâîâèæó «ë³òåðàòóðíèé» õàðàêòåð äîñâ³äó çà åêñòðåìàëüíèõ óìîâ…
221
ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ
Íåíà÷å ïîñåðåä ñìîðîäó ïàëàþ÷èõ ò³ë ó æàõëèâîìó ä³éñòâ³ áóëî «çàä³ÿíî» ìîãóòí³ ìåòàôîðè ñâ³òîâî¿ ë³òåðàòóðè – ñìåðòü ³ âîñêðåñ³ííÿ, ïðîêëÿòòÿ é ñïàñ³ííÿ, âñåëåíñüêà òóãà é ðàä³ñòü, ùî ðîç³ãðóþòü ïåðåõîäîâó ì³ñòåð³þ â ñóò³íêàõ äóø³. Íàñòóïíà ïîä³ÿ, íàïðèêëàä, âèäàºòüñÿ íàâäèâîâèæó ë³òåðàòóðíîþ. Òàêîãî ðîäó âèïàäîê á³ëüøå ñõîæèé íà êóëüì³íàö³þ ðîìàíó. Öå ïðèêëàä, ÿêèé ö³ííèé íå ñàì ïî ñîá³, à, ñêîð³øå, ÿê íîñ³é âèãàäàíîãî çì³ñòó, ³, îòæå, ñïðèéìàºòüñÿ â³í ÿê âèðàæåíèé íèì ñèìâîë³÷íèé ñåíñ, ÿê âò³ëåíà â íüîìó ïñèõ³÷íà äðàìà. Ïðîòå öÿ ïîä³ÿ ö³ëêîì ðåàëüíà. Âîíà â³äáóëàñÿ â îñòàíí³ äí³ ïîâñòàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî ³ ñòàëà äîëåþ áàãàòüîõ ÷îëîâ³ê³â ³ æ³íîê. Îçáðîºí³ ðó÷íîþ âîãíåïàëüíîþ çáðîºþ òà ïëÿøêàìè ³ç çàïàëþâàëüíîþ ñóì³øøþ, ïîâñòàíö³ ãåòòî âïðîäîâæ ñîðîêà äâîõ äí³â îáîðîíÿëèñÿ ïðîòè òàíê³â, ïîëüîâî¿ àðòèëå𳿠òà ïîâ³òðÿíèõ óäàð³â. Âîíè òðèìàëèñÿ ç òàêîþ çàòÿò³ñòþ, ùî í³ìö³ âðåøò³-ðåøò âäàëèñÿ äî ñïàëåííÿ ãåòòî – áóäèíêó çà áóäèíêîì, âóëèö³ çà âóëèöåþ, äîïîêè íå çàëèøèëîñÿ í³÷îãî – æîäíîãî ïðîÿâó æèòòÿ, æîäíî¿ îçíàêè ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ. Îñòàíí³ì øàíñîì âòå÷³ áóëà ìîæëèâ³ñòü âèáðàòèñÿ êð³çü êàíàë³çàö³éí³ òðóáè, ³ â öþ ñìåðäþ÷ó òåìðÿâó ñïóñòèëèñÿ ðåøòêè ìåøêàíö³â ãåòòî: «Íàñòóïíîãî äíÿ – öå áóëà íåä³ëÿ, 25 êâ³òíÿ – ÿ ñïóñòèâñÿ ï³ä çåìëþ êàíàë³çàö³éíîþ òðóáîþ, ÿêà âåëà äî «àð³éñüêîãî» êâàðòàëó. ß í³êîëè íå çàáóäó ò³º¿ êàðòèíè, ÿêà ïîñòàëà ïåðåä ìî¿ìè î÷èìà â ïåðøèé ìîìåíò, êîëè ÿ ïîòðàïèâ äî öüîãî êàíàëó. Äåñÿòêè á³æåíö³â… øóêàëè ïðèõèñòêó â öèõ òåìíèõ ³ âóçüêèõ êàíàëàõ, çàëèòèõ áðóäíîþ âîäîþ, ùî ñò³êàëà ç ì³ñüêèõ òóàëåò³â, ³ âêðèòèõ îãèäíèìè íå÷èñòîòàìè, ùî íàäõîäèëè ç ïðèâàòíèõ êâàðòèð. Ó öèõ íèçüêèõ ³ âóçüêèõ êàíàëàõ, âèñîòà é øèðèíà ÿêèõ äîçâîëÿëè ïðîáðàòèñÿ â íàï³âç³ãíóòîìó ñòàí³ ëèøå îäí³é ëþäèí³, ëåæàëè, ïðèòèñíóâøèñü îäíå äî îäíîãî, â áàãí³ é ãèäîò³ äåñÿòêè ëþäåé» (Friedman, 284). Âîíè çàëèøàëèñÿ ï³ä çåìëåþ óïðîäîâæ ê³ëüêîõ äí³â, ïðîñóâàþ÷èñü äî «â³ëüíîãî» êâàðòàëó é ï³äí³ìàþ÷èñü ÷àñ â³ä ÷àñó, àáè ïîäèâèòèñÿ, äå ïåðåáóâàþòü, ³ ïðîñòî âè÷³êóþ÷è. Áàãàòî ç íèõ ïîìåðëè, àëå ïîîäèíîêèì âäàëîñÿ âðÿòóâàòèñÿ é âèæèòè çàâäÿêè ñï³ëüíèì çóñèëëÿì ºâðåéñüêèõ ³ ïîëüñüêèõ ïàðòèçàí³â: «10 òðàâíÿ 1943 ðîêó î äåâ’ÿò³é ãîäèí³ ðàíêó ëþê êàíàë³çàö³éíî¿ òðóáè íàä íàøèìè ãîëîâàìè ðàïòîì â³äêðèâñÿ, ³ ïîò³ê ñîíÿ÷íîãî ñâ³òëà ðèíóâ ó ñìåðäþ÷³ ñóò³íêè. Á³ëÿ êàíàë³çàö³éíîãî îòâîðó ñòîÿâ Êøà÷åê [ó÷àñíèê ïîëüñüêîãî ðóõó îïîðó] ³ çàêëèêàâ óñ³õ íàñ, ùî ïðîáóëè â êàíàë³çàö³éí³é òðóá³ ïîíàä òðèäöÿòü ãîäèí, âèõîäèòè íà ïîâåðõíþ. Ìè ïî÷àëè âèëàçèòè ïî îäíîìó é â³äðàçó ñ³äàëè ó âàíòàæ³âêó. Áóâ ÷óäîâèé âåñíÿíèé äåíü, ³
222
ÔÅÊÀËÜÍÈÉ ÍÀÑÒÓÏ
ñîíöå ç³ãð³âàëî íàñ. ßñêðàâå ñâ³òëî çàñë³ïèëî íàì î÷³ – àäæå ìè íå áà÷èëè äåííîãî ñâ³òëà óïðîäîâæ áàãàòüîõ òèæí³â ³ æèëè â ö³ëêîâèò³é òåìðÿâ³. Íà âóëèöÿõ þðìèëèñÿ ëþäè, ³ êîæåí… çóïèíÿâñÿ é äèâèâñÿ, ÿê ÿê³ñü äèâí³ ³ñòîòè, â ÿêèõ íàñèëó ìîæíà áóëî ðîçï³çíàòè ëþäåé, âèïîâçàëè ç êàíàë³çàö³¿» (Friedman, 290). ßêùî á öå áóâ óðèâîê ç ðîìàíó, ÿê ëåãêî ìîæíà áóëî á ãîâîðèòè ïðî ïåâí³ àòðèáóòè é ñèìâîë³êó ì³ñòåð³é, ïðî ñõîäæåííÿ â ïåêëî, ïðî ïîäîðîæ ï³äçåìíèì öàðñòâîì ñìåðò³. Ìè ìîãëè á âèòëóìà÷èòè – ó òåðì³íàõ ñèìâîë³çìó òåìðÿâè é ñâ³òëà, â³äðîäæåííÿ é íîâîãî æèòòÿ – òå, ÿê âêðèò³ ñëèçîì ñòâîð³ííÿ, îòðèìàâøè áëàãîñëîâåííÿ âåñíè é ñîíöÿ, âèõîäÿòü ³ç íàäð çåìë³. ² ìè á íå ïîìèëèëèñÿ. Îñê³ëüêè, íåçâàæàþ÷è íà æàõ, óñå öå âèäàºòüñÿ çíàéîìèì ³ äóæå íàãàäóº àðõåòèïè, â³äîì³ íàì ³ç ìèñòåöòâà ³ ñí³â. Äëÿ âö³ë³ëîãî, â áóäü-ÿêîìó ðàç³, çàíóðåííÿ â åêñêðåìåíòè çíàìåíóº íàéíèæ÷ó òî÷êó éîãî ïåðåõîäó ÷åðåç åêñòðåìàëüí³ñòü. Ñòðàøí³øîãî íàñòóïó íà ìîðàëüíå áóòòÿ íå ìîæíà ñîá³ óÿâèòè. ² âñå æ òàêè íàâ³òü òóò áóëî æèòòÿ é ñèëà âîë³, íåíà÷å ö³ çàêàëÿí³ ò³ëà ñòàíîâèëè òî÷í³ îáðàçè òîãî, ÿêó íàðóãó ìîæå òåðï³òè ëþäñüêèé äóõ ³ ïðîòå çáåð³ãàòè â³ä÷óòòÿ ÷îãîñü âíóòð³øíüî ÷èñòîãî é âèñîêîãî âñóïåðå÷ çíåâàæåííþ, îñêâåðíåííþ é ïåðåæèòîìó æàõó. «Ëèøå ãàðÿ÷êîâèé áëèñê íàøèõ î÷åé, – ñêàçàâ îäèí ³ç óö³ë³ëèõ, ó÷àñíèê ïåðåõîäó êàíàë³çàö³éíèìè òðóáàìè, – çàñâ³ä÷óâàâ, ùî ìè áóëè âñå ùå æèâèìè ëþäñüêèìè ³ñòîòàìè» (Friedman, 289). * Óçÿòî ç: Terrence Des Pres, An Anatomy of Life in theDtath Camps. Oxford and New York: Oxford University Press, 1976. Copyright © 1976 by Oxford University Press, Inc. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó.
Ïîñèëàííÿ (Íîìåðè ñòîð³íîê ó öüîìó åñå Òåððåíñà Äå Ïðå ñòîñóþòüñÿ ïåðåë³÷åíèõ íèæ÷å âèäàíü.) Bettelheim, Bruno. The Informed Heart. Glencoe, Ill.: Free Press, 1960. Birenbaum, Halina. Hope Is the Last to Die, trans. David Welsh. New York: Twayne, 1971. Bluhm, Hilde O. «How Did They Survive?» American Journal for Psychotherapy 2 (1948): pp. 3–32. Donat, Alexander. The Holocaust Kingdom. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1965 Friedman, Philip. Martyrs and Fighters. London: Routledge & Kegan Paul, 1954.
223
ÒÅÐÐÅÍÑ ÄÅ ÏÐÅ
Hart, Kitty. I Am Alive. London and New York: Abelard–Schuman, 1962. Herling, Gustav. A World Apart, trans. Joseph Marek. New York: Roy, 1951. Hoppe, Klaus D. «The Psychodynamics of Concentration Camps Victims», The Psychoanalytic Forum 1 (1966); pp. 76–85. Kessel, Sim. Hanged at Auschwitz, trans. Melville and Delight Wallace. New York: Stein and Day, 1972. Knapp, Stefan. The Square Sun. London: Museum Press, 1956. Kogon, Eugen. The Theory and Practice of Hell, trans. Heinz Norden. New York: Farrar, Straus, 1953. Lengyel, Olga. Five Chimneys: the Story of Auschwitz, trans. Paul P. Weiss. Chicago: Ziff–Davis, 1947. Levi, Primo. Survival in Aischwitz, trans. Stuart Woolf. New York: Collier, 1969. Lewinska, Pelagia. Twenty Months at Auschwitz, trans. Albert Teichner. New York: Lyle Stuart, 1968. Maurel, Micheline. An Ordinary Camp, trans. Margaret S. Summers. New York: Simon & Schuster, 1958. Newman, Judith Sternberg. In the Hell of Auschwitz. New York: Exposition, 1964. Perl, Gisella. I Was a Doctor in Auschwitz. New York: International Universities Press, 1948. Ricoeur, Paul. The Symbolism of Evil, trans. Emerson Buchanan. New York: Harper & Row, 1967. Sereny, Gitta. Into That Darkness. New York: McGraw–Hill, 1974. Szalet, Leon. Experiment «E», trans. Catherine Bland Williams. New York: Didier, 1945. Szmaglewska, Seweryna. Smoke over Birkenau, trans. Jadwiga Rynas. New York: Henry Holt, 1947. Unsdorfer, S.B. The Yellow Star. New York and London: Thomas Yoseloff, 1961. Weinstock, Eugene. Beyond the Last Path, trans. Clara Ryan. New York: Boni and Gaer, 1947. Weiss, Reska. Journey Through Hell. London: Vallentine, Mitchell, 1961. Wells, Leon. The Janowska Road. New York: Macmillan, 1963. Zywulska, Krystyna. I Came Back, trans. Krystyna Cenkalska. London: Dennis Dobson, 1951.
224
Òàäåóø Áîðîâñüêèé Òàäåóø Áîðîâñüêèé (1922–1951), òàëàíîâèòèé ïîëüñüêèé íîâåë³ñò, ïîåò, åñå¿ñò, ³ñòîðèê ³ æóðíàë³ñò, áóâ â’ÿçíåì Îñâåíö³ìà é Äàõàó ç 1943 ïî 1945 ð³ê. ϳñëÿ òîãî ÿê í³ìö³ îêóïóâàëè Ïîëüùó â 1939 ðîö³, íàâ÷àòèñÿ ïîëÿêàì çàáîðîíèëè. Áîðîâñüêèé çàâåðøèâ ñâîþ ñåðåäíþ îñâ³òó ó âàðøàâñüêîìó ï³äï³ëë³, à ïîò³ì â³äâ³äóâàâ òàºìí³ ëåêö³¿ ó Âàðøàâñüêîìó óí³âåðñèòåò³. Îêð³ì ïîå糿, Áîðîâñüêèé ïèñàâ ìàòåð³àëè äëÿ ï³äï³ëüíî¿ ïðåñè – ä³ÿëüí³ñòü, ùî êàðàëàñÿ, ÿêùî íå ñìåðòþ, òî êîíöòàáîðîì. Ãåñòàïî ñõîïèëî Áîðîâñüêîãî. Â’ÿçíèöÿ, â ÿê³é â³í ïåðåáóâàâ óïðîäîâæ äâîõ ì³ñÿö³â, áóëà ðîçòàøîâàíà ïîáëèçó âàðøàâñüêîãî ãåòòî. ²ç â³êíà ñâ êàìåðè â³í ñïîñòåð³ãàâ ïîâñòàííÿ, ÿêå â³äáóëîñÿ òàì ó êâ³òí³ 1943, àëå íàïðèê³íö³ òîãî ì³ñÿöÿ éîãî â³äïðàâèëè äî Îñâåíö³ìà, äå Áîðîâñüêèé ñòàâ â’ÿçíåì 119198. Çà òðè òèæí³ ïåðåä òèì óìåðòâ³ííÿ ãàçîì íåºâðå¿â ïðèïèíèëè. Òîæ Áîðîâñüêîãî íàïðàâèëè ïðàöþâàòè ñàí³òàðîì øïèòàëþ. ßêùî öÿ ðîáîòà é âðÿòóâàëà éîìó æèòòÿ, âîíà æ ³ îòðó¿ëà éîìó äóøó. Ùå òðèâàëèé ÷àñ ï³ñëÿ çâ³ëüíåííÿ Áîðîâñüêèé ïåðåæèâàâ äîêîðè ñóìë³ííÿ ÷åðåç òå, ùî ³ éîãî âïëóòàëè â ñèñòåìó, ÿêà çíèùèëà òàêó ê³ëüê³ñòü áåççàõèñíèõ ëþäåé. ϳñëÿ çâ³ëüíåííÿ â 1945 ðîö³ ç Äàõàó Áîðîâñüêèé ïîâåðòàºòüñÿ äî Ïîëüù³ ³ ïðîäîâæóº ñâîþ ïèñüìåííèöüêó ä³ÿëüí³ñòü. Ïîëüñüêå âèäàííÿ éîãî íàéâ³äîì³øî¿ êíèæêè – çá³ðêè íîâåë ï³ä íàçâîþ «Ïðîøó äî ãàçîâî¿ êàìåðè» – ç’ÿâèëîñÿ â 1948 ðîö³. Ñòèðàþ÷è ÷³òêå ðîçìåæóâàííÿ ì³æ çëî÷èíöÿìè é æåðòâàìè – ïî ñóò³, ì³æ äîáðîì ³ çëîì – Áîðîâñüêèé ïîêàçóº, íåâáëàãàííî é ñàðêàñòè÷íî, ÿê Îñâåíö³ì ñòàâèòü ï³ä çíàê çàïèòàííÿ òàê³ òðàäèö³éí³ êàòåãîð³¿, ÿê «ãåðîé» àáî íàâ³òü «òðàãåä³ÿ». ßê ³ â ³íøèõ îïîâ³äàííÿõ çãàäàíî¿ çá³ðêè, â íîâåë³ «Ëþäè, ùî éøëè íåñê³í÷åííèì ïîòîêîì», ÿêó ïîäàíî â öüîìó âèäàíí³, îïîâ³äü âåäåòüñÿ â³ä ³ìåí³ ôîðàðáàéòåðà Òàäåóøà, ïîì³÷íèêà êàïî. Öÿ ëþäèíà, ÿê ³ ñàì Áîðîâñüêèé, – ïðåäñòàâíèê, çà âèñëîâîì Ïð³ìî Ëåâ³, «ñ³ðî¿ çîíè». Áóäó÷è â’ÿçíåì, â³í, âîäíî÷àñ, º ³ òèì ãâèíòèêîì, ùî ï³äòðèìóº ôóíêö³îíóâàííÿ òàá³ðíî¿ ³íôðàñòðóêòóðè. Ôîðàðáàéòåð Òàäåóø ïåðåáóâຠòàì íå çà ñâîºþ âîëåþ, àëå â³í òàì, ³ Áîðîâñüêèé çîáðàæóº – ÷àñòî ³ç êðèæàíîþ áåçñòîðîíí³ñòþ, ÿêà â³äïîâ³äຠáðóòàëüíîñò³ Îñâåíö³ìà, – ùî öå îçíà÷àº. Àâòîð âäàºòüñÿ äî êðàéíüî¿ ³ðîí³¿. Âðàæåíèé Ãîëîêîñòîì ³, âî÷åâèäü, ïðèãí³÷åíèé êîìóí³çìîì, ùî â³í áóëî ï³äòðèìóâàâ ï³ñëÿ Äðóãî¿
236
ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ
ñâ³òîâî¿ â³éíè, 1 ëèïíÿ 1951 ðîêó Òàäåóø Áîðîâñüêèé â³äêðèâ ãàçîâèé âåíòèëü ³ ïîðàõóâàâñÿ ç æèòòÿì. Ëþäè, ÿê³ éøëè íåñê³í÷åííèì ïîòîêîì* Áóëà ðàííÿ âåñíà, êîëè ìè ðîçïî÷àëè ñïîðóäæåííÿ ôóòáîëüíîãî ïîëÿ íà ïóñòèðèù³ ïîçà øïèòàëüíèìè áàðàêàìè. ̳ñöèíà áóëà ïðåãàðíà: ë³âîðó÷ – öèãàíè ç ä³òëàõàìè-øâåíäÿìè, ç ÷àð³âíèìè é ðîç÷åïóðåíèìè æ³íêàìè-ñàí³òàðêàìè òà ïðèáèðàëüíèöÿìè; ç òèëüíîãî áîêó – êîëþ÷èé äð³ò, à çà íèì – âàíòàæíà ïëàòôîðìà ç øèðîêîêîë³éíèì çàë³çíè÷íèì ïîëîòíîì ³ íåñê³í÷åííîþ âåðâå÷êîþ ïî¿çä³â, ùî ïðèáóâàëè é â³äáóâàëè; çà ö³ºþ ïëàòôîðìîþ – æ³íî÷èé òàá³ð – Frauen Konzentration Lager. ͳõòî é í³êîëè, ïåâíà ð³÷, íå âæèâàâ éîãî ïîâíî¿ íàçâè. Êàçàëè ïðîñòî FKL – öüîãî áóëî äîñòàòíüî. Ïðàâîðó÷ â³ä ïîëÿ áóëè ðîçòàøîâàí³ êðåìàòîð³¿; äåÿê³ ç íèõ ì³ñòèëèñÿ ïîçàäó ïëàòôîðìè, îá³÷ FKL, ³íø³ – áëèæ÷å, ïðîñòî á³ëÿ êîëþ÷îãî äðîòó. Ìàñèâí³ ñïîðóäè, ùî âãðóçàëè â çåìëþ. À çà êðåìàòîð³ÿìè – ãàéî÷îê, ÷åðåç ÿêèé ïðîëÿãëà äîðîãà äî ãàçîâèõ êàìåð. Íà öüîìó ôóòáîëüíîìó ïîë³ ìè ïðàöþâàëè ïðîòÿãîì óñ³º¿ âåñíè, ³ ùå äî çàâåðøåííÿ ðîáîòè âçÿëèñÿ ñàäèòè êâ³òè ï³ä â³êíàìè áëîê³â é îïîðÿäæóâàòè êîðïóñè âèãàäëèâèìè, çèґçàґóâàòèìè áîðäþðàìè ç ïîòîâ÷åíî¿ ÷åðâîíî¿ öåãëè. Ïîñ³ÿëè øïèíàò ³ ñàëàò-ëàòóê, ñîíÿøíèêè é ÷àñíèê. Çàêëàëè ìàëåíüê³ çåëåí³ ãàçîíè ç òðàâîþ, ïåðåñàäæåíîþ ç êðàéêè ôóòáîëüíîãî ïîëÿ ³ ïîëèâàëè ¿õ ùîäíÿ âîäîþ, ïðèíåñåíîþ â ä³æêàõ ç óìèâàëåíü. Ñàìå òîä³, êîëè êâ³òè ìàëè îñü-îñü çàöâ³ñòè, ôóòáîëüíå ïîëå áóëî ãîòîâå. ³äòîä³ êâ³òè ðîñëè ñàì³ ïî ñîá³, ïîêèíóò³ õâîð³ ëåæàëè â øïèòàëüíèõ ë³æêàõ, à ìè ãðàëè ó ôóòáîë. Ùîâå÷îðà, ò³ëüêè-íî çàê³í÷óâàëîñÿ âå÷³ðíº ãîäóâàííÿ, õòî-íåáóäü – êîìó öå ñïàäàëî íà äóìêó – âèõîäèâ íà ïîëå ³ ãàíÿâ ì’ÿ÷à. ²íø³ ñòîÿëè êóïêàìè á³ëÿ êîëþ÷îãî äðîòó ³ ïåðåêèäàëèñÿ ñëîâîì ÷åðåç óñþ ñïîðóäó ïëàòôîðìè ç ä³â÷àòàìè ³ç FKL. Îäíîãî äíÿ ÿ ñòîÿâ íà âîðîòàõ. ßê çàâæäè â íåä³ëþ, ïîñïîñòåð³ãàòè çà ãðîþ ç³áðàâñÿ ÷èìàëèé íàòîâï ñàí³òàð³â ³ç øïèòàëþ òà âèäóæóþ÷èõ. Çàõèùàþ÷è âîðîòà, ÿ ñòîÿâ ñïèíîþ äî ïëàòôîðìè. Ì’ÿ÷ âèéøîâ çà ìåæ³ ïîëÿ ³ äîêîòèâñÿ àæ äî êîëþ÷îãî äðîòó. ß ïîá³ã çà íèì ³, ï³äí³ìàþ÷è éîãî ç çåìë³, îêèíóâ ïîãëÿäîì ïëàòôîðìó. Ùîéíî ïðèáóâ ïîòÿã. ²ç òîâàðíèõ âàãîí³â âèõîäèëè ëþäè é ïðîñòóâàëè äî ãàéî÷êà. Çäàëÿ ÿ ì³ã ïîáà÷èòè ëèøå ÿñêðàâ³ áàðâèñò³ ïëÿìè. Ƴíêè, ìàáóòü, áóëè âæå â ë³òíüîìó âáðàíí³ – óïåðøå â öüîìó ñåçîí³. ×îëîâ³êè
237
ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ
áóëè áåç ï³äæàê³â, ³ ¿õí³ á³ë³ ñîðî÷êè ÷³òêî âèð³çíÿëèñÿ íà çåëåíîìó òë³ äåðåâ. Ïðîöåñ³ÿ ïîâ³ëüíî ðóõàëàñÿ âïåðåä, ïîñòóïîâî ðîçðîñòàþ÷èñü, ó ì³ðó òîãî, ÿê â íå¿ âëèâàëèñÿ íîâ³ ëþäè ç âàãîí³â. ² îñü âîíà çóïèíèëàñÿ. Ëþäè ïîñ³äàëè íà òðàâó, çâåðòàþ÷è ñâî¿ ïîãëÿäè ó íàø á³ê. ß ïîâåðíóâñÿ ç ì’ÿ÷åì ³ âêèíóâ éîãî â ïîëå. ³í ïåðåõîäèâ â³ä îäíîãî ôóòáîë³ñòà äî ³íøîãî ³, âèïèñàâøè âåëè÷åçíó äóãó, ïîâåðíóâñÿ äî âîð³ò. ß â³äáèâ éîãî íà êóòîâèé. Ì’ÿ÷ çíîâó ïîêîòèâñÿ ïî òðàâ³. ß ùå ðàç ïîá³ã çà íèì. À íàçäîãíàâøè é ï³äíÿâøè éîãî, ÿ çàêëÿê, íà÷å âêîïàíèé – ïëàòôîðìà çáåçëþäí³ëà. ³ä óñ³º¿ áàðâèñòî¿ ë³òíüî¿ ïðîöåñ³¿ íå çàëèøèëîñÿ æîäíî¿ ëþäèíè. Ïîòÿã òàêîæ â³ä³éøîâ. Çíîâó âèäí³ëèñÿ áàðàêè FKL, ³ çíîâó ñàí³òàðè é ïàö³ºíòè ïîñòàâàëè óçäîâæ êîëþ÷îãî äðîòó, ãóêàþ÷è äî ä³â÷àò, à ò³ â³äïîâ³äàëè ¿ì ç äðóãîãî áîêó ïëàòôîðìè. ̳æ äâîìà âêèäàííÿìè ì’ÿ÷à ó ôóòáîëüí³é ãð³, ÿêðàç çà ìîºþ ñïèíîþ òðè òèñÿ÷³ ëþäåé áóëî â³äïðàâëåíî íà ñìåðòü. Óïðîäîâæ íàñòóïíèõ ì³ñÿö³â ïðîöåñ³¿ â íàïðÿìêó ãàþ ðóõàëèñÿ äâîìà øëÿõàìè: îäèí ïðîëÿãàâ ïðîñòî â³ä ïëàòôîðìè, ³íøèé – ïîï³ä ñò³íîþ øïèòàëþ. Îáèäâà øëÿõè âåëè äî êðåìàòîð³¿â, àëå äåêîìó âèïàäàëà ùàñëèâà äîëÿ îá³éòè ¿õ ñòîðîíîþ, ïðÿìóþ÷è äî «ñàóíè», à öå îçíà÷àëî íå ëèøå ïîìèòèñÿ â ëàçí³, ïîçáóòèñÿ âîøåé, ïîáóâàòè ó öèðóëüíèêà òà îòðèìàòè íîâèé òþðåìíèé îäÿã. Öå îçíà÷àëî – çàëèøèòèñÿ â æèâèõ. Ó êîíöòàáîð³, ùîïðàâäà, àëå – â æèâèõ. Ùîðàíêó, êîëè ÿ âñòàâàâ, ùîáè ìèòè ï³äëîãó â øïèòàë³, ëþäè éøëè – îáîìà òèìè øëÿõàìè. Ƴíêè, ÷îëîâ³êè, ä³òè. Íåñëè ñâî¿ êëóíêè. Êîëè ÿ ñ³äàâ îá³äàòè – à îá³äè áóëè íåïîãàí³, – ëþäè âñå éøëè. Íàø áàðàê ñòîÿâ íà îñîíí³; ìè â³ä÷èíÿëè íàâñò³æ äâåð³ é â³êíà ³ çáðèçêóâàëè ï³äëîãó âîäîþ, ùîáè ïðèáèòè ïèëþêó. ϳñëÿ ïîëóäíÿ ÿ äîñòàâëÿâ ïîñèëêè, ÿê³ âðàíö³ ïðèâîçèëè ç ïîøòîâî¿ ñëóæáè Îñâåíö³ìà. Êëåðê ðîçíîñèâ ëèñòè. ˳êàð³ ïåðåâ’ÿçóâàëè ðàíè é ðîáèëè óêîëè. Ùîïðàâäà, äëÿ ö³ëîãî áëîêó áóâ ëèøå îäèí øïðèö. Òåïëèìè âå÷îðàìè ÿ ñ³äàâ á³ëÿ âõîäó äî áàðàêó ³ ÷èòàâ êíèæêó «Mon frére Yves» [«Ì³é áðàò ²â»] Ï’ºðà Ëîò³ – òîä³ ÿê ëþäè âñå éøëè – îáîìà òèìè øëÿõàìè. ×àñòî ñåðåä íî÷³ ÿ âèõîäèâ íà ïîâ³òðÿ ïðîéòèñÿ. Åëåêòðè÷íå ñâ³òëî ÿñêðàâî îñâ³òëþâàëî êîëþ÷èé äð³ò. Äîðîãè áóëè â íåïðîãëÿäí³é ï³òüì³, àëå ÿ âèðàçíî ÷óâ â³ääàëåíèé ãîì³í òèñÿ÷³ ãîëîñ³â – ðóõ ïðîöåñ³¿ íå ïðèïèíÿâñÿ. ² ðàïòîì îñÿÿëîñü ãåòü óñå íåáî; íàä ãàºì çä³éíÿëîñÿ ïîëóì’ÿ… ³ ïðîëóíàëè ïðîíèçëèâ³ ëþäñüê³ çîéêè. ß âòóïèâñÿ â í³÷ – îòóï³ëèé, îí³ì³ëèé ³ çàêëÿêëèé â³ä æàõó. Óñå ìîº ºñòâî òðåìò³ëî, à âñåðåäèí³ âñå ïåðåâåðòàëîñÿ, ÿêîñü íàâ³òü ïîçà ìîºþ
238
ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ
âîëåþ. ³äòàê ÿ âòðàòèâ âëàäó íàä ñâî¿ì ò³ëîì, õî÷ ³ â³ä÷óâàâ éîãî êîæíèé â³äðóõ. Ðîçóì ì³é ïåðåáóâàâ ó ñòàí³ ö³ëêîâèòîãî ñïîêîþ, ëèøå ò³ëî íåìîâáè ïðîòåñòóâàëî. Íåâäîâç³ ï³ñëÿ òîãî ÿ ï³øîâ ç³ øïèòàëþ. Ò³ äí³ ïåðåïîâíþâàëèñÿ âàæëèâèìè ïîä³ÿìè. ³éñüêà Ñîþçíèê³â âèñàäèëèñÿ íà óçáåðåææ³ Ôðàíö³¿. Ðîñ³éñüêèé ôðîíò, ÿê ìè ïðî÷óëè, ïðîñóâàâñÿ íà çàõ³ä ó íàïðÿìêó Âàðøàâè. Îäíàê ó Á³ðêåíàó äîâæåëåçí³ âàëêè ïîòÿã³â, çàâàíòàæåíèõ ëþäüìè, âäåíü ³ âíî÷³ ÷åêàëè ñâ ÷åðãè íà ñòàíö³¿. Äâåð³ âàãîí³â â³ä÷èíÿëèñÿ, ³ ëþäè ðóøàëè – îáîìà òèìè øëÿõàìè. Ïîðó÷ ³ç òðóäîâîþ çîíîþ òàáîðó ì³ñòèëàñÿ ïóñòåëüíà, íåäîáóäîâàíà çîíà «C». Ãîòîâ³ áóëè òóò ëèøå áàðàêè òà äîâêîëà íèõ – êîëþ÷èé äð³ò ï³ä âèñîêîþ åëåêòðè÷íîþ íàïðóãîþ. Ïðîòå äàõè ùå íå áóëè ïîêðèò³ ëèñòàìè òîëþ, à â äåÿêèõ áëîêàõ íå áóëî é íàð. ßê ïðàâèëî, áëîê ó Á³ðêåíàó, îáëàäíàíèé òðüîìà ÿðóñàìè íàð, âì³ùàâ äî ï’ÿòè ñîòåíü îñ³á. Îäíàê ó çîí³ «C» ó êîæíèé áëîê ïî÷àëè òåïåð íàáèâàòè ³ç òèñÿ÷ó àáî é á³ëüøå ìîëîäèõ æ³íîê, íàáðàíèõ ³ç ÷èñëà òèõ ëþäåé, ùî áóëè íà ïëàòôîðì³... Äâàäöÿòü â³ñ³ì áëîê³â – öå ïîíàä òðèäöÿòü òèñÿ÷ æ³íîê. Âîíè áóëè ãîëîìîç³, â ëåãåíüêîìó ë³òíüîìó îäÿç³ áåç ðóêàâ³â. Îäíàê ñï³äíüî¿ á³ëèçíè ¿ì íå âèäàëè. À òàêîæ í³ ëîæîê, í³ ìèñîê, àí³ íàâ³òü ãàí÷³ð’ÿ äëÿ ò³ëà. Á³ðêåíàó ðîçòàøîâàíèé íà áîëîòàõ, êîëî ï³äí³ææÿ ã³ðñüêîãî ïàñìà. Óäåíü ïîâ³òðÿ áóëî òåïëèì ³ òàêèì ïðîçîðèì, ùî âèðàçíî ìîæíà áóëî áà÷èòè ãîðè, îäíàê çðàíêó âîíè áóëè îïîâèò³ ãóñòèì, êðèæàíèì òóìàíîì. Ðàíêè áóëè õîëîäí³ é ïðîíèçëèâ³. Äëÿ íàñ öå îçíà÷àëî âñüîãî-íà-âñüîãî îñâ³æàþ÷èé ïåðåïî÷èíîê ïåðåä ñïåêîòíèì ë³òí³ì äíåì, à æ³íêè, êîòð³ ëèøå çà äâàäöÿòü ìåòð³â ïðàâîðó÷ îä íàñ ñòîÿëè ç ï’ÿòî¿ ðàíêó íà ïåðåêëè÷ö³, ñèí³ëè â³ä õîëîäó é ãîðíóëèñÿ îäíà äî îäíî¿, ÿê çãðàÿ êóð³ïîê. Ìè íàçèâàëè öåé òàá³ð «Ïåðñüêèì áàçàðîì». Ó ïîãîæ³ äí³ æ³íêè âèñèïàëè íà ïîâ³òðÿ é ñíîâèãàëè øèðîêèìè ïðîõîäàìè ì³æ áëîêàìè. ¯õí³ áàðâèñò³ ë³òí³ ñóêí³ ³ ñòðîêàò³ õóñòî÷êè íà ïîãîëåíèõ ãîëîâàõ ñïðàâëÿëè âðàæåííÿ ãàì³ðëèâîãî, ï³ñòðÿâîãî ðèíêó – ïåðñüêîãî áàçàðó, ç îãëÿäó íà éîãî åêçîòè÷íèé õàðàêòåð. Çäàëÿ ö³ æ³íêè ìàëè âèãëÿä áåçëèêèé, áåç ïåâíîãî â³êó. Íå á³ëüø ÿê á³ë³ ïëÿìè òà ðîçìèò³ ïîñòàò³. «Ïåðñüêèé áàçàð» áóâ ùå íåäîáóäîâàíèì òàáîðîì. Êîìàíäà «Âàãíåð» ðîçïî÷àëà ìîñòèòè ÷åðåç öþ çîíó äîðîãó, óòðàìáîâóþ÷è ¿¿ âàæêèì êîòêîì. ²íø³ âîâòóçèëèñü ³ç êàíàë³çàö³ºþ é ïðàöþâàëè íà óìèâàëüíÿõ, ùî ìàëè áóòè îáëàäíàí³ ó âñ³õ çîíàõ Á³ðêåíàó. Ùå õòîñü
239
ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ
áóâ çàêëîïîòàíèé çàáåçïå÷åííÿì ìåøêàíîê «Ïåðñüêîãî áàçàðó» îñíîâíèì òàá³ðíèì ïðè÷àíäàëëÿì – êîâäðàìè, ìåòàëåâèìè ÷àøêàìè òà ëîæêàìè – óñå öå àêóðàòíî ðîçêëàäàëè â ãàðäåðîáàõ ï³ä îðóäîþ ãîëîâíîãî íàãëÿäà÷à, óïîâíîâàæåíîãî åñåñ³âöÿ. Çâè÷àéíî, ÷èìàëà ÷àñòêà öèõ ðå÷åé ìèòòþ «âèïàðîâóâàëàñÿ» çàâäÿêè ïðàö³âíèêàìñïðèòíèêàì. dz ñâî¿ìè òîâàðèøàìè ÿ êðèâ äàõè íàä õàëóïàìè äëÿ ñòàðîñò áëîê³â ïî âñüîìó «Ïåðñüêîìó áàçàðó». Ðîáèëîñÿ öå íå çà îô³ö³éíîþ âêàç³âêîþ ³ íå ç ïî÷óòòÿ îáîâ’ÿçêó. Òå, ùî ñïîíóêàëî íàñ äî öüîãî, íå áóëî òàêîæ ³ ñîë³äàðí³ñòþ ç â³ä³áðàíèìè çà ïåâíèìè êðèòåð³ÿìè – æ³íêàìè ç³ FKL, ÿê³ îá³éíÿëè òóò âñ³ â³äïîâ³äàëüí³ ïîñàäè. Íàñïðàâä³, ìè âèêîðèñòîâóâàëè «ïëàíîâèé» òîëü ³ ðîçòîïëþâàëè «ïëàíîâó» ñìîëó, à çà êîæíèé ðóëîí òîëþ é çà êîæíó öåáåðêó ñìîëè ñòàðîñòà ìàëà ïëàòèòè. Âîíà ìóñèëà ñïëàòèòè êàïî, êîìàíäîôþðåðîâ³, âñ³ëÿêèì «òóçàì» êîìàíäè. Ðîçðàõîâóâàòèñÿ ìîãëà â áóäü-ÿêèé ñïîñ³á: êîøòîâíîñòÿìè, ïðîäîâîëüñòâîì, æ³íêàìè ç³ ñâîãî áëîêó àáî âëàñíèì ò³ëîì. Çàëåæíî â³ä îáñòàâèí. Íà ïîä³áíèõ çàñàäàõ ìîíòåðè ïðîâîäèëè åëåêòðèêó, òåñëÿð³ áóäóâàëè é îïîðÿäæóâàëè õàëóïè, âèêîðèñòîâóþ÷è çàïëàíîâàí³ äëÿ ³íøèõ ïîòðåá ë³ñîìàòåð³àëè, ìóëÿðè ðîçäîáóâàëè ìåòàëåâ³ ãðóáêè ³ ñòàâèëè ¿õ òàì, äå òðåáà. Ñàìå òîä³ ÿ áëèæ÷å ïîçíàéîìèâñÿ ç ïîáóòîì öüîãî äèâíîãî òàáîðó. Ìè ïðèáóâàëè òóäè âðàíö³, øòîâõàþ÷è ïåðåä ñîáîþ â³çîê, çàâàíòàæåíèé òîëåì ³ ñìîëîþ. Íà âîðîòÿõ ñòîÿëà æ³íî÷à âàðòà ÑÑ – ñòåãíàñò³ áëîíäèíêè â ÷îðíèõ øê³ðÿíèõ ÷îáîòàõ. Âîíè îáøóêóâàëè íàñ ³ âïóñêàëè. Ïîò³ì ñàì³ ðîáèëè îáõ³ä áëîê³â. ×àñòåíüêî âîíè ìàëè êîõàíö³â ñåðåä ìóëÿð³â ³ òåñëÿð³â. ³ääàâàëèñÿ ¿ì ó íåäîáóäîâàíèõ óìèâàëüíÿõ òà õàëóïàõ ñòàðîñò. Âêîòèâøè â òàá³ð â³çîê, ìè ïðîñóâàëèñÿ äàë³ ì³æ áàðàêàìè. Òàì, íà ìàëåíüêîìó ìàéäàí÷èêó ðîçêëàäàëè áàãàòòÿ, ðîçòîïëþâàëè ñìîëó. Âìèòü íàñ îòî÷óâàëè æ³íêè. Âîíè ïðîñèëè íàñ äàòè ¿ì ùî-íåáóäü: ñêëàäàíèé í³æ, íîñîâè÷îê, ëîæêó, îë³âåöü, øìàò ïàïåðó, ïîâîðîçêó ÷è êóñåíü õë³áà. «Àäæå âè çàâæäè ìîæåòå ÿêîñü óëàøòóâàòèñÿ», – êàçàëè âîíè. «Âè âæå äàâíî â òàáîð³ ³ âèæèëè. Ïåâíà ð³÷, ó âàñ º âñå, ùî ïîòð³áíî. ×îìó á âàì íå ïîä³ëèòèñÿ ç íàìè?» Ñïî÷àòêó ìè ðîçäàâàëè ¿ì óñå, ùî íàì òðàïëÿëîñÿ ìàòè ïðè ñîá³, âèâåðòàþ÷è ïðè öüîìó ñâî¿ êèøåí³, àáè ïîêàçàòè, ùî í³÷îãî á³ëüøå íåìàº. Çí³ìàëè ³ç ñåáå ñîðî÷êè é â³ääàâàëè ¿ì. Àëå ïîñòóïîâî ìè ïî÷àëè ïðèõîäèòè ç ïîðîæí³ìè êèøåíÿìè é íå äàâàëè ¿ì í³÷îãî.
240
ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ
Ö³ æ³íêè íå áóëè ñõîæ³ îäíà íà îäíó, ÿê öå çäàâàëîñÿ, êîëè äèâèòèñÿ íà íèõ ³ç ³íøî¿ çîíè – íà â³äñòàí³ äâàäöÿòè ìåòð³â. Ñåðåä íèõ áóëè é ìàëåíüê³ ä³â÷àòêà ç íåïîãîëåíèìè ãîëîâàìè – çàáëóêàë³ ìàëåíüê³ õåðóâèìè ç êàðòèíè îñòàííüîãî ñóäó. Áóëè ìîëîä³ ä³â÷àòà, ÿê³ ç ïîäèâîì âèäèâëÿëèñÿ íà æ³íîê, êîòð³ þðìèëèñÿ äîâêîëà íàñ, ³ ç³ çíåâàãîþ ïîãëÿäàëè íà ïðèáóëèõ, ãðóáèõ ³ áðóòàëüíèõ ÷îëîâ³ê³â. Áóëè é çàì³æí³ æ³íêè, êîòð³ ðîçïà÷ëèâî ðîçïèòóâàëè íàñ ó íà䳿 ïî÷óòè ùîñü ïðî ñâî¿õ çíèêëèõ ÷îëîâ³ê³â, à òàêîæ ìàòåð³, ÿê³ íàìàãàëèñÿ â³äøóêàòè ñâî¿õ ä³òåé. «Ìè òàê³ íåùàñí³, òàê³ çìåðçë³ é ãîëîäí³, – ñêàðæèëèñÿ âîíè. Ñêàæ³òü íàì, ìîæå, ¿ì õî÷ òðîøêè ëåãøå?» «Ìàáóòü, – ÿêùî ³ñíóº Áîæà ñïðàâåäëèâ³ñòü», – ïîâàæíî â³äïîâ³äàëè ìè, áåç ò³í³ ãëóçóâàííÿ é ï³ääðàæíþâàííÿ. «Àäæå æ âîíè æèâ³?» – äîïèòóâàëèñÿ æ³íêè, ïðîíèêëèâî âäèâëÿþ÷èñü ó íàø³ îáëè÷÷ÿ. Ìè ìîâ÷êè éøëè â³ä íèõ, âîë³þ÷è ïîâåðíóòèñÿ äî ðîáîòè. Ñòàðîñòàìè íà «Ïåðñüêîìó áàçàð³» áóëè, ïåðåâàæíî, ñëîâàöüê³ ä³â÷àòà, ÿê³ ðîçóì³ëè ìîâó íîâèõ ìåøêàíîê. Êîæíà ³ç öèõ ä³â÷àò ìàëà çà ñîáîþ ê³ëüêàð³÷íèé äîñâ³ä êîíöåíòðàö³éíîãî òàáîðó. ² êîæíà ïàì’ÿòàëà ïåðø³ äí³ â FKL, êîëè òðóïè æ³íîê çâàëþâàëè äîêóïè ïîï³ä ñò³íàìè áàðàê³â, à íåâèíåñåí³ – ãíèëè íà øïèòàëüíèõ ë³æêàõ, ³ êîëè ëþäñüê³ åêñêðåìåíòè ïîòâîðíîþ êó÷óãóðîþ âèñî÷³ëè ïîñåðåä áàðàê³â. Óñóïåðå÷ ñâî¿ì ãðóáèì ìàíåðàì, âîíè çáåðåãëè ïðèòàìàííó ¿ì æ³íî÷í³ñòü ³ äîáðîòó. Ìîæëèâî, ó íèõ òåæ áóëè êîõàíö³ ³, ìîæëèâî, âîíè òàêîæ êðàëè ìàðãàðèí ³ êîíñåðâí³ áëÿøàíêè, ùîáè çàïëàòèòè çà êîâäðè òà ñóêí³, àëå… …àëå ÿ ïðèãàäóþ ̳ðêó – íåâèñîêó íà çð³ñò, êðåìåçíó, «ðîæåâåíüêó» ä³â÷èíó. ¯¿ õàëóïà òåæ áóëà âñÿ â ðîæåâèõ òîíàõ, ³ç ðîæåâèìè ô³ðàíêàìè íà â³êí³, ÿêå âèõîäèëî íà òîé á³ê, äå áóâ áëîê. Ðîæåâå ñâ³òëî âñåðåäèí³ õàëóïè êèäàëî ðîæåâèé â³äñâ³ò íà îáëè÷÷ÿ ä³â÷èíè, ÷åðåç ùî âîíà ìàëà âèãëÿä îïîâèòî¿ òîíåíüêèì ñåðïàíêîì. Ó íàø³é êîìàíä³ áóâ ºâðåé ³ç ãíèëèìè çóáàìè, çàêîõàíèé ó ̳ðêó. ³í çàâæäè á³ãàâ ïî òàáîðó, àáè êóïèòè ñâ³æèõ ÿºöü äëÿ íå¿, à ïîò³ì ïåðåêèäàâ ¿õ, çàãîðíóò³ ó ì’ÿêó îáãîðòêó, ÷åðåç êîëþ÷èé äð³ò. ³í ïðîâîäèâ ³ç íåþ íå îäíó ãîäèíó, ìàéæå íå çâåðòàþ÷è óâàãè í³ íà åñåñ³âîê, ùî îáõîäèëè áàðàêè, í³ íà íàøîãî øåôà, êîòðèé ïîõîäæàâ, ìàþ÷è ïðè ñîá³ âåëè÷åçíîãî ðåâîëüâåðà, ïðèòîðî÷åíîãî äî á³ëîãî ë³òíüîãî îäíîñòðîþ.
241
ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ
Îäíîãî ðàçó ̳ðêà ïðèá³ãëà äî òîãî áàðàêó, äå ìè íàñòèëàëè äàõ. Âîíà ñõâèëüîâàíî ðîáèëà ÿê³ñü çíàêè ºâðåþ ³, çâåðòàþ÷èñü äî ìåíå, êðèêíóëà: «Ñïóñò³òüñÿ, áóäü ëàñêà! Ìîæå, é âè ÷èìîñü äîïîìîæåòå». Çë³çøè ç äàõó íà äâåð³ áàðàêà, ìè ñòðèáíóëè äîäîëó. ̳ðêà ñõîïèëà íàñ çà ðóêè ³ ïîòÿãíóëà äî ñâ õàëóïè. Òàì âîíà ïðîâåëà íàñ ì³æ íàðàìè ³, âêàçóþ÷è íà êóïó êîëüîðîâèõ ïîêðèâàë ³ êîâäð, íà ÿêèõ ëåæàëà äèòèíà, çáóäæåíî ïðîêàçàëà: «Ïîäèâ³òüñÿ, äèòèíà âìèðàº! Ñêàæ³òü, ùî ðîáèòè? ×îìó âîíà çàõâîð³ëà òàê ðàïòîâî?» Äèòèíà ñïàëà, àëå äóæå íåñïîê³éíî. Âîíà ìàëà âèãëÿä òðîÿíäè â çîëîò³é îïðàâ³ – ¿¿ ïàëàþ÷³ ù³÷êè áóëè îòî÷åí³ â³í÷èêîì ñâ³òëîãî âîëîññÿ. «ßêå ãàðíåñåíüêå äèòÿ», – ïðîøåïîò³â ÿ. «Ãàðíåñåíüêå!» – âèãóêíóëà ̳ðêà. «Óñå, íà ùî âè ñïðîìîãëèñÿ, öå ñêàçàòè, ùî âîíî ãàðíåñåíüêå! À âîíî ìîæå âìåðòè áóäü-ÿêî¿ ìèò³! ß ìóñèëà ïåðåõîâóâàòè éîãî, àáè âîíî íå ïîòðàïèëî äî ãàçîâî¿ êàìåðè! À ðàïòîì åñåñ³âêà çíàéäå éîãî? Äîïîìîæ³òü ìåí³!» ªâðåé ïîêëàâ ¿é ðóêó íà ïëå÷å. Âîíà â³äøòîâõíóëà éîãî é íåâòðèìíî çàðèäàëà. ß ñòåíóâ ïëå÷èìà é âèéøîâ ³ç áàðàêà. Çäàëåêó ÿ ïîáà÷èâ âàãîíè, ùî ðóõàëèñÿ óçäîâæ ïëàòôîðìè. Âîíè ïðèâåçëè íîâèõ ëþäåé, ÿê³ ï³äóòü ó íàïðÿìêó ãàþ. Îäíà ãðóïà – «Êàíàäà» ùîéíî ïîâåðòàëàñÿ ï³ñëÿ ðîçâàíòàæåííÿ âàãîí³â, à øèðîêîþ òàá³ðíîþ äîðîãîþ âæå ðóõàëàñÿ ïîâç íå¿ ³íøà ãðóïà, ùî çáèðàëàñÿ çàéíÿòè ¿¿ ì³ñöå. Íàä âåðõ³âêàìè äåðåâ çä³éìàâñÿ äèì. ß ïðèìîñòèâñÿ á³ëÿ öåáåðêè ç êèïëÿ÷îþ ñìîëîþ ³, ïîì³øóþ÷è ¿¿, äîâãî ñèä³â, çàìèñëèâøèñü. ßêî¿ñü ìèò³ ó ìî¿é ãîëîâ³ íåñïîä³âàíî ìàéíóëà øàëåíà äóìêà: ÿ òåæ õîò³â áè ìàòè äèòèíó ç ðîæåâèìè ù³÷êàìè é ðîçñèïàíèì ðóñÿâèì âîëîññÿì. ß ãîëîñíî ðîçñì³ÿâñÿ ç òàêî¿ ïðèìàðíî¿ ³äå¿ é ïîë³ç íà äàõ, ùîá çìàñòèòè éîãî ðîçòîïëåíîþ ñìîëîþ. À ùå ÿ ïðèãàäóþ ³íøó ñòàðîñòó – äåáåëó é ðóäîâîëîñó, ç øèðîêèìè ñòóïíÿìè é ïîðåïàíèìè ðóêàìè. Ó íå¿ íå áóëî îêðåìî¿ õàëóïè, à ëèøå äåê³ëüêà êîâäð, ðîçêëàäåíèõ íà ë³æêó, à çàì³ñòü ïåðåãîðîäêè – ùå ê³ëüêà, ïåðåêèíóòèõ ÷åðåç ãðóáèé ìîòóçîê. Âîíà ÿêîñü ñêàçàëà, ïîêàçóþ÷è íà æ³íîê, ÿê³ ïîêîòîì ëåæàëè íà íàðàõ: «ß íå õî÷ó, àáè âîíè â³ä÷óâàëè, ùî ÿ íà÷åáòî â³äîñîáëåíà îä íèõ. Ìîæëèâî, ÿ íå â çìîç³ äàòè ¿ì ùîñü, àëå ÿ íå õîò³ëà á ³ â³äáèðàòè ùîñü ó íèõ». «À òè â³ðèø ó çàãðîáíå æèòòÿ?» – ðàïòîì çàïèòàëà âîíà ó ìåíå ï³ä ÷àñ ÿêî¿ñü ëåãêîâàæíî¿ ðîçìîâè.
242
ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ
«²íêîëè, – â³äïîâ³â ÿ îáåðåæíî. – Îäíîãî ðàçó ÿ ïîâ³ðèâ ó öå, êîëè ïåðåáóâàâ ó â’ÿçíèö³, à âäðóãå – âæå òóò, ó òàáîð³, êîëè ìàëî íå âìåð. «À ÿêùî ëþäèíà ÷èíèòü çëî, âîíà áóäå ïîêàðàíà, ÷è íå òàê?» «Ââàæàþ, ùî òàê, ÿêùî íå ³ñíóº ÿêèõîñü ³íøèõ âèùèõ êðèòåð³¿â ñïðàâåäëèâîñò³, â³äì³ííèõ â³ä òèõ, ùî ¿õ âèðîáèëè ëþäè. Ðîçó쳺ø… òàêîãî ðîäó êðèòåð³¿â, ÿê³ âèñâ³òëþþòü ïðè÷èíè é ìîòèâè ³ çãëàäæóþòü ïðîâèíó ó ñâ³òë³ çàãàëüíî¿ ãàðìîí³¿ âñåñâ³òó. ×è ìîæå çëî÷èí, â÷èíåíèé íà ïëîùèí³, áóòè ïîêàðàíèé ó ïðîñòîð³?» «Àëå ÿ ìàþ íà óâàç³ – ó çâè÷àéíîìó, ëþäñüêîìó ðîçóì³íí³!» – âèãóêíóëà âîíà. «Çëî ìຠáóòè ïîêàðàíå. Ïîçà áóäü-ÿêèì ñóìí³âîì». «À òè ðîáèâ áè äîáðî, ÿêùî á ìàâ çìîãó?» «ß íå øóêàþ âèíàãîðîäè. ß áóäóþ äàõè ³ áàæàþ âèéòè ç êîíöòàáîðó æèâèì». «Àëå òè ãàäàºø, ùî âîíè, – ä³â÷èíà êèâíóëà ï³äáîð³ääÿì ó íåâèçíà÷åíîìó íàïðÿìêó, – íå çàñëóãîâóþòü êàðè?» «Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî äëÿ òèõ, õòî íåñïðàâåäëèâî ïîñòðàæäàâ, ñàìî¿ ñïðàâåäëèâîñò³ çàìàëî. Âîíè õî÷óòü, àáè âèíóâàòö³ òàêîæ íåñïðàâåäëèâî ïîñòðàæäàëè. Ëèøå öå âîíè ñïðèéìóòü ÿê ñïðàâåäëèâ³ñòü». «Òè õëîïåöü ðîçóìíèé! Àëå íå ìàºø íàéìåíøîãî óÿâëåííÿ, ÿê ïîä³ëèòè ñïðàâåäëèâî õë³á, ùîá íå äàòè ïðè öüîìó á³ëüøèé êóñåíü ñâî¿é êîõàíö³!» – óùèïëèâî ïðîìîâèëà âîíà é ï³øëà äî áàðàêà. Ƴíêè ëåæàëè âïðèòóë îäíà äî îäíî¿ íà ê³ëüêàÿðóñíèõ íàðàõ. Îáëè÷÷ÿ ó æ³íîê áóëè çàñòèãë³, ëèøå î÷³ – âåëèê³ é ãàðÿ÷êîâ³ – çäàâàëèñÿ æèâèìè. Ó ö³é ÷àñòèí³ òàáîðó âæå ïî÷àâñÿ ãîëîä. Ðóäîâîëîñà ñòàðîñòà ñíóâàëà â³ä íàð äî íàð, çàãîâîðþþ÷è äî æ³íîê, àáè â³äâîë³êòè ¿õ â³ä ¿õí³õ äóìîê. Ñòÿãóâàëà ç íàð ñï³âà÷îê ³ íàêàçóâàëà ¿ì ñï³âàòè, òàíöþðèñò³â ïðèìóøóâàëà òàíöþâàòè, ïîåò³â – äåêëàìóâàòè â³ðø³. «Ïîâñÿê÷àñ, íåíàñòàííî âîíè çàïèòóþòü ìåíå ïðî ñâî¿õ ìàòåð³â ³ áàòüê³â. Âîíè ïðîñÿòü ìåíå íàïèñàòè ¿ì». «Ìåíå âîíè òåæ ïðîñèëè. Öå íåñòåðïíî». «Òåáå! Òè ïðèõîäèø ³ çíîâ ³äåø ñîá³, à ìåí³ ÿê? ß ïðîñèëà ¿õ, áëàãàëà: ÿêùî ÿêàñü ³ç íèõ çàâàã³òí³º, íå çãîëîøóâàòèñÿ äî ë³êàðÿ, ÿêùî õòîñü çàíåäóæàº, çàëèøàòèñÿ â áàðàö³! ² òè äóìàºø, âîíè â³ðÿòü ìåí³? Àí³òðîõè íå âàæèòü, ùî ÿ ùîñèëè íàìàãàþñÿ çàõèñòèòè ¿õ. Ùî ìîæíà âä³ÿòè, ÿêùî âîíè ñàì³ ïðóòüñÿ äî ãàçîâèõ êàìåð?» Îäíà ç ä³â÷àò, ñòîÿ÷è íà ïëèò³, íàñï³âóâàëà ÿêèéñü øëÿãåð. Êîëè âîíà ñê³í÷èëà, æ³íêè íà íàðàõ çààïëîäóâàëè ¿é. ijâ÷èíà, ïîñì³õàþ÷èñü,
243
ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ
êëàíÿëàñÿ. Ðóäîâîëîñà ñòàðîñòà çàêðèëà îáëè÷÷ÿ ñâî¿ìè ìîçîëÿñòèìè ðóêàìè. «Íå ìîæó á³ëüøå âèòðèìàòè! Öå òàê ìåðçåííî! – ïðîøåïîò³ëà âîíà. ² ðàïòîì ñêî÷èëà íà íîãè ³ ñàìà âèë³çëà íà ïëèòó. Çëàçü!» – íàêàçàëà âîíà ñï³âà÷ö³. Ƴíêè çàìîâêëè. Âîíà çä³éíÿëà ðóêó. «Òèõî! – êðèêíóëà ñòàðîñòà, õî÷à í³õòî íå âèìîâèâ æîäíîãî ñëîâà. – Âè çàïèòóâàëè ìåíå ïðî âàøèõ áàòüê³â ³ ä³òåé. ß íå ãîâîðèëà âàì, æàë³þ÷è âàñ. Àëå çàðàç ÿ ñêàæó, ùîá âè çíàëè, áî âîíè â÷èíÿòü òå ñàìå ³ ç âàìè, ÿêùî âè çàíåäóæàºòå! Âàø³ ä³òè é ÷îëîâ³êè, âàø³ áàòüêè çîâñ³ì íå â ³íøîìó òàáîð³. ¯õ çàøòîâõíóëè â êàìåðó é ïóñòèëè òóäè ãàç! ¯õ çàäóøèëè ãàçîì, ðîçó쳺òå? ßê ³ ì³ëüéîíè ³íøèõ ëþäåé, ÿê ³ ìîþ ìàò³ð ³ ìîãî áàòüêà. Âîíè ãîðÿòü ó ãëèáîêèõ ðîâàõ ³ â ïå÷àõ… Äèì, ùî éîãî âè áà÷èòå íàä âåðõ³âêàìè äàõ³â, âèõîäèòü çîâñ³ì íå ç öåãëÿíîãî çàâîäó, ÿê âàì êàæóòü. Öå äèì îä âàøèõ ä³òåé! À òåïåð ³äè ³ ñï³âàé», – çàê³í÷èëà âîíà ñïîê³éíî, çâåðòàþ÷èñü äî ïåðåëÿêàíî¿ ñï³âà÷êè. ϳñëÿ öüîãî âîíà ðîçâåðíóëàñÿ é âèéøëà ³ç áëîêó. Ïåâíà ð³÷, óìîâè ÿê â Îñâåíö³ì³, òàê ³ â Á³ðêåíàó ïîñòóïîâî ïîêðàùóâàëèñÿ. Íàïî÷àòêó ïîáèòòÿ é óáèâñòâà áóëè çâè÷àéíîþ ð³÷÷þ, îäíàê ï³çí³øå âîíè ñêëàäàëè ëèøå ïîîäèíîê³ âèïàäêè. Ñïî÷àòêó äîâîäèëîñÿ ñïàòè íà ï³äëîç³, ëåæà÷è íà îäíîìó áîö³ ÷åðåç áðàê â³ëüíîãî ì³ñöÿ é ìàþ÷è çìîãó ïåðåâåðíóòèñÿ ëèøå çà êîìàíäîþ; ï³çí³øå ìîæíà áóëî, çà áàæàííÿì, ñïàòè íà íàðàõ, à ³íîä³ íàâ³òü ³ â ë³æêó. Íàïî÷àòêó âè ìóñèëè ñòîÿòè íà ïåðåêëè÷êàõ äî äâîõ ä³á çà îäèí ðàç, ï³çí³øå – ëèøå äî äðóãîãî ãîíãà, òîáòî äî äåâ’ÿòî¿ ãîäèíè. Ó ïåðø³ ðîêè ïîñèëêè áóëè çàáîðîíåí³, çãîäîì ¿õ äîçâîëèëè: ñïî÷àòêó âàãîþ äî 500 ãðàì³â, à ïîò³ì – áóäü-ÿêî¿ âàãè. Áóäü-ÿêîãî çðàçêà êèøåí³ áóëè ñïî÷àòêó ï³ä ñóâîðîþ çàáîðîíîþ, àëå íàïðèê³íö³ äîâêîëà Á³ðêåíàó ìîæíà ³íîä³ áóëî ïîáà÷èòè äåêîãî íàâ³òü ³ â öèâ³ëüíîìó îäÿç³. ϳñëÿ ïåðøèõ òðüîõ ÷è ÷îòèðüîõ ðîê³â æèòòÿ â òàáîð³ ñòàâàëî äåäàë³ «êðàùèì ³ êðàùèì». Ìè áóëè ïåâí³, ùî æàõ ïåðøèõ ðîê³â í³êîëè âæå íå ïîâòîðèòüñÿ ³ áóëè ãîðä³ ç òîãî, ùî âèæèëè. Ùî ã³ðøå í³ìöÿì âåëîñÿ íà áîéîâèõ ôðîíòàõ, òî á³ëüøå êðàùàëî íàøå ñòàíîâèùå. À îñê³ëüêè ¿ì âåëîñÿ äåäàë³ ã³ðøå é ã³ðøå… À íà «Ïåðñüêîìó áàçàð³» ÷àñ, çäàâàëîñÿ, ïëèíóâ ó çâîðîòíîìó íàïðÿìêó. Çíîâó ïåðåä íàøèìè î÷èìà ïîñòàâàâ Îñâåíö³ì 1940 ðîêó. Ƴíêè æàä³áíî êîâòàëè þøêó, äî ÿêî¿ â íàøèõ áëîêàõ í³õòî íàâ³òü ³ íå ïîäóìàâ áè äîòîðêíóòèñÿ. Âîíè ñìåðä³ëè â³ä ïîòó é ì³ñÿ÷íèõ. Ñòîÿëè íà ïåðåêëè÷êàõ ³ç ï’ÿòî¿ ðàíêó. Êîëè ¿õ íàðåøò³ ïåðåðàõîâóâàëè, áóëà
244
ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ
ìàéæå äåâ’ÿòà. Òîä³ ¿ì äàâàëè ïðîñòèãëî¿ êàâè. Î òðåò³é ï³ñëÿ ïîëóäíÿ ïî÷èíàëàñÿ âå÷³ðíÿ ïåðåêëè÷êà, ³ âîíè îòðèìóâàëè îá³ä: õë³á ³ ùîñü äî õë³áà. Îñê³ëüêè âîíè íå ïðàöþâàëè, ¿ì íå âèä³ëÿâñÿ Zulage – äîäàòêîâèé òðóäîâèé ïàéîê. ²íîä³ ¿õ âèãàíÿëè ç áàðàê³â ñåðåä äíÿ íà äîäàòêîâó ïåðåêëè÷êó. Âîíè øèêóâàëèñÿ ç³ìêíóòèìè øåðåãàìè é êðîêóâàëè âçäîâæ äîðîãè ðÿä ó ðÿä. Äåáåë³ áëîíäèíêè-åñåñ³âêè ó øê³ðÿíèõ ÷îáîòàõ âèñìèêóâàëè ç ¿õí³õ ðÿä³â óñ³õ õóäþ÷èõ, áðèäêèõ àáî ÷åðåâàòèõ ³ øòîâõàëè âñåðåäèíó «îêà». Òàê çâàíå «îêî» ÿâëÿëî ñîáîþ çàìêíåíå êîëî, óòâîðåíå ç³ìêíåíèìè ðóêàìè âàðòîâèõ. Çàïîâíåíå æ³íêàìè, öå êîëî ðóõàëîñÿ ÿêèìîñü ìàêàáðè÷íèì òàíêîì äî òàá³ðíèõ âîð³ò, ùîáè òàì áóòè ïîãëèíóòèì á³ëüøèì, çàãàëüíîòàá³ðíèì «îêîì». Ï’ÿòñîò, ø³ñòñîò, òèñÿ÷à â³ä³áðàíèõ æ³íîê. ³äòàê ïî÷èíàâñÿ ¿õí³é õ³ä – îáîìà òèìè øëÿõàìè. ×àñîì åñåñ³âêà âõîäèëà äî áëîêó. Âîíà îãëÿäàëà íàðè: æ³íêà, ÿêà ïîæèðàëà î÷èìà ³íøèõ æ³íîê. Ðîçïèòóâàëà, ÷è íå ïîòðåáóº ÿêàñü ³ç íèõ ë³êàðÿ àáî, ìîæå, º âàã³òí³. Ó øïèòàë³, çà ¿¿ ñëîâàìè, âîíè îòðèìóâàòèìóòü ìîëîêî òà á³ëèé õë³á. Ò³, ùî çãîëîøóâàëèñÿ, çëàçèëè ç íàð ³, âòÿãíåí³ âñåðåäèíó «îêà», éøëè äî âîð³ò – ó íàïðÿìêó ãàþ. Àáè çìàðíóâàòè äåííèé ÷àñ (îñê³ëüêè ó íàñ ìàéæå íå áóëî ðîáîòè â òàáîð³), ìè ÷àñòåíüêî ïîäîâãó áóâàëè íà «Ïåðñüêîìó áàçàð³» – àáî â õàëóïàõ ó ñòàðîñò, àáî ïîï³ä ñò³íàìè áàðàê³â, àáî â óáèðàëüíÿõ. Ó ñòàðîñòè ìîæíà áóëî ïîïèòè ÷àéêó àáî ïîäð³ìàòè ãîäèíêó-äâ³ â ¿¿ ë³æêó. Ñèäÿ÷è ïîï³ä áàðàêàìè, ìîæíà áóëî ïîòåðåâåíèòè ç òåñëÿìè òà ìóëÿðàìè. Äîâêîëà íèõ çàâæäè ñíîâèãàëî ê³ëüêà æ³íîê – ó ãàðíåíüêèõ ñâåòðàõ òà â ïàí÷îõàõ-ïàâóòèíêàõ. Áóäü-ÿêà ç íèõ ëàäíà áóëà äî âàøèõ ïîñëóã çà øìàò ï³ñòðÿâîãî øîâêó ÷è áëèñêó÷ó ïðèêðàñó. Çà ì ïàì’ÿò³ ùå íå áóëî òàêî¿ äåøåâèçíè íà æ³íîê. Áóä³âëÿ âáèðàëüí³ áóëà ñï³ëüíîþ äëÿ ÷îëîâ³ê³â òà æ³íîê ³ ìàëà äâà â³ää³ëåííÿ, ùî ðîçä³ëÿëèñÿ ëèøå äåðåâ’ÿíîþ ïåðåãîðîäêîþ. Íà æ³íî÷³é ïîëîâèí³ çàâæäè ëþäíî é ãàëàñëèâî, íà íàø³é – òèøà é ïðèºìíà ïðîõîëîäà â³ä öåìåíòíî¿ ï³äëîãè. Ìîæíà ñèä³òè òóò ãîäèíàìè, ðîçâîäÿ÷è àìóðí³ òåðåâåí³ ç ãàðíåíüêîþ, ì³í³àòþðíîþ ïðèáèðàëüíèöåþ Êàòðåþ. ²íòåð’ºð í³ ó êîãî íå âèêëèêàâ ÿêî¿ñü í³ÿêîâîñò³ ÷è íåçðó÷íîñò³. Çðåøòîþ, ëþäèíà òóò òàêîãî íàáà÷èëàñÿ… Òî áóëî â ÷åðâí³. Îáîìà òèìè øëÿõàìè ³ âäåíü, ³ âíî÷³ éøëè ëþäè. Ñïîçàðàíêó äî ãëèáîêî¿ íî÷³ âåñü «Ïåðñüêèé áàçàð» ñòîÿâ íà ïåðåêëè÷ö³. Äí³ áóëè ïîãîæ³, é ñìîëà ïëàâèëàñÿ íà äàõàõ. Ïîò³ì çàðÿäèëè äîù³, é
245
ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ
ïðèíåñëè ³ç ñîáîþ ïðîíèçëèâ³ â³òðè. Ðàíêàìè òÿãíóëî õîëîäîì ³ ñèð³ñòþ. Àëå íåâäîâç³ çíîâó ðîçïîãîäèëîñÿ. Äî ïëàòôîðìè áåçóïèííî ï³ä’¿æäæàëè ïîòÿãè, ³ ëþäè âñå éøëè ³ éøëè… ×àñòî ìè çìóøåí³ áóëè ñòîÿòè é ÷åêàòè, íå â çìîç³ ä³ñòàòèñÿ äî ðîáîòè, îñê³ëüêè âîíè çàñòóïàëè íàì äîðîãó. Âîíè éøëè ñïðîêâîëà, ðîçòÿãíóòèìè ãðóïàìè, ³íîä³ òðèìàþ÷èñü çà ðóêè. Ƴíêè, ïîõèëîãî â³êó ÷îëîâ³êè é ä³òè. Ïðîõîäÿ÷è ïîâç íàñ çà êîëþ÷èì äðîòîì, ïîâåðòàëè ìîâ÷àçí³ îáëè÷÷ÿ.  ¿õí³õ î÷àõ ñòîÿëè ñëüîçè ñï³â÷óòòÿ äî íàñ, ³ âîíè êèäàëè íàì ÷åðåç êîëþ÷èé äð³ò õë³á. Ƴíêè çí³ìàëè ç ðóê ãîäèííèêè é êèäàëè ¿õ íàì ï³ä íîãè, çíàêàìè çàîõî÷óþ÷è ï³ä³áðàòè ¿õ. Á³ëÿ âîð³ò ãðàâ îðêåñòð – ôîêñòðîòè é òàíãî. Òàá³ðíèêè âäèâëÿëèñÿ â êðîêóþ÷èõ. Ëþäèíà ìຠíàäòî îáìåæåíó åìîö³éíó ïàë³òðó äëÿ âèðàæåííÿ ñèëüíèõ ïî÷óòò³â ³ øàëåíèõ ïðèñòðàñòåé ³ âäàºòüñÿ äî òèõ ñàìèõ âèðàæàëüíèõ çàñîá³â, ÿê ³ â ðàç³ ïåðåñ³÷íèõ ³ áóäåííèõ ïî÷óòò³â. Âîíà âæèâຠò³ ñàì³ çâè÷àéí³ ñëîâà. «Ñê³ëüêè âæå ¿õ ïðîéøëî? ³ä ñåðåäèíè òðàâíÿ ìèíóëî ìàéæå äâà ì³ñÿö³. ßêùî ðàõóâàòè ïî äâàäöÿòü òèñÿ÷ ùîäíÿ… òî áëèçüêî ì³ëüéîíà!» «Àëå æ âîíè íå ìîãëè çàãàíÿòè ñò³ëüêè äî ãàçîâèõ êàìåð ùîäíÿ. À âò³ì… ä³äüêî ¿õ çíàº, ó íèõ ÷îòèðè ïå÷³ ³ ê³ëüêà ðîâ³â…» «Òîä³ ðàõóéìî ³íàêøå: ç Êîøèöå é Ìóêà÷åâà áóëî ìàéæå 600 òèñÿ÷. Ïîçà áóäü-ÿêèì ñóìí³âîì, ¿õ óñ³õ ïåðåâåçëè. À ñê³ëüêè ç Áóäàïåøòà? Òèñÿ÷ 300 áóäå çàïðîñòî.» «ßêà âæå ð³çíèöÿ?» «Ja, àëå, ìàáóòü, ñêîðî áóäå öüîìó ê³íåöü. Âèíèùàòü âñ³õ äî îäíîãî». «Íå õâèëþéñÿ, íå çàáðàêíå». Ëþäèíà ñòåíຠïëå÷èìà é äèâèòüñÿ íà äîðîãó. Çà þðìèùåì ëþäåé ñïðîêâîëà ³äóòü åñåñ³âö³, ñïîíóêàþ÷è ñâî¿ìè ïðèõèëüíèìè ïîñì³øêàìè ïðîñóâàòèñÿ äàë³. Âîíè ïîÿñíþþòü, ùî âæå íåäàëåêî, ³ ïîïëåñêóþòü ïî ðàìåíó ÿêîãîñü ä³äêà, ÿêèé, êóìåäíî ÷èì÷èêóþ÷è, ïîñï³øຠäî òðàíøå¿, øâèäåíüêî ñïóñêຠøòàíè é ïðèñ³äຠíàâïî÷³ïêè. Åñåñ³âåöü ãóêຠäî íüîãî ³ âêàçóº íà þðáó, ùî â³ääàëÿºòñÿ. ijäîê êèâຠãîëîâîþ, íàòÿãóº øòàíè ³, êóìåäíî ÷èì÷èêóþ÷è, íàìàãàºòüñÿ íàçäîãíàòè þðáó. Ëþäèíà, ÿêà ñïîñòåð³ãຠöå, ëåäü ñòðèìóº óñì³øêó, ðîçâàæåíà âèãëÿäîì ³íøî¿ ëþäèíè, ÿêà òàê ïîñï³øຠäî ãàçîâî¿ êàìåðè. Ïîò³ì ìè ïðàöþâàëè íà ñêëàäàõ: òåæ ñìîëèëè äàõè, ùî ïðîò³êàëè. Ó ñêëàäñüêèõ ïðèì³ùåííÿõ çáåð³ãàëèñÿ êóïè ð³çíîãî ìîòëîõó òà íåâèïîòðîøåíèõ êëóíê³â. Ñêàðá, â³ä³áðàíèé ó òèõ ëþäåé, ùî éøëè äî ãàçîâèõ êàìåð, áåçëàäíî íàãðîìàäæóâàâñÿ òóò, íå ïðèêðèòèé â³ä ñîíöÿ é äîùó.
246
ËÞÄÈ, ßʲ ÉØËÈ ÍÅÑʲÍ×ÅÍÍÈÌ ÏÎÒÎÊÎÌ
Ùîäíÿ, ðîçêëàâøè áàãàòòÿ ï³ä öåáåðêîþ ç³ ñìîëîþ, ìè çàõîäæóâàëèñÿ «îðãàí³çîâóâàòè» ï³äîá³ä. Îäèí ïðèíîñèâ â³äðî âîäè, äðóãèé – òîðáó ñóøåíèõ âèøåíü àáî ñëèâ, òðåò³é – öóêîð. Ìè âàðèëè óçâàð ³ â³äíîñèëè éîãî òèì íàøèì ñï³ëüíèêàì, ùî íà äàõó ñòâîðþâàëè âèäèì³ñòü ðîáîòè. ²íø³ ñìàæèëè ãðóäèíêó ç öèáóëåþ ³ ¿ëè ¿¿ ç êóêóðóäçÿíèì õë³áîì. Ìè íàìàãàëèñÿ ïîöóïèòè âñå, ùî ïîòðàïëÿëî äî ðóê, ³ íåñëè íàãðàáîâàíå äîáðî äî òàáîðó. dz ñêëàäñüêèõ äàõ³â äóæå äîáðå ïðîãëÿäàëèñÿ ïàëàþ÷³ âîãíèùà òà êðåìàòîð³¿, ùî ïðàöþâàëè íà ïîâíó ïîòóæí³ñòü. Âèäíî áóëî, ÿê ëþäè âõîäèëè âñåðåäèíó ³ ðîçäÿãàëèñÿ. Ïîò³ì åñåñ³âö³ øâèäêî é íàãëóõî çà÷èíÿëè â³êíà. ×åðåç ê³ëüêà õâèëèí, óïðîäîâæ ÿêèõ ìè íàâ³òü íå âñòèãàëè, ÿê ñë³ä, ïðîñìîëèòè ëèñò òîëþ, âîíè âæå ðîç÷èíÿëè íàâñò³æ â³êíà é áîêîâ³ äâåð³, àáè ïðîâ³òðèòè ïðèì³ùåííÿ. ³äòàê ç’ÿâëÿëàñÿ êðåìàòîðíà êîìàíäà – Sonderkommando , ÿêà çíîñèëà òðóïè äî ïàëàþ÷èõ âîãíèù ³ êèäàëà ¿õ â îãîíü. ² òàê òðèâàëî çðàíêó äî íî÷³ ³ ïîâñÿêäåíü. ²íîä³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê ïîä³áíèé åøåëîí óæå áóëî â³äïðàâëåíî íà ñìåðòü äî ãàçîâî¿ êàìåðè, ï³ä’¿æäæàëè çàï³çí³ë³ àâòîìàøèíè ³ç õâîðèìè. Âèòðà÷àòè íà íèõ ãàç áóëî åêîíîì³÷íî íåâèã³äíî. ¯ì íàêàçóâàëè ðîçäÿãàòèñÿ äîãîëà, ³ îáåðøàðôþðåð Ìîëü ðîçñòð³ëþâàâ ¿õ ³ç ãâèíò³âêè àáî ç³øòîâõóâàâ æèâèìè äî ðîâó, íàä ÿêèì çä³éìàëîñÿ ïîëóì’ÿ. Îäíîãî ðàçó ïðèâåçëè ìàøèíîþ ìîëîäó æ³íêó, ÿêà â³äìîâèëàñÿ ðîçëó÷èòèñÿ ç³ ñâîºþ ìàò³ð’þ. Îáîõ çìóñèëè ðîçäÿãíóòèñÿ, ³ ìàòè ï³øëà ïåðøîþ. ×îëîâ³ê, ùî ìàâ ñóïðîâîäæóâàòè ìîëîäøó, ãåòü îñòîâï³â, óðàæåíèé âèòîí÷åíîþ êðàñîþ ¿¿ ò³ëà, ³ â³ä çäèâóâàííÿ é çàõâàòó ïî÷óõàâ ïîòèëèöþ. Ïîì³òèâøè öåé ïðèðîäí³é, õî÷ ³ ïðîñòåöüêèé æåñò, æ³íêà òðîõè îòÿìèëàñÿ. Ïî÷åðâîí³âøè, âîíà ñõîïèëà öüîãî ÷îëîâ’ÿãó çà ðóêó. «Ñêàæè, ùî âîíè ç³ ìíîþ çðîáëÿòü?» «Íàáåðèñÿ â³äâàãè», – âèìîâèâ öåé ÷îëîâ³ê, íå âèâ³ëüíÿþ÷è ðóêè. «ß â³äâàæíà! Òè æ áà÷èø, ÿ íàâ³òü íå ñòèäàþñÿ òåáå! Ãîâîðè!» «Ãîëîâíå, áóäü â³äâàæíîþ. Õîä³ìî. ß ïðîâåäó òåáå. Òè ò³ëüêè íå äèâèñÿ». ³í óçÿâ ¿¿ çà ðóêó ³ ïîâ³â, çàòóëèâøè ¿é äîëîíåþ î÷³. Øêâàð÷àííÿ é ñìîð³ä â³ä ïàëåíîãî ò³ëà é æàð, ùî âèâåðãàâñÿ ç ÿêîãîñü ðîâó, âæàõíóâ ¿¿. Âîíà ñïðîáóâàëà âèñìèêíóòèñÿ. Îäíàê â³í ëàã³äíî ïðèõèëèâ ¿é ãîëîâó, â³äêðèâàþ÷è ïîòèëèöþ. ² â òó æ ìèòü îáåðøàðôþðåð âèñòð³ëèâ, ìàéæå íàâìàííÿ. ×îëîâ³ê ç³øòîâõíóâ ìîëîäó æ³íêó äî ðîâó, â ÿêîìó ïàëàõêîò³ëî ïîëóì’ÿ, ³, êîëè âîíà ïàäàëà, ïî÷óâ ¿¿ íåñàìîâèòèé, óðèâèñòèé êðèê.
247
ÒÀÄÅÓØ ÁÎÐÎÂÑÜÊÈÉ
Êîëè «Ïåðñüêèé áàçàð», öèãàíñüêèé òàá³ð òà FKL áóëè âùåðòü çàïîâíåí³ æ³íêàìè, â³ä³áðàíèìè ç òèõ, êîòð³ ïðèáóâàëè íà ïëàòôîðìó, íàâïðîòè «Ïåðñüêîãî áàçàðó» áóëî â³äêðèòî íîâèé òàá³ð. Ìè ïðîçâàëè éîãî «Ìåêñèêà». ³í òåæ áóâ ïîêè ùî íå îïîðÿäæåíèé, îòæå, òàì òàêîæ ïî÷àëè áóäóâàòè õàëóïè äëÿ ñòàðîñò, ïðîâîäèëè åëåêòðèêó é ñêëèëè â³êíà. Ìèíàëè äí³, ïîä³áí³ îäèí äî îäíîãî. Ëþäè âèõîäèëè ç òîâàðíèõ âàãîí³â ³ éøëè – òèìè äâîìà øëÿõàìè. Òàá³ðíèêè ïåðåéìàëèñÿ êîæåí ñâî¿ìè ïðîáëåìàìè: ÷åêàëè íà ïîñèëêè é ëèñòè ç äîìó, ùîñü «îðãàí³çîâóâàëè» äëÿ ñâî¿õ ïðèÿòåë³â ³ êîõàíîê, ïóñêàëèñÿ íà ð³çí³ àâàíòþðè. Íî÷³ çàñòóïàëè äí³, íà çì³íó ñïåêîò³ ïðèõîäèëè äîù³. Íàïðèê³íö³ ë³òà ïîòÿãè ïåðåñòàëè ïðèáóâàòè. Äåäàë³ ìåíøå é ìåíøå ëþäåé ³øëî äî êðåìàòîð³¿â. Ñïî÷àòêó â òàá³ðíèê³â âèíèêëî òàêå â³ä÷óòòÿ, ùî ¿ì ÷îãîñü áðàêóº. Àëå ïîò³ì ïðèçâè÷à¿ëèñÿ. Çðåøòîþ, â³äáóâàëèñÿ ³íø³ âàæëèâ³ ïî䳿: íàñòóï ÷åðâîíèõ â³éñüê, ïîâñòàëà é ïàëàþ÷à Âàðøàâà, åøåëîíè, ùî â³äïðàâëÿëèñÿ ùîäíÿ ç òàáîðó ó çàõ³äíîìó íàïðÿìêó íàçóñòð³÷ íåâ³äîìîñò³, íîâèì íåäóãàì ³ ñìåðò³; áóíò ó êðåìàòîð³ÿõ ³ âòå÷à çîíäåðêîìàíäè, ÿêà çàê³í÷èëàñÿ ðîçñòð³ëîì óñ³õ óò³êà÷³â. Ïîò³ì â’ÿçí³â ïî÷àëè ïåðåêèäàòè ç îäíîãî òàáîðó äî ³íøîãî – áåç ëîæîê, áåç ìèñîê ³ áåç ãàí÷³ð’ÿ äëÿ ò³ëà. Ïàì’ÿòü ëþäèíè çáåð³ãຠëèøå îáðàçè. ² ñüîãîäí³, êîëè ÿ ïðèãàäóþ îñòàííº ë³òî â Îñâåíö³ì³, ó ìåíå ïåðåä î÷èìà ïðîïëèâຠíåñê³í÷åííèé ñòðîêàòèé ïîò³ê ëþäåé, ùî âðî÷èñòî ïðîñòóþòü òèìè äâîìà øëÿõàìè; æ³íêà, êîòðà ñòî¿òü ³ç ïîõèëåíîþ ãîëîâîþ íàä ðîâîì, ç ÿêîãî øóãຠïîëóì’ÿ; äåáåëà ðóäîâîëîñà ä³â÷èíà íà òåìíîìó òë³ âñåðåäèí³ áàðàêà, ÿêà íåòåðïëÿ÷å âèãóêóº: «Òè ìåí³ ñêàæè, ÷è áóäå çëî ïîêàðàíå? Ó çâè÷àéíîìó, ëþäñüêîìó ðîçóì³íí³!» À ùå ÿ áà÷ó ïåðåä ñîáîþ ºâðåÿ ³ç ãíèëèìè çóáàìè, ÿêèé ñòî¿òü ùîâå÷îðà ïåðåä ìî¿ìè íàðàìè ³, çàäåðøè ãîëîâó, äîïèòóºòüñÿ: «Òè îòðèìàâ ñüîãîäí³ ïîñèëêó? Ìîæå, ïðîäàñè ìåí³ ÿºöü äëÿ ̳ðêè? Çàïëà÷ó ìàðêàìè. Âîíà òàê ëþáèòü ÿéöÿ…» * Óçÿòî ç: Tadeusz Borowski, This Way for the Gas, Ladies and Gentlemen. New York: Penguin Books, 1979. Copyright © 1959 by Maria Borowski. English translation copyright © 1967 by Penguin Books Ltd. Óñ³ ïðàâà çàñòåðåæàíî. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó Viking Penguin Inc.
248
ªãóäà Áàóåð ªãóäà Áàóåð óæå çíàéîìèé íàì ³ç ïåðøî¿ ÷àñòèíè ö³º¿ êíèæêè. ßê ³ Ðàóëü óëüáåðã, â³í â³äçíà÷àºòüñÿ ïðèòàìàííîþ ³ñòîðèêàì ñõèëüí³ñòþ äî äåòàë³çóâàííÿ. Àëå ÿêùî óëüáåðã çàãîñòðþº ñâîþ óâàãó íà ïîñòàòòÿõ çëî÷èíö³â, òî Áàóåð çîñåðåäæóºòüñÿ ïåðåâàæíî íà ¿õí³õ æåðòâàõ. Éîãî íàóêîâèé ï³äõ³ä òÿ泺 äî óíèêíåííÿ óçàãàëüíåíü ³, íàòîì³ñòü, âèð³çíÿºòüñÿ óâàãîþ äî ðîçá³æíîñòåé, ÿê³ ïðîÿâëÿþòüñÿ, ÿêùî ðîçãëÿäàòè çáëèçüêà îáóìîâëåí³ ì³ñöåì ³ ÷àñîì îñîáëèâîñò³. Òàêèé ñâ³òîãëÿä ñïîíóêຠÁàóåðà ëàìàòè ñòåðåîòèïè ùîäî Ãîëîêîñòó, çîêðåìà ùîäî ïîâåä³íêè ºâðå¿â çà òèõ òðàã³÷íèõ îáñòàâèí. ²ç-ïîì³æ öèõ ñòåðåîòèï³â íàéá³ëüøîãî ïîøèðåííÿ íàáóâ òîé, ùî çìàëüîâóº ºâðå¿â ÿê ïàñèâíèõ ³ áåçáîðîííèõ æåðòâ, ÿê³ éøëè, ÿê «â³âö³ íà çàá³é». Ó ñâî¿é ãðóíòîâí³é ïðàö³ ïðî îï³ð ºâðå¿â «Âèõ³ä ºâðå¿â ³ç áåçñèëëÿ», ôðàãìåíò ÿêî¿ ïîäàíî òóò, Áàóåð ïîêàçóº, íàñê³ëüêè îìàíëèâèì ìîæå áóòè öåé ñòåðåîòèï. Ôîðìè ºâðåéñüêîãî îïîðó ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó* ßê áóëî ïîêàçàíî, çàãàëüíèì ñòàíîâèùåì ºâðå¿â ÷àñ³â ã³òëåð³âñüêî¿ äîáè áóëî ïîë³òè÷íå áåçñèëëÿ. Ïåðåãîâîðè ùîäî ¿õíüîãî ñïàñ³ííÿ, ÿêùî âçàãàë³ é âåëèñÿ, ìàëè á ï³äòðèìóâàòèñÿ îäí³ºþ ÷è ê³ëüêîìà ãîëîâíèìè ïîë³òè÷íèìè ñèëàìè; áåç öüîãî áóëî á ìàëî øàíñ³â íà óñï³õ. ªâðå¿ ìîãëè çâåðíóòèñÿ äî öèõ ñèë, ó íèõ áóëà ìîæëèâ³ñòü ñïðîáóâàòè âïëèíóòè íà ãðîìàäñüêó äóìêó â êðà¿íàõ çàõ³äíî¿ äåìîêðàò³¿, àëå âðåøò³-ðåøò âîíè íàäòî çàëåæàëè â³ä ìèëîñò³ ³íøèõ. Ó â³ëüíîìó ñâ³ò³ ºâðå¿ ìîãëè çàêëèêàòè ÷è ïðîñèòè íàäàòè ¿ì äîïîìîãó; ïåðåáóâàþ÷è çà êîëþ÷èì äðîòîì ã³òëåð³âñüêîãî ïåêëà, âîíè ìîãëè âîëàòè â íà䳿, ùî ïðèãëóøåíèé â³äãîëîñ äîñÿãíå çîâí³øíüîãî ñâ³òó. ×è ìîãëè çðîáèòè ùîñü ïîíàä òå çàõîïëåí³ â ïàñòêó ºâðå¿ ªâðîïè? ßêùî òàê, ÷è çðîáèëè âîíè öå? ßêîþ áóëà ðåàêö³ÿ æåðòâ íà íàéæàõëèâ³øèé òåðîð ³ç âñ³õ áóäü-êîëè çàïðîâàäæåíèõ ïðàâëÿ÷èì ðåæèìîì? Íàäçâè÷àéíî âàæëèâî, ÿêîþ áóëà ðåàêö³ÿ ºâðå¿â íà íàöèñòñüêèé ðåæèì, – òàê ñàìî ÿê ³ íåºâðå¿â. ªâðåé ïðàãíå çíàòè òðàäèö³þ, ÿêó â³í íàñë³äóº. ßê öÿ òðàäèö³ÿ, óâåñü öåé îáøèð ³ñòîðè÷íî âèðîáëåíèõ ö³ííîñòåé ïðîÿâèëè ñåáå çà íàéâèùîãî âèïðîáóâàííÿ – ñìåðòíîãî âèðîêó, âèíåñåíîãî óòëåðîì ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³? À ìîæå, ºâðåéñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ, ïðèãí³÷åíà óäàðàìè æîðñòîêîãî âîðîãà é îòî÷åíà íà Ñõîä³ ïåðåâàæíî áàéäóæèì, à òî é âîðîæèì íàñåëåííÿì, ïðîñòî çàãèíóëà?
249
ªãóäà Áàóåð ªãóäà Áàóåð óæå çíàéîìèé íàì ³ç ïåðøî¿ ÷àñòèíè ö³º¿ êíèæêè. ßê ³ Ðàóëü óëüáåðã, â³í â³äçíà÷àºòüñÿ ïðèòàìàííîþ ³ñòîðèêàì ñõèëüí³ñòþ äî äåòàë³çóâàííÿ. Àëå ÿêùî óëüáåðã çàãîñòðþº ñâîþ óâàãó íà ïîñòàòòÿõ çëî÷èíö³â, òî Áàóåð çîñåðåäæóºòüñÿ ïåðåâàæíî íà ¿õí³õ æåðòâàõ. Éîãî íàóêîâèé ï³äõ³ä òÿ泺 äî óíèêíåííÿ óçàãàëüíåíü ³, íàòîì³ñòü, âèð³çíÿºòüñÿ óâàãîþ äî ðîçá³æíîñòåé, ÿê³ ïðîÿâëÿþòüñÿ, ÿêùî ðîçãëÿäàòè çáëèçüêà îáóìîâëåí³ ì³ñöåì ³ ÷àñîì îñîáëèâîñò³. Òàêèé ñâ³òîãëÿä ñïîíóêຠÁàóåðà ëàìàòè ñòåðåîòèïè ùîäî Ãîëîêîñòó, çîêðåìà ùîäî ïîâåä³íêè ºâðå¿â çà òèõ òðàã³÷íèõ îáñòàâèí. ²ç-ïîì³æ öèõ ñòåðåîòèï³â íàéá³ëüøîãî ïîøèðåííÿ íàáóâ òîé, ùî çìàëüîâóº ºâðå¿â ÿê ïàñèâíèõ ³ áåçáîðîííèõ æåðòâ, ÿê³ éøëè, ÿê «â³âö³ íà çàá³é». Ó ñâî¿é ãðóíòîâí³é ïðàö³ ïðî îï³ð ºâðå¿â «Âèõ³ä ºâðå¿â ³ç áåçñèëëÿ», ôðàãìåíò ÿêî¿ ïîäàíî òóò, Áàóåð ïîêàçóº, íàñê³ëüêè îìàíëèâèì ìîæå áóòè öåé ñòåðåîòèï. Ôîðìè ºâðåéñüêîãî îïîðó ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó* ßê áóëî ïîêàçàíî, çàãàëüíèì ñòàíîâèùåì ºâðå¿â ÷àñ³â ã³òëåð³âñüêî¿ äîáè áóëî ïîë³òè÷íå áåçñèëëÿ. Ïåðåãîâîðè ùîäî ¿õíüîãî ñïàñ³ííÿ, ÿêùî âçàãàë³ é âåëèñÿ, ìàëè á ï³äòðèìóâàòèñÿ îäí³ºþ ÷è ê³ëüêîìà ãîëîâíèìè ïîë³òè÷íèìè ñèëàìè; áåç öüîãî áóëî á ìàëî øàíñ³â íà óñï³õ. ªâðå¿ ìîãëè çâåðíóòèñÿ äî öèõ ñèë, ó íèõ áóëà ìîæëèâ³ñòü ñïðîáóâàòè âïëèíóòè íà ãðîìàäñüêó äóìêó â êðà¿íàõ çàõ³äíî¿ äåìîêðàò³¿, àëå âðåøò³-ðåøò âîíè íàäòî çàëåæàëè â³ä ìèëîñò³ ³íøèõ. Ó â³ëüíîìó ñâ³ò³ ºâðå¿ ìîãëè çàêëèêàòè ÷è ïðîñèòè íàäàòè ¿ì äîïîìîãó; ïåðåáóâàþ÷è çà êîëþ÷èì äðîòîì ã³òëåð³âñüêîãî ïåêëà, âîíè ìîãëè âîëàòè â íà䳿, ùî ïðèãëóøåíèé â³äãîëîñ äîñÿãíå çîâí³øíüîãî ñâ³òó. ×è ìîãëè çðîáèòè ùîñü ïîíàä òå çàõîïëåí³ â ïàñòêó ºâðå¿ ªâðîïè? ßêùî òàê, ÷è çðîáèëè âîíè öå? ßêîþ áóëà ðåàêö³ÿ æåðòâ íà íàéæàõëèâ³øèé òåðîð ³ç âñ³õ áóäü-êîëè çàïðîâàäæåíèõ ïðàâëÿ÷èì ðåæèìîì? Íàäçâè÷àéíî âàæëèâî, ÿêîþ áóëà ðåàêö³ÿ ºâðå¿â íà íàöèñòñüêèé ðåæèì, – òàê ñàìî ÿê ³ íåºâðå¿â. ªâðåé ïðàãíå çíàòè òðàäèö³þ, ÿêó â³í íàñë³äóº. ßê öÿ òðàäèö³ÿ, óâåñü öåé îáøèð ³ñòîðè÷íî âèðîáëåíèõ ö³ííîñòåé ïðîÿâèëè ñåáå çà íàéâèùîãî âèïðîáóâàííÿ – ñìåðòíîãî âèðîêó, âèíåñåíîãî óòëåðîì ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³? À ìîæå, ºâðåéñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ, ïðèãí³÷åíà óäàðàìè æîðñòîêîãî âîðîãà é îòî÷åíà íà Ñõîä³ ïåðåâàæíî áàéäóæèì, à òî é âîðîæèì íàñåëåííÿì, ïðîñòî çàãèíóëà?
249
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
Îòðèìàòè â³äïîâ³ä³ íà ö³ çàïèòàííÿ òàê ñàìî âàæëèâî ³ äëÿ íåºâðå¿â. ͳ÷îãî ïîä³áíîãî äî Ãîëîêîñòó ðàí³øå íå òðàïëÿëîñÿ, îäíàê íåìຠãàðàíò³¿, ùî â³í íå ïîâòîðèòüñÿ çíîâó. ² ïîòåíö³éíèìè æåðòâàìè ãåíîöèäó º íå ëèøå ºâðå¿. Äîêîí÷å ïîòð³áíî òàêîæ çíàòè, ÿê âçàãàë³ ðåàãóþòü ëþäè çà òàêèõ åêñòðåìàëüíèõ îáñòàâèí, ³ ç’ÿñóâàòè, ÿê ðåàãóâàëè ºâðå¿, êîëè öå ñòàëîñÿ ç íèìè. Ùî òàêå îï³ð? Ùî êîíêðåòíî ðîçó쳺ìî ìè ï³ä öèì òåðì³íîì ó êîíòåêñò³ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè? Ùî îçíà÷ຠöå ïîíÿòòÿ, êîëè ìè ïîâ’ÿçóºìî éîãî ç ºâðåÿìè? Ãåíð³ ̳÷åë – ìîæëèâî, íàéâ³äîì³øèé ñó÷àñíèé ³ñòîðèê àíòèôàøèñòñüêîãî ðóõó îïîðó – âèçíà÷ຠîï³ð í³ã³ë³ñòè÷íî: îï³ð áóâ ï³äòðèìêîþ ñàìîïîâàãè. ³í ïèøå: «Ïðèéíÿòè ïîðàçêó, êîëè çäàòåí ³ùå áîðîòèñÿ, îçíà÷àëî âòðàòó ñàìîïîâàãè; ñàìîïîâàãà ñïîíóêàëà êîæíîãî íå çäàâàòèñÿ íà óìîâëÿííÿ ïðî ñï³âïðàöþ ç âîðîãîì»1. Îäíàê ïðàêòè÷íî íåìຠñåíñó àíàë³çóâàòè ºâðåéñüêèé îï³ð çà öèìè êàòåãîð³ÿìè – àäæå íàöèñòè, ÿê â³äîìî, íå âäàâàëèñÿ ñòîñîâíî ºâðå¿â äî æîäíèõ óìîâëÿíü ïðî ñï³âïðàöþ. Ïðîôåñîð Ðàóëü óëüáåðã, ç ³íøîãî áîêó, ñõèëüíèé ââàæàòè ºäèíîþ àáî ìàéæå ºäèíîþ çàêîííîþ ôîðìîþ ñïðàâæíüîãî îïîðó çáðîéíèé îï³ð. Ó ñâî¿é ôóíäàìåíòàëüí³é êíèç³ «Çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â» (×èêàãî, 1961) â³í êàòåãîðè÷íî çàÿâëÿº ³, íà ì³é ïîãëÿä, ïîìèëêîâî, ùî â³äñóòí³ñòü çáðîéíîãî ºâðåéñüêîãî îïîðó ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó áóëà íàñë³äêîì òîãî ôàêòó, ùî ºâðå¿ ïðîòÿãîì òðèâàëîãî æèòòÿ â ä³àñïîð³ íå ìàëè íàãîäè îïàíóâàòè ìèñòåöòâî ñàìîçàõèñòó2. Äîçâîëþ ñîá³ ïî÷àòè ³ç âëàñíîãî âèçíà÷åííÿ, à ïîò³ì ïåðåâ³ðèìî éîãî íà â³äîìèõ ôàêòàõ. ß âèçíà÷àòèìó ºâðåéñüêèé îï³ð ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó ÿê áóäü-ÿêó ãðóïîâó ä³ÿëüí³ñòü, ñâ³äîìî çä³éñíþâàíó ïðîòè â³äîìèõ ÷è ï³äîçðþâàíèõ çàêîí³â, ä³é ÷è íàì³ð³â, ñïðÿìîâàíèõ í³ìöÿìè òà ¿õí³ìè ïîïë³÷íèêàìè ïðîòè ºâðå¿â. ß íå ìîæó ïîãîäèòèñÿ ³ç âèçíà÷åííÿì ̳÷åëà, îñê³ëüêè ôàêòè÷íî áóëî çîâñ³ì íåáàãàòî ºâðå¿â, ÿê³ ñâ³äîìî ñï³âïðàöþâàëè ç í³ìöÿìè àáî áàæàëè ïîñïðèÿòè ͳìå÷÷èí³ ó çäîáóòò³ ïåðåìîãè â íà䳿 äîïîìîãòè ñîá³ ³ ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³. Áóëè, çâè÷àéíî, é îïëà÷óâàí³ ºâðåéñüê³ àãåíòè ãåñòàïî òà ³íø³, ÿê³ äîïîìàãàëè í³ìöÿì ó â³äïîâ³äü íà îá³öÿíêó çáåðåãòè ¿ì æèòòÿ, – òàêèõ äîâîë³. Îäíàê ìåí³ â³äîìî ëèøå ïðî îäèí òàêèé ÿñêðàâî âèÿâëåíèé âèïàäîê ³ îäèí ìåíø ïðîìîâèñòèé: ÿ ìàþ íà óâàç³ ãðóïó Àâðààìà Ãàíöâàéõà, â³äîìó ï³ä íàçâîþ 13 (Dos Dreizentl), ó Âàðøàâ³, òà Þäåíðàò Ìîøå ̺òåêà Ìåð³íà â Çàãëåìáº. ²ç âèçíà÷åííÿì ÷è îïèñîì óëüáåðãà ÿ íå ìîæó ïîãîäèòèñÿ ³ç äâîõ ïðè÷èí. Ïî-ïåðøå, íà ì³é ïîãëÿä, â³í ïðèïóñêàºòüñÿ ³ñòîðè÷íî¿
250
ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
íåòî÷íîñò³. ªâðå¿ âñå æ òàêè çàõèùàëè ñåáå óïðîäîâæ ñòîë³òü ³ç çáðîºþ â ðóêàõ, êîëè öå áóëî ìîæëèâî ÷è êîëè íå áóëî ³íøîãî âèáîðó – ó ïîëüñüêèõ ìàºòíîñòÿõ â Óêðà¿í³ ïðîòè âàòàã Õìåëüíèöüêîãî â 1648 ðîö³; ó Ïàëåñòèí³ ïðîòè õðåñòîíîñö³â; ó ñåðåäíüîâ³÷íîìó Éîðêó. Ìîæíà íàâåñòè áàãàòî ïîä³áíèõ ïðèêëàä³â. Á³ëüøå òîãî, ïåðåä 1939 ðîêîì ó Ïîëüù³ ñîö³àë³ñòè÷íà ïàðò³ÿ Áóíä ìàëà ñïåö³àëüí³ çàãîíè çàõèñòó, ùî áîðîëèñÿ íà âóëèöÿõ ³ç õóë³ãàíàìè-àíòèñåì³òàìè. Íà ïî÷àòêó öüîãî ñòîë³òòÿ ºâðåéñüêèìè ñòóäåíòàìè ó Ïðàç³, ³äí³ òà Áåðë³í³ áóëè çàñíîâàí³ ñòóäåíòñüê³ áðàòñòâà, ÿê³ âëàøòîâóâàëè äóåë³ ïðîòè àíòèñåì³ò³â òîùî. Ïî-äðóãå – ³ öÿ ïðè÷èíà, áåçóìîâíî, º âàãîì³øîþ – çáðîéíèé îï³ð ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó áóâ ìîæëèâèì ëèøå çà óìîâ, ÿêèõ á³ëüø³ñòü ºâðå¿â íå ìàëà. Çáðîþ àáî ìàþòü, àáî í³; ºâðå¿ çäåá³ëüøîãî ¿¿ íå ìàëè. Ïðîòå ïðèðîäà ºâðåéñüêîãî çáðîéíîãî îïîðó áóëà íàáàãàòî ñêëàäí³øîþ, í³æ ìîæíà î÷³êóâàòè. Ó ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðñòâ³ (öåíòðàëüíà ÷àñòèíà Ïîëüù³, ùî ïåðåáóâàëà ï³ä íàöèñòñüêèì ïðàâë³ííÿì), çà âè÷åðïíèìè ³ñòîðè÷íèìè ï³äðàõóíêàìè,3 áóëî áëèçüêî 5 òèñÿ÷ ºâðåéñüêèõ á³éö³â. ²ç íèõ áëèçüêî 1 òèñÿ÷³ áðàëè ó÷àñòü â áóíò³ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî, ùå 1 òèñÿ÷à – ó Âàðøàâñüêîìó ïîâñòàíí³ ïîëÿê³â ó 1944 ðîö³, à ðåøòà – öå ïàðòèçàíè â ë³ñàõ ³ ïîâñòàíö³ ðÿäó ³íøèõ ãåòòî ³ òàáîð³â. Ó 1939 ðîö³ íà ö³é òåðèòî𳿠ïåðåáóâàëî áëèçüêî 1,5 ì³ëüéîíà ºâðå¿â, òîæ ìàºìî, ùî ÷àñòêà á³éö³â îïîðó ñêëàäàëà 0,33 â³äñîòêà, – íå íàäòî âðàæàþ÷à öèôðà – ³ ìîæåìî çðîáèòè âèñíîâîê, ùî ºâðåéñüêèé çáðîéíèé îï³ð íîñèâ îáìåæåíèé õàðàêòåð. Ó Ñõ³äí³é Ïîëüù³, äå ïåðåä â³éíîþ ïðîæèâàëî áëèçüêî 1 ì³ëüéîíà ºâðå¿â, íà ìîìåíò âèçâîëåííÿ ç ë³ñ³â âèéøëî 15 òèñÿ÷ îçáðîºíèõ ºâðå¿â – òîáòî 1,5 â³äñîòêà – ùî òàêîæ íàâðÿä ÷è ìîæå çì³íèòè íàøó îö³íêó. Îäíàê ó òîé ÷àñ, êîëè ºâðå¿ îðãàí³çîâóâàëè áîðîòüáó, òîáòî â 1942 é 1943 ðîêàõ, âîíè ñêëàäàëè ïîëîâèíó âñ³õ ïàðòèçàí³â ó ïîëüñüêèõ ë³ñàõ. Äðóãó ïîëîâèíó – áëèçüêî 2500 îñ³á – ñêëàäàëè ïîëÿêè. Ó ãåíåðàëãóáåðíàòîðñòâ³ ïðîæèâàëî ïîíàä 20 ì³ëüéîí³â ïîëÿê³â, îòæå, ÷àñòêà á³éö³â îïîðó ñêëàäàòèìå 0,125 â³äñîòêà. Ïîä³áí³ ï³äðàõóíêè ìîæåìî ïðîâåñòè ³ ùîäî ³íøèõ íàö³é íàöèñòñüêî¿ ªâðîïè. Ïî÷èíàºø ðîçóì³òè àôîðèçì Ìàðêà Òâåíà, ùî º áðåõíÿ, îãèäíà áðåõíÿ ³ ñòàòèñòèêà. Òîæ íå íàäàâàòèìåìî îñîáëèâî¿ âàãè öèì ìàðíèì âïðàâàì ³ äîñë³äèìî ðåàëüí³ ôàêòè ùîäî ºâðåéñüêîãî çáðîéíîãî îïîðó â Ïîëüù³, à òàêîæ ³ äå³íäå. Çàãàëüíî âèçíàíèì º òîé ôàêò, ùî âåëèêîìàñøòàáí³ îïåðàö³¿ çàëåæàëè, ãîëîâíî, â³ä äâîõ ÷èííèê³â: íàÿâíîñò³ çáðî¿ òà ï³äòðèìêè öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ, çäàòíîãî äîïîìàãàòè ï³äï³ëüíèêàì. Æîäíî¿ ³ç öèõ
251
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
ïåðåäóìîâ íå ³ñíóâàëî äëÿ ºâðå¿â. Âîíè íå ìàëè äîñòóïó äî çáðî¿, çàõîâàíî¿ ðîçáèòîþ ïîëüñüêîþ àð쳺þ â 1939 ðîö³. Ó ö³é àð쳿 áóëî äóæå ìàëî ºâðåéñüêèõ îô³öåð³â, îñîáëèâî âèñîêîãî ðàíãó (áóâ, íàïðèêëàä, 1 ãåíåðàë), à òàºìíèö³ çàõîâàííÿ çáðî¿ çíàëè îô³öåðè ïðàâîãî ñïðÿìóâàííÿ, êîòð³ ï³øëè â ï³äï³ëëÿ. ϳäï³ëëÿ ïîëüñüêîãî óðÿäó – Àðì³ÿ Êðàéîâà (ÀÊ) – ïî÷àëî êóïóâàòè ÿêóñü çáðîþ ó í³ìåöüêèõ ñîëäàò³â-äåçåðòèð³â ëèøå íàïðèê³íö³ â³éíè. Äî 1943 ðîêó íèì íå áóëî çàñíîâàíî æîäíîãî ä³éîâîãî ïàðòèçàíñüêîãî çàãîíó, ³ ìàëî òîãî, ùî ºâðå¿â íå ïðèéìàëè äî ëàâ ÀÊ, äî òîãî æ äåÿê³ çàãîíè ÀÊ àêòèâíî çàëó÷àëèñÿ äî ïåðåñë³äóâàííÿ é çíèùåííÿ ºâðå¿â. Îòæå, êîëè ó 1942 ðîö³ ºâðå¿ óñâ³äîìèëè, ùî ¿ì çàãðîæóº ìàñîâå âáèâñòâî, ùå íå áóëî æîäíîãî çàãîíó ÀÊ, äî ÿêîãî âîíè ìîãëè á ïðèëó÷àòèñÿ. À êîëè òàê³ çàãîíè ç’ÿâèëèñÿ, á³ëüø³ñòü ºâðå¿â áóëî âæå âáèòî, ³ òàê ÷è ³íàêøå, à óö³ë³ëèõ âñå ùå íå ïðèéìàëè äî öèõ çàãîí³â. Êîìóí³ñòè÷íà Ãâàðä³ÿ Ëþäîâà, ï³çí³øå Àðì³ÿ Ëþäîâà (ÀË), áóëà ñòâîðåíà íàâåñí³ 1942 ðîêó. Òîä³ âîíà áóëà äóæå ñëàáêîþ, ìàëà çîâñ³ì íåáàãàòî çáðî¿, ³ áëèçüêî ïîëîâèíè ¿¿ ïàðòèçàíñüêèõ óãðóïîâàíü ôàêòè÷íî ñêëàäàëè ºâðåéñüê³ çàãîíè â ë³ñàõ Ëþáë³íñüêîãî âîºâîäñòâà é äå³íäå. Íà òîé ÷àñ, êîëè ÀË íàáóëà ñèëè (ó 1943 ðîö³), âåëèêà ê³ëüê³ñòü ºâðå¿â óæå çàãèíóëà, àëå âö³ë³ë³ âñòóïàëè äî ëàâ ÀË. Çáðîþ ÀË êóïóâàëà ÷è â³äáèðàëà ó ñåëÿí àáî, â á³ëüøîñò³ âèïàäê³â, ¿¿ ñêèäàëà íà ïàðàøóòàõ ðàäÿíñüêà àâ³àö³ÿ. Çàìêíåí³ â ãåòòî, ºâðå¿ âçàãàë³ íå ìàëè ìîæëèâîñò³ ä³ñòàâàòè çáðîþ. ÀÊ íå çáèðàëàñÿ çàáåçïå÷óâàòè ¿õ çáðîºþ; êîìóí³ñòè æ òîä³ ¿¿ íå ìàëè. Êîíòðîëü íà âõîä³ áóâ òàêèé ñóâîðèé, ùî ïðàêòè÷íî íåìîæëèâî áóëî ïðîíåñòè ó ãåòòî õî÷ ÿêóñü çáðîþ, êîòðó âäàâàëîñÿ ä³ñòàòè. Íàéâ³äîì³øèé âèíÿòîê ñêëàäàâ ³ëüíþñ, äå ºâðå¿ ïðàöþâàëè íà í³ìåöüêèõ çáðîéîâèõ çàâîäàõ. Òàì, íåçâàæàþ÷è íà äóæå ñóâîð³ çàõîäè áåçïåêè, çáðîþ ïåðåäàâàëè äî ãåòòî ç ì³ñòà. Òàê³ ñàì³ çàãàëüí³ óìîâè áóëè ³ â ×åíñòîõîâ³, ÷èì ïîÿñíþºòüñÿ òå, ùî ì³ñöåâå ï³äï³ëëÿ ä³ñòàëî çáðîþ, íåçâàæàþ÷è íà ïåðåøêîäè. Çâåðí³ìîñÿ òåïåð äî òðüîõ îñíîâíèõ îñåðåäê³â çáðîéíîãî îïîðó íà Ñõîä³, ÿêèìè áóëè ãåòòî, ë³ñè é òàáîðè. Ó ãåòòî ºâðåéñüêå íàñåëåííÿ ïåðåáóâàëî íà ìåæ³ âèìèðàííÿ â³ä ãîëîäó, õâîðîá ³ ïðèìóñîâî¿ ïðàö³. Á³ëüøå òîãî, âîíî æèëî â îòî÷åíí³ íåºâðå¿â, ðåàêö³ÿ ÿêèõ íà ñòðàæäàííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó âàð³þâàëàñÿ â³ä áàéäóæîñò³, ïåðåâàæíî ç â³äò³íêîì íåïðèÿçí³, äî â³äêðèòî¿ âîðîæîñò³ ùîäî æåðòâ. Ùî æ äî ãåòòî, òî òåçà óëüáåðòà âèäàºòüñÿ ïðàâèëüíîþ. Òîáòî, ÿêùî ò³ëüêè ºâðå¿ ñïîä³âàëèñÿ,
252
ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
ùî ïåðåæèâóòü íàöèñòñüêèé ðåæèì ³ â³éíó, öå ìîãëî ñïîíóêàòè ¿õ âäàòèñÿ äî ìîäåëåé ïàñèâíî¿ ïîâåä³íêè, ÿê³ â ìèíóëîìó çàáåçïå÷óâàëè âèæèâàííÿ îáùèíè, ³ âîíè, â³äïîâ³äíî, íåîõî÷å ïðèñòàâàëè äî çáðîéíîãî îïîðó. Îï³ð áóâ áè çóñòð³íóòèé íåñõâàëüíî, ³ íå ëèøå ïîëüñüêèì íàñåëåííÿì, àëå íàâ³òü ³ ïîëüñüêèì ï³äï³ëëÿì – ÀÊ. Ñòåôàí Ðîâåöüêèé, ãîëîâíîêîìàíäóâà÷ ÀÊ, âèäàâ íàêàç (¹ 71) â³ä 10 ëèñòîïàäà 1942 ðîêó, â ÿêîìó ïðÿìî êîíñòàòóâàëîñÿ: «Ùå íå íàñòàâ ÷àñ äëÿ íàøîãî ïîâñòàííÿ». Ãîëîâíîêîìàíäóâà÷ çãàäàâ òîé ôàêò, ùî «îêóïàíòè âèíèùóþòü ºâðå¿â», ³ çàñòåð³ã ñâî¿õ ëþäåé íå âñòðÿâàòè ó «ïåðåä÷àñí³» (!) 䳿 ïðîòè í³ìö³â4. Äîñë³äæåííÿ çáðîéíèõ ï³äï³ëüíèõ îðãàí³çàö³é ó ãåòòî äîâîë³ ÷³òêî çàñâ³ä÷óþòü, ùî íàñïðàâä³ ºâðå¿ ââ³éøëè ó ôàçó ïðàêòè÷íî¿ ï³äãîòîâêè çáðîéíîãî îïîðó ëèøå ï³ñëÿ ïåðøî¿ òàê çâàíî¿ Aktion, òîáòî îïåðàö³¿ ìàñîâîãî çíèùåííÿ, çä³éñíåíî¿ íàöèñòàìè. Áóíòè â ãåòòî í³êîëè íå â³äáóâàëèñÿ, ïîêè ìîæíà áóëî ïëåêàòè íàä³þ íà âèæèâàííÿ. Âîíè ïî÷àëèñÿ, ç ÷àñó, êîëè âðåøò³-ðåøò ïðèéøëî óñâ³äîìëåííÿ, ùî âñ³õ ºâðå¿â òàê ÷è ³íàêøå ïëàíóâàëîñÿ âáèòè. Óñ³ ³íø³ çáðîéí³ áóíòè ï³ä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ґðóíòóâàëèñÿ íà ïðèïóùåíí³, ùî º ÿêèéñü øàíñ íà óñï³õ. Ó ãåòòî ãîä³ áóëî é ñïîä³âàòèñÿ ÿêîãîñü óñï³õó; ºäèíèì ìîæëèâèì íàñë³äêîì áóíòó â ãåòòî áóëî âèíèùåííÿ âñ³õ ºâðåéñüêèõ ìåøêàíö³â ³ â³äòàê – ðîçêðàäàííÿ ñïóñò³ëèõ ºâðåéñüêèõ îñåëü ì³ñöåâèì íàñåëåííÿì – çâè÷àéíî, ÿêùî í³ìö³ ñàì³ íå ïîãðàáóâàëè á ¿õ. Òàêå ïîãðàáóâàííÿ, äî ðå÷³, ãàðàíòóâàëî ñï³âó÷àñòü ì³ñöåâèõ æèòåë³â ó âáèâñòâ³ ºâðå¿â ³, êð³ì òîãî, óíåìîæëèâëþâàëî âòå÷ó âö³ë³ëèõ: ì³ñöåâå íàñåëåííÿ áóëî çàö³êàâëåíå ó â³äñóòíîñò³ ñâ³äê³â. Íà ÷àñ ïåðøî¿ âåëèêî¿ õâèë³ íàöèñòñüêèõ óáèâñòâ ó 1942 ðîö³ ëèøå íåâåëè÷êèé çàëèøîê ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ (ïðèáëèçíî â³ä 15 äî 20 â³äñîòê³â) ³ äàë³ æèâ ó ãåòòî. Öÿ ðåøòêà çìóøåíà áóëà çãîäîì óòâîðèòè îðãàí³çàö³þ, ÿêà ìàëà á àáî ïðîòèñòàâèòè ñåáå Þäåíðàòó, àáî, ÿêùî á â³í ï³äòðèìóâàâ áóíò, êîîðäèíóâàòè ç íèì ÿêèìîñü ÷èíîì ñâî¿ ïëàíè ³ çäîáóâàòè çáðîþ, äîëàþ÷è íàäçâè÷àéí³ òðóäíîù³. Á³ëüøå òîãî, ó çàõ³äí³é ³ öåíòðàëüí³é ÷àñòèíàõ Ïîëüù³ íå áóëî ë³ñ³â, äå á ïàðòèçàíè ìîãëè ïåðåõîâóâàòèñÿ, îòæå, òàêèé âèõ³ä áóâ íåìîæëèâèé. Óë³òêó 1942 ðîêó âàðøàâñüêå ï³äï³ëëÿ òàêè ïî÷àëî íàïðàâëÿòè ºâðåéñüê³ çàãîíè â ë³ñè íåïîäàë³ê â³ä ñòîëèö³, àëå âîðîæå ñòàâëåííÿ ïîëÿê³â, êàðàëüí³ àêö³¿ ÀÊ ³ í³ìåöüê³ ïàòðóë³ øâèäêî çâåëè ö³ ñïðîáè íàí³âåöü. Íà ñõîä³ Ïîëüù³, ó çàõ³äí³é Á³ëîðóñ³ òà â ñõ³äí³é ÷àñòèí³ Ëèòâè ñèòóàö³ÿ ñêëàäàëàñÿ ³íàêøå. Òóò áóëè ãóñò³ ë³ñè, àëå â 1942 ³ íà ïî÷àòêó
253
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
1943 ðîêó â íèõ ä³ÿëî äóæå ìàëî ðàäÿíñüêèõ ïàðòèçàíñüêèõ çàãîí³â. Ó Ì³íñüêó, äå â ãåòòî ïåðåáóâàëî 84 òèñÿ÷³ ºâðå¿â, Þäåíðàò ï³ä êåð³âíèöòâîì Åë³àõó ̳øê³íà áóâ ñêëàäîâîþ ï³äï³ëüíîãî ðóõó, ùî íàìàãàâñÿ âèâåñòè ºâðå¿â ³ç ãåòòî äî ë³ñó. Äîáðå, ùî Þäåíðàòó âäàëîñÿ ðîçäîáóòè òðîõè çáðî¿, áî ì³ñöåâ³ ðàäÿíñüê³ ïàðòèçàíè íå ïðèéíÿëè á ºâðå¿â áåç çáðî¿. Ïðîòå ëèøå íåâåëè÷êà ãðóïà îñ³á çìîãëà íàëåæíèì ÷èíîì åê³ï³ðóâàòèñÿ ç-ïîì³æ òèõ áàãàòüîõ, êîãî áóëî â³äïðàâëåíî. Ó ñàìîìó ì³ñò³ òðèâàëèé ÷àñ áóëè â³äñóòí³ ä³éîâ³ íåºâðåéñüê³ ï³äï³ëüí³ óãðóïîâàííÿ, é äîïîìîãè â³ä á³ëîðóñ³â òàêîæ íå íàäõîäèëî; íàâïàêè, êåð³âíèêàì ãåòòî äîâîäèëîñÿ ïåðåõîâóâàòè àíòèôàøèñò³â, ùî íå ìîãëè óòðèìàòèñÿ â ì³ñò³. Íàì ùå íå â³äîìî, ñê³ëüêè ºâðå¿â áóëî ïåðåïðàâëåíî äî ë³ñó ç ̳íñüêà; âåäåòüñÿ ï³äðàõóíîê é óêëàäàºòüñÿ ñïèñîê, ³ ìèíå ùå áàãàòî ÷àñó, ïîêè ðîáîòó áóäå çàâåðøåíî. ß ñõèëüíèé îö³íþâàòè öþ ê³ëüê³ñòü ó ìåæàõ â³ä 6 äî 10 òèñÿ÷. Áëèçüêî 5 òèñÿ÷ âèæèëî ï³ä ÷àñ â³éíè ó ë³ñàõ, ùî ñòàëè ïðèõèñòêîì äëÿ òèõ, õòî âèáðàâñÿ ç ãåòòî ³ áóâ çäàòíèé íîñèòè çáðîþ. À òåïåð çâåðí³ìîñÿ äî ³íøî¿ ïðîáëåìè: êîëåêòèâíà â³äïîâ³äàëüí³ñòü. Íàöèñòè ñòðà÷óâàëè âåëèêó ê³ëüê³ñòü ëþäåé ó â³äïîâ³äü íà áóíòàðñüê³ àêòè ÷è çà ï³äîçðþâàíó ï³äðèâíó ðîáîòó îäèíèöü. Ïðèì³ðîì, ó Äîëãèíîâ³, ïîáëèçó ³ëüíþñà, áóëî çàòðèìàíî äâîõ õëîïö³â ïðè ñïðîá³ âèáðàòèñÿ ç ãåòòî, îäíàê çãîäîì ¿ì óäàëîñÿ âòåêòè ³ ñõîâàòèñÿ. ͳìö³ ïîâ³äîìèëè Þäåíðàò, ùî â ðàç³, ÿêùî ö³ îñîáè íå ïîâåðíóòüñÿ é íå çäàäóòüñÿ, âñå ãåòòî áóäå íåãàéíî çíèùåíî. Ö³ äâîº â³äìîâèëèñÿ ïîâåðíóòèñÿ, õî÷à é çíàëè, ùî ÷åðåç òå çàãèíóòü ñîòí³ ³íøèõ ëþäåé. Íàñòóïíîãî ðàíêó æèòåë³â öüîãî ãåòòî ðîçñòð³ëÿëè. ßê áè â÷èíèëè ìè íà ì³ñö³ öèõ ìîëîäèê³â?5 Ïðîòå ãîëîâíîþ âíóòð³øíüîþ ïðîáëåìîþ äëÿ ºâðå¿â áóëà íå òàê êîëåêòèâíà â³äïîâ³äàëüí³ñòü, çóìîâëåíà í³ìåöüêèìè ðåïðåñ³ÿìè, ÿê ðîäèííà â³äïîâ³äàëüí³ñòü. Íàëåæàòè äî ðóõó îïîðó – îçíà÷àëî ïðèð³êàòè ñâîþ ðîäèíó íà ñìåðòü, à íå ïðîñòî íàðàæàòè íà ïåâíèé ðèçèê, ÿê öå áóâàëî ó âèïàäêó ç ó÷àñíèêàìè íåºâðåéñüêîãî îïîðó. Ìîëîäîìó ºâðåºâ³ äîâîäèëîñÿ ïðèéìàòè áåçïîâîðîòíå ð³øåííÿ ïðî â³äõ³ä â³ä ñâî¿õ áàòüê³â, áðàò³â, ñåñòåð, ðîäè÷³â òà êîõàíèõ ³, ïåðåáóâàþ÷è ó ëàâàõ îïîðó, ìîâ÷êè é áåçïîì³÷íî ñïîñòåð³ãàòè, ÿê âåçóòü ¿õ íà ñòðàòó. Àááà Êîâíåð, âåëèêèé ³çðà¿ëüñüêèé ïîåò ³ êîëèøí³é ãîëîâà FPO (Farainikte Partisaner Organizacje) – ðóõó îïîðó ó â³ëüíþñüêîìó ãåòòî, ðîçïîâ³äàâ, ÿê â³í íàêàçàâ ñâî¿ì ëþäÿì ç³áðàòèñÿ íà ïðèçíà÷åíó ãîäèíó: âîíè çìóøåí³ áóëè çàëèøàòè ãåòòî ÷åðåç êàíàë³çàö³éí³ òðóáè, ùîá ïðîäîâæóâàòè áîðîòüáó â ë³ñàõ. Êîëè íàñòàâ ÷àñ, ³ â³í ñòîÿâ íåïîäàë³ê âõîäó äî ï³äçåìíîãî êîëåêòîðà, ï³ä³éøëà éîãî ñòàðà ìàòè é ïîïðîñèëà ïîêàçàòè
254
ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
¿é òóäè äîðîãó. ³í çìóøåíèé áóâ ñêàçàòè, ùî íå çíàº. ² â³äòîä³, ç³çíàâñÿ Êîâíåð, â³í íå ïåâåí, ÷è çàñëóæèâ àâòîðèòåò ïàðòèçàíà-àíòèôàøèñòà, à ÷è òàâðî íåâ³ðíîãî ñèíà6. Ç’ÿñóºìî äîêëàäí³øå, íà ïðîòèâàãó öèì ôàêòàì, ÿê ìîæíà ê³ëüê³ñíî îö³íèòè çáðîéíèé îï³ð ºâðå¿â íà Ñõîä³. Ó ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðñòâ³ â³äáóëîñÿ òðè çáðîéíèõ áóíòè – ó Âàðøàâ³, ×åíñòîõîâ³ é Òàðíóâ³; ÷îòèðè ñïðîáè áóíòó – â Êåëüö³, Îïàòóâ³, Ïèë³ö³ òà Òîìàøîâ³ Ëþáë³íñüêîìó; ³, êð³ì òîãî, íàðàõîâóºòüñÿ ñ³ìíàäöÿòü ì³ñöü, ç ÿêèõ ãðóïè îçáðîºíèõ ºâðå¿â ï³øëè ó ë³ñè: Õìåëüíèê, Êðàê³â, ²âàíñüêà, Þçåôóâ, Êàëüâàð³ÿ, Ìàðêóøåâ, Ìåäçèæåöü ϳäëÿñüêèé, Îïî÷íî, Ðàäîì, Ðàäçèí, Æåøóâ, Ñîêîëóâ ϳäëÿñüêèé, Ñîñíîâåöü, Òîìàøóâ Ëþáë³íñüêèé, Òàðíóâ, Âëîäàâà òà Çåëåõóâ. Áóëè áóíòè ³ â ø³ñòüîõ êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîðàõ ³ òàáîðàõ ñìåðò³: Êðóøèíà, Êðèõóâ, ̳íñüê, Ìàçîâåöüêèé («Êîïåðíèê»), Ñîá³áóð ³ Òðåáë³íêà; øèðîêî â³äîìèé òàêîæ ºâðåéñüêèé áóíò ó ãàçîâèõ êàìåðàõ Îñâåíö³ìà íàïðèê³íö³ 1944 ðîêó. Öå áóëè ºäèí³ áóíòè, ùî áóäü-êîëè â³äáóâàëèñÿ â íàöèñòñüêèõ òàáîðàõ, çà âèíÿòêîì áóíòó ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ â Åáåíçåå íàïðèê³íö³ â³éíè. Áóëè òàêîæ çáðîéí³ ³íòåðíàö³îíàëüí³ ï³äï³ëëÿ – íàïðèêëàä, ó Áóõåíâàëüä³ é Îñâåíö³ì³, – àëå äî àêòèâíèõ ä³é âîíè í³êîëè íå âäàâàëèñÿ. (Ó Áóõåíâàëüä³ ï³äï³ëüíèêè çàâîëîä³ëè òàáîðîì, êîëè åñåñ³âö³ âæå ï³øëè.) ³äîìî òàêîæ ïðî ³ñíóâàííÿ 30 ºâðåéñüêèõ ïàðòèçàíñüêèõ çàãîí³â ó ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðñòâ³, ³, êð³ì òîãî, ìàºìî ñïèñîê 21 çàãîíó, äå ºâðå¿ ñêëàäàëè ïîíàä 30 â³äñîòê³â ïàðòèçàí³â. Ö³ îñòàíí³ çãàäàí³ çàãîíè íàëåæàëè âèêëþ÷íî äî ÀË, îñê³ëüêè, ÿê ÿ ïîÿñíþâàâ, ÀÊ íå ïðèéìàëà ºâðå¿â. Îêðåì³ ºâðå¿ âèêîíóâàëè âàæëèâ³ ôóíêö³¿ â ÀÊ, àëå âîíè çìóøåí³ áóëè ïðèõîâóâàòè ñâîþ íàö³îíàëüí³ñòü ³ æèòè ï³ä âèãàäàíèìè ³ìåíàìè. Ùå 1 òèñÿ÷à ºâðå¿â áðàëà ó÷àñòü ó Âàðøàâñüêîìó ïîâñòàíí³ ïîëÿê³â ó ñåðïí³ 1944 ðîêó. Çàãàëüíà ê³ëüê³ñòü öèõ á³éö³â ñòàíîâèëà áëèçüêî 5 òèñÿ÷, ç ÿêèõ 4 òèñÿ÷³ çàãèíóëè. Ñèòóàö³ÿ â Ëèòâ³, ñõ³äí³é Ïîëüù³ òà Á³ëîðóñ³ íàáàãàòî ñêëàäí³øà, ³ ÿ íå ìîæó â³äòâîðèòè ïîâíó êàðòèíó. Çáðîéí³ áóíòè áóëè ùîíàéìåíøå ó 60 ãåòòî (â òàêèõ, ÿê Òó÷èí, Ëÿõâà òà Ìèð); áóëè òàêîæ ñïðîáè áóíòó (ÿê ó ³ëüíþñ³) àáî çáðîéí³ ï³äï³ëüí³ ðóõè, ÿê³ ïîñèëàëè ëþäåé ó ë³ñè (ÿê ó Êàóíàñ³, Çåòë³ òîùî). Ó îêðåìèõ ãåòòî îï³ð íå îáìåæóâàâñÿ îäí³ºþ ôîðìîþ, íàïðèêëàä ó Íåñâ³æ³, äå çáðîéíèé áóíò çàê³í÷èâñÿ âòå÷åþ äî ë³ñó7. Îö³íèòè ê³ëüê³ñòü ºâðåéñüêèõ ïàðòèçàí³â íà ö³é òåðèòî𳿠íàéâàæ÷å, õî÷à çíîâó æ òàêè, ìè ïðàöþºìî çàðàç íàä ñïèñêîì. ³äîìî, ùî íà ö³é
255
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
òåðèòî𳿠áóëî áëèçüêî 15 òèñÿ÷ ºâðåéñüêèõ ïàðòèçàí³â íàïðèê³íö³ â³éíè ³, î÷åâèäíî, çíà÷íî á³ëüøå ¿õ çàãèíóëî äî òîãî. Ó ðàç³ ï³äðàõóíêó ñòîñîâíî Ñõ³äíî¿ ªâðîïè íåîáõ³äíî äîäàòè ùå áëèçüêî 2 òèñÿ÷ ºâðåéñüêèõ ïàðòèçàí³â, ùî âîþâàëè ó ñëîâàöüêèõ Òàòðàõ. Äâ³ äîäàòêîâ³ çàóâàãè. Ïî-ïåðøå, íå òàê ïðîñòî äàòè âèçíà÷åííÿ ïîíÿòòþ «ºâðåéñüêèé ïàðòèçàí». ×è â³äíîñèòè äî ö³º¿ êàòåãî𳿠ëèøå òèõ ºâðå¿â, ùî áîðîëèñÿ â ºâðåéñüêèõ çàãîíàõ? ×è ìîæåìî ìè âêëþ÷àòè ñþäè îêðåìèõ ºâðå¿â, ùî áîðîëèñÿ â íåºâðåéñüêèõ óãðóïîâàííÿõ, òàêèõ ÿê ðàäÿíñüê³ ïàðòèçàíñüê³ çàãîíè? Á³ëüøå òîãî, ÿê áóòè ç òèìè ºâðåÿìè, ùî ïðèõîâóâàëè ñâîþ íàö³îíàëüí³ñòü ³ âîþâàëè ÿê ïîëÿêè ÷è ðîñ³ÿíè? Çðåøòîþ, áóëè òàê³ êîìóí³ñòè (íàïðèêëàä, Þðã³ñ-dzìàíàñ, êîìàíäèð ëèòîâñüêèõ ïàðòèçàí³â), ÿê³ íàãîëîøóâàëè íà ñâîºìó ðàäÿíñüêîìó ÷è ïîëüñüêîìó ãðîìàäÿíñòâ³, â³äìîâëÿþ÷èñü â³ä ñâî¿õ ºâðåéñüêèõ êîðåí³â. Öå ñàìå ìîæíà ñêàçàòè é ïðî ïîîäèíîêèõ ºâðå¿â â ÀÊ ³ ïðî îêðåì³ êåð³âí³ ïîñòàò³ â ÀË. Ïðîòå ö³ âèïàäêè áóëè çàãàëîì ð³äê³ñíèìè ³ íå õàðàêòåðíèìè, îñê³ëüêè â³ä ºâðå¿â âèìàãàëîñÿ çàçíà÷àòè ñâîþ íàö³îíàëüíó íàëåæí³ñòü íåçàëåæíî â³ä ñïîâ³äóâàíî¿ íèìè ïîë³òè÷íî¿ ³äåîëî㳿. Íàñïðàâä³ ñòàâëåííÿ äî ºâðå¿â, ÿê³ âîë³ëè ³äåíòèô³êóâàòè ñåáå ëèøå ÿê ïîëÿêè ÷è êîìóí³ñòè, áóëî ÷àñòî íåãàòèâíèì, òàê ùî çàëèøàºòüñÿ â³äêðèòèì ïèòàííÿ, ÷è º ï³äñòàâè âèêëþ÷àòè íàâ³òü êîìóí³ñòè÷íèõ êåð³âíèê³â ³ ïðèá³÷íèê³â àñèì³ëÿö³¿ ç àíàë³çó ºâðåéñüêîãî îïîðó. Õ³áà íå ïîäàâëÿëàñÿ ¿õíÿ îñîáèñòà ñàìîáóòí³ñòü íàâ’ÿçóâàíîþ ¿ì äîëåþ ºâðåéñüêî¿ ñï³ëüíîòè, íàëåæí³ñòü äî ÿêî¿ âîíè â³ä÷óâàëè ëèøå çà íàðîäæåííÿì? Ïî-äðóãå, ìè íå ìîæåìî íå çâàæàòè íà àíòèñåì³òèçì, ÿêèé ïîáóòóâàâ íàâ³òü ó ðàäÿíñüêèõ ïàðòèçàíñüêèõ çàãîíàõ. Çàäîêóìåíòîâàíî ÷èìàëî ïîä³áíèõ âèïàäê³â, ³ äåÿê³ ç íèõ ìàëè ôàòàëüí³ íàñë³äêè äëÿ ºâðåéñüêèõ á³éö³â. Öÿ íåïðèÿçíü áóëà ñïðÿìîâàíà íå ëèøå ïðîòè ºâðåéñüêèõ çàãîí³â çàãàëîì – ÿê³ ðàäÿíñüêå ïàðòèçàíñüêå êîìàíäóâàííÿ ðîçôîðìîâóâàëî, – àëå é ïðîòè îêðåìèõ ºâðå¿â ó ³íøèõ çàãîíàõ. Ó äåÿêèõ óãðóïîâàííÿõ ³ç çíà÷íîþ ê³ëüê³ñòþ ºâðå¿â áîðîòüáà ç àíòèñåì³òèçìîì áóëà ìîæëèâîþ, àëå òàì, äå ºâðå¿â áóëî ìàëî, äàâàòè â³äñ³÷ äëÿ íèõ áóëî çíà÷íî âàæ÷å. Òåïåð, õî÷à á ïîá³æíî, òîðêíåìîñÿ Çàõ³äíî¿ ªâðîïè. Òóò ³ñòîð³ÿ ìຠíå òàêèé äðàìàòè÷íèé âèãëÿä. Ïî-ïåðøå, ÷åðåç òå ùî çàãàëüíà ê³ëüê³ñòü ºâðå¿â ó Ôðàíö³¿, Áåëü㳿 òà Ãîëëàí䳿 ñêëàäàëà ìåíøå îäí³º¿ øîñòî¿ ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ ó ïåðåäâîºíí³é Ïîëüù³, à ïî-äðóãå, òîìó ùî ðóõ çáðîéíîãî îïîðó íå íàáóâ òóò ïîì³òíîãî ðîçìàõó àæ äî 1943 ðîêó. Íà òîé ÷àñ çàëèøèëîñÿ âîþâàòè âæå íåáàãàòî ºâðå¿â. Íà Çàõîä³, çâè÷àéíî, òàêî¿ âîðîæîñò³ äî ºâðå¿â, ÿê íà Ñõîä³, íå áóëî, àëå òðàïëÿëèñÿ
256
ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
é ïîì³òí³ âèíÿòêè. Ó Ôðàíö³¿, íàïðèêëàä, äî àíòèºâðåéñüêèõ çàõîä³â âäàâàëàñÿ, ïåðåâàæíî, ôðàíöóçüêà ïîë³ö³ÿ. Ó Ôðàíö³¿ ºâðåéñüê³ çáðîéí³ çàãîíè áóëè â OJC (Organisation juive de combat – Áîéîâà ºâðåéñüêà îðãàí³çàö³ÿ) ³ MOI (Êîìóí³ñòè÷íèé çàã³í); äâà çàãîíè ä³ÿëè íà òåðèòî𳿠Áåëü㳿 ³ äâà çàãîíè ºâðåéñüêèõ êîìóí³ñò³â – ó ͳìå÷÷èí³. Ïðîòå çäåá³ëüøîãî ºâðå¿ áðàëè ³íäèâ³äóàëüíó ó÷àñòü ó íåºâðåéñüêèõ îðãàí³çàö³ÿõ, îñê³ëüêè â Çàõ³äí³é ªâðîï³ ãåòòî íå óòâîðþâàëèñÿ. ×è ìàºìî ìè ðîçãëÿäàòè ¿õ ÿê ºâðåéñüêèõ á³éö³â îïîðó, ÷è ÿê áåëüã³éñüêèõ àáî ôðàíöóçüêèõ? ß ãàäàþ, ùî â³äïîâ³äü çàëåæèòü â³ä ìîòèâ³â ïîâåä³íêè ºâðå¿â. ×è êåðóâàëèñÿ âîíè ó ñâî¿õ ä³ÿõ ïåðåâàæíî ºâðåéñüêèìè ³íòåðåñàìè, ÷è í³? ³äïîâ³äü º âàæëèâîþ, îñê³ëüêè â³ä íå¿ çàëåæàòèìå íàøà îö³íêà ãëèáèíè ºâðåéñüêî¿ ³äåíòè÷íîñò³ ñåðåä çàõ³äíèõ ºâðå¿â. Âîíà òàêîæ äîïîìîæå íàì âèÿâèòè ñòóï³íü ³íòåãðàö³¿ ì³æ ºâðåÿìè òà íåºâðåÿìè. Íàø³ äîñë³äæåííÿ ùå òðèâàþòü, àëå ÿ íàâàæóñÿ çðîáèòè çàãàëüíèé âèñíîâîê, ùî ö³ ºâðå¿ âñòóïàëè â áîðîòüáó, ÿê ïðàâèëî, ç «ºâðåéñüêèõ» ïðè÷èí. Ñê³ëüêè æ ºâðå¿â âîþâàëî? Ó Ôðàíö³¿ ¿õ íàðàõîâóâàëîñÿ ðàäøå òèñÿ÷³, í³æ ñîòí³, à â Áåëü㳿, éìîâ³ðíî, áëèçüêî òèñÿ÷³. Á³ëüøå òîãî, ºâðå¿, ÿê ïðàâèëî, âèñòóïàëè â ïåðøèõ ðÿäàõ: íàïðèêëàä, ïåðø³ ì³ñüê³ ïàðòèçàíè, ùî áîðîëèñÿ ïðîòè íàöèñò³â ó Ïàðèæ³ íàâåñí³ 1942 ðîêó, áóëè ÷ëåíàìè ºâðåéñüêîãî çàãîíó ïðîêîìóí³ñòè÷íî¿ îðãàí³çàö³¿ Ìβ. Ó Áåëü㳿 çàã³í Guttfreud âçÿâ ó ðóêè çáðîþ ùå ó âåðåñí³ 1941 ðîêó, êîëè éîãî á³éö³ çíèùèëè ºâðåéñüêîãî àãåíòà ãåñòàïî ³ ïîãðàáóâàëè çàâîä, ùî ïðàöþâàâ íà í³ìö³â, à çãîäîì ñïàëèëè êàðòîòåêó ºâðå¿â ó øòàá-êâàðòèð³ Þäåíðàòó â Áðþññåë³. ² íàðåøò³, òèñÿ÷³ ºâðå¿â áîðîëèñÿ ó ï³âí³÷í³é ²òà볿 â 1943– 1944 ðîêàõ, ³ ùå òèñÿ÷³ âîþâàëè ðàçîì ³ç àð쳺þ Ò³òî â Þãîñëà⳿. ϳäñóìóéìî. Îòæå, ºâðåéñüêèé çáðîéíèé îï³ð áóâ çíà÷íî ïîøèðåí³øèì, í³æ öå çàâåäåíî áóëî ââàæàòè. Ó Ñõ³äí³é ªâðîï³ ïåðåâàæíà ÷àñòèíà òèõ, õòî âèæèâ ó ïåðøó õâèëþ íèùåííÿ, áðàëà ó÷àñòü ó çáðîéíîìó ðóõîâ³. ªâðåéñüê³ áóíòè ó Âàðøàâ³ òà äå³íäå áóëè ïåðøèìè ïðîÿâàìè áîðîòüáè ì³ñöåâèõ æèòåë³â ïðîòè í³ìö³â ïî âñ³é ªâðîï³, à ºâðåéñüê³ áóíòè â òàáîðàõ âçàãàë³ áóëè ºäèíèìè ïîä³áíèìè âèñòóïàìè. Âèñíîâîê ̳÷åëà ïðî òå, ùî â³äñîòêîâèé ïîêàçíèê, ÿêèé õàðàêòåðèçóº çáðîéíèé îï³ð, ó ºâðå¿â áóâ âèùèé, í³æ ó ³íøèõ íàðîä³â, çà îêðåìèìè âèíÿòêàìè º â³ðîã³äíèì. Öå âðàæàþ÷èé ôàêò, ç îãëÿäó íà òå, ùî ºâðåÿì äîâîäèëîñÿ çóñòð³÷àòèñÿ ç á³ëüøèìè òðóäíîùàìè, ³ çà â³äñóòíîñò³ ó íèõ ñó÷àñíî¿ â³éñüêîâî¿ òðàäèö³¿. Áåçóìîâíî, äàëàñÿ âçíàêè ðåàëüí³ñòü
257
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
íàöèñòñüêî¿ çàãðîçè äëÿ ºâðåéñüêî¿ ñï³ëüíîòè. Îäíàê ïåðåñë³äóâàííÿ íå ïîÿñíþº îïîðó, îñîáëèâî, ÿêùî âîíî ñóïðîâîäæóºòüñÿ õèìåðíèìè ôîðìàìè óòèñêó é íàñèëüñòâà. Ó áóäü-ÿêîìó ðàç³, äîñë³äèòè, ÿêèì ÷èíîì ºâðåÿì ó Ïàëåñòèí³, à ïîò³ì ³ â ²çðà¿ë³ äîâîäèëîñÿ äîëàòè ñâî¿ â³éñüêîâ³ ïðîáëåìè, çäàºòüñÿ, ëåãøå ó ñâ³òë³ ùîéíî âèêëàäåíîãî àíàë³çó, í³æ ³ç ïîçèö³é óëüáåðãà, ÿêèé ãîâîðèòü ïðî â³äñóòí³ñòü îñîáëèâî¿ áîðîòüáè â ªâðîï³ ³ âîäíî÷àñ ïðî ðàïòîâå é íåçðîçóì³ëå ï³äâèùåííÿ â ²çðà¿ë³ â³éñüêîâîãî âèøêîëó, ÿêèé äàâ çìîãó ºâðåÿì áîðîòèñÿ çà ñâîº ³ñíóâàííÿ. ß ðîçãëÿíóâ ñïî÷àòêó çáðîéíèé îï³ð, îñê³ëüêè ä³éîâèé áåççáðîéíèé îï³ð êðàùå ïîÿñíþâàòè íà òë³ ïåðøîãî. Òîæ çâåðí³ìîñÿ òåïåð äî ïðîáëåìè îïîðó áåç çàñòîñóâàííÿ çáðî¿. Áåççáðîéíà áîðîòüáà ïî÷àëàñÿ çàäîâãî äî ñóìíîçâ³ñíèõ êàðàëüíèõ àêö³é. Çà òèõ îáñòàâèí, ùî ºâðå¿ íå óñâ³äîìëþâàëè íàöèñòñüêèõ íàì³ð³â çíèùèòè ¿õ, ¿õíþ ïîâåä³íêó ìîæíà ïðèð³âíÿòè, ïðèíàéìí³ ïåâíîþ ì³ðîþ, äî ïîâåä³íêè íåºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ çà íàöèñòñüêîãî ðåæèìó. Òàêå ïîð³âíÿííÿ âàæëèâå ÿê ç³ñòàâëåííÿ ç ïåâíèì ì³ðèëîì ïîâåä³íêè íàñåëåííÿ, êîòðå ïåðåáóâàëî ï³ä ãí³òîì òåðîðó. Ç ³íøîãî áîêó, â³äì³íí³ñòü ì³æ ñòàíîâèùàìè ºâðå¿â ³ íåºâðå¿â ÷åðåç ïåâíèé ÷àñ ñòàëà î÷åâèäíîþ, ³ ìè íå ìîæåìî, îö³íþþ÷è ÿê ïîð³âíÿíí³, òàê ³ íåïîð³âíÿíí³ ñèòóàö³¿, óíèêíóòè íàøîãî çíàííÿ ïðî òå, ùî ºâðå¿ ïåðåæèâàòèìóòü Ãîëîêîñò, òîä³ ÿê ³íø³ íàö³¿ – í³. Òîæ ùî ðîáèëè ³íø³ ï³äêîðåí³ íàö³¿ ªâðîïè? ×è ï³äêîðÿëèñÿ âîíè í³ìåöüêèì çàêîíàì, íàâ³òü ÿêùî ö³ îñòàíí³ çàáîðîíÿëè îñâ³òó â Ïîëüù³ é íà òåðåíàõ ÑÐÑÐ? Òàê, ï³äêîðÿëèñÿ. À ÷è îïèðàëèñÿ âîíè òÿãàðåâ³ ðàáñüêî¿ ïðàö³ íà ͳìå÷÷èíó? ͳ, íå îïèðàëèñÿ. Ç ³íøîãî áîêó, ºâðå¿, çäåá³ëüøîãî, äîâåëè ñâîþ íåïîê³ðí³ñòü. ²ñòîð³ÿ íàâ÷èëà ¿õ ìèñòåöòâó ãíó÷êîñò³, ³ âîíè âèÿâèëè ñåáå â³ðòóîçíèìè ïðàêòèêàìè. Ïåðåäóñ³ì, óñóïåðå÷ òðàäèö³éí³é ìóäðîñò³, á³ëüø³ñòü í³ìåöüêèõ òà àâñòð³éñüêèõ ºâðå¿â – áëèçüêî 41 òèñÿ÷³ ³ç 70 òèñÿ÷ – òàêè çìîãëè ïîêèíóòè Òðåò³é ðåéõ. (Îêðåì³ ç íèõ, íà æàëü, áóëè ñõîïëåí³ çíîâó ï³ä ÷àñ ïðîñóâàííÿ í³ìåöüêî¿ àð쳿.) Ó Ïîëüù³, ùîéíî ïî÷àëàñÿ â³éíà, í³ìåöüêèé ðåæèì áóâ íàñò³ëüêè æîðñòîêèì, ùî â ðàç³, ÿêáè ºâðå¿ ìîâ÷êè êîðèëèñÿ, – õî÷ êîæíå ïîðóøåííÿ íàöèñòñüêèõ ïîðÿäê³â ³ êàðàëîñÿ íà ñìåðòü – âîíè âçàãàë³ á íåâäîâç³ âñ³ âèìåðëè. Íàâåäó äåê³ëüêà ïðèêëàä³â. Îô³ö³éí³ í³ìåöüê³ õàð÷îâ³ ïàéêè, ùî ðîçïîä³ëÿëèñÿ âàðøàâñüêèì Þäåíðàòîì, ó 1941 ðîö³ îö³íþâàëèñÿ ó 336 êàëîð³é íà äåíü. Íàâðÿä ÷è âàðøàâñüê³ ºâðå¿ çìîãëè á ïðîæèòè íà òàêîìó ðàö³îí³ á³ëüøå ê³ëüêîõ ì³ñÿö³â. Àëå çàâäÿêè
258
ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
êîíòðàáàíä³, íåëåãàëüíîìó âèðîáíèöòâó, ùî íàáóëè çíà÷íîãî ðîçìàõó, à òàêîæ âåëèê³é âèíàõ³äëèâîñò³, ùîäåííèé ðàö³îí âäàëîñÿ äîâåñòè â ñåðåäíüîìó äî 1125 êàëîð³é. Íà æàëü, âåëèêà ÷àñòèíà áåçðîá³òíèõ ºâðåéñüêèõ á³æåíö³â, ÿêèõ í³ìö³ ç³ãíàëè ç ¿õí³õ äîì³âîê íà ïåðèôå𳿠äî Âàðøàâè, ïîìèðàëè ïîâ³ëüíîþ ñìåðòþ, îñê³ëüêè ¿õíº ïðîäîâîëü÷å çàáåçïå÷åííÿ áóëî íèæ÷èì â³ä öüîãî ñåðåäíüîãî ïîêàçíèêà. Ïðîòå áàãàòüîì ³íøèì âäàëîñÿ âèæèòè íà òàêîìó ðàö³îí³8. ß ñõèëüíèé ââàæàòè öþ âïåðò³ñòü, ð³øèì³ñòü âèæèòè âñóïåðå÷ íàöèñòñüê³é âëàä³ àêòîì îïîðó – â òîìó ðîçóì³íí³, ÿêîãî ÿ íàäàâ öüîìó ïîíÿòòþ ó çàïðîïîíîâàíîìó íà ïî÷àòêó öüîãî åñå âèçíà÷åíí³. Ó Êàóíàñ³ ïîä³áíîþ êîíòðàáàíäîþ çàéìàëèñÿ çàãîíè ï³ä êîíòðîëåì Þäåíðàòó òà ºâðåéñüêî¿ ïîë³ö³¿ – ïîë³ö³ÿ òóò ñòàíîâèëà îñåðäÿ îðãàí³çàö³¿ çáðîéíîãî îïîðó. Îòæå, öå áóëà îðãàí³çîâàíà ä³ÿëüí³ñòü, çä³éñíþâàíà ïåâíîþ ì³ðîþ ï³ä ãðîìàäñüêèì íàãëÿäîì, ìåòîþ ÿêî¿, ïîçà áóäü-ÿêèì ñóìí³âîì, áóâ îï³ð ôàøèñòñüêîìó ðåæèìîâ³. Ðîçãëÿíåìî ïèòàííÿ îñâ³òè. Äî ê³íöÿ îñåí³ 1941 ðîêó áóäü-ÿêà îñâ³òà äëÿ ºâðå¿â ó Âàðøàâ³ áóëà çàáîðîíåíà. Àëå âîíà ³ñíóâàëà òàºìíî, â òàê çâàíèõ complets, äå çáèðàëèñÿ ìàëåíüê³ ãðóïè ó÷í³â – ó áåçêîøòîâíèõ ¿äàëüíÿõ ÷è âäîìà ó â÷èòåëÿ. Ìè íàñïðàâä³ çíàõîäèìî äîêàçè öüîãî ó áàãàòüîõ êóòî÷êàõ Ïîëüù³. ²ñíóâàëè òàêîæ òàºìí³ âèù³ øêîëè ó Âàðøàâ³, ÿê³ îòðèìóâàëè ïåâíó ãðîøîâó äîïîìîãó ³ç äæåðåë íåëåãàëüíîãî êîì³òåòó JDC (American Jewish Joint Distribution Committee – Àìåðèêàíñüêèé ºâðåéñüêèé îá’ºäíàíèé ðîçïîä³ëü÷èé êîì³òåò). ijÿëüí³ñòü òàêèõ øê³ë çàäîêóìåíòîâàíà. Ñòàðø³ ñòóäåíòè â íèõ çäàâàëè îô³ö³éí³ ³ñïèòè çà òàêèõ, ì’ÿêî êàæó÷è, íåçâè÷àéíèõ îáñòàâèí. Êð³ì òîãî, ÿê ñòâåðäæóº гíãåëüáëþì, ó ñàì³é ëèøå Âàðøàâ³ íàðàõîâóâàëîñÿ áëèçüêî 600 íåëåãàëüíèõ minyanim – ãðóï ºâðå¿â, ùî ìîëèëèñÿ ðàçîì ó òîé ÷àñ, êîëè âñ³ ãðîìàäñüê³ ðåë³ã³éí³ îáðÿäè áóëî çàáîðîíåíî9. Ïîë³òè÷í³ ïàðò³¿, çâè÷àéíî, ïåðåáóâàëè ïîçà çàêîíîì, ÿê ³ ïåð³îäè÷íà ïðåñà. Ïðîòå íà ñüîãîäí³ íàì â³äîì³ ïîíàä 50 íàçâ ï³äï³ëüíèõ ãàçåò ëèøå ó Âàðøàâ³. Á³ëüø³ñòü ïîë³òè÷íèõ ïàðò³é òàêîæ ïðîäîâæóâàëà ³ñíóâàòè â óìîâàõ ï³äï³ëëÿ. Äåõòî ñõèëüíèé âáà÷àòè ùîñü òèïîâî ºâðåéñüêå – òî÷í³øå, òðàäèö³éíî ºâðåéñüêå – â òîìó, ùî â òàêèé ÷àñ óòâîðþâàëèñÿ êóëüòóðí³ óñòàíîâè. ²ñíóâàâ, íàïðèêëàä, YIVO – Íàóêîâèé ³íñòèòóò ¿äèøó ó ³ëüíþñ³, äå Êîâíåð ³ ïîåò Àáðàõàì Ñóòöêåâåð äîêëàäàëè âåëèêèõ çóñèëü äëÿ çáåðåæåííÿ ìàòåð³àë³â, îðãàí³çóâàëè á³áë³îòå÷íó ñèñòåìó ³ çàîõî÷óâàëè âèäàííÿ ë³òåðàòóðè, ñâ³äîìî ìàþ÷è íà ìåò³ ï³äòðèìêó
259
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
ìîðàë³. Íå âèïàäêîâî, ùî ãðóïà YIVO ñòàëà ï³äґðóíòÿì äëÿ ôîðìóâàííÿ FPO – ðóõó îïîðó ó ³ëüíþñ³. Íàéâ³äîì³øèì ôîðìóâàííÿì êóëüòóðè áóëà ãðóïà «Îíåã Øàááàò» ó Âàðøàâ³. Çàñíóâàâ ¿¿ é î÷îëþâàâ äîêòîð Åììàíóåëü гíãåëüáëþì, ³ñòîðèê ³ ãðîìàäñüêèé ä³ÿ÷. Öÿ ãðóïà ìåòîäè÷íî çáèðàëà çâ³òè é ùîäåííèêè ³ ïðîâîäèëà äîñë³äæåííÿ ç ìåòîþ çáåðåæåííÿ äîêóìåíòàëüíèõ ñâ³ä÷åíü ïðî æèòòÿ ºâðå¿â ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî. Ñåðåä âèêîíàíèõ ö³ºþ ãðóïîþ ðîá³ò áóëè â³äîì³ ìåäè÷í³ äîñë³äæåííÿ ï³ä êåð³âíèöòâîì äîêòîðà ̳ëåéêîâñüêîãî ïðî âïëèâ ãîëîäó íà ëþäñüêèé îðãàí³çì, ÿê³ áóëî îïóáë³êîâàíî â Ïîëüù³ ï³ñëÿ â³éíè – ó 1946 ðîö³. Ãðóïà «Îíåã Øàááàò» íå çíàëà ïðî âèñòóï óììëåðà â 1943 ðîö³ â Ïîçíàí³, â ÿêîìó â³í íàõâàëÿâñÿ, ùî ïðî «îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ» í³÷îãî é í³êîëè íå áóäå â³äîìî. Îäíàê çàñàäíè÷à ³äåÿ, ÿêîþ êåðóâàëàñÿ ãðóïà «Îíåã Øàááàò», ïîëÿãàëà â òîìó, ùî çíàííÿ é äîêóìåíòàö³ÿ º ôîðìàìè ïðîòåñòó ïðîòè íàì³ð³â íàöèñò³â. ² íà öüîìó øëÿõó ãðóïà ìàëà çíà÷í³ çäîáóòêè. Íåçâàæàþ÷è íà òîé ôàêò, ùî ï³ñëÿ â³éíè áóëî çíàéäåíî ëèøå äâ³ òðåòèíè àðõ³â³â ãðóïè «Îíåã Øàááàò», âîíè º íàøèì ãîëîâíèì äæåðåëîì ³íôîðìàö³¿ ùîäî ºâðåéñüêîãî æèòòÿ â Ïîëüù³ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. ²ç-ïîì³æ óñ³õ ä³éîâèõ óãðóïîâàíü áåççáðîéíîãî îïîðó íàéá³ëüøèé ³íòåðåñ, íà ìîþ äóìêó, âèêëèêຠ«Äæîéíò» (Îá’ºäíàíèé ðîçïîä³ëü÷èé êîì³òåò) – àìåðèêàíñüêà àãåíö³ÿ ñîö³àëüíîãî çàáåçïå÷åííÿ. Öå áóëà, âëàñíå, ïðîñòî êîíòîðà, ÿêà â Ïîëüù³ ðîçïîä³ëÿëà àìåðèêàíñüê³ ãðîø³ ñåðåä ì³ñöåâèõ ºâðåéñüêèõ àãåíö³é, òàêèõ ÿê TOZ – àãåíö³ÿ îõîðîíè çäîðîâ’ÿ, Centos – òîâàðèñòâî îï³êóâàííÿ ñèðîòàìè, Cekabe – ìåðåæà áàíê³â â³ëüíèõ ïîçèê, Toporol – òîâàðèñòâî ïðîôåñ³éíî¿ ï³äãîòîâêè â ãàëóç³ ñ³ëüñüêîãî ãîñïîäàðñòâà. Íà ïåðøèé ïîãëÿä, âàæêî âèãàäàòè ùîñü ñóìèðí³øå. Îäíàê êîëè ðîçïî÷àëàñÿ â³éíà, ïðåäñòàâíèöòâà «Äæîéíò» ó Âàðøàâ³ îïèíèëèñÿ ï³ä êåð³âíèöòâîì ãðóïè ëþäåé ë³âî¿ ïîë³òè÷íî¿ îð³ºíòàö³¿, ñåðåä ÿêèõ äîêòîð гíãåëüáëþì, ìîæëèâî, íèí³ íàéâ³äîì³øèé. Âîíè îäðàçó çðîçóì³ëè, ùî ¿õíüîþ ðîáîòîþ áóäå áîðîòüáà ³ç ñïðè÷èíåíèì íàöèñòàìè ãîëîäîì, ïðèíèæåííÿì ³ ñâàâ³ëüíîþ æîðñòîê³ñòþ. Äî ê³íöÿ 1941 ðîêó ïåâí³ ñóìè âñå ùå íàäõîäèëè ³ç ÑØÀ ÷åðåç ñêëàäíó ñèñòåìó ïåðåäà÷³; õî÷ äîëàð³â ïðàêòè÷íî íå íàäñèëàëè íà îêóïîâàíó íàöèñòàìè òåðèòîð³þ, çàëèøåí³ ºâðåéñüêèìè åì³ãðàíòàìè í³ìåöüê³ ìàðêè íàäõîäèëè äî Âàðøàâè ç Áåðë³íà òà ³äíÿ. Ó ãðóäí³ 1941 ðîêó íàäõîäæåííÿ ïðèïèíèëèñÿ, ³ «Äæîéíò» ñòàâ íåëåãàëüíîþ óñòàíîâîþ. Àëå é äî öüîãî äîäàòêîâ³ ãðîø³ äîáóâàëèñÿ íåëåãàëüíèì øëÿõîì. Ó 1941 ðîö³ «Äæîéíò» ãîäóâàâ 260 òèñÿ÷ ºâðå¿â ó ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðñòâ³,
260
ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
çîêðåìà áëèçüêî 42 òèñÿ÷ ä³òåé10. Centos ³ TOZ, ñàì³ ïî ñîá³ íåëåãàëüí³, ä³ÿëè ï³ä ïðèêðèòòÿì îô³ö³éíî¿ îðãàí³çàö³¿ ñîö³àëüíîãî çàáåçïå÷åííÿ. ¯äàëüí³ òà äèòÿ÷³ çàêëàäè ñòàëè öåíòðàìè íåëåãàëüíî¿ ïîë³òè÷íî¿ ä³ÿëüíîñò³, ³ç ïàðò³éíèìè çáîðàìè, òàºìíîþ ïðåñîþ òà íàâ÷àííÿì. Óñå öå ñâ³äîìî ï³äòðèìóâàâ êîì³òåò «Äæîéíò». Òàê ñàìî «Äæîéíò» íàäàâàâ ï³äòðèìêó òàê çâàíèì äîìîâèì êîì³òåòàì, ïîíàä òèñÿ÷à ç ÿêèõ ä³ÿëà ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî. Æèòëà ó Ñõ³äí³é ªâðîï³ çàçâè÷àé áóäóâàëè íàâêîëî äâîðó, îòæå â êîæíîìó âèïàäêó «ä³ì» îõîïëþâàâ ÷îòèðè áàãàòîêâàðòèðíèõ áóäèíêè – áëèçüêî 200 ÷è 300 ñ³ìåé. Ó òàêèõ îñåðåäêàõ óòâîðþâàëèñÿ ñòèõ³éí³ – ïîçà ñòðóêòóðîþ Þäåíðàòó – óãðóïîâàííÿ ç ìåòîþ íàäàííÿ âçàºìîäîïîìîãè, íàâ÷àííÿ ä³òåé, êóëüòóðíî¿ ä³ÿëüíîñò³ òîùî. (Íà æàëü, ö³ óãðóïîâàííÿ âêëþ÷àëè ò³ëüêè âàðøàâñüêèõ ºâðå¿â; á³æåíö³ ó ïåðåïîâíåíèõ ïðèòóëêàõ çàëåæàëè â³ä ñòðàøåííî ì³çåðíîãî õàð÷óâàííÿ â áåçïëàòíèõ ¿äàëüíÿõ êîì³òåòó «Äæîéíò», ÿêå ðîçãëÿäàëîñÿ ëèøå ÿê äîäàòêîâå.) Äîìîâ³ êîì³òåòè âèíèêëè «çíèçó», àëå «Äæîéíò» øâèäêî óñâ³äîìèâ ¿õí³é ïîòåíö³àë, ³ гíãåëüáëþì çàñíóâàâ îðãàí³çàö³þ ï³ä íàçâîþ Zetos, ÿêà ñëóãóâàëà äëÿ íèõ ïðèêðèòòÿì. Öå ñòðóêòóðíå óòâîðåííÿ íàìàãàëîñÿ ñòâîðèòè öåíòðàëüíèé ôîíä, ÷åðåç ÿêèé áàãàòø³ äîìîâ³ êîì³òåòè ìîãëè äîïîìàãàòè á³äí³øèì, ³, êð³ì òîãî, âîíî çàîõî÷óâàëî ä³ÿëüí³ñòü, âñóïåðå÷ ôóíêö³ÿì Þäåíðàòó. Êåð³âíèé êîì³òåò Zetos ñòàâ ïîë³òè÷íèì ï³äґðóíòÿì ðóõó îïîðó. «Äæîéíò» ñïðèÿâ òàêîæ ï³äãîòóâàííþ áóíòó ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî ³ çíà÷íîþ ì³ðîþ ô³íàíñóâàâ öå ïîâñòàííÿ. óòåðìàí – ãîëîâíèé äèðåêòîð êîì³òåòó «Äæîéíò» – äîïîìàãàâ òàêîæ ô³íàíñóâàòè ðóõè îïîðó â Áÿëèñòîêó é äå³íäå, íàäñèëàþ÷è ¿ì ãðîø³ áåçïîñåðåäíüî äëÿ ö³ºþ ñïðàâè. ijÿëüí³ñòü «Äæîéíòà» íîñèëà ìàñîâèé õàðàêòåð, ³ îõîïëþâàëà âîíà ñîòí³ òèñÿ÷ ºâðå¿â. ² âñå æ òàêè, âîíà, áåçóìîâíî, íå ìîãëà ïðîòèñòîÿòè ìàñîâîìó íèùåííþ. óòåðìàíà áóëî âáèòî 19 ñ³÷íÿ 1943 ðîêó ó Âàðøàâ³, à гíãåëüáëþìà – ó áåðåçí³ 1944 ðîêó, êîëè í³ìö³ íàðåøò³ íàòðàïèëè íà éîãî êðè¿âêó. Îáèäâà âîíè çàçíàëè äîë³ ì³ëüéîí³â, ÿêèõ íàìàãàëèñÿ íàãîäóâàòè, ï³äáàäüîðèòè é ïîâåñòè çà ñîáîþ. Îäíàê ìè íå ìàºìî òóò ìîæëèâîñò³ çóïèíÿòèñÿ íà îáñòàâèíàõ ¿õíüî¿ çàãèáåë³, íàñ ïåðåäóñ³ì ö³êàâèòü ¿õíÿ ä³ÿëüí³ñòü. Ìè õî÷åìî çíàòè, íàñê³ëüêè ïîøèðåíîþ áóëà áåççáðîéíà áîðîòüáà ïðîòè íàöèñòñüêîãî ðåæèìó ñåðåä ºâðå¿â; ³ â³äêðèâàºìî äëÿ ñåáå, ùî çàâäÿêè ä³ÿëüíîñò³ òàêèõ ëþäåé, ÿê гíãåëüáëþì ³ óòåðìàí, ðîçìàõ òàêîãî îïîðó áóâ çíà÷íèì. Òîðêíåìîñÿ òåïåð ïîá³æíî ïèòàííÿ Þäåíðàò³â – ªâðåéñüêèõ ðàä – òîáòî îðãàíó, çàïðîâàäæåíîãî òà ï³äòðèìóâàíîãî í³ìöÿìè. Ïåðåäóñ³ì
261
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
ñë³ä â³äçíà÷èòè, ùî ¿õíÿ ä³ÿëüí³ñòü íå íàëåæèòü äî ÿêîãîñü óçàãàëüíåííÿ. ̳íñüê, ïðî ÿêèé ÿ çãàäóâàâ, áóâ íå ºäèíèì âèïàäêîì âèÿâó íåïîêîðè ç áîêó Þäåíðàòó. ²íø³ Ðàäè òåæ íàìàãàëèñÿ ïîâñòàòè ïðîòè í³ìö³â, ³ ÿê íàñë³äîê, ¿õí³õ ÷ëåí³â áóëî âáèòî. Áóëè é òàê³, ùî ðîáèëè ñïðîáó ä³ÿòè â îáõ³ä í³ìåöüêèõ êëàí³â ³ ðîçïîðÿäæåíü ³ çìîãëè ïðîòðèìàòèñÿ ïåâíèé ÷àñ: Þäåíðàòè Êàóíàñà, Øÿóëÿÿ, Ñåäëüöå, Êîñîâà, Ïüîòðêîâà Òðèáóíàëüñüêîãî, Ôðàíö³¿, Ñëîâà÷÷èíè òîùî íàëåæàòü äî ö³º¿ êàòåãîð³¿. Ïåâí³ Þäåíðàòè êîðèëèñÿ í³ìåöüêèì íàêàçàì, àëå é çà òàêèõ óìîâ íàìàãàëèñÿ äîïîìîãòè ñâî¿ì îáùèíàì. Òèïîâèì ïðèêëàäîì º âàðøàâñüêèé Þäåíðàò ï³ä êåð³âíèöòâîì Àäàìà ×åðíÿêîâà, ÿêèé âèçíàâ çà êðàùå ïîê³í÷èòè æèòòÿ ñàìîãóáñòâîì, àí³æ áóòè â³äïîâ³äàëüíèì çà çäà÷ó ºâðå¿â í³ìöÿì äëÿ âáèâñòâà. ² íàðåøò³, îñòàííþ êàòåãîð³þ, íà ìîþ äóìêó, ñêëàäàëè ò³, õòî íå áà÷èâ àëüòåðíàòèâè ö³ëêîâèòîìó ï³äêîðåííþ í³ìöÿì, ³ç ïåðåäà÷åþ ºâðå¿â äî ðóê íàöèñò³â äëÿ äåïîðòàö³¿, íàâ³òü ÿêùî âæå íå áóëî æîäíèõ ³ëþç³é ùîäî íàñë³äê³â. Íà öåé øëÿõ ñòàëè Þäåíðàòè Ëîäç³, ³ëüíþñà òà Ëþáë³íà. Îäíàê ó âèïàäêó ç Þäåíðàòàìè Ëîäç³ é ³ëüíþñà ö³ëêîâèòå ï³äêîðåííÿ çóìîâëþâàëîñÿ ïåðåêîíàííÿì, ùî ºäèíîþ ìîæëèâ³ñòþ âèæèòè õî÷à á ÷àñòèí³ ºâðå¿â º âèêîíàííÿ í³ìåöüêèõ íàêàç³â òà ðàáñüêà ïðàöÿ íà íèõ. Ó Ëþáë³í³ âçàãàë³ íå ³ñíóâàëî ÿêî¿ñü ïîë³òè÷íî¿ ñïðÿìîâàíîñò³ – áóâ ëèøå òåðîð ³ ïîêîðà ï³ä ñòðàõîì ñìåðò³. Ôàêòè÷íî, ñåðåä Þäåíðàò³â íå çíàéòè é äâîõ ïîä³áíèõ çà ¿õí³ìè ïîë³òè÷íèìè îð³ºíòàö³ºþ é ä³ÿëüí³ñòþ. Ïðîòå ó äîñèòü áàãàòüîõ âèïàäêàõ ìè çíàõîäèìî ãðóïè îïîðó â ñåðåäîâèù³ Þäåíðàò³â, à òàêîæ îêðåìèõ ä³ÿ÷³â îïîðó. ß ðîçãëÿäàâ ñòàíîâèùå ºâðå¿â ó Ñõ³äí³é ªâðîï³, àëå áóëî á ïîìèëêîþ íåõòóâàòè 500 òèñÿ÷àìè ºâðå¿â Çàõ³äíî¿ ªâðîïè ÷è, âëàñíå, ºâðåÿìè ͳìå÷÷èíè, Àâñò𳿠é ×åõîñëîâà÷÷èíè. «Äæîéíò», Zetos é ÷èñëåíí³ êóëüòóðí³ çàêëàäè ìîæíà ââàæàòè ñàìîâðÿäóâàëüíèìè óñòàíîâàìè, ùî âêëèíþâàëèñÿ ì³æ Þäåíðàòîì ³ ºâðåéñüêîþ ìàñîþ. Ïîä³áí³ óãðóïîâàííÿ é îðãàí³çàö³¿ ³ñíóâàëè ³ â Çàõ³äí³é òà Öåíòðàëüí³é ªâðîï³. ³çüìåìî äëÿ ïðèêëàäó OSE11. Öå áóëà çàãàëüíîºâðåéñüêà îðãàí³çàö³ÿ îõîðîíè çäîðîâ’ÿ, ùî ìàëà äîñèòü ñêðîìíó ô³ë³þ ó äîâîºíí³é Ôðàíö³¿. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó OSE ñòàëà ãîëîâíîþ ºâðåéñüêîþ îðãàí³çàö³ºþ, ÿêà îï³êóâàëàñÿ ä³òüìè. Ó Ôðàíö³¿, çâè÷àéíî, íåºâðåéñüêå íàñåëåííÿ ñòàâèëîñÿ äî ºâðå¿â çíà÷íî êðàùå, í³æ, çäåá³ëüøîãî, ó Ïîëüù³. ͳìåöüêèé ðåæèì òóò áóâ â³äíîñíî ìåíø äåñïîòè÷íèé; íàöèñòñüêà ïîë³ö³ÿ òà ÑÑ íå òàê³ ÷èñëåíí³, òîä³ ÿê ³íòåðåñè í³ìåöüêî¿ àð쳿, ùî íå çàâæäè çá³ãàëèñÿ ç ³íòåðåñàìè SS, áóëè çíà÷íî âàæëèâ³øèìè. Çà öèõ óìîâ OSE
262
ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
òà ê³ëüêîì ³íøèì ãðóïàì âäàëîñÿ ñõîâàòè áëèçüêî 7 òèñÿ÷ ºâðåéñüêèõ ä³òåé: äåêîãî â êàòîëèöüêèõ ³ ïðîòåñòàíòñüêèõ çàêëàäàõ, àëå ïåðåâàæíó ê³ëüê³ñòü – ñåðåä ñåëÿí, ³ íàì íå â³äîìî æîäíîãî âèïàäêó, êîëè á ä³òåé âèäàëè ò³, õòî ¿õ ïåðåõîâóâàâ. OSE, ºâðåéñüêèé ñêàóòñüêèé ðóõ òà îêðåì³ ³íø³ ãðóïè çìîãëè ïåðåïðàâèòè 2 òèñÿ÷³ îñ³á äî Øâåéöà𳿠³ òðîõè ìåíøó ê³ëüê³ñòü – äî ²ñïàí³¿. Ó Áåëü㳿 Comit³ de d³fence des juifs [Êîì³òåò ³ç çàõèñòó ºâðå¿â], î÷îëþâàíèé ºâðåéñüêèìè ÷ëåíàìè áåëüã³éñüêîãî ï³äï³ëëÿ, òàêîæ ïåðåõîâóâàâ òèñÿ÷³ ºâðå¿â. Òåïåð ïðîïîíóþ êîðîòåíüêî ðîçãëÿíóòè ìîæëèâî íàéâàæëèâ³øó, à âîäíî÷àñ, ³ íàéðîçïëèâ÷àñò³øó ôîðìó îïîðó, à ñàìå – íàðîäíó, ìàñîâó ïðîòèä³þ. Òóò ìè îïèíÿºìîñÿ íà õèñòêîìó ï³äґðóíò³, îñê³ëüêè öÿ ôîðìà îïîðó ëåäü ÷è âêëàäàºòüñÿ â íàøå âëàñíå âèçíà÷åííÿ. ×è ìîæåìî ìè ãîâîðèòè ïðî íåîðãàí³çîâàíó, ñòèõ³éíó ä³ÿëüí³ñòü ºâðå¿â ÿê ïðî ñïðàâæí³é îï³ð íàöèñòñüêîìó ðåæèìîâ³? Ùî æ, äî ïåâíî¿ ì³ðè, çäàºòüñÿ, ìîæåìî. Íàâåäåìî äåê³ëüêà ïðèêëàä³â. Ó Ãîëëàí䳿, äå Þäåíðàò áóâ òàêîãî æ çðàçêà, ÿê ó Ëîäç³, ºâðåéñüê³ òðóä³âíèêè Àìñòåðäàìà ïåðåêîíëèâî çðåàãóâàëè â ëþòîìó 1941 ðîêó íà ïðîâîêàö³¿ ãîëëàíäñüêèõ íàöèñò³â. Îäèí ãîëëàíäñüêèé íàöèñò çàãèíóâ ó á³éö³, ³íøèõ íàöèñò³â æèòåë³ ºâðåéñüêîãî êâàðòàëó – ºâðå¿ òà íåºâðå¿ – âèãíàëè. Öå áóëî áåçïîñåðåäí³ì ïðèâîäîì äëÿ â³äîìîãî ñòðàéêó ãîëëàíäñüêèõ ðîá³òíèê³â íà ï³äòðèìêó ºâðå¿â. ³í çàçíàâ ïîðàçêè, ãîëîâíèì ÷èíîì ÷åðåç âòðó÷àííÿ ºâðåéñüêèõ ïðîâîäèð³â, ÿêèõ íàöèñòè ïîïåðåäèëè ïðî òå, ùî â ðàç³, ÿêùî ñòðàéê íå ïðèïèíèòüñÿ, âåëèê³é ê³ëüêîñò³ ºâðå¿â çàãðîæóâàòèìå â³äïðàâëåííÿ äî êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîð³â ³ ñìåðòü. Ãîëëàíäö³ ïðèïèíèëè ñòðàéê, à ò³ æ òàêè ºâðåéñüê³ ïðîâîäèð³ ñòàëè îñåðäÿì ãîëëàíäñüêîãî Þäåíðàòó. Àëå íàñ òóò ìຠö³êàâèòè ïåðåäóñ³ì íàðîäíà ºâðåéñüêà ïðîòèä³ÿ, òèì á³ëüøå, ùî ³ñòîð³ÿ àíòèôàøèñòñüêèõ àêò³â â Àìñòåðäàì³ ìàëà ñâîº ïðîäîâæåííÿ. Íàöèñòñüê³ äîêóìåíòè çàñâ³ä÷óþòü, ùî ï³ñëÿ ïåðøèõ äåïîðòàö³é ³ç Ãîëëàí䳿 â ëèïí³ 1942 ðîêó ºâðå¿ ïåðåñòàëè ç’ÿâëÿòèñÿ çà âèêëèêîì ó ïðèçíà÷åíèé ÷àñ ³ ì³ñöå. Ç ë³òà 1942 ðîêó íàöèñòñüêà òà ãîëëàíäñüêà ïîë³ö³¿ çìóøåí³ áóëè âèëîâëþâàòè ºâðå¿â. Öå áóâ ïðîÿâ áåççáðîéíîãî íàðîäíîãî îïîðó. ³äîìî, çâè÷àéíî, ùî öÿ òàêòèêà íå äîñÿãëà óñï³õó, ïðîòå ãîëîâíèì â îö³íö³ îïîðó º íå éîãî óñï³õ, à éîãî ïîøèðåí³ñòü. ×è áóëî çëàìàíî ìîðàëüíèé äóõ ãîëëàíäñüêî-ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ? Âèäàºòüñÿ ðàäøå, ùî ¿õíº áàæàííÿ â³ä÷óâàòè ñåáå â³ëüíèìè ëþäñüêèìè ñòâîð³ííÿìè çì³öíèëîñÿ.
263
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ
Ðîçãëÿíåìî ³íøèé ïðèêëàä, ùî ñòîñóºòüñÿ Ñõîäó. Òàê çâàíå Ñëîâàöüêå íàö³îíàëüíå ïîâñòàííÿ âèáóõíóëî íà óçã³ð’ÿõ Ñëîâà÷÷èíè â ñåðïí³ 1944 ðîêó. Ñþäè âò³êàëà âåëèêà ê³ëüê³ñòü ºâðå¿â ³ç ñëîâàöüêèõ ì³ñò ³ òàáîð³â. Ò³, õòî ì³ã, áîðîâñÿ, õòî íå ì³ã, íàìàãàâñÿ ñõîâàòèñÿ. Êîëè í³ìåöüê³ â³éñüêà ïîñóíóëè ó ñëîâàöüê³ ãîðè, ïðèäóøóþ÷è ïîâñòàííÿ, ºâðå¿ â³äìîâèëèñÿ âèêîíóâàòè íàöèñòñüê³ íàêàçè ³ çàçâè÷àé óíèêàëè çáèðàòèñÿ â ì³ñöÿõ, äå á ¿õ ìîãëè çàõîïèòè í³ìö³. Öå ïðèêëàä òèïîâîãî áåççáðîéíîãî îïîðó. Äåùî ç íàðîäíèõ íàñòðî¿â, õàðàêòåðíèõ äëÿ òàêîãî ðîäó îïîðó, ïåðåäàíî â ùîäåííèêàõ, ÿê³ çáåðåãëèñÿ: þíàê, ÿêèé çíàº, ùî áàòüêà çàáðàëè ³ òîé í³êîëè íå ïîâåðíåòüñÿ, ïèøå ïðî ñâîþ ïåðåêîíàí³ñòü ó òîìó, ùî éîãî ì³ñöå ïîðÿä ³ç áàòüêîì; ³íøèé þíàê, ÿêèé âèñòðèáóº ç â³êíà ïî¿çäà ï³ä ÷àñ äåïîðòàö³¿ ëèøå òîä³, êîëè éîãî âæå ðîç’ºäíàëè ç ìàò³ð’þ, ÿêó äîòè â³í íå ì³ã çàëèøèòè, çíàþ÷è ïðî äîëþ ùî ¿é çàãðîæóº; Õàéì À. Êàïëàí ³ç Âàðøàâè, êîòðèé æàëêóº, ùî íå ïîáà÷èòü ïîâàëåííÿ íàöèñò³â, ÿêå, â³í ïåâåí, íàñòàíå. Çðîçóì³ëî, ùî òàê³ â÷èíêè é äóìêè âèõîäÿòü çà ìåæ³ íàøîãî âèçíà÷åííÿ îïîðó, àëå âîíè ñòâîðþþòü òëî äëÿ òèõ ïðîÿâ³â îáåðåæíîãî áåççáðîéíîãî ñïðîòèâó, ïðî ÿê³ ÿ íàìàãàâñÿ ðîçïîâ³ñòè. Íå áóäåìî ïåðåá³ëüøóâàòè. Áóëè òàê³ îáùèíè, ùî çàíåïàëè äóõîì. Ó ïåâíèõ ðåàêö³ÿõ ºâðå¿â íå çíàéòè íàâ³òü ã³äíîñò³ òèõîãî ñïðîòèâó. Ó Êîïåíãàãåí³, íàïðèêëàä, óñþ ºâðåéñüêó îáùèíó áóëî âðÿòîâàíî, õî÷à ñàìà âîíà é ïàëüöåì íå ïîâîðóõíóëà, àáè ñîá³ çàðàäèòè. Ó Â³äí³, çà âèíÿòêîì ê³ëüêîõ ñîòåíü ëþäåé, ùî ïåðåõîâóâàëèñÿ, çà ïðàâèëî áóëà ïðèíèçëèâà ïîêîðà. Íà æàëü, íåìîæëèâî òóò äîñë³äèòè ïðè÷èíè, ùî çóìîâëþâàëè òàêó î÷åâèäíó ïàñèâí³ñòü. ßê ÿ ïîêàçàâ, ðîçìàõ ºâðåéñüêîãî îïîðó áóâ çíà÷íèì: çáðîéíèé, áåççáðîéíèé, àëå îðãàí³çîâàíèé, íàï³âîðãàí³çîâàíèé ÷è íàï³âñòèõ³éíèé. Äîçâîëþ ñîá³ òåïåð çâåðíóòèñÿ äî òîãî ð³çíîâèäó îïîðó, ùî éîãî ÿ çàëèøèâ íàîñòàíîê, îñê³ëüêè â³í íàéáîëþ÷³øèé. Éäåòüñÿ ïðî Îñâåíö³ì, ³, ðîçïîâ³äàþ÷è ïðî öåé ïðèêëàä, ÿ ïîñèëàþñü íà ïîê³éíîãî Éîññåëÿ Ðîçåíñàôòà, ãîëîâó Àñîö³àö³¿ ïåðåæèâö³â Áåðãåí-Áåëüçåíà. Éîññåëü áóâ òàêîæ «âèïóñêíèêîì» Îñâåíö³ìà é ðîçïîâ³äàâ, ùî â ãðóäí³ 1944 ðîêó â³í ðàçîì ³ç ãðóïîþ â’ÿçí³â âèðàõóâàâ, êîëè ìຠíàñòàòè Õàíóêêà. Âîíè âèéøëè ç áëîê³â ³ ðîçøóêàëè øìàòîê äåðåâà â ñí³ãó. Çà äîïîìîãîþ ñâî¿õ ëîæîê âîíè âèäîâáàëè â³ñ³ì ä³ðî÷îê ³ âêëàëè â íèõ øìàòî÷êè êàðòîíó. Ïîò³ì çàïàëèëè ¿õ òà çàñï³âàëè õàíóêêàëüíó ï³ñíþ «Ma Oz Tsur Yeshuati».
264
ÔÎÐÌÈ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÃÎ ÎÏÎÐÓ Ï²Ä ×ÀÑ ÃÎËÎÊÎÑÒÓ
Æîäåí ³ç òèõ ëþäåé, õòî áðàâ ó öüîìó ó÷àñòü, íå áóâ ðåë³ã³éíèì. Àëå íà ïîðîç³ ñìåðò³ – â ïåêë³ Îñâåíö³ìà – âîíè ïðîâåëè ðåë³ã³éíó äåìîíñòðàö³þ. Âîíè îáñòîþâàëè ñâî¿ ïðèíöèïè, à ñàìå: ùî âñóïåðå÷ íàöèñòñüê³é äîêòðèí³, âîíè ëþäè; ùî ºâðåéñüê³ òðàäèö³ÿ, ³ñòîð³ÿ é ö³ííîñò³ ìàþòü äëÿ íèõ çíà÷åííÿ íàâ³òü â Îñâåíö³ì³; ùî âîíè õî÷óòü óòâåðäæóâàòè ñâîþ ëþäÿí³ñòü, ÿê öå çàâåäåíî ó ºâðå¿â. Ìè çíàõîäèìî áàãàòî òàêèõ ïðèêëàä³â ó êîíöåíòðàö³éíèõ òàáîðàõ ³ òàáîðàõ ñìåðò³. Çâè÷àéíî, áóëî áåçë³÷ âèïàäê³â äåìîðàë³çàö³¿ ó çàïåêë³é áîðîòüá³ çà âèæèâàííÿ: âèñíàæåí³ ãîëîäîì â’ÿçí³ êðàëè îäíå ó îäíîãî õë³á, ñïàëàõóâàëè æîðñòîê³ á³éêè çà þøêó, çà êîâäðó, çà ðîáî÷³ äåòàë³ – á³éêè, ÿê³ äóæå ÷àñòî çàê³í÷óâàëèñÿ ñìåðòþ. Çà òàá³ðíèõ óìîâ ïîä³áí³ ³íöèäåíòè íå º äèâíèìè ÷è íåçâè÷àéíèìè, à íàâåäåí³ ìíîþ ïðèêëàäè òàê³. Òà íåâåëèêà ê³ëüê³ñòü ºâðå¿â, êîòð³ âèæèëè, íå ìîãëè á çðîáèòè öå áåç äîáðîçè÷ëèâîñò³ é çãóðòîâàíîñò³ äðóç³â. Ñàìà ïî ñîá³ äðóæáà çà öèõ óìîâ º çíà÷íèì äîñÿãíåííÿì. Íà ìîþ äóìêó, ³ñòîð³þ â Êîñîâ³ òàêîæ áóäå ïðèíàã³äíî çãàäàòè. Öåé ïðèêëàä ÿêíàéÿñêðàâ³øå çàñâ³ä÷óº â³äìîâó äîñèòü áàãàòüîõ ºâðå¿â âòðà÷àòè ëþäñüêó ã³äí³ñòü ïåðåä îáëè÷÷ÿì íàâèñëî¿ ñìåðò³. Êîñ³â – öå ìàëåíüêå ì³ñòå÷êî ó ñõ³äí³é Ãàëè÷èí³, ³ òàì áóâ Þäåíðàò, ÿêèé ìàéæå í³÷èì íå â³äð³çíÿâñÿ â³ä ³íøèõ. Íà ºâðåéñüêó Ïàñõó â 1942 ðîö³ ãåñòàïî îãîëîñèëî ïðî ñâ³é ïðè¿çä äî ãåòòî.  Þäåíðàò³ çðîçóì³ëè, ùî öå áóâ ñèãíàë äî ë³êâ³äàö³¿ ãåòòî ³ çàïðîïîíóâàëè âñ³ì ºâðåÿì ñõîâàòèñÿ ÷è âòåêòè. ²ç äâàäöÿòè ÷îòèðüîõ ÷ëåí³â Þäåíðàòó ÷åòâåðî âèð³øèëè çóñòð³òè í³ìö³â ³ çàïðîïîíóâàòè ñåáå ÿê æåðòâ, àáè ïîì’ÿêøèòè ãí³â âîðîãà.  îïóñò³ëîìó é ìîâ÷àçíîìó ãåòòî ñèä³ëî ÷åòâåðî ÷îëîâ³ê³â é ÷åêàëè íà ñâî¿õ êàò³â. Ïîêè âîíè ÷åêàëè, ð³øó÷³ñòü îäíîãî ç íèõ ïîõèòíóëàñÿ. Òðîº ³íøèõ ïîðàäèëè éîìó âòåêòè12. Îòæå, òðîº ÷îëîâ³ê³â Êîñîâà ïðèãîòóâàëèñÿ çóñòð³òè íàöèñò³â íà Ïàñõó ó 1942 ðîö³. Õ³áà ¿õí³é â÷èíîê ìåíøå âàæèòü, àí³æ â³äêðèòòÿ âîãíþ? * Óçÿòî ç: Yehuda Bauer, The Jewish Emergence from Powerlessness, Toronto: University of Toronto Press, 1979. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó University of Toronto Press. © University of Toronto Press 1979. 1 Henri Michel, The Shadow War, London 1965, p. 247. 2 Ùîäî ³íøèõ âèçíà÷åíü «îïîðó» – äèâ. Jewish Resistance During the Holocaust, Jerusalem 1971, çîêðåìà ïðàö³ ßã³ëà, Áëþìåíòàëÿ òà Öóêåðìàíà. 3 Shmuel Krakowsky, Jewish Resistance in Poland, Jerusalem 1977.
265
ªÃÓÄÀ ÁÀÓÅÐ Ireneusz Caban and Zygmunt Mankowski, Zwi¹zek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa w okrêgu Lubelskim, 1939–1944, vol. 2, Lublin 1968, pp. 504–5. 5 Moreshet Archive, D. 331. 6 Abba Kovner, ó ñòàòò³ äëÿ êîíôåðåíö³¿ «Ãîëîêîñò – ïîêîë³ííÿ ïî òîìó», áåðåçåíü 1975, Íüþ-Éîðê. 7 Shalom Cholawski, Ir Vaya’ar Bamatzor, Tel-Aviv 1974 ³ «Armed Jewish Resistance in West Byelorussian Ghettoes», PHD thesis, Hebrew University 1978. 8 Artur Eisenbach, Hitlerowska Politika Zag³ady Żydów, Warsaw 1961, pp. 228–9. 9 Jacob Sloan, ed., Notes From the Warsaw Ghetto: the Journal of Emmanuel Ringelblum, New York 1958, p. 47. 10 Yad Vashem, AJDC Krakow, 345–145, Bericht fuer’s erste Halbjahr 1942. 11 Nili Keren Patkin, OSE Rescue Operations in France, 1939–1944, unpublished MA thesis, Institute of Contemporary Jewry, Jerusalem 1975. 12 Aharon Weiss, «Ledarkam shel Ha’Judenratim bidrom-mizrach Polin», in Yalkut Moreshet, no. 15, 1972, p. 98. 4
266
Ïð³ìî Ëåâ³ Ïð³ìî Ëåâ³ (1919–1987) íàðîäèâñÿ â Òóð³í³ (²òàë³ÿ), îòðèìàâ ñòóï³íü áàêàëàâðà ç õ³ì³¿ â Òóð³íñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â 1941 ðîö³. 13 ãðóäíÿ 1943 áóâ çààðåøòîâàíèé çà ó÷àñòü â àíòèôàøèñòñüêîìó ðóñ³ îïîðó. Ïðèáëèçíî ì³ñÿöü ïî òîìó, áóäó÷è äåïîðòîâàíèì ç ²òà볿, ïîòðàïèâ äî Îñâåíö³ìà. Éîãî ïðîôåñ³ÿ õ³ì³êà, â ÷îìó í³ìö³ áóëè çàö³êàâëåí³, ìîæëèâî, âðÿòóâàëà éîìó æèòòÿ. Çâ³ëüíåíèé íàïðèê³íö³ ñ³÷íÿ 1945, Ëåâ³, çðåøòîþ, ïîâåðíóâñÿ äî ²òà볿, äå ïðîäîâæèâ êàð’ºðó â ãàëóç³ õ³ì³¿ ³ ñòàâ òàêîæ â³äîìèé ñâî¿ìè ïóáë³êàö³ÿìè. Äî éîãî ïîì³òíèõ òâîð³â íàëåæàòü: «Ùå îäíå ïðîáóäæåííÿ», «Ïåð³îäè÷íà òàáëèöÿ», «ßêùî íå òåïåð, òî êîëè?», «Ìîìåíòè ïåðåïî÷èíêó» òà «Ìàâï’ÿ÷³ êðèâëÿííÿ». Ïðîòå íàéâ³äîì³øèì º éîãî ïåðøèé òâ³ð – «Âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³: íàöèñòñüêèé íàñòóï íà ëþäñòâî» (óïåðøå îïóáë³êîâàíèé ï³ä íàçâîþ «ßêùî öå ëþäèíà»). Ó öèõ êëàñè÷íîãî çðàçêà ñïîãàäàõ ïðî ð³ê â Îñâåíö³ì³ îïèñóºòüñÿ, çà âèñëîâîì Ëåâ³, «ïîäîðîæ ó í³êóäè». Ìîâà Ëåâ³ – ëàêîí³÷íà, íàòóðàë³ñòè÷íà é ³ðîí³÷íà – ïåðåêîíëèâî çàñâ³ä÷óº, ùî âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³ âèìàãàëî çàáóòè ò³ çðàçêè ïîâåä³íêè, ÿê³ äî Îñâåíö³ìà çäàâàëèñÿ ö³ëêîì ïðèðîäíèìè. Ëþäèíà íàäçâè÷àéíî ÷åñíà, Ëåâ³ ³ç äîêóìåíòàëüíîþ òî÷í³ñòþ îïèñóº, ÿê öÿ ðåàëüí³ñòü íåð³äêî ïðèìóøóâàëà â’ÿçí³â äî ³ñíóâàííÿ â «ñ³ð³é çîí³» – öàðèí³ ñïðàâæíüî¿ ìîðàëüíî¿ ðîçäâîºíîñò³. Öÿ òåìà çàéíÿëà îñîáëèâå ì³ñöå â éîãî îñòàíí³é êíèæö³ – «Ïîòîïëåí³ é âðÿòîâàí³», ïåðåäìîâó äî ÿêî¿ òóò ïåðåäðóêîâàíî. ×åðåç ñîðîê ðîê³â ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà Ëåâ³ çàïèòóº ó ö³é ñâî¿é îñòàíí³é êíèæö³: ÷è áàãàòî óðîê³â Ãîëîêîñòó çàñâîºíî? Ëåâ³ áóâ æèòòºñòâåðäæóþ÷èì àâòîðîì, ³ âñå æ íà îñòàíí³ éîãî ñëîâà ëÿãëà ò³íü òåìðÿâè. 11 êâ³òíÿ 1987 ðîêó â³í ïîìåð, ï³ðíóâøè ó ñõîäîâèé êîëîäÿçü, âî÷åâèäü ó ñïðîá³ ñàìîãóáñòâà. Ïîòîïëåí³ é âðÿòîâàí³ * Ïåðø³ ÷óòêè ïðî íàöèñòñüê³ òàáîðè çíèùåííÿ ïî÷àëè ïîøèðþâàòèñÿ â êðèòè÷íîìó 1942 ðîö³. Öå áóëè íåïåâí³ óðèâêè ³íôîðìàö³¿, ÿê³, îäíàê, íå ñóïåðå÷èëè îäèí îäíîìó: âîíè çìàëüîâóâàëè ð³çàíèíó òàêîãî êîëîñàëüíîãî ìàñøòàáó, òàêó æîðñòîêó ³ ç òàêîþ çàïëóòàíîþ ìîòèâàö³ºþ, ùî ãðîìàäñüê³ñòü áóëà ñõèëüíà â³äêèäàòè ¿õ ÷åðåç ¿õíþ íàäçâè÷àéíó æàõëèâ³ñòü. Ïðèì³òíî òå, ùî ñàì³ âèíóâàòö³ ïåðåäáà÷àëè òàêå â³äêèäàííÿ çàäîâãî íàïåðåä: áàãàòî õòî ç óö³ë³ëèõ (ñåðåä íèõ Ñèìîí ³çåíòàëü íà
289
ÏвÌÎ ËŲ
ïðèê³íöåâèõ ñòîð³íêàõ ñâ êíèæêè «Âáèâö³ ñåðåä íàñ») ïðèãàäóº, ùî åñåñ³âö³ ³ç öèí³÷íèì çàäîâîëåííÿì âèõâàëÿëèñÿ ïåðåä â’ÿçíÿìè: «Õî÷ áè ÿê öÿ â³éíà çàê³í÷èëàñÿ, ìè âñå îäíî âèãðàëè â³éíó ïðîòè âàñ; æîäíîãî ç âàñ íå çàëèøàòü ó æèâèõ, îòæå, íå áóäå ³ ñâ³äê³â, àëå íàâ³òü ÿêùî õòîñü ³ âèæèâå, ñâ³ò éîìó íå ïîâ³ðèòü. Ìîæëèâî, áóäóòü ÿê³ñü ï³äîçðè, îáãîâîðåííÿ, äîñë³äæåííÿ ³ñòîðèê³â, àëå íå áóäå âïåâíåíîñò³, îñê³ëüêè ìè çíèùèìî ï³äòâåðäæåííÿ ðàçîì ³ç âàìè. ² íàâ³òü ÿêùî îêðåì³ äîêàçè çàëèøàòüñÿ é äåõòî ç âàñ âèæèâå, ëþäè ñêàæóòü, ùî îïèñóâàí³ âàìè ïî䳿 íàäòî ñòðàõ³òëèâ³, ùîá ó íèõ ìîæíà áóëî ïîâ³ðèòè; âîíè íàçâóòü ¿õ ïåðåá³ëüøåííÿìè ñîþçíèöüêî¿ ïðîïàãàíäè ³ ïîâ³ðÿòü íå âàì, à íàì, à ìè âñå çàïåðå÷óâàòèìåìî. Ìè äèêòóâàòèìåìî ³ñòîð³þ òàáîð³â». Õî÷ ÿê äèâíî, öÿ æ äóìêà («íàâ³òü ÿêùî á íàì äîâåëîñÿ ðîçïîâ³ñòè ïðî öå, íàì áè íå ïîâ³ðèëè») ïðîíèçóº í³÷í³ ìàðåííÿ ñïîâíåíèõ â³ä÷àºì â’ÿçí³â. Ìàéæå óñ³ âö³ë³ë³ – ó ñâî¿õ ïðîìîâàõ ÷è äðóêîâàíèõ ìåìóàðàõ – ïðèãàäóþòü ñîí, ùî ÷àñòåíüêî íàâ³äóâàâ ¿õ íî÷àìè ï³ä ÷àñ óâ’ÿçíåííÿ, – ðîçìà¿òèé ó äåòàëÿõ, àëå ïîñóòíüî íåçì³ííèé: âîíè ïîâåðòàëèñÿ äîäîìó ³ ãàðÿ÷êîâî òà ³ç ïîëåãøåííÿì ðîçïîâ³äàëè ñâî¿ì ð³äíèì ïðî ñâî¿ ìèíóë³ ñòðàæäàííÿ, à ¿ì íå â³ðèëè, âëàñíå, ¿õ íàâ³òü ³ íå ñëóõàëè. Ó íàéòèïîâ³øîìó òà íàéæîðñòîê³øîìó âàð³àíò³ ñï³âðîçìîâíèê â³äâåðòàâñÿ ³ ìîâ÷êè éøîâ ãåòü. Äî ö³º¿ òåìè ìè ùå ïîâåðíåìîñÿ, àëå òóò âàæëèâî ï³äêðåñëèòè, ùî îáèäâ³ ñòîðîíè – ³ æåðòâè, ³ ãíîáèòåë³ – ãîñòðî â³ä÷óâàëè âñþ æàõëèâ³ñòü, à îòæå, é íåéìîâ³ðí³ñòü òîãî, ùî ä³ÿëîñÿ â êîíöòàáîðàõ, – à ìè ìîæåìî äî öüîãî äîäàòè, ùî íå ëèøå â òàáîðàõ, àëå é ó ãåòòî, â òèëàõ Ñõ³äíîãî ôðîíòó, ó â³ää³ëêàõ ïîë³ö³¿ òà â ïðèòóëêàõ äëÿ äóøåâíî õâîðèõ. Íà ùàñòÿ, íå ñòàëîñÿ òàê, ÿê ïðèâèäæóâàëîñÿ ó ñòðàøíèõ ñíàõ æåðòâàì òà ÿê ñïîä³âàëèñÿ íàöèñòè. Íàâ³òü íàéäîñêîíàë³ø³ îðãàí³çàö³¿ íå çàõèùåí³ â³ä íåäîë³ê³â, à ã³òëåð³âñüêà ͳìå÷÷èíà, îñîáëèâî â îñòàíí³ ì³ñÿö³ ïåðåä ñâî¿ì êðàõîì, áóëà àæ í³ÿê íå äîñêîíàëèì ìåõàí³çìîì. Á³ëüø³ñòü ìàòåð³àëüíèõ äîêàç³â ìàñîâîãî óìåðòâ³ííÿ áóëî çíèùåíî àáî, òî÷í³øå, áóëî çä³éñíåíî á³ëüø ÷è ìåíø âäàëó ñïðîáó çíèùèòè ¿õ: âîñåíè 1944 ðîêó íàöèñòè âèñàäèëè â ïîâ³òðÿ ãàçîâ³ êàìåðè òà êðåìàòî𳿠â Îñâåíö³ì³, àëå ðåøòêè ¿õ óñå ùå çàëèøèëèñÿ, ³, íåçâàæàþ÷è íà õèòðîìóäðîù³ åï³ãîí³â, íåìîæëèâî âèïðàâäàòè ôóíêö³þ öèõ ñïîðóä, âäàþ÷èñü äî âèãàäëèâèõ ã³ïîòåç. Âàðøàâñüêå ãåòòî ï³ñëÿ â³äîìîãî ïîâñòàííÿ íàâåñí³ 1943 ðîêó çð³âíÿëè ³ç çåìëåþ, àëå çàâäÿêè íàäëþäñüêèì çóñèëëÿì ðÿäó ³ñòîðèê³â-ó÷àñíèê³â ïîâñòàííÿ (³ñòîðèê³â
290
ÏÎÒÎÏËÅͲ É ÂÐßÒÎÂÀͲ
ñâ äîë³!) ³íø³ ³ñòîðèêè çìîæóòü çãîäîì â³äøóêàòè âìóðîâàí³ â ñò³í³ – ÷àñòî íà ãëèáèí³ áàãàòüîõ ìåòð³â – àáî ïåðåêèíóò³ ÷åðåç ìóð ñâ³ä÷åííÿ ïðî òå, ÿê æèëî é óìèðàëî äåíü çà äíåì öå ãåòòî. Óñ³ àðõ³âè â êîíöòàáîðàõ áóëè ñïàëåí³ â îñòàíí³ äí³ â³éíè (ñïðàâä³, íåïîïðàâíà âòðàòà), òàê ùî íàâ³òü äîòåïåð òî÷èòüñÿ ñóïåðå÷êà ùîäî ê³ëüêîñò³ æåðòâ – ñê³ëüêè ¿õ áóëî: ÷îòèðè, ø³ñòü ÷è â³ñ³ì ì³ëüéîí³â, õî÷à âñå ùå éäåòüñÿ ïðî ì³ëüéîíè. ×èñëåíí³ îñòàíêè æåðòâ, çóìèñíî âáèòèõ ÷è ï³äêîøåíèõ íåçãîäàìè òà õâîðîáàìè, ìîãëè ñêëàäàòè äîêàçè, ³ äî òîãî, ÿê íàöèñòè âèáóäóâàëè äåê³ëüêà ã³ãàíòñüêèõ êðåìàòîð³¿â, ó íèõ âèíèêàëà ïîòðåáà ÿêèìñü ÷èíîì ¿õ ïîçáóòèñÿ. Ïåðøèì ðîçâ’ÿçàííÿì, æàõëèâèì íàñò³ëüêè, ùî â³äáèðຠìîâó ïðè éîãî çãàäóâàíí³, áóëî ïðîñòî çâàëþâàííÿ òðóï³â – ñîòåíü òèñÿ÷ òðóï³â – ó âåëè÷åçí³ áðàòñüê³ ìîãèëè, ³ òàê ðîáèëîñÿ, çîêðåìà â Òðåáë³íö³ òà ³íøèõ ìåíøèõ êîíöòàáîðàõ, à òàêîæ óñë³ä çà ïðîñóâàííÿì í³ìåöüêî¿ àð쳿 íà òåðèòî𳿠Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó. Öå áóëî òèì÷àñîâå ðîçâ’ÿçàííÿ, çä³éñíåíå ç îãèäíîþ íåäáàë³ñòþ íà òîé ÷àñ, êîëè í³ìåöüê³ àð쳿 îäåðæóâàëè ïåðåìîãó íà âñ³õ ôðîíòàõ ³ îñòàòî÷íèé òð³óìô âèäàâàâñÿ áåçñóìí³âíèì: ¿ì âèð³øóâàòè îï³ñëÿ, ÿê ìຠáóòè, ³ â áóäü-ÿêîìó âèïàäêó ïåðåìîæåöü – âîëàäàð, íàâ³òü ñòîñîâíî ³ñòèíè, ³ ìîæå ìàí³ïóëþâàòè íåþ, ÿê éîìó çàìàíåòüñÿ. Áðàòñüê³ ìîãèëè ìîæíà áóäå ÿêîñü âèïðàâäàòè àáî çíèùèòè ¿õí³ ñë³äè, àáî ïåðåêëàñòè âèíó çà íèõ íà ðàäÿíñüêèõ â³éñüêîâèõ (ÿê³, äî ðå÷³, ÿê çàñâ³ä÷óº Êàòèíü, íå íàäòî â³äñòàëè â öüîìó). Îäíàê ï³ñëÿ Ñòàë³íãðàäà ç’ÿâèëîñÿ ³íøå ð³øåííÿ: íàéêðàùå ïðèáèðàòè ñë³äè íåãàéíî. Â’ÿçí³â ïðèìóøóâàëè âëàñíîðó÷ âèêîïóâàòè ³ç çåìë³ ò³ ìíîãîñòðàæäàëüí³ îñòàíêè é ñïàëþâàòè ¿õ ïðîñòî íåáà, íà÷åáòî òàêà íåçâè÷íà îïåðàö³ÿ ìîãëà ìèíóòè ö³ëêîì íåïîì³÷åíîþ. ϳñëÿ öüîãî êîìàíäí³ ïîñòè ÑÑ òà ñëóæáè áåçïåêè âæèëè íàéðåòåëüí³øèõ çàõîä³â äëÿ çàáåçïå÷åííÿ òîãî, àáè æîäíîãî ñâ³äêà íå çàëèøèëîñÿ â æèâèõ. Öèì ïîÿñíþþòüñÿ (âàæêî áóëî á ïðèäóìàòè ³íøå ïîÿñíåííÿ) óáèâ÷³ é âî÷åâèäü áåçãëóçä³ ïåðåâåçåííÿ, ÿêèìè çàê³í÷èëàñÿ ³ñòîð³ÿ íàöèñòñüêèõ òàáîð³â ó ïåðø³ ì³ñÿö³ 1945 ðîêó: âö³ë³ëèõ â’ÿçí³â Ìàéäàíåêà – äî Îñâåíö³ìà, â’ÿçí³â Îñâåíö³ìà – äî Áóõåíâàëüäà é Ìàóòõàóçåíà, â’ÿçí³â Áóõåíâàëüäà – äî Áåðãåí-Áåëüçåíà, æ³íîê ³ç Ðàâåíñáðþêà – äî Øâåð³íà. Êîðîòøå êàæó÷è, êîæíîãî â³ääàëÿëè â³ä çâ³ëüíåííÿ, äåïîðòóâàëè çíîâó â ãëèá ͳìå÷÷èíè, íà ÿêó éøîâ íàñòóï ³ç çàõîäó òà ñõîäó. Áóëî áàéäóæå, ÷è ïîìðóòü âîíè â äîðîç³; ãîëîâíå, – àáè âîíè íå ðîçïîâ³ëè ñâ ³ñòîð³¿. Ñïðàâä³, ÷åðåç òå ùî òàáîðè âèêîíóâàëè ôóíêö³¿ öåíòð³â ïîë³òè÷íîãî òåðîðó, ïîò³ì – ôàáðèê ñìåðò³, à ùå çãîäîì (÷è âîäíî÷àñ) – âåëè÷åçíèõ, ïîñò³éíî ïîïîâíþâàíèõ ðåçåðâ³â
291
ÏвÌÎ ËŲ
ðàáñüêî¿ ïðàö³, âîíè ñêëàäàëè çàãðîçó äëÿ àãîí³çóþ÷î¿ Í³ìå÷÷èíè, îñê³ëüêè çáåð³ãàëè òàºìíèöþ ñàìèõ êîíöòàáîð³â – íàéá³ëüøîãî çëî÷èíó â ³ñòî𳿠ëþäñòâà. Àðì³ÿ ïðèâèä³â, ÿê³ âñå ùå æèâîò³ëè â íèõ, ñêëàäàëàñÿ ç Geheimnisträger – íîñ³¿â òàºìíèöü, ÿêèõ íåîáõ³äíî áóëî ïîçáóòèñÿ; çíèùóâàëüí³ ôàáðèêè – òàêîæ äóæå ïðîìîâèñò³ – ï³äëÿãàëè äåìîíòóâàííþ òà ïåðåâåçåííþ â ãëèáîêèé òèë. Òàêå áóëî ïðèéíÿòî ð³øåííÿ – â àáñóðäí³é íà䳿 íà òå, ùî ùå ìîæíà áóäå óâ’ÿçíèòè ö³ ïðèâèäè â òèõ òàáîðàõ, ÿêèì ìåíøå çàãðîæóâàëè íàñòóïàëüí³ ôðîíòè, òà âè÷àâèòè ç íèõ îñòàíí³ ñèëè âèñíàæëèâîþ ïðàöåþ. Ïðèéìàþ÷è öå ð³øåííÿ, í³ìö³ ïëåêàëè ùå îäíó íàä³þ – ìåíø àáñóðäíó, – ùî ñòðàæäàííÿ, ÿêîãî çàçíàâàòèìóòü ö³ ïðèâèäè ï³ä ÷àñ ïîä³áíèõ á³áë³éíèõ ïåðåõîä³â, çìåíøàòü ¿õíþ ê³ëüê³ñòü. ² ñïðàâä³, ¿õíÿ ÷èñåëüí³ñòü êàòàñòðîô³÷íî çìåíøèëàñÿ, âò³ì äåêîìó ïîùàñòèëî ÷è âèñòà÷èëî ñèëè âèæèòè òà çàëèøèòèñÿ, àáè äîíåñòè ñâ³ä÷åííÿ. Ìåíø â³äîìèì ³ íå íàñò³ëüêè âèâ÷åíèì º òîé ôàêò, ùî â ïðîòèëåæíîìó – í³ìåöüêîìó – îñåðåäêó òåæ áóëî ÷èìàëî íîñ³¿â òàºìíèöü, õî÷à áàãàòî õòî ç íèõ çíàâ äóæå ìàëî ³ ëèøå äåõòî çíàâ óñå. ͳõòî é í³êîëè íå çìîæå òî÷íî ç’ÿñóâàòè, ñê³ëüêè ïðàö³âíèê³â íàöèñòñüêîãî àïàðàòó íå ìîãëè íå çíàòè ïðî ò³ æàõëèâ³ çâ³ðñòâà, ùî ÷èíèëèñÿ, ñê³ëüêè – çíàëè äåùî, àëå âèçíàâàëè çà êðàùå âäàâàòè, ùî âîíè íå çíàþòü, ³, íàðåøò³, ñê³ëüêè – ìàëè ìîæëèâ³ñòü çíàòè âñå, àëå îáèðàëè îáåðåæí³øèé øëÿõ ³ òðèìàëè çàøîðåíèìè ñâî¿ î÷³ òà âóõà (à ïîíàä óñå – ñâî¿ óñòà). Ó áóäü-ÿêîìó âèïàäêó, îñê³ëüêè áóëî á íåïðàâîì³ðíî ïðèïóñêàòè, ùî á³ëüø³ñòü í³ìö³â ëåãêîâàæíî ñõâàëþâàëè öþ á³éíþ, ñòຠî÷åâèäíèì, ùî íåñïðîìîæí³ñòü îáíàðîäóâàòè ïðàâäó ïðî êîíöòàáîðè º îäíèì ³ç íàéòÿæ÷èõ êîëåêòèâíèõ çëî÷èí³â í³ìåöüêîãî íàðîäó ³ âîäíî÷àñ íàéïåðåêîíëèâ³øèì ñâ³ä÷åííÿì ò³º¿ ëåãêîäóõîñò³, äî ÿêî¿ äîâ³â éîãî ã³òëåð³âñüêèé òåðîð: ëåãêîäóõîñò³, ÿêà ñòàëà íåâ³ää³ëüíîþ ÷àñòèíîþ çâè÷à¿â ³ òàê ãëèáîêî ðîç’¿ëà äóøó, ùî ÷îëîâ³êè óíèêàëè çâ³ðÿòèñÿ ñâî¿ì äðóæèíàì, à áàòüêè – ñâî¿ì ä³òÿì. ßêáè íå öÿ ëåãêîäóõ³ñòü, äî òàêèõ ñòðàõ³òëèâèõ êðàéíîñòåé íå ä³éøëî á, ³ ªâðîïà, ³ ñâ³ò áóëè á òåïåð ³íøèìè. Íåìຠñóìí³âó â òîìó, ùî ò³, õòî çíàâ ñòðàøíó ïðàâäó, – áî íåñëè (÷è ìàëè á íåñòè) çà íå¿ â³äïîâ³äàëüí³ñòü – ìàëè íåçäîëàíí³ ïðè÷èíè çáåð³ãàòè ìîâ÷àííÿ; àëå, áóäó÷è íîñ³ÿìè òàºìíèö³, âîíè – íàâ³òü ó ðàç³ äîòðèìàííÿ ìîâ÷àííÿ – íå çàâæäè ìîãëè áóòè âïåâíåíèìè â òîìó, ùî çîñòàíóòüñÿ æèâèìè: ïðèêëàäîì ìîæå ñëóãóâàòè âèïàäîê Øòàíãëÿ òà ³íøèõ êàò³â Òðåáë³íêè, ÿêèõ ï³ñëÿ ïîâñòàííÿ â’ÿçí³â ³ äåìîíòóâàííÿ öüîãî òàáîðó íàïðàâèëè äî îäí³º¿ ç íàéíåáåçïå÷í³øèõ çîí ïàðòèçàíñüêîãî ðóõó.
292
ÏÎÒÎÏËÅͲ É ÂÐßÒÎÂÀͲ
Ñâ³äîìà íåïî³íôîðìîâàí³ñòü ³ ñòðàõ òàêîæ áóëè ïðè÷èíàìè òîãî, ùî ÷èìàëî ïîòåíö³éíèõ «öèâ³ëüíèõ» ñâ³äê³â òàá³ðíèõ ñòðàõ³òü çáåð³ãàëè ìîâ÷àííÿ. Îñîáëèâî â îñòàíí³ ðîêè â³éíè òàáîðè ñêëàäàëè ðîçëîãó é ñêëàäíó ñèñòåìó, ÿêà ãëèáîêî ïðîíèçàëà ùîäåííå æèòòÿ êðà¿íè; º âñ³ ï³äñòàâè êàçàòè ïðî univers concentrationnaire [êîíöåíòðàö³éíèé âñåñâ³ò], îäíàê öå íå áóâ çàìêíåíèé ñâ³ò. Ìàë³ é âåëèê³ ïðîìèñëîâ³ êîìïàí³¿, ñ³ëüñüêîãîñïîäàðñüê³ îá’ºäíàííÿ, àãåíö³¿ òà çáðîéîâ³ çàâîäè ìàëè çèñê â³ä ïðàêòè÷íî äàðìîâî¿ ïðàö³, çàáåçïå÷óâàíî¿ òàáîðàìè. Äåÿê³ ï³äïðèºìñòâà íåùàäíî åêñïëóàòóâàëè â’ÿçí³â, äîòðèìóþ÷èñü íåãóìàííîãî (³ äî òîãî æ – áåçãëóçäîãî) ïðèíöèïó ÑÑ, çã³äíî ç ÿêèì îäèí â’ÿçåíü áóâ âàðòèé ³íøîãî, ³, ÿêùî ïðàöÿ âáèâàëà éîãî, çàì³ñòü íüîãî íåãàéíî ç’ÿâëÿâñÿ íîâèé; ³íø³ æ – òàêèõ áóëî íåáàãàòî – íàìàãàëèñÿ îáåðåæíî ïîëåãøèòè ñòðàæäàííÿ â’ÿçí³â. Ùå îäíà êàòåãîð³ÿ ï³äïðèºìñòâ – à, ìîæå, é ò³ æ ñàì³ ï³äïðèºìñòâà – îòðèìóâàëè ïðèáóòêè, ïîñòà÷àþ÷è ïðîäóêö³þ ñàìèì òàáîðàì: äåðåâèíó òà ³íø³ áóä³âåëüí³ ìàòåð³àëè, îäÿã äëÿ â’ÿçí³â ó âèãëÿä³ ñìóãàñòîãî îäíîñòðîþ, çáåçâîäíåí³ îâî÷³ äëÿ ñóï³â òîùî. Âëàñíå ïå÷³ äëÿ êðåìàòîð³¿â ïðîåêòóâàëèñÿ, âèãîòîâëÿëèñÿ, ìîíòóâàëèñÿ é âèïðîáîâóâàëèñÿ í³ìåöüêîþ êîìïàí³ºþ «Topf» ³ç ³ñáàäåíà (âîíà âñå ùå ôóíêö³îíóâàëà â 1975 ðîö³, áóäóþ÷è êðåìàòî𳿠äëÿ öèâ³ëüíîãî êîðèñòóâàííÿ, ³ íå ââàæàëà çà ïîòð³áíå çì³íèòè ñâîþ íàçâó). Âàæêî ïîâ³ðèòè â òå, ùî ïåðñîíàë ïîä³áíèõ êîìïàí³é íå óñâ³äîìëþâàâ ïðèçíà÷åííÿ é îáñÿã ïîñòàâîê òîâàð³â òà îáëàäíàííÿ, ùî çàìîâëÿëèñÿ êîìàíäíèìè çàãîíàìè ÑÑ. Òå ñàìå ìîæíà ñêàçàòè (³ ãîâîðèëîñÿ) ùîäî ïîñòà÷àííÿ îòðóòè, çàñòîñîâóâàíî¿ â ãàçîâèõ êàìåðàõ â Îñâåíö³ì³: ö³ îòðóéí³ ðå÷îâèíè (ãîëîâíèì ÷èíîì ñèíèëüíà êèñëîòà) âæå âèêîðèñòîâóâàëèñÿ óïðîäîâæ áàãàòüîõ ðîê³â ÿê ïåñòèöèäè â òðþìàõ ñóäåí, îäíàê ð³çêå çðîñòàííÿ çàìîâëåíü, ÿêå ïî÷àëîñÿ â³ä 1942 ðîêó, íàâðÿä ÷è ìîãëî áóòè íåïîì³÷åíèì. Âîíî ìàëî á âèêëèêàòè ï³äîçðè ³, íàïåâíå, âèêëèêàëî, àëå âîíè ïðèòëóìëþâàëèñÿ ñòðàõîì ³ êîðèñëèâ³ñòþ, ñë³ïîòîþ òà ñâ³äîìîþ íåäîóìêóâàò³ñòþ, ïðî ÿê³ ìè âæå çãàäóâàëè, à òàêîæ ³ – ôàíàòè÷íèì ïîñëóõîì ó ñòàâëåíí³ äî íàöèñò³â. Ö³ëêîì ïðèðîäíèì ³ î÷åâèäíèì º òå, ùî íàéñóòòºâ³øèì ìàòåð³àëîì äëÿ â³äòâîðåííÿ ïðàâäè ïðî òàáîðè ñëóãóþòü ñïîãàäè î÷åâèäö³â. Îêð³ì òîãî, ùî ö³ ñïîìèíè âèêëèêàþòü ñï³â÷óòòÿ é îáóðåííÿ, âîíè ïîòðåáóþòü òàêîæ êðèòè÷íîãî ïðî÷èòàííÿ. Äëÿ çðîçóì³ííÿ ïðèðîäè êîíöòàáîð³â ñàì³ òàáîðè íå çàâæäè áóëè íàéêðàùèì ñïîñòåðåæíèì ïóíêòîì: ó òèõ íåëþäñüêèõ óìîâàõ, â ÿêèõ ïåðåáóâàëè â’ÿçí³, îñòàíí³ íàâðÿä ÷è ìîãëè ñïðîìîãòèñÿ íà çàãàëüíå áà÷åííÿ ñâîãî âñåñâ³òó. Â’ÿçí³, ïåðåäîâñ³ì ò³,
293
ÏвÌÎ ËŲ
ùî íå ðîçóì³ëè í³ìåöüêî¿ ìîâè, ìîãëè íàâ³òü íå çíàòè, äå ñàìå â ªâðîï³ ðîçòàøîâàíèé ¿õí³é òàá³ð, îñîáëèâî ï³ñëÿ íåñòåðïíîãî, íåð³äêî âáèâ÷îãî ïîäîðîæóâàííÿ â íàãëóõî çàáèòèõ òîâàðíèõ âàãîíàõ. Âîíè íå çíàëè ïðî ³ñíóâàííÿ ³íøèõ òàáîð³â, íàâ³òü òèõ, ùî áóëè âñüîãî-íà-âñüîãî â ê³ëüêîõ ê³ëîìåòðàõ â³ä ¿õíüîãî. Âîíè íå çíàëè, íà êîãî âîíè ïðàöþþòü. Âîíè íå çäîãàäóâàëèñÿ ïðî ïðè÷èíè ïåâíèõ ðàïòîâèõ çì³í â óìîâàõ óòðèìóâàííÿ àáî ïðî ïðè÷èíè ìàñîâèõ ïåðå¿çä³â. Îòî÷åíèé ñìåðòþ, äåïîðòîâàíèé áóâ íåð³äêî íå â çìîç³ îö³íèòè ìàñøòàáè ò³º¿ á³éí³, ùî ðîçãîðòàëàñÿ ïåðåä éîãî î÷èìà. Íàïàðíèê, ³ç ÿêèì â³í ïë³÷-î-ïë³÷ ïðàöþâàâ ñüîãîäí³, ì³ã çàâòðà çíèêíóòè: â³í ì³ã îïèíèòèñÿ â ñóñ³äíüîìó áàðàêó àáî íàçàâæäè ïîêèíóòè öåé ñâ³ò – ä³çíàòèñÿ ïðî öå íå áóëî æîäíî¿ ìîæëèâîñò³. Êîðîòøå êàæó÷è, â’ÿçåíü ïî÷óâàâñÿ ïðèäóøåíèì ìàõèíîþ íàñèëüñòâà é çàãðîçè, îäíàê íå ì³ã ñêëàñòè äëÿ ñåáå âè÷åðïíîãî óÿâëåííÿ ïðî íå¿, îñê³ëüêè ïîãëÿä éîãî ï³ä ãí³òîì ùîõâèëèííèõ òóðáîò áóâ óòóïëåíèé â çåìëþ. Öåé íåäîë³ê ïðèòàìàííèé óñíèì òà ïèñüìîâèì ñâ³ä÷åííÿì «çâè÷àéíèõ» â’ÿçí³â, òèõ íåïðèâ³ëåéîâàíèõ, ÿê³ áóëè îñåðäÿì òàáîð³â ³ ÿêèì âäàëîñÿ óíèêíóòè ñìåðò³ ëèøå çàâäÿêè çá³ãîâ³ íåéìîâ³ðíèõ îáñòàâèí. Âîíè ñêëàäàëè á³ëüø³ñòü ó êîíöòàáîð³ é ì³çåðíó ìåíø³ñòü ñåðåä òèõ, õòî çàëèøèâñÿ æèòè: ïîì³æ óö³ë³ëèìè çíà÷íî á³ëüøå òàêèõ, õòî êîðèñòóâàâñÿ ïåâíîãî ðîäó ïîïóñòîì. ²ç â³äñòàí³ ðîê³â ìîæíà ñüîãîäí³ ³ç âïåâíåí³ñòþ ñòâåðäæóâàòè, ùî ³ñòîð³þ òàáîð³â íàïèñàíî ìàéæå âèíÿòêîâî òèìè, õòî, ÿê ³ ÿ, í³êîëè íå îñÿãàâ ¿õ äîñòîòó. Ò³, õòî ïîçíàéîìèâñÿ ç íèìè ö³ëêîâèòî, íå ïîâåðíóëèñÿ, àáî æ ¿õíþ çäàòí³ñòü äî ñïîñòåðåæåíü áóëî ñïàðàë³çîâàíî ñòðàæäàííÿì ³ íåðîçóì³ííÿì. Ç ³íøîãî áîêó, «ïðèâ³ëåéîâàí³» ñâ³äêè ìîãëè ñêîðèñòàòèñÿ ç áåçóìîâíî ïðèäàòí³øî¿ äëÿ ñïîñòåðåæåíü ïîçèö³¿, õî÷à á çàâäÿêè òîìó, ùî âîíà â³äïîâ³äàëà âèùîìó ð³âíþ, à îòæå, é ñÿãàëà øèðøèõ îáð³¿â; îäíàê ¿õí³é ñòàí áóâ âîäíî÷àñ ³ á³ëüøîþ ÷è ìåíøîþ ì³ðîþ ñïîòâîðåíèé öèì ñàìèì ïðèâ³ëåºì. Äèñêóñ³ÿ äîâêîëà ïðèâ³ëå¿â (³ íå ëèøå â òàáîðàõ) º ñïðàâîþ äåë³êàòíîþ, ³ ÿ ñïðîáóþ òîðêíóòèñÿ ö³º¿ òåìè ï³çí³øå, ï³äõîäÿ÷è äî íå¿ ÿêîìîãà îá’ºêòèâí³øå. Òóò ÿ ëèøå çãàäàþ òîé ôàêò, ùî âèíÿòêîâî ïðèâ³ëåéîâàí³, òîáòî ò³, õòî îòðèìàâ ñâî¿ ïðèâ³ëå¿ çàâäÿêè òîìó, ùî ñòàâ ïðèñëóæíèêîì òàá³ðíèõ âëàñòåé, âçàãàë³ íå âèñòóïàëè, ç î÷åâèäíèõ ïðè÷èí, ó ðîë³ ñâ³äê³â àáî çàëèøèëè íåïîâí³ ÷è ñïîòâîðåí³, à ÷è ö³ëêîâèòî ôàëüøèâ³ ñâ³ä÷åííÿ. Îòæå, íàéêðàù³ ³ñòîðèêè òàáîð³â âèéøëè ç ðÿä³â òèõ âåëüìè íåáàãàòüîõ, õòî ìàâ çìîãó é íàãîäó ïîòðàïèòè äî ïðèâ³ëåéîâàíîãî ñïîñòåðåæíîãî ïóíêòó, íå éäó÷è íà êîìïðîì³ñè, ³, äî òîãî æ, ìàâ çä³áíîñò³ ïåðåïîâ³äàòè òå, ùî áà÷èâ òà âèñòðàæäàâ, ³ ðîáèâ öå ³ç
294
ÏÎÒÎÏËÅͲ É ÂÐßÒÎÂÀͲ
ñìèðåíí³ñòþ ³ñòèííîãî ë³òîïèñöÿ, òîáòî áåðó÷è äî óâàãè âñþ ñêëàäí³ñòü ÿâèùà òàáîð³â ³ ðîçìà¿òòÿ ëþäñüêèõ äîëü, ùî âèãàñàëè íà öüîìó êîíó. Çà ëîã³êîþ ðå÷åé, ö³ ³ñòîðèêè ìàéæå âñ³ ìàëè á áóòè ïîë³òè÷íèìè â’ÿçíÿìè, îñê³ëüêè, ïî-ïåðøå, òàáîðè áóëè ÿâèùåì ïîë³òè÷íèì; ïî-äðóãå, ïîë³òè÷í³ â’ÿçí³ çíà÷íî á³ëüøîþ ì³ðîþ, í³æ ºâðå¿ òà çëî÷èíö³ (ÿê ìè çíàºìî, öå òðè ãîëîâí³ êàòåãî𳿠â’ÿçí³â) áóëè îá³çíàí³ ç êóëüòóðíèì òëîì, ùî äîçâîëÿëî ¿ì âèòëóìà÷óâàòè ïî䳿, ÿê³ ðîç³ãðóâàëèñÿ ïåðåä ¿õí³ìè î÷èìà; ïî-òðåòº, ñàìå òîìó, ùî ïîë³òè÷í³ â’ÿçí³ áóëè êîëèøí³ìè âîÿêàìè àáî æ àíòèôàøèñòàìè íàâ³òü ³ òåïåð, âîíè óñâ³äîìëþâàëè, ùî ñâ³ä÷åííÿ – öå â÷èíîê áîðîòüáè ïðîòè ôàøèçìó; ïî-÷åòâåðòå, âîíè ìàëè á³ëüøå äîñòóïó äî ñòàòèñòè÷íèõ äàíèõ; ³ íàðåøò³, îêð³ì òîãî, ùî ïîë³òè÷í³ â’ÿçí³ îá³éìàëè âàæëèâ³ ïîñòè â òàáîð³, âîíè íåð³äêî áóëè ÷ëåíàìè òàºìíèõ çàõèñíèõ îðãàí³çàö³é. Ïðèíàéìí³ â îñòàíí³ ðîêè ¿õí³ æèòòºâ³ óìîâè áóëè òåðïèìèìè, ùî äîçâîëÿëî ¿ì, íàïðèêëàä, ïèñàòè é çáåð³ãàòè çàïèñè – íåìèñëèìà ðîçê³ø äëÿ ºâðå¿â ³ íåö³êàâà ð³÷ äëÿ çëî÷èíö³â. Ç óñ³õ çãàäàíèõ òóò ïðè÷èí, ïðàâäà ïðî òàáîðè éøëà äî ñâ³òëà äîâãîþ äîðîãîþ ³ ÷åðåç âóçüê³ äâåð³, ³ áàãàòî ÿê³ àñïåêòè univers concentrationnaire âñå ùå ïîòðåáóþòü äîêëàäíîãî äîñë³äæåííÿ. Íà ñüîãîäí³ ìèíóëî âæå ïîíàä ñîðîê ðîê³â ï³ñëÿ çâ³ëüíåííÿ íàöèñòñüêèõ òàáîð³â (íà ÷àñ íàïèñàííÿ òâîðó. – Ðåä.). Öåé çíà÷íèé òåðì³í âèÿâèâ ó ïðîöåñ³ ç’ÿñóâàííÿ ³ñòèíè ñóïåðå÷ëèâ³ íàñë³äêè, ÿê³ ÿ ñïðîáóþ ïåðåðàõóâàòè. Íàñàìïåðåä â³äáóâàâñÿ íåîáõ³äíèé ³ ïðèðîäíèé ïðîöåñ ô³ëüòðóâàííÿ, çàâäÿêè ÿêîìó ³ñòîðè÷í³ ïî䳿 íàáóâàþòü ñâ êîíòðàñòíîñò³ é ïåðñïåêòèâè ëèøå ê³ëüêà äåñÿòèð³÷ ï³ñëÿ ñâîãî çàâåðøåííÿ. Íàïðèê³íö³ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè âåëèêèé îáñÿã äàíèõ ùîäî âëàøòîâàíèõ íàöèñòàìè äåïîðòàö³é òà êðîâîïðîëèòü – ó òàáîðàõ ³ äå³íäå – íå áóâ äîñòóïíèé, ÿê ³ íåëåãêî áóëî çðîçóì³òè ¿õíþ âàæëèâ³ñòü ³ ñïåöèô³÷í³ñòü. Ëèøå óïðîäîâæ ê³ëüêîõ îñòàíí³õ ðîê³â ç’ÿâèëîñÿ ðîçóì³ííÿ, ùî íàöèñòñüêà á³éíÿ áóëà «çðàçêîâîþ» ó ñâî¿é æàõëèâîñò³, ³, ÿêùî í³÷îãî ã³ðøîãî íå ñòàíåòüñÿ â íàñòóïí³ ðîêè, ïðî íå¿ áóäóòü çãàäóâàòè, ÿê ïðî íàéâàæëèâ³øó ïîä³þ – íàéá³ëüøå ëèõî íàøîãî ñòîë³òòÿ. Ç ³íøîãî áîêó, ïëèí ÷àñó ïðèçâîäèòü äî ³íøèõ â ³ñòîðè÷íîìó â³äíîøåíí³ íåãàòèâíèõ íàñë³äê³â. Ïåðåâàæíî¿ á³ëüøîñò³ ñâ³äê³â – ÿê ç áîêó çàõèñòó, òàê ³ ç áîêó îáâèíóâà÷åííÿ – íà ñüîãîäí³ íåìຠâ æèâèõ, à ò³, õòî çàëèøèâñÿ ³ õòî (ïðèòëóìëþþ÷è ñâî¿ äîêîðè ñóìë³ííÿ àáî, íàâïàêè, ñâî¿ îáðàçè) ùå ïîãîäæóºòüñÿ íàäàâàòè ñâ³ä÷åííÿ, ñïðîìàãàþòüñÿ íà äåäàë³ ðîçïëèâ÷àñò³ø³ é ñòèë³çîâàí³ ñïîãàäè, ÷àñòî ñàì³ íå óñâ³äîìëþþ÷è, ùî ïåðåáóâàþòü ï³ä âïëèâîì ³íôîðìàö³¿, çàïîçè÷åíî¿ ç ï³çí³øèõ
295
ÏвÌÎ ËŲ
äðóêîâàíèõ äæåðåë ÷è ç ðîçïîâ³äåé ³íøèõ î÷åâèäö³â. Ó îêðåìèõ âèïàäêàõ, çâè÷àéíî, çàáóòëèâ³ñòü º âäàâàíîþ, àëå ç îãëÿäó íà òå, ùî ìèíóëî âæå áàãàòî ðîê³â, â íå¿ ïî÷èíàºø â³ðèòè. Êð³ì òîãî, âèñëîâëþâàííÿ íà êøòàëò: «ß íå çíàþ» àáî «ß íå çíàâ», ùî ëóíàþòü ñüîãîäí³ ç âóñò áàãàòüîõ í³ìö³â, âæå íå øîêóþòü íàñ, ÿê öå áóëî àáî ìàëî á áóòè òîä³, êîëè ïî䳿 áóëè íåäàâí³ìè. Ó ñòèë³çàö³¿ ³íøîãî ðîäó àáî â ¿¿ ðîçâèòêó âèíí³ ìè ñàì³, ìè – î÷åâèäö³ ò³º¿ ïî䳿 àáî, òî÷í³øå, ò³ ç íàñ, õòî â ñüîãîäí³øí³õ óìîâàõ âèð³øèâ æèòè ÿê óö³ë³ëèé ó íàéïðîñò³øèé ³ íàéìåíø êðèòè÷íèé ñïîñ³á. Öå íå îçíà÷àº, ùî öåðåìîí³¿ òà ñâÿòêóâàííÿ, ïàì’ÿòíèêè òà ïðàïîðè çàâæäè é ïîâñþäíî ñë³ä ââàæàòè çàéâèìè. Ðèòîðèêà â ïåâíèõ ìåæàõ, ìîæëèâî, º êîí÷å íåîáõ³äíîþ äëÿ çáåðåæåííÿ ïàì’ÿò³. Òå, ùî ìîãèëè – «óðíè ìóæí³õ» – íàäèõàþòü ñåðöÿ íà áëàãîðîäí³ â÷èíêè àáî ïðèíàéìí³ íà çáåðåæåííÿ ïàì’ÿò³ ïðî â÷èíåí³ ïîäâèãè, áóëî ñïðàâåäëèâî â ÷àñè Ôîñêîëî, çàëèøèëîñÿ âîíî òàêèì ³ äîòåïåð, îäíàê íåîáõ³äíî ñêëàäàòè ñîá³ çâ³ò ó ìîæëèâ³é ïðîôàíàö³¿. Êîæíà æåðòâà ìຠáóòè îïëàêàíîþ, à êîæíèé óö³ë³ëèé çàñëóãîâóº íà äîïîìîãó é ñï³â÷óòòÿ, àëå íå âñ³ ¿õí³ â÷èíêè ìàþòü ïîäàâàòèñÿ çà ïðèêëàä. Âíóòð³øí³é ñâ³ò òàáîðó ñêëàäàâ çàïëóòàíèé ³ ðîçøàðîâàíèé ì³êðîêîñì. «Ñ³ðà çîíà» (¿¿ ÿ òîðêíóñÿ ï³çí³øå), ùî îõîïëþâàëà â’ÿçí³â, ÿê³ äî ïåâíî¿ ì³ðè ³, ìîæëèâî, ç äîáðèìè íàì³ðàìè ñï³âïðàöþâàëè ç âëàñòÿìè, íå áóëà ì³çåðíîþ. Íàñïðàâä³, âîíà áóëà ÿâèùåì ³ñòîòíî âàæëèâèì äëÿ ³ñòîðèêà, ïñèõîëîãà òà ñîö³îëîãà. Íåìຠâ’ÿçíÿ, ÿêèé áè íå ïàì’ÿòàâ ïðî öå ³ ÿêèé áè íå çãàäóâàâ ïðî ñâîº çäèâóâàííÿ ó ñâ³é ÷àñ: ïåðø³ ïîãðîçè, ïåðø³ îáðàçè é óäàðè ïîõîäèëè íå â³ä ÑÑ, à â³ä ³íøèõ â’ÿçí³â – «êîëåã», â³ä òèõ çàãàäêîâèõ îñ³á, ÿê³, âò³ì, íîñèëè ò³ æ ñìóãàñò³ îäíîñòðî¿, ùî ¿õ âîíè – íîâîïðèáóë³ – ùîéíî îäÿãëè. Öÿ êíèæêà ïîêëèêàíà äîëó÷èòèñÿ äî ïðîÿñíåííÿ ïåâíèõ àñïåêò³â òàá³ðíîãî ôåíîìåíà, ÿêèé óñå ùå çàëèøàºòüñÿ íåçðîçóì³ëèì. Âîíà òàêîæ ñòàâèòü ñîá³ çà ìåòó äàëåêîñÿæí³øå çàâäàííÿ – ñïðîáóâàòè â³äïîâ³ñòè íà íàéíàãàëüí³ø³ çàïèòàííÿ – ò³, ùî õâèëþþòü óñ³õ òèõ, êîìó òðàïëÿëîñÿ ïðî÷èòàòè íàø³ îïîâ³ä³: ÿêà ÷àñòêà ñâ³òó êîíöòàáîð³â â³ä³éøëà â ìèíóëå ³ á³ëüøå íå ïîâåðíåòüñÿ, ïîä³áíî äî ðàáñòâà é òðàäèö³¿ äóåëåé? ßêà éîãî ÷àñòêà ìîæå ïîâåðíóòèñÿ àáî âæå ïîâåðòàºòüñÿ? Ùî ìîæå êîæíèé ³ç íàñ çðîáèòè, àáè â íàøîìó ñâ³ò³, ñïîâíåíîìó ïîãðîç, ïðèíàéìí³ öÿ ïîãðîçà íå âèíèêàëà? ß íå ñòàâèâ ñîá³ çà ìåòó, òà é íå ñïðîì³ãñÿ á íàïèñàòè ³ñòîðè÷íó ðîçâ³äêó, òîáòî âè÷åðïíî äîñë³äèòè äæåðåëà. ß ìàéæå âèêëþ÷íî ïðèñâÿòèâ ñâîþ óâàãó íàö³îíàë-ñîö³àë³ñòè÷íèì òàáîðàì, îñê³ëüêè ì³é
296
ÏÎÒÎÏËÅͲ É ÂÐßÒÎÂÀͲ
áåçïîñåðåäí³é äîñâ³ä áóâ ïîâ’ÿçàíèé ëèøå ç íèìè. ß íàáóâ òàêîæ ùîäî íèõ çíà÷íîãî îïîñåðåäêîâàíîãî äîñâ³äó, ÷èòàþ÷è ñïîãàäè ³íøèõ, ñëóõàþ÷è âèñòóïè ³ çóñòð³÷àþ÷èñü ³ç ÷èòà÷àìè äâîõ ïåðøèõ ìî¿õ êíèæîê. Á³ëüøå òîãî, íà ÷àñ íàïèñàííÿ ö³º¿ êíèæêè ñèñòåìà íàöèñòñüêèõ êîíöòàáîð³â é íàäàë³ çàëèøàºòüñÿ óí³êàëüíèì ÿâèùåì – ÿê çà ñâî¿ì ìàñøòàáîì, òàê ³ çà ñâîºþ ïðèðîäîþ, õî÷à ìàºìî âæå æàõ Õ³ðîñ³ìè é Íàãàñàê³, ãàíüáó Ãóëàã³â, áåçãëóçäó é êðîâîïðîëèòíó â’ºòíàìñüêó â³éíó, êàìáîäæ³éñüêèé ñàìîãåíîöèä, desaparecidos [çíèêëèê] Àðãåíòèíè, à òàêîæ áàãàòî ³íøèõ æîðñòîêèõ ³ íåñóñâ³òíèõ â³éí, ùî â³äáóëèñÿ â³äòîä³. Ó æîäíîìó ³íøîìó ì³ñö³ ³ â æîäíèé ³íøèé ïåð³îä íå ñïîñòåð³ãàëîñÿ ÿâèùà, íàñò³ëüêè íåî÷³êóâàíîãî é ñêëàäíîãî: í³êîëè íå áóëî âèãóáëåíî ñò³ëüêè ëþäñüêèõ æèòò³â çà òàêèé êîðîòêèé ÷àñ ³ çà óìîâè òàêîãî âèðàçíîãî ïîºäíàííÿ òåõíîëîã³÷íî¿ âèíàõ³äëèâîñò³, ôàíàòèçìó òà æîðñòîêîñò³. ͳõòî íå çáèðàºòüñÿ âèïðàâäîâóâàòè ³ñïàíñüêèõ êîíê³ñòàäîð³â, ùî âëàøòîâóâàëè á³éí³ íà àìåðèêàíñüêèõ êîíòèíåíòàõ óïðîäîâæ óñüîãî XVI ñòîë³òòÿ. Çäàºòüñÿ, âîíè âèð³çàëè ùîíàéìåíøå ø³ñòäåñÿò ì³ëüéîí³â ³íä³àíö³â, àëå âîíè ä³ÿëè íà ñâ³é ðîçñóä, íå çà âêàç³âêàìè ñâîãî óðÿäó ÷è ñóïðîòè íèõ ³ ðîçòÿãíóëè ñâîº ëèõîä³éñòâî – íå íàäòî «ñïëàíîâàíå», ïî ïðàâä³ êàæó÷è, – íà ïåð³îä ó ïîíàä ñòî ðîê³â, ³, äî òîãî æ, ïðè öüîìó â³ä³ãðàëè ñâîþ ðîëü ³ åï³äå쳿, äî ÿêèõ âîíè íåíàâìèñíå ñïðè÷èíÿëèñÿ. ² íàðåøò³, õ³áà ìè íå íàìàãàëèñÿ çàáóòè ïðî íèõ, çàÿâëÿþ÷è, ùî âîíè áóëè «ÿâèùåì ³íøî¿ äîáè»? * Óçÿòî ç: Primo Levi, The Drowned and the Saved, trans. Raymond Rosenthal. New York: Summit Books, 1988. Copyright © 1986 by Giulio Einaudi editore s.p.a. Torino. Translation copyright © 1988 by Simon & Schuster, Inc. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó âèäàâíèöòâà «Summit Books» – â³ää³ëêó ô³ðìè «Simon & Schuster, Inc.».
297
²ðâ³íã Ãð³íáåðã Ñòðèæíåì ä³ÿëüíîñò³ ²ðâ³íãà Ãð³íáåðãà º â³ä÷àéäóøíå ïðîòèáîðñòâî ç Ãîëîêîñòîì. ßê í³õòî ³íøèé ç-ïîì³æ îðòîäîêñàëüíèõ ìèñëèòåë³â íàøî¿ äîáè, Ãð³íáåðã äîêëàäຠçóñèëü äëÿ çäîëàííÿ íàñë³äê³â ö³º¿ â³êîïîìíî¿ ïî䳿 â ³ñòî𳿠ëþäñòâà. ³í íå â³äñòóïຠïåðåä öèì çàâäàííÿì ³ òîä³, êîëè íà öüîìó øëÿõó çàâäàºòüñÿ óäàð éîãî â³ð³ ³ â³í îïèíÿºòüñÿ ó ñêëàäíèõ ñòîñóíêàõ ç³ ñâîºþ îáùèíîþ. Ñï³âðåäàêòîð (ðàçîì ³ç Îëâ³íîì Ã. Ðîçåíôåëüäîì) âèäàííÿ "Ïðîòèáîðñòâî ç Ãîëîêîñòîì: âïëèâ Åë³ Â³çåëÿ", Ãð³íáåðã ÿêíàéáëèæ÷å ï³ä³éøîâ äî âèçíà÷åííÿ ïèòàííÿ ïëþðàë³çìó â ºâðåéñüêîìó æèòò³. Éîãî âèäàíå âåëèêèì íàêëàäîì ³ â³äçíà÷åíå ïðå쳺þ åñå "×è áóäå â 2000 ðîö³ îäèí ºâðåéñüêèé íàðîä?" âèñóíóâ ïðîáëåìó ºâðåéñüêî¿ ºäíîñò³ íà ïåðåäí³é ïëàí ç-ïîì³æ îáùèííèõ òóðáîò. Õî÷à â³í ³ íå ïåðøèé íàãîëîñèâ íà íåáåçïåö³ ðîçêîëó, éîãî åñå ïðèâåðíóëî çíà÷íó óâàãó. ³äìîâèâøèñü â³ä ïåðåâàã íàä³éíî¿ àêàäåì³÷íî¿ ïîñàäè, ÿêó â³í îá³éìàâ ó ѳò³-êîëåäæ³ Íüþ-Éîðêà, Ãð³íáåðã ñòâîðèâ CLAL – Íàö³îíàëüíèé ºâðåéñüêèé öåíòð íàâ÷àííÿ é êåð³âíèöòâà – çàäëÿ ñïðèÿííÿ âíóòð³øíüîìó ºâðåéñüêîìó ä³àëîãîâ³. Ïîïðè ïîïóëÿðí³ñòü Ãð³íáåðãà – òåîëîãà, ñòèëü áàãàòüîõ éîãî ïóáë³êàö³é íåð³äêî çàñâ³ä÷óº íàñò³éëèâ³, ïîñë³äîâí³ òåîëîã³÷í³ íàìàãàííÿ ñôîðìóëþâàòè ïî-íîâîìó ºâðåéñüêó äóìêó ó ñâ³òë³ íàñë³äê³â Ãîëîêîñòó òà ïîñòàííÿ äåðæàâè ²çðà¿ëü. Çà îêðåìèìè âèíÿòêàìè, ÿê-îò, "Êëóáè äèìó, ñòîâï âîãíþ" (ñêîðî÷åíèé âàð³àíò ö³º¿ ïë³äíî¿ ïðàö³ ïîäàíî äàë³), îñíîâíà ìàñà òâîð³â Ãð³íáåðãà ç'ÿâèëàñÿ ó âèãëÿä³ ïàìôëåò³â, óñíèõ âèñòóï³â ³ ãàçåòíèõ ñòàòåé, – à öå, õî÷ ³ âèïàäêîâà, àëå âàæëèâà àóäèòîð³ÿ äëÿ ñåðéîçíîãî òåîëîã³÷íîãî äèñêóðñó. Ó êîæí³é íîâ³é ïóáë³êàö³¿ Ãð³íáåðã óòî÷íþº óìîâèâîäè ñâîãî ïåðâ³ñíîãî ïðîçð³ííÿ ñòîñîâíî òîãî, ùî Ãîëîêîñò ³ äåðæàâà ²çðà¿ëü çàïî÷àòêóâàëè òðåòþ âåëèêó åïîõó ºâðåéñüêî¿ ³ñòîð³¿. Íà äóìêó Ãð³íáåðãà, íà íàøèõ î÷àõ çì³íþºòüñÿ ñàìà ïðèðîäà âçàºìîçâ'ÿçêó ì³æ áîæåñòâåííèì ³ ëþäñüêèì. Íàâ³òü ÿêùî çì³ñò çàïîâ³òó çì³íåíî ³ òðàíñôîðìóþòüñÿ ñòîñóíêè ì³æ Áîãîì ³ ºâðåéñüêèì íàðîäîì, çàëèøàºòüñÿ íåïåðåðâí³ñòü çàïîâ³òó, ÿêèé çâ'ÿçóº ²çðà¿ëü ³ Áîãà. Íàùàäîê â³äîìî¿ äèíàñò³¿ ðàáèí³â, Ãð³íáåðã íàðîäèâñÿ â íüþéîðêñüêîìó ѳò³ â 1933 ðîö³. Âèñâÿ÷åíèé ðàáèí, Ãð³íáåðã, êð³ì òîãî, ³ àìåðèêàíñüêèé ³ñòîðèê ³ç ãàðâàðäñüêîþ îñâ³òîþ. Íà â³äì³íó â³ä á³ëüøîñò³ ñâî¿õ îðòîäîêñàëüíèõ êîëåã, ÿê³ ãîâîðÿòü ïðî îäíî÷àñí³ñòü
339
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
á³áë³éíèõ ³ òàëìóäèñòñüêèõ ó÷åíü – ïèñüìîâîãî é óñíîãî îáâ'ÿâëåííÿ – Ãð³íáåðã ñì³ëèâî ïèøå ïðî çì³íè é ïåðåðèâ÷àñò³ñòü, ïðî ì³íëèâèé çâ'ÿçîê ì³æ ²çðà¿ëåì ³ Áîãîì ³ ïðî ðåâîëþö³éíèé âïëèâ ³ñòîð³¿. Çà Ãð³íáåðãîì, ó á³áë³éí³ ÷àñè Áîã àêòèâí³øèé. Áîæåñòâåííå âòðó÷àííÿ ïðîÿâëÿºòüñÿ ÿê çàïîâ³äü é ³ñòîðè÷íà â³äïëàòà. Ðîëü ëþäèíè ³ñòîòíî ïàñèâíà ³ ïðîÿâëÿºòüñÿ ÿê ïîêîðà. Ñèìâîë çàïîâ³òó – îáð³çàííÿ – "íàêëàâ â³äáèòîê íà ºâðåéñüêå ô³çè÷íå ³ñíóâàííÿ ³, òàêèì ÷èíîì, ïåðåæèâàºòüñÿ ïî÷àñòè ÿê "ìèìîâ³ëüíèé". Ó òàëìóäèñòñüêó äîáó ºâðå¿ áóëè ïîêëèêàí³ Áîãîì ï³äíÿòèñÿ íà íîâèé ùàáåëü çàïîâ³òíîãî áóòòÿ. "Áîã ïî÷àâ ñòðèìóâàòèñÿ ÷è âäàâñÿ äî ñàìîîáìåæåííÿ, àáè äîçâîëèòè ºâðåÿì äîñÿãòè ïðàâèëüíèõ âçàºìîâ³äíîñèí ó çàïîâ³ò³". Ãð³íáåðã äîâîäèòü, ùî ïðÿì³ îäêðîâåííÿ ïðèïèíèëèñÿ, "ïðîòå, õî÷ áîæåñòâåííà ïðèñóòí³ñòü ñòàëà ïðèõîâàí³øîþ, âîíà âèÿâëÿëàñÿ é â³ä÷óòí³øîþ; ðîçøèðåííÿ ðèòóàëüíîãî ñï³ëêóâàííÿ ç áîæåñòâåííèì â³äáóâàºòüñÿ âîäíî÷àñ ³ç çðîñòàþ÷èì ïðèõîâóâàííÿì". Áîæåñòâåííó ïðèñóòí³ñòü òðåáà øóêàòè ó âèâ÷åíí³ Òîðè òà â÷èíêàõ äîáðîòè é áëàãîä³éíîñò³. Áîã íå ëèøå ó Õðàì³, àëå é ó â³ääàëåíîìó, íà ïîç³ð, â³ä ðåë³ã³¿ ñåðåäîâèù³. Ãð³íáåðã ãîâîðèòü òàêîæ ïðî ðîçëàäíàí³ñòü çàïîâ³òó â äîáó Ãîëîêîñòó. Óñë³ä çà Åë³ Â³çåëåì ³ ßêîâîì Ãëàòøòåéíîì, Ãð³íáåðã âèçíàº, ùî Ãîëîêîñò çì³íèâ íàø³ óÿâëåííÿ ïðî Áîãà é ëþäñòâî. ³í ïðîïîíóº ïîòóæíèé ïðèíöèï âåðèô³êàö³¿, ÿêèé ìຠñòàòè âèïðîáóâàííÿì ðåë³ã³éíî¿ ö³ë³ñíîñò³ ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. "Æîäíå òâåðäæåííÿ, òåîëîã³÷íå ÷è áóäü-ÿêå ³íøå íå ìîæå ïðåòåíäóâàòè íà ³ñòèíó, ÿêùî âîíî íå ïðîçâó÷èòü â³ðîã³äíî â ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé". Ãð³íáåðã ñòâåðäæóº, ùî çàïîâ³ò áóëî çëàìàíî ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó, àëå ºâðåéñüêèé íàðîä ëàäíèé â³äíîâèòè éîãî. "Ìè ïåðåæèâàºìî äîáó îíîâëåííÿ çàïîâ³òó. Áîã óæå íå â³ääຠêîìàíäè, àëå ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³ íàñò³ëüêè áëèçüêà ìð³ÿ ïðî â³äêóïëåííÿ, ùî â³í äîáðîâ³ëüíî ãîòîâèé íåñòè ñâîþ ì³ñ³þ". Âèá³ð çàëèøàòèñÿ ºâðåÿìè, äîâîäèòü Ãð³íáåðã, º â³äïîâ³ääþ íà çàïîâ³ò, óêëàäåíèé ì³æ Áîãîì ³ ïîêîë³ííÿìè ºâðå¿â. Ãð³íáåðã íàäຠíîâîãî ñåíñó ðåë³ã³éíîìó ïîêëèêàííþ íàøî¿ äîáè. Çàâäàííÿ ºâðåéñüêîãî ³ñíóâàííÿ – ³ âñüîãî ³ñòèííîãî ðåë³ã³éíîãî áóòòÿ ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó – â³äòâîðèòè áîæåñòâåííèé ³ ëþäñüêèé îáðàçè, ùî ¿õ áóëî çðóéíîâàíî â äîáó Ãîëîêîñòó, â³äïîâ³ñòè íà ñìåðòü æèâëåííÿì æèòòÿ ³ ïðîäîâæèòè ïîäîðîæ ºâðåéñüêîãî íàðîäó â ³ñòîð³¿. ªâðå¿ ìóñÿòü äîêëàäàòè çóñèëü, àáè çàáåçïå÷èòè â³äêóïëåííÿ.
340
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
Íà â³äì³íó â³ä ³íøèõ ºâðåéñüêèõ òåîëîã³â, ÿê³ çàñóäæóþòü õðèñòèÿíñòâî çà éîãî áàéäóæ³ñòü ³ ïðè÷åòí³ñòü äî Ãîëîêîñòó, Ãð³íáåðã äîñë³äæóº âèñíîâêè Ãîëîêîñòó ³ äëÿ õðèñòèÿíñüêîãî áà÷åííÿ Áîãà, ëþäñòâà ³ â³äêóïëåííÿ. Òàêå òåîëîã³÷íå ïîòðàêòóâàííÿ ñòâîðþº ï³äґðóíòÿ äëÿ ³ñòèííîãî õðèñòèÿíñüêîãî ï³äõîäó äî îñìèñëåííÿ Ãîëîêîñòó, ïðèêëàäè ÿêîãî ìîæíà çíàéòè â ïðàöÿõ Ïàóëÿ âàí Áóðåíà òà Ðîáåðòà ÌàêÀô³ Áðàóíà. Íàâåäåíå äàë³ åñå áóëî ïåðâ³ñíî ÷³ëüíîþ ïðîìîâîþ íà ì³æíàðîäíîìó ñèìïîç³óì³ ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó, ç³áðàíí³, ïðîâåäåíîìó â Ñîáîð³ ²îàííà-áîãîñëîâà ó Íüî-Éîðê-ñ³ò³ ç 3 ïî 6 ÷åðâíÿ 1974 ðîêó. Ïàóëü Ò³ëë³õ êîëèñü ïèñàâ, ùî òåîëîã ïîâèíåí ïåðåáóâàòè ³ â òåîëîã³÷íîìó êîë³ â³ðè, ³ ïîçà íèì. ³í ìóñèòü îïèñàòè äóõîâí³ñòü, ÿêà º íàéâàæëèâ³øîþ îçíàêîþ ðåë³ã³éíî¿ òðàäèö³¿, âîäíî÷àñ â³ä÷óâàþ÷è ñâ³ò, ùî ïåðåáóâຠïîçà êîëîì â³ðè. Ìåøêàíåöü äâîõ ñâ³ò³â, òåîëîã ìຠñòàòè äëÿ íèõ òëóìà÷åì. Ãð³íáåðã ÷³òêî äîòðèìóºòüñÿ öüîãî ñóäæåííÿ Ò³ëë³õà. ³í îïèñóº ñèëó, ïðèñòðàñòü ³ ð³çê³ñòü òðàäèö³éíîãî þäà¿çìó, çâåðòàþ÷èñü äî àñèì³ëüîâàíèõ ºâðå¿â ³ íåºâðå¿â – éîãî âèäàíà â 1988 ðîö³ êíèæêà "ªâðåéñüêèé øëÿõ: ïåðåæèâàííÿ ñâÿò" º ÷óäîâèì òîìó ïðèêëàäîì, – à òàêîæ âèòëóìà÷óº ïðèâàáëèâ³ñòü ³ íåáåçïå÷í³ñòü ñó÷àñíîñò³ äëÿ òèõ, õòî ïåðåáóâຠâñåðåäèí³ êîëà â³ðè. ×åñòü Ãð³íáåðãó ðîáèòü òå, ùî â³í ïðîìîâëÿº äî îáîõ ñï³ëüíîò, íå âòðà÷àþ÷è çäàòíîñò³ îñìèñëåíî æèòè â êîæíîìó ³ç öèõ ñâ³ò³â. Êëóáè äèìó, ñòîâï âîãíþ* Ïàì'ÿò³ ìîãî áàòüêà, ðàáèíà Åë³ÿõó Õàéìà Ãð³íáåðãà, (1894 – 1975) I. Þäà¿çì ³ õðèñòèÿíñòâî: ðåë³ã³¿ â³äêóïëåííÿ òà âèêëèê ³ñòî𳿠ßê þäà¿çì, òàê ³ õðèñòèÿíñòâî, º ðåë³ã³ÿìè â³äêóïëåííÿ. Îáèäâ³ ö³ ðåë³ã³¿ äîòðèìóþòüñÿ öüîãî òâåðäæåííÿ ïðî ëþäñüêó äîëþ, âèõîäÿ÷è ç ãîëîâíèõ ïîä³é ³ñòîð³¿. Äëÿ ºâðå¿â îñíîâíîþ äîëåíîñíîþ ïî䳺þ áóâ Âèõ³ä. ²ç ïåðåâàæíîãî äîñâ³äó çâ³ëüíåííÿ Áîãîì Ñâîãî íàðîäó âèïëèâຠñóäæåííÿ ïðî òå, ùî âèùîþ ïðàâäîþ º íå òîé ôàêò, ùî á³ëüø³ñòü ëþäåé æèâå îãèäíèì òà ãîðüîâàíèì æèòòÿì ³ âìèðຠâ çëèäíÿõ ³ ãíîáëåíí³. Íàòîì³ñòü, ïîñóòíüîþ ³ñòèíîþ º òå, ùî ëþäèíà ñòàíîâèòü íåçì³ðíó ö³íí³ñòü ³ ¿¿ áóäå â³äêóïëåíî. Êîæíèé ìîìåíò æèòòÿ ìຠáóòè ñïîâíåíèé öüîãî óñâ³äîìëåííÿ.
341
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
Äëÿ õðèñòèÿí íàéâèùèì óîñîáëåííÿì öüîãî ñåíñó º æèòòÿ, ñìåðòü ³ âîñêðåñ³ííÿ ²ñóñà Õðèñòà. Îñìèñëåííÿì öüîãî ñïîâíåíå âñå ¿õíº æèòòÿ. Ãîëîâí³ ïî䳿 îáîõ ðåë³ã³é â³äáóâàþòüñÿ é ñïðàâëÿþòü âïëèâ íà ëþäåé â ³ñòîð³¿. Ðàçþ÷èé êîíòðàñò ì³æ ïî䳺þ ñïàñ³ííÿ òà æîðñòîêèìè ðåàë³ÿìè ôàêòè÷íîãî ³ñòîðè÷íîãî ³ñíóâàííÿ ñïîêóøàâ õðèñòèÿí øóêàòè çâ³ëüíåííÿ â³ä çåìíîãî áóòòÿ. Îäíàê îáèäâ³ ðåë³ã³¿, çðåøòîþ, îáñòîþþòü òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî â³äêóïëåííÿ ñïðàâäèòüñÿ â ðåàëüí³é ëþäñüê³é ³ñòîð³¿. Òàêèé ïîãëÿä ñïðàâèâ âåëè÷åçíèé âïëèâ íà çàõ³äíå é çàãàëîì ñó÷àñíå ñâ³òîáà÷åííÿ é ñôîðìóâàâ óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî çâ³ëüíåííÿ ëþäèíè ìîæå ³ áóäå äîñÿãíóòå òóò ³ òåïåð. Íåâî÷åâèäü ïðèñóòí³ì â îáîõ ðåë³ã³ÿõ º óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ùî ïî䳿 â³äáóâàþòüñÿ â ³ñòîð³¿, ÿêà çì³íþº íàøå â³ä÷óòòÿ ëþäñüêî¿ äîë³ òà ïîä³é, íà ï³äñòàâ³ ÿêîãî ìè îêðåñëþºìî íîðìè, çà ÿêèìè ÷èíèìî é îö³íþºìî òå, ùî ç íàìè òðàïèëîñÿ. Îäí³ºþ ç òàêèõ âèçíà÷àëüíèõ ïîä³é º Ãîëîêîñò – çíèùåííÿ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà â ïåð³îä ç 1933 ïî 1945 ð³ê. Âèêëèê, êèíóòèé Ãîëîêîñòîì Îáèäâ³ ðåë³ã³¿ çàâæäè íàìàãàëèñÿ â³ää³ëèòè ñâî¿ âèð³øàëüí³ ïî䳿 – Âèõ³ä ³ Ïàñõó – â³ä ïîäàëüøèõ îäêðîâåíü ÷è â³ä âèêëèêó ç áîêó äåìîí³÷íîãî êîíòðäîñâ³äó çëà â ³ñòîð³¿. Çàãàëîì îáèäâ³ ðåë³ã³¿ é äàë³ ï³ñëÿ 1945 ðîêó, ðîçâèâàþòü ñâîº çàñàäíè÷å óÿâëåííÿ, íåìîâáè í³÷îãî é íå òðàïèëîñÿ. Äåäàë³ î÷åâèäí³øèì ñòຠòå, ùî öå íåìîæëèâî, ùî Ãîëîêîñò íå ìîæíà íå áðàòè äî óâàãè. Çà ñàìîþ ñâîºþ ïðèðîäîþ Ãîëîêîñò º, áåçóìîâíî, âèð³øàëüíîþ ïî䳺þ äëÿ ºâðå¿â. Ðóéíàö³ÿ çàëèøèëà òàêèé ãëèáîêèé ñë³ä, ùî ïîñòຠïèòàííÿ, ÷è âèïðîñòàºòüñÿ ï³ñëÿ íüîãî îáùèíà. Êîëè Àäîëüô Åéõìàí ó 1945 ðîö³ âäàâñÿ äî ïåðåõîâóâàííÿ, â³í ñêàçàâ ñâîºìó ñï³ëüíèêó ijòåðó ³ñë³öåí³, – ÿêùî éîãî ñõîïëÿòü, â³í ëÿãàòèìå â ìîãèëó ç ïîñì³øêîþ. Íà éîãî ïåðåêîíàííÿ, õî÷ â³í ³ íå äîâ³â äî ê³íöÿ ñïðàâó ö³ëêîâèòîãî âèíèùåííÿ ºâðå¿â, ãîëîâíî¿ ñâ ìåòè â³í äîñÿã, îñê³ëüêè ºâðå¿ âæå í³êîëè íå çìîæóòü ï³äíåñòèñÿ äóõîì ï³ñëÿ çðóéíóâàííÿ ¿õíüîãî æèòòºâîãî îñåðäÿ. Ñïðàâä³, Åéõìàí çíèùèâ 90 â³äñîòê³â ñõ³äíîºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà, äóõîâíèé ³ ãåíåòè÷íî âàæëèâèé öåíòð ïåðåäâîºííîãî ñâ³òîâîãî ºâðåéñòâà. Áóëî âáèòî ø³ñòü ì³ëüéîí³â ºâðå¿â – áëèçüêî 30 â³äñîòê³â ºâðåéñüêîãî íàðîäó íà ìîìåíò 1939 ðîêó; ñåðåä çàãèáëèõ áóëî ïîíàä 80 â³äñîòê³â ºâðåéñüêèõ ó÷åíèõ, ðàáèí³â, ñòóäåíò³â ñòàö³îíàðó òà âèêëàäà÷³â, ùî ñïåö³àë³çóâàëèñÿ íà âèâ÷åíí³ Òîðè, â³ä ê³ëüêîñò³ ¿õ íà ìîìåíò 1939 ðîêó. Îñê³ëüêè íå ìîæå áóòè ìîâè ïðî çàïîâ³ò áåç çàïîâ³òíîãî
342
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
íàðîäó, öèì ãåíîöèäîì áóëî ïîñòàâëåíî ï³ä ñóìí³â ñàìå ³ñíóâàííÿ ºâðå¿â òà þäà¿çìó. Ç îäí³º¿ ö³º¿ ïðè÷èíè, òðàâìà Ãîëîêîñòó íå ìîæå áóòè ïåðåæèòà áåç ïåâíî¿ ïîñóòíüî¿ ïåðåîð³ºíòàö³¿ ó ñâ³òë³ ö³º¿ ïî䳿 ºâðåéñüêî¿ îáùèíè, ùî çàëèøèëàñÿ æèòè… Ãîëîêîñò ÿê äîêîð³ííå êîíòðñâ³ä÷åííÿ äëÿ þäà¿çìó òà õðèñòèÿíñòâà Äëÿ õðèñòèÿí ëåãøå é äàë³ æèòè òàê, íà÷åáòî öÿ ïîä³ÿ íå ñïðàâèëà æîäíîãî âïëèâó, íà÷åáòî öåé çëî÷èí ñòîñóºòüñÿ ³ñòî𳿠³íøîãî íàðîäó é ÷óæî¿ â³ðè. Îäíàê òàêèé âèñíîâîê ìîæå áóòè ³, áåçóìîâíî, º ñóùèì ñàìîîáìàíîì. Ìàñøòàáè ñòðàæäàííÿ ³ ïðîäåìîíñòðîâàíà áåçö³íü ëþäñüêîãî æèòòÿ äîêîð³ííî ñóïåðå÷àòü çàñàäíè÷èì òâåðäæåííÿì ïðî ëþäñüêó ö³íí³ñòü ³ áîæåñòâåííó òóðáîòó â îáîõ ðåë³ã³ÿõ. Íåñïðîìîæí³ñòü çäîëàòè é ïîÿñíèòè öå çëî, â òàêîìó ðàç³, îáåðíå îáèäâ³ ðåë³ã³¿ íà í³ùî, íà ãîëîñë³âíèé îïòèì³çì íà êøòàëò ñóäæåíü Ïîëë³àííè [ç îäíîéìåííîãî ðîìàíó Åëåîíîðè Ïîðòåð], â ÿê³ ìîæíà â³ðèòè, ëèøå â³äêèíóâøè ðåàëüí³ñòü ëþäñüêî¿ ³ñòîð³¿. Öå ìîæíà áóëî á ïîð³âíÿòè ç ïðîïîâ³äóâàííÿì òîãî, ùî öå íàéêðàùèé ³ç óñ³õ ìîæëèâèõ ñâ³ò³â äëÿ âãîäîâàíî¿, ñàìîâäîâîëåíî¿ ïàñòâè, òèì÷àñîì ÿê çà ñóñ³äí³ìè äâåðèìà ìàëåíüê³ ä³òëàõè ïîâîë³ êîíàþòü ãîëîäíîþ ñìåðòþ. Þäà¿çì ³ õðèñòèÿíñòâî íå ïðîñòî ïðîãîëîøóþòü ëþáîâ Áîãà äî ëþäèíè, à ñòîÿòü íà ñìåðòü, îáñòîþþ÷è ñâ³é çàñàäíè÷èé âèñíîâîê ïðî òå, ùî ëþäñüêà ³ñòîòà ñêëàäຠíåçì³ðíó é ö³ëêîâèòó ö³íí³ñòü. ("Òîé, õòî ñïàñຠæèòòÿ îäí³º¿ ëþäèíè, ñïàñຠâåñü ñâ³ò" – â³ðø ³ç Òàëìóäà Ñèíåäð³îí [B.T. Sanhedrin] 37a; "Òàê áî Áîã ïîëþáèâ ñâ³ò, ùî äàâ ñèíà ñâîãî Îäíîðîäæåíîãî" – ²â. 3:16.) ²ñíóº ñóïåðå÷í³ñòü ì³æ ö³ºþ ïðèðîäæåíîþ ö³íí³ñòþ é ðåàëüí³ñòþ ëþäñüêîãî ñòðàæäàííÿ, ÿêà ï³äñèëþº ö³ëêîâèòó âèð³øàëüí³ñòü ³ íåîáõ³äí³ñòü â³äêóïëåííÿ, ìåñ³àíñüêî¿ íà䳿... Êîðîòøå êàæó÷è, Ãîëîêîñò âèñóâຠíàéäîêîð³íí³øå êîíòðñâ³ä÷åííÿ ÿê äëÿ þäà¿çìó, òàê ³ äëÿ õðèñòèÿíñòâà. Åë³ Â³çåëü ñôîðìóëþâàâ öå íàéãëèáøå: «Í³êîëè íå çàáóäó êðèõ³òíèõ îáëè÷ ä³òåé, ÷è¿ ò³ëüöÿ ÿ áà÷èâ îïîâèòèìè â³íî÷êîì äèìó ï³ä ìîâ÷àçíèì áëàêèòíèì íåáîì. ͳêîëè íå çàáóòè ìåí³ òîãî ïîëóì'ÿ, ÿêå íàâ³êè çæåðëî ìîþ â³ðó. ͳêîëè íå çàáóäó ò³º¿ í³÷íî¿ í³ìîòè, ùî ïîâ³ê ïîçáàâèëà ìåíå áàæàííÿ æèòè. ͳêîëè íå çàáóòè ìåí³ òèõ ìîìåíò³â, ÿê³ âáèëè ìîãî Áîãà, óìåðòâèëè ìîþ äóøó ³ îáåðíóëè íà ïîðîõ ìî¿ ìð³¿. ͳêîëè íå çàáóäó öèõ ðå÷åé, íàâ³òü ÿêùî ÿ ïðèðå÷åíèé áóäó æèòè â³÷íî, ÿê ñàì Áîã. ͳêîëè»1.
343
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
Æîðñòîê³ñòü ³ âáèâñòâî äàþòü ïðèâ³ä äëÿ çàïèòàííÿ: ÷è ìîæóòü ï³ñëÿ òàêî¿ ïî䳿 íàâ³òü ò³, õòî â³ðèòü, íàâàæèòèñÿ ãîâîðèòè ïðî Áîãà ëþáëÿ÷îãî é äáàéëèâîãî, íå áîÿ÷èñü, ùî öå ïðîçâó÷èòü íàñì³øêîþ íàä òèìè, õòî ïîñòðàæäàâ. Ùå îäèí âèêëèê Ãîëîêîñòó íà àäðåñó õðèñòèÿíñòâà ÌÎÐÀËÜÍÀ ÏÎÐÀÇÊÀ É ÇËÎ×ÈÍÍÀ ÑϲÂÓ×ÀÑÒÜ ÀÍÒÈÑÅ̲ÒÈÇÌÓ. Íà æàëü, Ãîëîêîñò âèñóâຠùå ïåêó÷³øå çàïèòàííÿ äî õðèñòèÿíñòâà: ÿê ñïðèÿëî õðèñòèÿíñòâî óìîæëèâëåííþ Ãîëîêîñòó? Ó ïðàöÿõ Æþëÿ ²ñààêà, Íîðìàíà Êîíà, Ðàóëÿ óëüáåðãà, Ðîÿ Åêêàðäòà òà ³íøèõ öå ïèòàííÿ ïîðóøóºòüñÿ â ÷èñëåííèõ âàð³àíòàõ. Ó 1942 ðîö³ ðàáèí ͳòðè ïðèéøîâ äî àðõ³ºïèñêîïà ͳòðè Êàìåòêî, ùîáè ïîïðîñèòè êàòîëèê³â âòðóòèòèñÿ ó ñïðàâó äåïîðòàö³¿ ñëîâàöüêèõ ºâðå¿â ³ ïåðåøêîäèòè ¿¿ âèêîíàííþ. Ò³ñî, ãîëîâà ñëîâàöüêîãî óðÿäó, áóâ óïðîäîâæ áàãàòüîõ ðîê³â ñåêðåòàðåì Êàìåòêî, ³ ðàáèí ñïîä³âàâñÿ, ùî òîé çìîæå ïåðåêîíàòè Ò³ñî â íåîáõ³äíîñò³ ñòàòè íà çàâàä³ äåïîðòàö³ÿì. Îñê³ëüêè ðàáèí íå çíàâ ³ùå ïðî ãàçîâ³ êàìåðè, â³í íàãîëîøóâàâ íà íåáåçïåö³ ãîëîäó é õâîðîá, îñîáëèâî äëÿ æ³íîê, ë³òí³õ ëþäåé ³ ä³òåé. Àðõ³ºïèñêîï â³äïîâ³â: «Ð³÷ íå ëèøå â äåïîðòàö³¿. ³ä ãîëîäó é õâîðîá âè òàì íå ïîìðåòå. Âîíè òàì â³äðàçó ïîâáèâàþòü âàñ óñ³õ: ñòàðèõ ³ ìîëîäèõ, æ³íîê ³ ä³òåé; ³ öå ïîêàðàííÿ, ùî éîãî âè çàñëóæèëè çà ñìåðòü íàøîãî Ãîñïîäà ³ Ñïàñèòåëÿ, ²ñóñà Õðèñòà, ³ ó âàñ ëèøå îäèí âèõ³ä. Ïåðåõîäüòå â íàøó â³ðó, ³ ÿ íàìàãàòèìóñÿ ñêàñóâàòè öåé óêàç»2. ²ñíóþòü áóêâàëüíî ñîòí³ ïîä³áíèõ àíòèñåì³òñüêèõ ñóäæåíü, âèñëîâëåíèõ îêðåìèìè ëþäüìè, ïðî ùî çàñâ³ä÷óº ë³òåðàòóðà ïðî Ãîëîêîñò. Óæå â áåðåçí³ 1941 ðîêó – ìîæëèâî, ùå äî òîãî, ÿê áóëî çàïóùåíî ìàøèíó òîòàëüíîãî çíèùåííÿ, – àðõ³ºïèñêîï Ãðîáåð (ͳìå÷÷èíà) â ïàñòîðñüêîìó ïîñëàíí³ çâèíóâàòèâ ºâðå¿â ó ñìåðò³ Õðèñòà ³ äîäàâ, ùî «ïðîêëÿòòÿ, íàêëàäåíå íà ñåáå ñàìèìè ºâðåÿìè, – «Éîãî êðîâ âïàäå íà íàñ ³ íà íàøèõ ä³òåé» – ñïðàâäæóºòüñÿ ó æàõëèâèé ñïîñ³á àæ äîòåïåð, àæ äî ñüîãîäí³3» . Ïîä³áíèì ÷èíîì â³äïîâ³â Âàòèêàí íà çàïèò â³ä óðÿäó ³ø³ ùîäî çàêîíó â³ä 2 ÷åðâíÿ 1941 ðîêó, ÿêèé ñïðè÷èíÿâñÿ äî ³çîëþâàííÿ é ïîçáàâëåííÿ ïðàâ ºâðå¿â: «Ó ïðèíöèï³, ó öèõ çàõîäàõ íåìຠí³÷îãî òàêîãî, ùî íàéñâÿò³øèé ïðåñòîë ââàæàâ áè çà íåîáõ³äíå ñêðèòèêóâàòè»4. Çàãàëîì, ³ñíóº çâîðîòíà çàëåæí³ñòü ì³æ ïðèñóòí³ñòþ ôóíäàìåíòàë³ñòñüêîãî õðèñòèÿíñòâà òà âèæèâàííÿì ºâðå¿â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. Öåé ôàêò º îñîáëèâî ïðèêðèì, îñê³ëüêè ñòàâëåííÿ ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ äî íàöèñòñüêîãî íàñòóïó íà ºâðå¿â, çäàºòüñÿ, ñêëàäຠâèð³øàëüíèé ÷èííèê ó âèæèâàíí³ ºâðå¿â. (ßêùî ì³ñöåâå íàñåëåííÿ íå ñõâàëþâàëî ãåíîöèä
344
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
àáî âèÿâëÿëî ñèìïàò³þ äî ºâðå¿â, âîíî íàé÷àñò³øå ïåðåõîâóâàëî ºâðå¿â ÷è äîïîìàãàëî ¿ì, ÷èíèëî îï³ð àáî çàñóäæóâàëî íàöèñò³â, ùî ï³äðèâàëî ïðîöåñ çíèùåííÿ àáî çëî÷èíí³ íàì³ðè éîãî âèêîíàâö³â.) Ìóñèìî âèçíàòè ³ñíóâàííÿ ³íøèõ ÷èííèê³â, ùî ä³ÿëè ïðîòè ºâðå¿â ó êðà¿íàõ ³ç ôóíäàìåíòàë³ñòñüêèì õðèñòèÿíñòâîì. Äî öèõ ÷èííèê³â íàëåæàòü: â³äñóòí³ñòü ó íàðîä³â Ïîëüù³ òà Áàëò³¿ ïîíÿòòÿ ñó÷àñíîñò³ (ñó÷àñí³ñòü = òåðïèì³ñòü, ³äåîëîã³÷íå íåñõâàëåííÿ ìàñîâîãî âáèâñòâà, ïðèñóòí³ñòü ºâðå¿â, ÿê³ ìîæóòü çíèêíóòè òîùî); ³çîëÿö³ÿ òà ñêóï÷åí³ñòü ºâðå¿â ó öèõ êðà¿íàõ, ùî ïîëåãøóâàëè ¿õíº âèÿâëåííÿ é çíèùåííÿ; íàöèñòè ââàæàëè ñëîâ'ÿí ìåíøîâàðò³ñíèìè ëþäüìè ³ äîñèòü â³ëüíî âäàâàëèñÿ äî ïîêàðàííÿ ñìåðòþ çà áóäü-ÿêó äîïîìîãó, íàäàíó ºâðåÿì; ó öèõ êðà¿íàõ í³ìö³ çîñåðåäèëè ó ñâî¿õ ðóêàõ á³ëüøå àäì³í³ñòðàòèâíî¿ âëàäè. Ïðîòå íàâ³òü óðàõóâàííÿ âñ³õ öèõ îáñòàâèí íå çìåíøóº î÷åâèäíîñò³ òîãî ôàêòó, ùî àíòèñåì³òèçì â³ä³ãðàâ ðîëü ó ïðèéíÿòò³ ð³øåííÿ íå çàõèùàòè ºâðå¿â – àáî ôàêòè÷íî âèäàâàòè ¿õ. ßêùî áóëà âç³ðöåì "äîêòðèíà çíåâàãè" – ÷è òî âîíà ôîðìóâàëà ñòåðåîòèïè, ÿê³ çàîõî÷óâàëè í³ìö³â íàêèäàòèñÿ íà ºâðå¿â ïåðåäóñ³ì ÿê íà á³áë³éíó æåðòâó, ÷è ñòâîðþâàëà ñïàäîê àíòèñåì³òèçìó â ªâðîï³, ÿêèé âïëèâàâ íà ñòàâëåííÿ ì³ñöåâîãî íàñåëåííÿ äî ºâðå¿â, ÷è äàâàëà ï³äñòàâè äåêîìó ç õðèñòèÿí â³ä÷óâàòè, ùî âîíè âèêîíóþòü îáîâ'ÿçîê ïåðåä Áîãîì, äîïîìàãàþ÷è âáèâàòè ºâðå¿â àáî íå ÷èíÿ÷è îï³ð öüîìó – òîä³ õðèñòèÿíñòâî ìîæå âèÿâèòèñÿ íåìèíó÷å é íåâèïðàâíî ñêîìïðîìåòîâàíèì. Ôàêòè÷íî ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó öåðêâà ñòàâàëà íà çàõèñò ïåðåäóñ³ì íàâåðíåíèõ ºâðå¿â. Íàïðèê³íö³ â³éíè Âàòèêàí ³ áëèçüê³ äî íüîãî êîëà äîïîìîãëè âòåêòè òèñÿ÷àì âîºííèõ çëî÷èíö³â, ó òîìó ÷èñë³ Ôðàíöó Øòàíãëþ, êîìåíäàíòó Òðåáë³íêè – íàéæîðñòîê³øîãî ç óñ³õ âèíèùóâàëüíèõ òàáîð³â – òà ïîä³áíèì äî íüîãî. Íàðåøò³, ó 1948 ðîö³ ͳìåöüêà ºâàíãåë³÷íà êîíôåðåíö³ÿ ó Äàðìøòàäò³ – ç³áðàííÿ â êðà¿í³, ÿêà ùîéíî çä³éñíèëà öåé ãåíîöèä – ïðîãîëîñèëà, ùî æàõëèâ³ ñòðàæäàííÿ ºâðå¿â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó áóëè Áîæîþ êàðîþ ³ çàêëèêàëà ºâðå¿â â³äìîâèòèñÿ â³ä ñâîãî íåïðèéíÿòòÿ é ïîäàëüøîãî ðîçïèíàííÿ Õðèñòà. ×è ìîæíà ï³ñëÿ öüîãî êàçàòè ïðî ìîðàëüí³ñòü õðèñòèÿíèíà?5 ÍÀ²ÒÜ ÄÅÕÒÎ ²Ç ÕÐÈÑÒÈßÍ, ÙÎ ÂÈÑÒÓÏÀËÈ ÏÐÎÒÈ Ã²ÒËÅÐÀ, ÑÕÈÁÈËÈ ÍÀ ªÂÐÅÉÑÜÊÎÌÓ ÏÈÒÀÍͲ. Íàâ³òü âèäàòí³ ïîñòàò³ ñåðåä õðèñòèÿí, ÿê³ âèçíàâàëè íåáåçïåêó ³äîëîïîêëîíñòâà é ö³íîþ âåëè÷åçíîãî ñàìîïîæåðòâóâàííÿ é ðèçèêó áîðîëèñÿ ïðîòè âïëèâó íàöèñòñüêîãî óðÿäó íà ïîçèö³þ ͳìåöüêî¿ ºâàíãåë³÷íî¿ öåðêâè, íå âèñëîâëþâàëèñÿ ùîäî
345
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ6. Óñå öå äîçâîëÿº çðîáèòè ïðèïóùåííÿ: ùîñü ó õðèñòèÿíñüêîìó â÷åíí³ æèâèòü ï³äòðèìêó ÷è ñòâîðþº ïîçèòèâíèé êîíòåêñò äëÿ àíòèñåì³òèçìó ³ íàâ³òü óáèâñòâà. ×è íå º, îòæå, öÿ â³ðà ïðî ºâàíãå볺 ëþáîâ³ ôàòàëüíî çàïëÿìîâàíîþ ñâîºþ ïðè÷åòí³ñòþ äî ãåíîöèäó – ñâ³äîìîþ ÷è íåñâ³äîìîþ? ²íàêøå êàæó÷è: ÿêùî Ãîëîêîñò êèäຠâèêëèê çàñàäíè÷èì ðåë³ã³éíèì òâåðäæåííÿì õðèñòèÿíñòâà (³ þäà¿çìó), òî ïåâíà çàïëÿìîâàí³ñòü õðèñòèÿí çëî÷èííîþ ñï³âó÷àñòþ ìîæå êèäàòè âèêëèê ïðàâîìî÷íîñò³ õðèñòèÿíñòâà âèñóâàòè ö³ òâåðäæåííÿ. ×È ÍÅ ÏÐÎÃÐÀÍÎ ÇÀÊËÀÄ ÕÐÈÑÒÈßÍÑÜÊί ²ÐÈ? ª ùå é òðåò³é ñïîñ³á ñôîðìóëþâàòè öþ ïðîáëåìó. Âèòîêè õðèñòèÿíñòâà ñïèðàþòüñÿ íà çàêëàä â³ðè. Âèðîñëèé ó ëîí³ þäà¿çìó òà éîãî ìåñ³àíñüêî¿ íà䳿, ²ñóñ (ÿê ³ ³íø³) ïîñòàâàâ àáî ÿê óäàâàíèé ìåñ³ÿ, àáî ÿê íîâèé âèÿâ Áîæî¿ ëþáîâ³ òà îäêðîâåííÿ ëþáîâ³ é ñïàñ³ííÿ äëÿ ëþäñòâà. Ò³, õòî óâ³ðóâàëè â ²ñóñà ÿê ó Õðèñòà, íàñïðàâä³, çàêëàäàëèñÿ ñâî¿ì æèòòÿì â ³ì'ÿ òîãî, ùî íîâå ñïðÿìóâàííÿ íå áóëî í³ îìàíîþ, í³ çëîì, à ùå îäíèì åòàïîì íà øëÿõó äî ñïàñ³ííÿ òà ïðîâ³äíèêîì ëþáîâ³ äëÿ ëþäñòâà. "Ïðèéíÿòòÿ… ²ñóñà ÿê ìåñ³¿ îçíà÷ຠâèçíàííÿ â íüîìó òîãî, õòî çì³íþº òà çì³íþâàòèìå ñâ³ò"7. ßê ³ â ðàç³ áóäü-ÿêîãî ïðîâ³äíèêà, áîæåñòâåííîãî òà ëþäñüêîãî, äóõîâíèé íàáóòîê öüîãî çàêëàäó â³ðè ìຠäâî¿ñòó ïðèðîäó: îòðèìàíî âåëè÷åçíèé äàð ëþáîâ³ ³ ñïðè÷èíåíî áåçì³ð çëà. ª íàä³ÿ, ùî äîáðî ïåðåâàæຠçëî. Îäíàê ÷åðåç òå, ùî íà øàëüêó òåðåç³â êèíóòî ñò³ëüêè çëà é ïðîâèíè, âèíèêຠïèòàííÿ, ÷è íå áóäå ïîðóøåíî òåïåð ð³âíîâàãó, ÷è íå ìàºìî ä³éòè âèñíîâêó, ùî áóëî á êðàùå, àáè ²ñóñ íå ïðèõîäèâ, í³æ ïåðåæèâàòè òàê³ ñöåíè ø³ñòü ì³ëüéîí³â ðàç³â. ² ùå. ×è íå ïðîãðàíî çàêëàä â³ðè â ²ñóñà?.. II. Âèêëèê ñó÷àñí³é êóëüòóð³ …Äëÿ ñâ³òó òàêîæ Ãîëîêîñò º ïî䳺þ, ÿêà çì³íþº çàñàäíè÷³ â³ä÷óòòÿ. Ìåæó ïåðåñòóïëåíî, áóäü-ÿê³ çàñòîðîãè ðîçáèòî íà äðóçêè ³ íàçàä íåìຠâîðîòòÿ. Òîæ ëþäñòâî ìóñèòü æèòè, æàõàþ÷èñü ñâ³òó, â ÿêîìó ³ñíóþòü âç³ðö³ íåîáìåæåíîãî çëà… Äåìîí³çì ñó÷àñíîãî ñâ³òó …Æîäíà îö³íêà ñó÷àñíî¿ êóëüòóðè íå ìîæå îá³éòè ìîâ÷àííÿì òîé ôàêò, ùî íàóêà é òåõí³êà – çàãàëüíîâèçíàí³ êâ³ò ³ ñëàâà ñó÷àñíîñò³ – òåïåð ä³éøëè ñâîãî àïîãåþ íà ôàáðèêàõ ñìåðò³, à òàêîæ íå çâàæàòè íà òå, ùî íåîáìåæåíå, áåçäóõîâíå âèêîðèñòàííÿ çíàíü ³ íàóêè, â ÿêèõ ìè
346
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
âáà÷àºìî ïîòóæí³ âàæåë³ ïîêðàùàííÿ æèòòºâèõ óìîâ ëþäèíè, ï³äãîòóâàëî ґðóíò äëÿ áþðîêðàòè÷íî-íàóêîâî¿ êàìïàí³¿ ñìåðò³. Íå ìîæåìî íå çäðèãíóòèñÿ, óñâ³äîìëþþ÷è, ùî ãóìàí³ñòè÷íà ðåâîëþö³ÿ, êîòðó ìè âøàíîâóâàëè ÿê çâ³ëüíåííÿ ëþäñòâà, ÿêå óïðîäîâæ ñòîë³òü ïðàãíóëî óíåçàëåæíèòè ëþäèíó â³ä Áîãà é ïðèðîäè, òåïåð, ÿê âèÿâëÿºòüñÿ – â ñàìîìó ðîçïàë³ öüîãî çàì³ðó – âèñòóïຠíà áîö³ ñìåðò³ é äåìîí³÷íîãî çëà... Íàéâðàæàþ÷îþ ð³÷÷þ ùîäî ïðîâîäó àéíçàòöãðóï º òå, ùî â éîãî ëàâàõ ïåðåâàæàëè îñâ³÷åí³ ëþäè, ôàõ³âö³, îñîáëèâî ïðàâíèêè, äîêòîðè íàóê ³, ëåëå, íàâ³òü äóõîâíèé ñëóæèòåëü8. ßêèé íà¿âíèé âèãëÿä ìຠç â³äñòàí³ ðîê³â ïîëåì³êà ç ðåë³ã³ºþ, ùî â³äáóâàëàñÿ â XIX ñòîë³òò³; ÿêèìè ïðîñòîäóøíèìè âèäàþòüñÿ ïîãëÿäè Ôåéºðáàõà, ͳöøå òà áàãàòüîõ ³íøèõ. Óñÿ ñòðóêòóðà îêðåìî¿ ëîã³êè òà íåçàëåæíîãî ëþäñüêîãî ðîçóìóâàííÿ íàáóâຠçàðàç çëîâ³ñíîãî õàðàêòåðó... Çà âèñëîâîì Òîéíá³, "Çàõ³äíà íàö³ÿ, ÿêà, âîëåþ äîáðà ÷è çëà, â³ä³ãðàâàëà òàêó ïðîâ³äíó ðîëü ó çàõ³äí³é ³ñòî𳿅 íàâðÿä ÷è ñêî¿ëà á ö³ æàõëèâ³ çëî÷èíè, ÿêùî á âîíè íå âèçð³ëè ñìåðäþ÷èì ãíîºì ó ëîí³ æèòòÿ â íåí³ìåöüêèõ ðåã³îíàõ çàõ³äíîãî ñâ³òó… ßêùî í³ìåöü äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ áóâ ìîíñòðîì, òî, çà ò³ºþ ñàìîþ àíàëî㳺þ, íà çàõ³äí³é öèâ³ë³çàö³¿ äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ ëåæèòü Ôðàíêåíøòåéíîâà ïðîâèíà çà ñòâîðåííÿ ö³º¿ ³ñòîòè – «í³ìåöüêîãî ìîíñòðà»9. Öþ â³äïîâ³äàëüí³ñòü ìàþòü ðîçä³ëèòè íå ëèøå õðèñòèÿíñòâî, àëå é ïðîñâ³òíèöòâî10, òàê ñàìî ÿê ³ äåìîêðàòè÷í³ êóëüòóðè. ¯õíÿ áàéäóæ³ñòü ³ ïîòóðàííÿ ïîñèëþâàëè áàæàííÿ é çäàòí³ñòü óáèâö³â çä³éñíþâàòè ãåíîöèä, òèì÷àñîì ÿê ìîðàëüíèé îï³ð ³ çàñóäæåííÿ ñïðîìàãàëèñÿ ïîñëàáèòè öþ çäàòí³ñòü. Ìîðàëüíà ïîðàçêà é çëî÷èííà ñï³âó÷àñòü óí³âåðñàë³çìó Õîò³ëîñÿ á, ùîáè ë³áåðàë³çì, äåìîêðàò³ÿ òà ³íòåðíàö³îíàë³çì âèÿâèëèñÿ ìîðàëüíî áåçäîãàíí³øèìè. Îäíàê, ôàêòè÷íî, êðà¿íè äåìîêðàò³¿ çà÷èíèëè ñâî¿ äâåð³ ïåðåä ì³ëüéîíàìè æåðòâ, ÿêèõ ìîæíà áóëî âðÿòóâàòè. Àìåðèêà ïðîÿâèëà íåâèðàçíèé ³ ñëàáêèé ³íòåðåñ äî æåðòâ, ùî äîçâîëèëî àíòèñåì³òàì ³ ïðîâ³íö³éíèì åêîíîì³÷íèì òà ïàòð³îòè÷íèì ñèëàì êåðóâàòè äîïóùåííÿì – à òî÷í³øå íåäîïóùåííÿì – á³æåíö³â. Ñïðàâä³, ³äåîëîã³ÿ óí³âåðñàëüíèõ ëþäñüêèõ ö³ííîñòåé íå çàáåçïå÷èëà íàâ³òü äîñòàòíüî¿ ìîòèâàö³¿ äëÿ áîìáóâàííÿ çàë³çíè÷íèõ êîë³é ³ ãàçîâèõ êàìåð Îñâåíö³ìà, êîëè âîíè ôóíêö³îíóâàëè íà ïîâíó ïîòóæí³ñòü ³ êîëè ¿õíº çðóéíóâàííÿ ìîãëî ùîäåííî ðÿòóâàòè ïî äåñÿòü òèñÿ÷ æèòò³â. Òîæ ôàáðèêó ñèíòåòè÷íîãî êàó÷óêó â Áóí³, ùî âõîäèëà äî îñâåíö³ìñüêîãî êîìïëåêñó, áîìáóâàëè, à ôàáðèêà ñìåðò³ íà òàêó óâàãó íå çàñëóãîâóâàëà11. ²äåîëîã³ÿ
347
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
óí³âåðñàë³çìó âñå æ òàêè ìàëà ñâî¿ íàñë³äêè. Âîíà ñïðè÷èíèëàñÿ äî çàáëîêóâàííÿ âèîêðåìëåííÿ ºâðå¿â ÿê æåðòâ çâ³ðñòâ íàöèñò³â, íàïðèêëàä, ó äàòîâàí³é ñ³÷íåì 1942 ðîêó äåêëàðàö³¿ Ñîþçíèê³â, â ÿê³é íàöèñò³â áóëî ïîïåðåäæåíî, ùî âîíè ïîíåñóòü â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñâîþ æîðñòîêó â³éíó ïðîòè öèâ³ëüíîãî íàñåëåííÿ. Ó öüîìó ïîïåðåäæåíí³ ºâðå¿â íå çãàäàíî îêðåìî, íà ò³é ï³äñòàâ³, ùî âîíè áóëè, çðåøòîþ, ëþäüìè, ³ íå ïðîñòî ºâðåÿìè, à ãðîìàäÿíàìè òèõ êðà¿í, äå âîíè ìåøêàëè. Çàïåðå÷åííÿ ºâðåéñüêî¿ îñîáëèâîñò³ – ïåðåä ëèöåì äóæå ñïåöèô³÷íî¿ íàöèñòñüêî¿ â³éíè ïðîòè ºâðå¿â – ïðèçâåëî äî ïðèéíÿòòÿ ð³øåííÿ áîìáèòè ïðîìèñëîâ³ îá'ºêòè ç ìåòîþ âèãðàòè â³éíó çàäëÿ äåìîêðàò³¿, àëå âèêëþ÷èòè ôàáðèêè ñìåðò³, – ùîáè öå íå áóëî âèòëóìà÷åíî ÿê ºâðåéñüêà â³éíà! Ñàìå âèêëþ÷åííÿ îêðåìîãî çàçíà÷åííÿ ºâðå¿â ³ç ïîïåðåäæåíü ³ ïåðåë³êó â³éñüêîâèõ îá'ºêò³â áóëî âèòëóìà÷åíî íàöèñòàìè ÿê ñèãíàë ïðî òå, ùî ºâðå¿â ìîæíà áóëî ïóñêàòè â ðîçõ³ä. Âîíè, î÷åâèäíî, ïðàâèëüíî çðîçóì³ëè öåé ñèãíàë. Ó áóäü-ÿêîìó ðàç³ ë³áåðàë³çì òà ³íòåðíàö³îíàë³çì ñâ³ä÷èëè ïðî ñïîä³âàííÿ, à öå ñïðè÷èíèëîñÿ äî ïîñëàáëåííÿ ó æåðòâ â³ä÷óòòÿ òîãî, ùî ¿ì çàãðîæóþòü, ³ äî ïàðàë³çóâàííÿ ä³é, íåîáõ³äíèõ äëÿ âðÿòóâàííÿ ¿õíüîãî æèòòÿ12... Îñîáëèâî çãóáíîþ áóëà â³ðà æåðòâ â óí³âåðñàë³çì òà ñó÷àñí³ ãóìàí³ñòè÷í³ ö³ííîñò³. Öå îáåççáðîþâàëî ¿õ. [ßê ïèñàâ Îëåêñàíäð Äîíàò:] "Îñíîâíèì ÷èííèêîì ó íåï³äãîòîâëåíîñò³ ãåòòî äî çáðîéíîãî îïîðó áóâ ïñèõîëîã³÷íèé; ñïî÷àòêó ìè íå â³ðèëè, ùî "îïåðàö³ÿ ïåðåñåëåííÿ" áóäå òèì, ÷èì âîíà ôàêòè÷íî áóëà, – ñèñòåìàòè÷íîþ ð³çíåþ âñüîãî ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ. Îñê³ëüêè ïîêîë³ííÿ ñõ³äíîºâðîïåéñüêèõ ºâðå¿â äèâèëèñÿ íà Áåðë³í ÿê íà ñèìâîë çàêîíó, ïîðÿäêó é êóëüòóðè. Íàì âàæêî áóëî òåïåð ïîâ³ðèòè, ùî Òðåò³é ðåéõ – öå óðÿä áàíäèò³â, ùî âçÿâñÿ çà âèêîíàííÿ ïðîãðàìè ãåíîöèäó "äëÿ ðîçâ'ÿçàííÿ ºâðåéñüêî¿ ïðîáëåìè â ªâðîï³". Ìè âïàëè æåðòâîþ íàøî¿ â³ðè â ëþäñòâî, íàøîãî ñïîä³âàííÿ, ùî ãóìàíí³ñòþ âñòàíîâëåíî ìåæ³ äåãðàäàö³¿ é ïåðåñë³äóâàííÿ ÿêî¿ñü ñï³ëüíîòè13... III. Ãîëîêîñò ÿê âèçíà÷àëüíà ïîä³ÿ é îäêðîâåííÿ Íå áîðîòèñÿ – îçíà÷ຠíàðàæàòèñÿ âäðóãå ² äëÿ þäà¿çìó, ³ äëÿ õðèñòèÿíñòâà (òà ³íøèõ ðåë³ã³é ñïàñ³ííÿ – ÿê ñâ³òñüêèõ, òàê ³ ñâÿùåííèõ) íå çàëèøàºòüñÿ í³÷îãî, îêð³ì ÿê áîðîòèñÿ ç Ãîëîêîñòîì, îñê³ëüêè â³í ñòàâñÿ ³ îñê³ëüêè ïåðøèé Ãîëîêîñò íàéòÿæ÷èé. Ïðåöåäåíò Ãîëîêîñòó çá³ëüøóº éìîâ³ðí³ñòü ïîâòîðåííÿ ö³º¿ ïî䳿 – ìåæó ïåðåñòóïëåíî, ïðèìóñ ÷è ñòðàõ ïîäîëàíî, – à ïðîöåäóðà âáèâàííÿ º òåïåð îêðåñëåí³øîþ òà çðîçóì³ë³øîþ. Íåçäàòí³ñòü áîðîòèñÿ ùå á³ëüøå ï³äâèùóº
348
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
éìîâ³ðí³ñòü ïîâòîðåííÿ ö³º¿ ïî䳿. Ãîëîêîñò – öå òàêå âåëè÷åçíå çëî ³ òàêèé ïîòóæíèé âèêëèê, êèíóòèé óñ³ì íîðìàì æèòòÿ, ùî â³í çìóøóº, õî÷-íåõî÷, äàòè â³äïîâ³äü. ³äìîâëÿòèñÿ îä â³äïîâ³ä³, îçíà÷ຠñïðèÿòè éîãî ïîâòîðåííþ. Òàêà ³ðîí³ÿ ëþäñüêî¿ ³ñòîð³¿, ùî âæå ñêëàëàñÿ, ï³äñèëþºòüñÿ ñòðàøåííîþ ïîòóãîþ Ãîëîêîñòó. Îñê³ëüêè ñâ³ò íå âèçíà÷èâ Ãîëîêîñò ãîëîâíîþ â³äïðàâíîþ òî÷êîþ ñâîãî ìîðàëüíîãî òà ïîë³òè÷íîãî êóðñó, î÷åâèäö³ Ãîëîêîñòó ³ ¿õí³é íàðîä ³ äàë³ æèâóòü óïðîäîâæ îñòàíí³õ òðèäöÿòè ðîê³â ï³ä ïðÿìîþ çàãðîçîþ äðóãîãî Ãîëîêîñòó. Ìóñóëüìàíè, ÿê³ â³ä÷óâàþòü, ùî öÿ ïîä³ÿ º ïðîáëåìîþ Çàõîäó ³ ùî ïðîâèíà õðèñòèÿí ¿ì íàâ'ÿçàíà, ìîæóòü ñïîêóñèòèñÿ ñïðîáîþ ïîâòîðíî ç³ãðàòè öþ äðàìó. Ó íèõ íåìຠâ³ä÷óòòÿ ïðîâèíè é çàíåïîêîºííÿ, à öå ñàìî ïî ñîá³ âåäå äî ãð³õà. ³äïëàòîþ çà çðå÷åííÿ º âèíí³ñòü. Ïàïà ²îàíí XXIII, ÿêèé ïîñë³äîâíî íàìàãàâñÿ ðÿòóâàòè ºâðå¿â ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó (â³í ðîáèâ çàÿâè é ïðîòåñòè, âèäàâàâ ôàëüøèâ³ äîêóìåíòè ïðî õðåùåííÿ, äîïîìàãàâ ºâðåÿì âò³êàòè), â³ä÷óâàâ ïðîâèíó é ãëèáîêî æàëêóâàâ ç ïðèâîäó êîëèøíüîãî ñòàâëåííÿ êàòîëèöüêî¿ öåðêâè äî ºâðå¿â. Öåé Ïàïà çðîáèâ á³ëüøå çà áóäü-ÿêîãî ³íøîãî Ïàïó äëÿ óíåìîæëèâëåííÿ ïîâòîðåííÿ âèíèùåííÿ (øëÿõîì ïðèéíÿòòÿ Äåêëàðàö³¿ Âàòèêàíó II, â ÿê³é áóëî ïåðåãëÿíóòî ïåâí³ çàñàäè êàòîëèöüêî¿ îñâ³òè òà ë³òóðã³þ ³ç çãàäóâàííÿì ºâðå¿â14, âëàøòóâàííÿ ä³àëîã³â òîùî)** . Ïàïà Ïàâëî VI, ÿêèé çàïåðå÷óâàâ ïðè÷åòí³ñòü ϳÿ XII äî ïîä³é Ãîëîêîñòó, à îòæå, ³ éîãî ïðîâèíó, áóâ óòÿãíóòèé òàêèì ÷èíîì ó íèçêó ³íòðèã (â³í çãëàäèâ Äåêëàðàö³þ, çãàäóâàâ ïðî ºâðå¿â ó ñòàð³é òåðì³íîëî㳿 îïîâ³ä³ ïðî Ñòðàñò³ Ãîñïîäí³, â³äìîâëÿâñÿ âèçíàâàòè ïîë³òè÷íå ³ñíóâàííÿ – äå-þðå – ²çðà¿ëþ, îáõîäèâ ìîâ÷àíêîþ çàãðîçó ãåíîöèäó), ùî çíà÷íî ïîñèëèëî ñòðàøíó ïðîâèíó â ïðè÷åòíîñò³ äî ãåíîöèäó. Òàêèé ï³äõ³ä õàðàêòåðíèé ³ äëÿ ñâ³òñüêèõ ðåë³ã³é ñïàñ³ííÿ. Òàê, ͳìåöüêà Äåìîêðàòè÷íà Ðåñïóáë³êà (Ñõ³äíà ͳìå÷÷èíà) íå âçÿëà íà ñåáå áóäüÿêî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà Ãîëîêîñò, íà ò³é ï³äñòàâ³, ùî â³í çä³éñíþâàâñÿ ôàøèñòàìè òà êîëàìè ïðàâî¿ îð³ºíòàö³¿, òîä³ ÿê Ñõ³äíà ͳìå÷÷èíà º ñîö³àë³ñòè÷íîþ. ßê íàñë³äîê, âîíà ùå á³ëüøîþ ì³ðîþ, í³æ Çàõ³äíà ͳìå÷÷èíà äîçâîëèëà íàöèñòàì áåçêàðíî ïîâåðíóòèñÿ äî óðÿäó. Òèì÷àñîì ÿê Çàõ³äíà ͳìå÷÷èíà ïîâåðíóëà ì³ëüÿðäè äîëàð³â ºâðåéñüêèõ ãðîøåé ó ôîðì³ ðåïàðàö³é (çà ³ñíóþ÷èìè îö³íêàìè, çíà÷íî á³ëüøó ñóìó áóëî áåçïîñåðåäíüî ðîçêðàäåíî é çíèùåíî), ÍÄÐ, íå óñâ³äîìëþþ÷è ñâ ïðîâèíè, í³ÿê íå â³äøêîäóâàëà íàãðàáîâàíå ï³ä ÷àñ ìàñîâèõ óáèâñòâ. Ôàêòè÷íî, Ñõ³äíà ͳìå÷÷èíà òà ¿¿ "ñîö³àë³ñòè÷í³" ñîþçíèêè ïðîâàäèëè ïîë³òèêó, ùî ïîòóðàëà çáåðåæåííþ é äîíèí³ ðåàëüíî¿ çàãðîçè ãåíîöèäó ºâðåéñüêîãî íàðîäó â ²çðà¿ë³. Òîæ íåñïðîìîæí³ñòü â³äïîâ³ñòè
349
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
íà Ãîëîêîñò îáåðòຠîñï³âàíó ³äåîëîã³þ ñâîáîäè íà ïðèêðèòòÿ äëÿ íåïîâåðíåííÿ íàãðàáîâàíîãî äîáðà ³ äëÿ æèâëåííÿ õâîðîáëèâî¿ ì𳿠ïðî ùå îäíå ìàñîâå âáèâñòâî… Ãîëîêîñò íå ìîæíà âèêîðèñòîâóâàòè çàäëÿ òîðæåñòâà. Êèíóòèé íèì ìîðàëüíèé âèêëèê ïîâèíåí ñòîñóâàòèñÿ ³ ºâðå¿â. Ò³ ºâðå¿, ùî íå â³ä÷óâàþòü ïðîâèíè çà Ãîëîêîñò, òåæ õèáóþòü íà ìîðàëüíó áàéäóæ³ñòü. Ðåë³ã³éí³ ºâðå¿, êîòð³ âèêîðèñòîâóþòü Ãîëîêîñò äëÿ ìîðàëüíîãî çàñóäæåííÿ óñ³õ ³íøèõ ðåë³ã³éíèõ ãðóï, îáìèíàþ÷è ñàìèõ ñåáå, âïàäàþòü òèì ñàìèì ó ãð³õ áàéäóæîñò³ äî Ãîëîêîñòó, ÿêèé òðàïëÿºòüñÿ ç ³íøèìè (ïîð³âíÿé çàãàëüíó ïîë³òèêó àìåðèêàíñüêèõ îðòîäîêñàëüíèõ ðàáèí³â ùîäî â'ºòíàìñüêî¿ ïîë³òèêè Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â). Ò³ ³çðà¿ëüòÿíè, ùî íàìàãàþòüñÿ ÿêîìîãà ï³äêðåñëèòè â³äñòàíü ì³æ ñëàáêèìè, áåçä³ÿëüíèìè æåðòâàìè ç ä³àñïîðè òà "ìîãóòí³ìè ñàáðàìè [óðîäæåíö³ ²çðà¿ëþ]", ïðèïóñêàþòüñÿ ïîìèëêè áåçëàäíîãî âèêîðèñòàííÿ ïîòóæíîñò³ ²çðà¿ëþ (òîáòî ïîíàä ì³ðó òîãî, ùî àáñîëþòíî íåîáõ³äíî äëÿ ñàìîçàõèñòó òà âèæèâàííÿ), à öå ïðèõîâóº ó ñîá³ íåáåçïåêó ïåðåòâîðèòè ³íøèõ ëþäåé íà æåðòâ ºâðå¿â. Æîäíà â³ðà ÷è ìîðàëü íå çàõèùåí³ â³ä ñåðéîçíîãî âèêðèâëåííÿ ïîãëÿä³â, íàâ³òü ³ç çàãðîçîþ ïðèñëóæèòèñÿ äåìîí³çìîâ³, ÿêùî âîíè íå îñâ³òëåí³ âîãíåì Îñâåíö³ìà òà Òðåáë³íêè. ijàëåêòè÷íå îäêðîâåííÿ Ãîëîêîñòó Ãîëîêîñò êèäຠâèêëèê óñ³ëÿêîãî øòèáó äîêòðèíàì, ÿê³ âèáîðþþòü â³ääàí³ñòü ñó÷àñíî¿ ëþäèíè. Íå äຠâ³í ³ ïðîñòèõ, ÷³òêèõ â³äïîâ³äåé ÷è ãîòîâèõ ðîçâ'ÿçê³â. Ñòâåðäæóâàòè ïðîòèëåæíå – îçíà÷ຠíå ñïðèéìàòè âñåðéîç ïàëàþ÷èõ ä³òåé. Òàêà ³ððàö³îíàëüí³ñòü çâåðãíå – ³ òàê ìຠáóòè – íàéâèùó àäåêâàòí³ñòü áóäü-ÿêî¿ êàòåãîð³¿, ÿêùî íå çíàéäåòüñÿ òàêî¿ (ðåë³ã³éíî¿, ïîë³òè÷íî¿ ÷è ³íòåëåêòóàëüíî¿), ÿêà á ïîñë³äîâíî âèðîáèëà íàëåæíó â³äïîâ³äü – ñïîâíåíó îïîðó é æàõàííÿ – íà Ãîëîêîñò. Íàñê³ëüêè ìåí³ â³äîìî, æîäíî¿ òàêî¿ êàòåãî𳿠íå ³ñíóº. Âèêîðèñòîâóâàòè êàòàñòðîôó äëÿ îäíîñòàéíîãî çàòâåðäæåííÿ ö³ííîñò³ ÿêî¿ñü êàòåãî𳿠îçíà÷ຠîáåðíóòè ¿¿ íà ïîìåë äëÿ ïðîïàãàíäèñòñüêèõ ìëèí³â. Íàöèñòè ïåðåðîáëÿëè ñâî¿õ ºâðåéñüêèõ æåðòâ ï³ñëÿ ¿õ óìåðòâ³ííÿ íà ìèëî é äîáðèâî. Ïîä³áíå ìîðàëüíå æåðëî çàç³õຠíà ïåðåòâîðåííÿ ¿õ íà çíàðÿääÿ ïðîïàãàíäè. Ãîëîêîñò ïðîïîíóº íàì ëèøå ä³àëåêòè÷í³ â÷èíêè é ðîçóì³ííÿ – ÷àñòî òàê³ â÷èíêè, ùî ãðàíè÷íî ðîçøèðþþòü íàø³ ìîæëèâîñò³ é ìó÷àòü íàñ ñâîºþ íåðîçâ'ÿçíîþ íàïðóæåí³ñòþ. Ó ïåâíîìó ñåíñ³, öå ºäèíèé, ç ìîðàëüíîãî ïîãëÿäó, ïðèéíÿòíèé ñïîñ³á æèòòÿ äëÿ ïîòåðï³ëèõ ³ òèõ, ùî áóëè áàéäóæèìè ñïîñòåð³ãà÷àìè. Ãîðå òèì ëåãêîâàæíèì, õòî íå â³ä÷óâàº
350
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
í³ ïðîâèíè, í³ íàïðóæåíîñò³. Íåð³äêî öå îçíàêà çàãèáåë³ äóø³. ß çóñòð³÷àâ áàãàòüîõ í³ìö³â, ÿêèõ ïðîâèíà ñïîíóêàëà ïðè¿õàòè äî ²çðà¿ëþ íà ïðîùó. ß áóâ âðàæåíèé òèì, ùî ÷àñòî öå áóëè ìîëîä³ ëþäè, íàäòî ìîëîä³, ùîáè áðàòè ó÷àñòü ó ãåíîöèä³, àáî, ùå ÷àñò³øå, àíòèôàøèñòè ÷è êîëèøí³ â'ÿçí³ ðóõó îïîðó àáî æ ¿õí³ ä³òè. Õî÷à ÿ ìàâ áè çóñòð³òè òàêîãî ïîêàÿííîãî ãð³øíèêà, ÿêèé ñàì áóâ åñåñ³âöåì ÷è íàâ³òü çàë³çíè÷íèì ñëóæáîâöåì, ÿêèé òðàíñïîðòóâàâ ºâðå¿â. Æèòòÿ çà ä³àëåêòèêîþ ñòຠîäíèì ³ç ïðèíöèï³â âåðèô³êàö³¿ äëÿ àëüòåðíàòèâíèõ òåîð³é ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. Òîæ çàïðîïîíóéìî ÿê ðîáî÷èé ïðèíöèï òàêèé: æîäíå òâåðäæåííÿ, òåîëîã³÷íå ÷è áóäü-ÿêå ³íøå íå ìîæå ïðåòåíäóâàòè íà ³ñòèíó, ÿêùî âîíî íå ïðîçâó÷èòü â³ðîã³äíî â ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé. Ó ñâîºìó ðîìàí³ "Íåùàñíèé âèïàäîê" Åë³ Â³çåëü ïèñàâ ïðî çóñòð³÷ ïåðåæèâöÿ ³ç Ñàðîþ – ïî⳺þ, ÿêà òàêîæ áóëà î÷åâèäèöåþ ö³º¿ ïî䳿. Âîíà ðîçïî÷àëà ñâîþ "êàð'ºðó" ó äâàíàäöÿòü ðîê³â, êîëè ¿¿ â³äîêðåìèëè â³ä áàòüê³â ³ ïîñëàëè äî ñïåö³àëüíèõ áàðàê³â äëÿ âò³õè òàá³ðíèõ îô³öåð³â. Æèòòÿ ¿é ïîùàäèëè, îñê³ëüêè áóëè í³ìåöüê³ îô³öåðè, ÿê³ ïîëþáëÿëè ëþáîâí³ âò³õè ç ä³â÷àòêàìè ¿¿ â³êó. Ùîíî÷³ âîíà â³äòâîðþº ñöåíó ïåðøîãî íàñèëüñòâà, â÷èíåíîãî ï'ÿíèì îô³öåðîì íàä äâàíàäöÿòèð³÷íîþ ä³â÷èíêîþ. Îäíàê âîíà ïðîäîâæóº æèòè ç ïðèòàìàííèìè ¿é âîäíî÷àñ â³ä÷óòòÿì æèòòÿ ³ ñàìîçíåâàãîþ. ² öüîãî â³ä÷óòòÿ ¿é âèñòà÷àº, àáè çàïðîïîíóâàòè ñåáå ñîðîì'ÿçëèâîìó õëîïöþ-ïåðåæèâöþ áåçïëàòíî. "Òè ñâÿòà", – êàæå â³í. "Òè ç ãëóçäó ç'¿õàâ!", – âèãóêóº âîíà. ³í ðîáèòü âèñíîâîê: "Êîæåí, õòî ñëóõຠÑàðó ³ íå ì³íÿºòüñÿ, õòî âõîäèòü ó Ñàðèí ñâ³ò ³ íå âäàºòüñÿ äî âèíàéäåííÿ íîâèõ áîã³â ³ íîâèõ ðåë³ã³é, òîé çàñëóãîâóº íà ñìåðòü ³ çàáóòòÿ. Ëèøå Ñàðà ìຠïðàâî âèð³øóâàòè, ùî º äîáðî, à ùî – çëî, â³äð³çíÿòè ³ñòèíó â³ä òîãî, ùî ëèøå âäຠ³ç ñåáå ¿¿ ïîäîáó"15. Ó ö³é ³ñòî𳿠³çåëü ïîäຠíàì íàäçâè÷àéíó ôåíîìåíîëîã³þ ä³àëåêòèêè, çà ÿêîþ ìè æèâåìî ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. Æèòòÿ ïî⳿ Ñàðè, ðåë³ã³éíî é ìîðàëüíî íåãàòèâíå ç êëàñè÷íîãî ïîãëÿäó, çàñëóãîâóº çì³íè êàòåãî𳿠íà ïðîòèëåæíó. Êîíòåêñò ¿¿ æèòòÿ òà ¿¿ áåçïåðåðâíà â³äïîâ³äü íà äîñâ³ä Ãîëîêîñòó ñïîâíåí³ ñòðàäíèöüêî¿ ñâÿòîñò³. Ïðîòå öÿ ñöåíà íå äàðóº íàì ëåãêî¿ äîêòðèíè ñóáîòè [Sabbatianism], äå êîæåí â÷èíîê ï³ä ïîêðèâîì Ãîëîêîñòó º âèïðàâäàíèé, à âñ³ äàâí³ êàòåãî𳿠âæå âòðàòèëè ö³íí³ñòü. ijàëåêòè÷íå íàïðóæåííÿ ñÿãຠñâîãî íàéâèùîãî ð³âíÿ; íå îá³éäåíî óâàãîþ é òó ìîðàëüíó â³äðàçó, ÿêó âèêëèêຠó Ñàðè (³ ó ³çåëÿ? ³ ó íàñ?) ¿¿ âëàñíå æèòòÿ. ×èì äîâøå ìè àíàë³çóºìî öåé åï³çîä, òèì ñèëüí³øå â³ä÷óâàºìî ñâî¿ ïåðåêèäàííÿ ì³æ ïîëþñàìè â íåñê³í÷åíí³é íàïðóç³. Ñàìà öÿ â³äðàçà ìîæå, ôàêòè÷íî, áóòè íàñë³äêîì ïîìèëêîâîãî Ñàðèíîãî
351
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
ñóäæåííÿ; âîíà é äàë³ ñóäèòü ñåáå çà êàòåãîð³ÿìè, íà ÿêèõ ґðóíòóâàëîñÿ ¿¿ âèõîâàííÿ äî ö³º¿ ïî䳿. ϳäñòàâîþ äëÿ òàêîãî ïðèïóùåííÿ º òå ïî÷óòòÿ çàõîïëåííÿ é ëþáîâ³, ÿêå âèêëèêຠâîíà â îïîâ³äà÷à. Îäíàê â³í ñàì ïåðåáîðþâàâ ó ñîá³ ìîðàëüíó îãèäó, – à ìîæå öå áóëà æàë³ñòü? – ÷è ïðîòåñò? – àæ ïîêè íå ñòàëî çàíàäòî ï³çíî ³ Ñàðà áóëà âòðà÷åíà. Íåìຠìèðó, í³ ïåðåäèõó ÷è ÿêî¿ñü ëåãêîçðîçóì³ëî¿ íàñòàíîâè äî 䳿 ó öüîìó ñâ³ò³. Âõîäæåííÿ ó Ñàðèí ñâ³ò ³ç ïî÷óòòÿì ñòðàõó é òðåìò³ííÿì ³ ïåðåáóâàííÿ òàì ó ñâî¿õ ïîìèñëàõ, ó÷èíêàõ ³ âèñëîâàõ – îñü ó ÷îìó ñóòü ðåë³ã³éíî¿ â³äïîâ³ä³ ñüîãîäí³. ² öå çíà÷íîþ ì³ðîþ àíàëîã³÷íî òîìó, ÿê íîðìàòèâíèé þäà¿çì ïðèïèñóº íàì óâ³éòè â ïîä³þ Âèõîäó, à õðèñòèÿíñòâî çàïðîøóº íàñ óâ³éòè â Ïàñõó ³ ïåðåáóâàòè òàì ó ñâî¿õ ïîìèñëàõ, ó÷èíêàõ ³ âèñëîâàõ. Ñàì³ ïî ñîá³ êëàñè÷í³ íîðìàòèâí³ íàáóòêè ³çåëü íå â³äêèäàº. Âîíè çàçíàþòü âèïðîáóâàííÿ – ïðîõîäÿ÷è êð³çü âîãîíü ñïîâíåíî¿ íîâîãî îäêðîâåííÿ ïî䳿 – ³ çì³íþºòüñÿ ¿õíº ôîðìóëþâàííÿ – âíàñë³äîê ä³àëåêòè÷íîãî éîãî çàïåðå÷åííÿ òà ñòâåðäæåííÿ16. Îï³ð íîâîìó îäêðîâåííþ: ºâðåéñüêèé òà õðèñòèÿíñüêèé Êëàñè÷íà ºâðåéñüêà òà õðèñòèÿíñüêà òðàäèö³¿ ñïðîñòîâóâàòèìóòü òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî â íàø ÷àñ â³äáóâàþòüñÿ ïî䳿, ñïîâíåí³ íîâîãî îäêðîâåííÿ. Þäà¿çì çàëèøèâñÿ â³ðíèì çàïîâ³òó Ñèíàþ ³ â³äêèíóâ òâåðäæåííÿ ïðî íîâå îäêðîâåííÿ, âèðàæåíå â æèòò³ ²ñóñà ³ ñôîðìóëüîâàíå â ðîçóì³íí³ Ñâ. Ïàâëà òà õðèñòèÿíñüêî¿ öåðêâè, àáî â ä³ÿëüíîñò³ Ñàááàòàÿ Çåâ³ [Sabbatai Zevi]17 òà ³íøèõ ... Ñàìà ïðèðîäà â³ðíîñò³ çàïîâ³òó ïðîòèñòî¿òü ïðèéíÿòòþ íîâîãî îäêðîâåííÿ – ÿê ³ ìຠáóòè. Ïðèõèëüí³ñòü ëþäñüêî¿ íàòóðè äî çíàíîãî, âîäíî÷àñ ³ç ç ïî÷óòòÿì â³ðíîñò³, ñòâîðþþòü çàñë³í íîâèì íîðìàì. Îäíàê í³õòî íå ñòâåðäæóº, ùî Ãîëîêîñò ìຠáóòè ëåãêî çàñâîþâàíèì. Íå áðàòè äî óâàãè ÷è ñïðîñòîâóâàòè âñþ çíà÷óù³ñòü ö³º¿ ïî䳿, îçíà÷àëî á äëÿ òðàäèö³éíèõ ºâðå¿â çð³êàòèñÿ çàñàä â³ðè ³ òâåðäæåíü Ñèíàéñüêîãî çàïîâ³òó ïðî òå, ùî ³ñòîð³ÿ ñïîâíåíà ñåíñó ³ ùî îñòàòî÷íå çâ³ëüíåííÿ òà âñòàíîâëåííÿ âçàºìîçâ'ÿçêó ç Áîãîì â³äáóäóòüñÿ â öàðñòâ³ ëþäñüêèõ ïîä³é. Òðàäèö³ÿ Âèõîäó-Ñèíàþ áóëà á òîä³ ³çîëüîâàíîþ â³ä óñ³õ ñóïåðå÷ëèâèõ ïîä³é – ö³íîþ óñóíåííÿ ¿¿ ç öàðñòâà ðåàëüíîñò³ – öàðñòâà, íà ÿêå íåþ áóëî çðîáëåíî âñþ ñòàâêó; öàðñòâî ¿¿ âèòîê³â ³ äîêàç³â. Õî÷ áè ÿê ñïîêóøàâñÿ ñåðåäíüîâ³÷íèé þäà¿çì ³äåºþ ïåðåíåñåííÿ â³äêóïëåííÿ ó öàðñòâî â³÷íîãî æèòòÿ, â³í í³êîëè íå â÷èíÿâ öüîãî ñâÿòîòàòñòâà. ³í íàïîëÿãàâ íà òîìó, ùî ìåñ³àíñüêå öàðñòâî Áîãà â öüîìó ñâ³ò³ íå áóëî äîñÿãíóòå ñïàñ³ííÿì ïðèéäåøíüîãî ñâ³òó18... ²ñíóº àëüòåðíàòèâà äëÿ òèõ, ÷èÿ â³ðà ìîæå ïðîéòè êð³çü äåìîí³÷íå, ïîæèðàþ÷å ïîëóì'ÿ êðåìàòîð³þ: öå ãîòîâí³ñòü ³ çäàòí³ñòü ïî÷óòè íàñòóïíå îäêðîâåííÿ
352
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
é ïåðåîð³ºíòóâàòèñÿ. Öå øëÿõ äî ö³ë³ñíîñò³. Ðàáèí Íàõìàí ³ç Áðàöëàâà êîëèñü ñêàçàâ, ùî í³ÿêå ñåðöå íå º òàêèì ö³ë³ñíèì, ÿê ðîçáèòå ñåðöå. ϳñëÿ Îñâåíö³ìà íåìຠâ³ðè íàñò³ëüêè ö³ë³ñíî¿, ÿê â³ðà ïîøìàòîâàíà – ³ ïåðåïëàâëåíà – â òèõ ïå÷àõ. Îñê³ëüêè öå íîâå îäêðîâåííÿ çðîñòຠâ ëîí³ þäà¿çìó, ìîæå âèíèêíóòè çàïèòàííÿ, ÷è ïðèçíà÷åíå âîíî ëèøå äëÿ ºâðå¿â, à ÷è òàêîæ ³ äëÿ õðèñòèÿí. Êëàñè÷íå õðèñòèÿíñòâî íàìàãàºòüñÿ ñïðîñòóâàòè ìîæëèâ³ñòü ïîäàëüøèõ îäêðîâåíü ï³ñëÿ Ïàñõè. Ïðîãîëîøåííÿ é ïîáóäîâà õðèñòèÿíñòâà ґðóíòóâàëèñÿ íà îñòàòî÷íîñò³ îäêðîâåííÿ, äàíîãî â æèòò³ é ó÷åíí³ Õðèñòà. Ïðîòå íàð³æíèì êàìåíåì õðèñòèÿíñòâà º òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî Áîã ïîñëàâ äðóãå îäêðîâåííÿ, ÿêå çðîñëî íà ґðóíò³ âèçíàííÿ çàïîâ³òó, ïåðåâåðøèëî àâòîðèòåò ïåðøîãî îäêðîâåííÿ é íàâ³òü îíîâèëî é ïîãëèáèëî ðîçóì³ííÿ ïåðøî¿ ïî䳿. Õðèñòèÿíñüê³ ïîëåì³ñòè îñì³þâàëè é êðèòèêóâàëè íàðîä ²çðà¿ëþ çà òàêó éîãî çàñë³ïëåí³ñòü ïðèõèëüí³ñòþ äî äàâí³øîãî îäêðîâåííÿ òà ãîðäîâèòîþ âïåâíåí³ñòþ â éîãî îñòàòî÷íîñò³, ÿêà íå äîçâîëèëà ²çðà¿ëþ ðîçï³çíàòè ÷àñ íàñòàííÿ íîâîãî îäêðîâåííÿ. Ïîïðè âñþ íåñïðàâåäëèâ³ñòü ïîëåì³êè ïðîòè þäà¿çìó (à ÿ ââàæàþ, âîíà òàêîþ áóëà), âîíà çàâàæàëà õðèñòèÿíñòâó âèêëþ÷èòè àïð³îð³ ìîæëèâ³ñòü íàñòóïíîãî îäêðîâåííÿ – íå êîïàé ³íøîìó ÿìè, áî ñàì óïàäåø. Çà ñâî¿ì âëàñíèì â³ðîâ÷åííÿì, õðèñòèÿíñòâî ìຠäîòðèìóâàòèñÿ ïîãëÿäó, ùî Áîã íå íàëåæèòü êîìóñü îäíîìó ³ ùî äóõ âèòàº, äå â³í çàáàæàº. Ò³ ãí³âí³ é ñóâîð³ çâèíóâà÷åííÿ, ùî ¿õ Ãîëîêîñò âèñóâຠíà àäðåñó õðèñòèÿíñòâà (äèâ. âèùå â ðîçä. I), â³äêðèâàþòü ìîæëèâ³ñòü çâ³ëüíåííÿ ºâàíãåë³ÿ ëþáîâ³ â³ä òÿãàðÿ çëà é íåíàâèñò³. Áàæàííÿ ðó÷àòèñÿ àáñîëþòíèì ñïàñ³ííÿì ³ ðîçóì³ííÿì çàãàëîì º íàäòî ëþäñüêèì óñòðåìë³ííÿì, ÿêîìó îáèäâ³ ðåë³ã³¿ ïîâèíí³ ïðîòèâèòèñÿ ÿê ïàñòö³ òà ñïîêóñ³. Ïîä³áíî äî òîãî ÿê â³äìîâà ïîãëÿíóòè â îáëè÷÷ÿ Ãîëîêîñòó çàãðîæóº â³äïëàòîþ ó âèãëÿä³ ìîðàëüíî¿ òà ðåë³ã³éíî¿ íåñïðîìîæíîñò³, òàê ³ â³äêðèò³ñòü òà ãîòîâí³ñòü ïðîéòè ÷åðåç òÿæêå âèïðîáóâàííÿ – çàçíàòè ïåðåîð³ºíòàö³¿ ï³ä âïëèâîì ö³º¿ ïî䳿 – ìîãëè á ç óñï³õîì âðÿòóâàòè ÷è îñâ³òèòè ñêàðá, íà ÿêèé ùå áàãàòà êîæíà òðàäèö³ÿ… IV. ªâðåéñüê³ òåîëîã³÷í³ â³äïîâ³ä³ íà Ãîëîêîñò Êðèòèêà ²ñíóº ê³ëüêà âàðòèõ óâàãè ºâðåéñüêèõ â³äïîâ³äåé, ÿê³ ïðàâèëüíî âëîâèëè êàðäèíàëüíèé âïëèâ Ãîëîêîñòó íà ºâðåéñüêó äóìêó òà â³ðó. Äâ³ îñíîâí³ ïîçèö³¿ ä³àìåòðàëüíî ïðîòèëåæí³. Íà îäíîìó ïîëþñ³ îáñòîþºòüñÿ Áîã ³ñòîð³¿. Åì³ëü Ôàêåíãåéì îïèñàâ "êîìàíäíèé ãîëîñ Îñâåíö³ìà", ÿêèé
353
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
çàêëèêຠíàñ íå æàëóâàòè óòëåðà æîäíèìè ïîñìåðòíèìè ïåðåìîãàìè, ÿê-îò: â³äêèäàííÿ çàïîâ³òó òà ðîçö³íþâàííÿ ïîïåðåäíüîãî íàáóòêó þäà¿çìó ÿê îìàíè. Åë³³çåð Áåðêîâ³ö íàãîëîñèâ íà òîìó, ùî âèæèâàííÿ ºâðå¿â çàñâ³ä÷óº Ãîñïîäà Áîãà ³ñòîð³¿. Íà äðóãîìó ïîëþñ³ çàñâ³ä÷óºòüñÿ ñìåðòü Áîãà òà âòðàòà âñ³õ íàä³é. Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí ïèñàâ: "Ìè çðîçóì³ëè ï³ä ÷àñ ö³º¿ êðèçè, ùî áóëè ö³ëêîâèòî é áåçíàä³éíî ñàìîòí³ ³ íå ìîãëè î÷³êóâàòè ÿêî¿ñü äîïîìîãè ÷è ï³äòðèìêè í³ â³ä Áîãà, í³ â³ä ñâî¿õ áëèæí³õ. Òîæ ñâ³ò íàçàâæäè çàëèøèòüñÿ ì³ñöåì áîëþ, ñòðàæäàííÿ, â³ä÷óæåííÿ é îñòàòî÷íî¿ ïîðàçêè"19. Öå ³ñòèííî âàæëèâ³ â³äïîâ³ä³ íà Ãîëîêîñò, îäíàê ó íèõ â³äñóòí³é ä³àëåêòè÷íèé ï³äõ³ä. Îáèäâ³ ö³ ïîçèö³¿ äàþòü ÷³òêî âèçíà÷åíå âèòëóìà÷åííÿ Ãîëîêîñòó, êâàë³ô³êóþ÷è éîãî çã³äíî ç â³äîìèìè êëàñè÷íèìè êàòåãîð³ÿìè. ͳ êëàñè÷íèé òå¿çì, àí³ àòå¿çì íå çäàòí³ îõîïèòè íåçì³ðí³ñòü Ãîëîêîñòó, ÿê ³ íå ñïðîìîæí³ âîíè âèðîáèòè ³ñòèííî ïðàâèëüíî¿ â³äïîâ³ä³. ² æîäíà ç íèõ ïîîäèíö³ íå ïðîçâó÷èòü â³ðîã³äíî – ó ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé. Âèçíà÷åí³ñòü Ðóáåíøòåéíà ñêëàäຠîäíó ç ðîçá³æíîñòåé ì³æ íèì ³ àâòîðîì öèõ ðÿäê³â. Ðóáåíøòåéí äîõîäèòü âèñíîâêó, ùî "ºâðåéñüêà ³ñòîð³ÿ âïèñàëà îñòàòî÷íèé ðîçä³ë â æàõëèâó îïîâ³äü ïðî Áîãà ³ñòîð³¿", ùî "ñâ³ò íàçàâæäè çàëèøèòüñÿ ì³ñöåì áîëþ… òà îñòàòî÷íî¿ ïîðàçêè" ³ ùî "ñïîâíåíà ïàôîñó íàä³ÿ (íà îñÿãíåííÿ Îñâåíö³ìà ç ïîçèö³é òðàäèö³éíîãî þäà¿çìó) í³êîëè íå áóäå âò³ëåíà" (êóðñèâ äîäàíî)20. ϳñëÿ Ãîëîêîñòó íå ìîæå éòèñÿ í³ ïðî æîäí³ îñòàòî÷í³ ðîçâ'ÿçàííÿ, íàâ³òü òåîëîã³÷í³. Ùèðî ñèìïàòèçóþ÷è ïîãëÿäàì Ðóáåíøòåéíà, ð³øó÷å íå ìîæó ïîãîäèòèñÿ ç éîãî âèñíîâêàìè. Òå, ùî Îñâåíö³ì ³ â³äðîäæåííÿ ²çðà¿ëþ º ïîä³ÿìè âèð³øàëüíèìè ³ ùî ³ñíóþòü ïåâí³ òðàäèö³éí³ ïîãëÿäè, ÿê³ Îñâåíö³ì ïðèìóøóº íàñ â³äêèíóòè (òàê³ ÿê "íàñ áóëî ïîêàðàíî çà íàø³ ãð³õè"), ñïðèéìàºòüñÿ ÿê ö³ëêîì ïðèðîäíà ºâðåéñüêà â³äïîâ³äü. Çàÿâëÿòè æ, ùî çíèùåííÿ íàçàâæäè ïîõîâàëî íàøó íàä³þ, îòæå, ïðåòåíäóâàòè íà áîæåñòâåííå âñåâ³äàííÿ ³ âèêîðèñòîâóâàòè Ãîëîêîñò ÿê òåîëîã³÷íèé ïîìåë. Çàïåðå÷óþ÷è Ðóáåíøòåéíó, ÿ õîò³â áè â³äçíà÷èòè, ùî ð³÷ íå â ò³ì, ùî ÿê³ñü òâåðäæåííÿ (÷è ñïðîñòóâàííÿ) íåïðèïóñòèìî ðîáèòè, à â ò³ì, ùî ³ñòèííèìè âîíè ìîæóòü áóòè ëèøå ï³ñëÿ òîãî, ÿê âáåðóòü ó ñåáå äîñâ³ä Îñâåíö³ìà. Ïðîòå, â òîìó ñàìîìó ñåíñ³, ñòàâëåííÿ äî Áîãà çàïîâ³òó íå ìîæå íå çàçíàâàòè âïëèâó. ijàëåêòè÷íà â³ðà àáî "ìîìåíòè â³ðè" ³ðà – öå æèòòÿ â ïðèñóòíîñò³ Ñïàñèòåëÿ, íàâ³òü ÿêùî ñâ³ò íå â³äêóïëåíèé. ϳñëÿ Îñâåíö³ìà â³ðà ïî÷óâàºòüñÿ ó ïåâí³ ìîìåíòè çíåñèëåíîþ. Áóáåð ïèñàâ ïðî "ìîìåíòè Áîãà": Áîã â³äîìèé ëèøå â òîé ìîìåíò,
354
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
êîëè Éîãî ïðèñóòí³ñòü ³ óñâ³äîìëåííÿ Éîãî çëèâàþòüñÿ â îäóõîòâîðåíîìó æèòò³. Öå áîãîçíàííÿ ïåðåìåæîâóºòüñÿ ç ìîìåíòàìè, êîëè â³äáóâàºòüñÿ ïðîöåñ çâè÷àéíîãî, ñàìîäîñòàòíüîãî ³ñíóâàííÿ. Òåïåð º ñåíñ ãîâîðèòè ïðî "ìîìåíòè â³ðè" – êîëè ïðèñóòí³ Ñïàñèòåëü ³ óÿâëåííÿ ïðî â³äêóïëåííÿ – ÿê³ ïåðåìåæîâóþòüñÿ ç ìîìåíòàìè, êîëè ïîëóì'ÿ é äèì â³ä ïàëàþ÷èõ ä³òåé ñïîïåëÿþòü ³ ðîçâ³þþòü â³ðó, õî÷ âîíà é ñïàëàõóº çíîâó. Òàêèé ìîìåíò îïèñàíî ó âðàæàþ÷îìó åï³çîä³ ç "Íî÷³", êîëè ìàëåíüêèé õëîï÷èê, çàñóäæåíèé íà ñìåðòü, âèÿâëÿºòüñÿ íàäòî ëåãêèì, àáè çàøìîðã â³äðàçó çäóøèâ éîìó øèþ, ³ äèòèíà ùå äîâãî áîðñàºòüñÿ â íüîìó ì³æ æèòòÿì ³ ñìåðòþ. Åë³ Â³çåëü çðåøòîþ â³äïîâ³äຠíà çàïèòàííÿ ÷îëîâ³êà "Äå òåïåð Áîã?", ñòâåðäæóþ÷è: "³í òóò – ³í âèñèòü íà ö³é øèáåíèö³…21" Öå ïîêëàäຠêðàé ïðîñò³é äèõîòî쳿 àòå¿ñò/òå¿ñò, ñïëóòóâàííþ â³ðè ç äîêòðèíîþ ÷è ïîêàçîâ³ñòþ. Ñòຠçðîçóì³ëèì, ùî â³ðà – öå æèòòºâà â³äïîâ³äü óñ³º¿ ñóòíîñò³ ëþäèíè íà ïðèñóòí³ñòü Áîãà â æèòò³ é ³ñòîð³¿. Ïîä³áíî äî æèòòÿ, öÿ â³äïîâ³äü òî çãàñàº, òî ðîçêâ³òàº. гçíèöþ ì³æ ñêåïòèêîì ³ â³ðóþ÷èì ñêëàäຠ÷èñòîòà â³ðè, à íå ïåâí³ñòü ïîçèö³¿. Ñïðîñòóâàííÿ, ùî éîãî çàêèäຠâ³ðóþ÷èé íåâ³ðóþ÷îìó, öå, âëàñíå, çàïåðå÷åííÿ ÷è ñïðîáà çàãëóøèòè òå, ùî çãîëîøóºòüñÿ â íüîìó ñàìîìó. Çäàòí³ñòü ïåðåæèâàòè ìîìåíò â³ðè – öå æèòòºâèé òàëàíò ïëþðàë³çìó, ïîçáàâëåíèé ñàìîâäîâîëåííÿ, åãîöåíòðè÷íèõ ðîçâ'ÿçê³â, ÿê³ ñïîòâîðþþòü ðåë³ã³þ àáî ðîáëÿòü ¿¿ äæåðåëîì íåíàâèñò³ äî ³íøèõ. ×îìó ä³àëåêòè÷íà â³ðà âñå ùå ìîæëèâà ÒÐÈÂÀ˲ÑÒÜ ÂÈÕÎÄÓ. Çâè÷àéíî, ìîæå âèíèêíóòè çàïèòàííÿ: ÷îìó íå â³äáóâàºòüñÿ ïîñò³éíîãî íèùåííÿ â³ðè â ïðèñóòíîñò³ çàìîðäîâàíèõ ä³òåé? Îäíà ç ïðè÷èí ïîëÿãຠâ òîìó, ùî âñå ùå òðàïëÿþòüñÿ ìîìåíòè, êîëè ðåàëüí³ñòü Âèõîäó â³äòâîðþºòüñÿ íàíîâî ³ âõîäèòü ó íàøå æèòòÿ. ²ñíóþòü ìîìåíòè, êîëè ÷ëåí îáùèíè ²çðà¿ëþ ñï³âïåðåæèâຠðåàëüí³ñòü äèòèíè, ÿêó áóëî âìóðîâàíî â ñò³íó, îäíàê â³ä÷óâàþ÷è ïðè öüîìó çâ³ëüíåííÿ òà ã³äí³ñòü Âèõîäó (òóò ìàºòüñÿ íà óâàç³ òàëìóäèñòñüêà ëåãåíäà ïðî òå, ùî â ªãèïò³ ºâðåéñüêèõ ä³òåé çàìóðîâóâàëè â ñò³íó, ÿêùî ¿õí³ áàòüêè íå âèêîíóâàëè ñâîþ äåííó íîðìó êëàäêè öåãëè.) Òàêå òðàïëÿºòüñÿ íàâ³òü ³ç òèìè, õòî ³ â ïðÿìîìó, ³ â ïåðåíîñíîìó ðîçóì³íí³ ïåðåæèâ Ãîëîêîñò. ³çåëü îïèñóº äëÿ ñâî¿õ ÷èòà÷³â ïîä³áíèé ìîìåíò â êíèç³ "Âîðîòà ë³ñó", êîëè Ãðåãîð "÷èòຠêàäèø – óðî÷èñòå ï³äòâåðäæåííÿ…, â ÿêîìó ëþäèíà ïîâåðòຠÁîãîâ³ éîãî êîðîíó é ñê³ïåòð"22. ͳ Âèõ³ä, í³ Ïàñõà íå çäîáóëè ïåðåìîãè, ÿê ³ íå áóëè âîíè ãåòü-÷èñòî ñòåðò³
355
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
âíàñë³äîê Áóõåíâàëüäà. Íàòîì³ñòü ìè ìàºìî äâà ä³àìåòðàëüíî ïðîòèëåæí³ äîñâ³äè, ³ æèòòÿ â³ðè â³äáóâàºòüñÿ ì³æ íèìè. ² òàêà ä³àëåêòèêà çóìîâëþº, ÿê áóäå ïîêàçàíî äàë³, íîâ³ ìîäåë³ â³äïîâ³ä³ Áîãîâ³. ÏÎÂÀËÅÍÍß Ñ²ÒÑÜÊÎÃÎ ÀÁÑÎËÞÒÓ. Äðóãà ïðè÷èíà ïîëÿãຠâ òîìó, ùî ìè ïåðåáóâàºìî íå â ïîðîæíå÷³, êîëè â³ðà íàøòîâõóºòüñÿ íà êðåìàòîð³¿. Íàñïðàâä³ ìè çàâæäè âèáèðàºìî ì³æ àëüòåðíàòèâíèìè â³ðîâ÷åííÿìè, êîëè ïðèéìàºìî ð³øåííÿ ùîäî íàéâèùîãî ñåíñó. Ó íàø³é êóëüòóð³ àëüòåðíàòèâîþ ðåë³ã³¿ º ïåðåäóñ³ì ìèðñüêà ëþäèíà ó ñâ³ò³, ïîçáàâëåíîìó â³ä÷óòòÿ òðàíñöåíäåíòíîãî, òîáòî áîæåñòâåííîãî ïðîíèêíåííÿ. ²íòåëåêòóàëüíèì ï³äґðóíòÿì äëÿ òàêîãî ñâ³òó ñëóãóþòü íàóêà, ô³ëîñîô³ÿ òà ñîö³îëîã³ÿ, ³äå¿ ðàö³îíàë³çìó òà çâ³ëüíåííÿ ëþäèíè – òå, ùî ñêëàäຠê³ñòÿê ñó÷àñíîñò³. Öÿ ñèñòåìà ö³ííîñòåé áóëà – ³ º – îñíîâíîþ àëüòåðíàòèâíîþ â³ðîþ, äî ÿêî¿ ïðèñòàâàëè â ïåðåâàæí³é á³ëüøîñò³ ºâðå¿ òà õðèñòèÿíè âïðîäîâæ äâîõ îñòàíí³õ ñòîë³òü, çì³íþþ÷è ñâîþ â³ðí³ñòü Ãîñïîäó Áîãó ³ñòî𳿠òà îäêðîâåííþ íà â³ääàí³ñòü Ãîñïîäó Áîãó íàóêè òà ãóìàí³çìîâ³. ²ç áàãàòüîõ ïîãëÿä³â, Ãîëîêîñò º ïðÿìèì íàñë³äêîì ³ âîëåâèÿâëåííÿì ö³º¿ àëüòåðíàòèâè. Ñó÷àñí³ñòü ñïðèÿëà ïðîöâ³òàííþ ðàö³îíàë³çìó òà óòèë³òàðíèõ ñòîñóíê³â, ùî ïîñëóæèëî ïîøòîâõîì òà ï³äñèëèëî ñïðèéíÿòëèâ³ñòü äî òîòàë³òàðíèõ ìàñîâèõ ðóõ³â ³ çíèçèëî àâòîðèòåò ìîðàëüíîãî ñóäæåííÿ. Ñâ³òñüêå ì³ñòî ï³äòðèìóâàëî íàñàìïåðåä ðîçâèòîê áåçäóõîâíèõ íàóê ³ íàãîëîøóâàëî íà îá'ºêòèâíîñò³, ùî ñïðèÿëî ôîðìóâàííþ áåçïðåöåäåíòíî¿ çà ñâî¿ìè ïîâíîâàæåííÿìè âëàäè, àëå, âîäíî÷àñ, íåãàòèâíî â³äáèëîñÿ íà ìîðàëüíèõ çàñàäàõ ö³º¿ âëàäè. (Áåçóìîâíî, íå âèïàäêîâî ïåðåâàæíó á³ëüø³ñòü ñêëàäó àéíçàòöãðóï ñòàíîâèëè êâàë³ô³êîâàí³ ôàõ³âö³.) Áóðõëèâèé ðîçâèòîê çàñîá³â çâ'ÿçêó òà óí³âåðñàë³çàö³ÿ ö³ííîñòåé ïîñëàáèëè îï³ð öåíòðàë³çîâàí³é âëàä³ é ñëóãóâàëè ïðèêðèòòÿì, äî ÿêîãî âäàâàëèñÿ, àáè ñïðîñòóâàòè óí³êàëüíó íåáåçïåêó, ÿêà çàãðîæóâàëà îêðåìîìó, òîáòî ºâðåéñüêîìó ³ñíóâàííþ. Ó ñâ³òë³ Îñâåíö³ìà, ñâ³òñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ XX ñòîë³òòÿ íå âàðòà ö³º¿ çì³íè íàøî¿ íàéâèùî¿ â³ääàíîñò³… ͳùî â íàáóòêó ñâ³òñüêî¿ êóëüòóðè ùîäî Ãîëîêîñòó íå âèïðàâäîâóº ¿¿ ïðåòåíç³é íà àâòîðèòåò. Æåðòâè ïðîñÿòü íàñ, ïîíàä óñå, íå äîïóñòèòè ñòâîðåííÿ ùå îäíî¿ ìàòðèö³ ö³ííîñòåé, ÿêà ìîãëà á ï³äòðèìàòè íîâó ñïðîáó ãåíîöèäó. ³äñóòí³ñòü ïîòóæíî¿ àëüòåðíàòèâíî¿ ñèñòåìè ö³ííîñòåé äຠìîðàëüíó ìîíîïîë³þ ðå÷íèêàì âëàäè é àâòîðèòåòó. Íåêîíòðîëüîâàíèé ñâ³òñüêèé àâòîðèòåò ñòຠàáñîëþòíèì. ³äíîñí³ ö³ííîñò³, îòæå, ñòàþòü ðîçñàäíèêîì àáñîëþòíèõ ïðåòåíç³é, à öå ³äîëîïîêëîíñòâî. Ïîä³áíà ïîðîæíå÷à áóëà ãîëîâíîþ ïåðåäóìîâîþ çîñåðåä-
356
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
æåííÿ âëàäè â ðóêàõ íàöèñò³â ³ çä³éñíåííÿ íèìè çàì³ðó çíèùåííÿ áåç âèÿâ³â ïðîòåñòó ÷è îïîðó. (Ïåðøèìè îñåðåäêàìè îïîðó áóëè ñèñòåìè àáñîëþòíèõ àëüòåðíàòèâíèõ ö³ííîñòåé – Áàðìåíñüêà êîíôåðåíö³ÿ Êîíôåñ³éíî¿ öåðêâè, Ñâ³äêè ªãîâè òîùî23.) ϳñëÿ Ãîëîêîñòó äåäàë³ íàãàëüí³øîþ ñòຠíåîáõ³äí³ñòü ÷èíèòè îï³ð òàê³é àáñîëþòèçàö³¿ ñâ³òñüêèõ ö³ííîñòåé… Êîëè íå çíàéøëîñÿ í³÷îãî, ùî ìîãëî á ï³ä³ðâàòè öå àáñîëþòíå òâåðäæåííÿ ïðî íåçáàãíåíí³ñòü áîæåñòâåííîãî, ñàìå âïåâíåí³ñòü ó â³äñóòíîñò³ îáìåæåíü ÷è ïîáîþâàíü ñóäíîãî äíÿ ³ ïåðåêîíàí³ñòü ó òîìó, ùî ëþäèíà ìîæå, òàêèì ÷èíîì, ñòàòè Áîãîì, ëÿãëè â îñíîâó ñòðóêòóðè l'univers concentrationnaire [êîíöåíòðàö³éíîãî âñåñâ³òó]. Ìåíãåëü òà ³íø³ âèêîíàâö³ ñåëåêö³é â Îñâåíö³ì³ â³äêðèòî ãëóçóâàëè ç öüîãî ïðèâîäó. ß äàë³ ñïðîáóþ äîâåñòè, ùî íàìàãàííÿ â³äêèíóòè Áîãà âåäå áåçïîñåðåäíüî äî ïðèïóùåííÿ ïðî ñâîþ âñåìîãóòíþ âëàäó íàä æèòòÿì ³ ñìåðòþ. Áàæàííÿ çä³éñíþâàòè êîíòðîëü íàä ëþäüìè íåâ³äâîðîòíî çóìîâëþº ðóéíóâàííÿ îáðàçó Áîãà â íèõ, ³ òîä³ òþðåìíèê ñòຠÁîãîì. Òîæ íå ìîæíà ëåãêîâàæíî ï³ääàâàòèñÿ ñïîêóñ³ â³äâåðíóòèñÿ â³ä òðàíñöåíäåíòíîãî ³ ñë³ä îáîâ'ÿçêîâî äîñë³äèòè àëüòåðíàòèâè. Áåçóìîâíî, íåâèïàäêîâî âïðîäîâæ îñòàíí³õ ñîðîêà ðîê³â ìîâîçíàâö³ (íàïðèêëàä, ³òãåíøòåéí), êðèòèêè áåçäóõîâíèõ ïðèðîäíè÷èõ òà ñóñï³ëüíèõ íàóê, åêçèñòåíö³àë³ñòè, à òàêîæ ºâàíãåë³÷í³ òà êîíòðêóëüòóðí³ ðóõè íàìàãàëèñÿ âñòàíîâèòè îáìåæåííÿ äëÿ àáñîëþòíèõ ïðåòåíç³é íàóêîâîãî çíàííÿ òà ðîçóìó ³ çàáåçïå÷èòè ñâîáîäó äëÿ íîâî¿ çóñòð³÷³ ç òðàíñöåíäåíòíèì. ËÎòÊÀ ²ÐÈ ×ÀѲ ϲÑËß ÃÎËÎÊÎÑÒÓ, À ÎÒÆÅ, É ÍÎÂÎ×ÀÑÍί ÄÎÁÈ. Ðîëü òðåòüî¿ ïðè÷èíè, ÿêà ñïîíóêຠíàñ îïèðàòèñÿ â³äêèäàííþ áîæåñòâåííîãî, â³ä³ãðຠìîðàëüíà ïîòðåáà, ÿêà âèçð³ëà â ëîí³ Ãîëîêîñòó é âèìàãຠïðèñóòíîñò³ Ãîñïîäà Áîãà ³ñòîð³¿. Åì³ëü Ôàêåíãåéì ñôîðìóëþâàâ öåé ïîñòóëàò ÿê çàáîðîíó æàëóâàòè óòëåðà ïîñìåðòíèìè ïåðåìîãàìè. ß â³ääàþ ïåðåâàãó íàâ³òü ³ùå òðàäèö³éí³ø³é êàòåãî𳿠³ ñõèëüíèé íàïîëÿãàòè íà òîìó, ùî ìîðàëüíà íåîáõ³äí³ñòü ïðèéäåøíüîãî ñâ³òó ³ íàâ³òü âîñêðåñ³ííÿ ç óñ³ºþ íåâ³äâîðîòí³ñòþ âèïëèâຠ³ç ç³òêíåííÿ ç Ãîëîêîñòîì. Ðóáåíøòåéí òà ³íø³ ìîæóòü çàïåðå÷èòè ìåí³, ùî ç áàæàííÿ íå çàâæäè ïîñòຠôàêò ³ ùî ïîä³áíà ³ëþç³ÿ ìîæå ñêëàäàòè ùå á³ëüøó çàãðîçó æèòòþ. Íà ùî ÿ ì³ã áè â³äïîâ³ñòè, ùî ïðàâèëüíå ïåðåêîíàííÿ âðÿòóº, à íå â³äáåðå æèòòÿ… Ìîðàëüíà íåîáõ³äí³ñòü ñòຠíà çàõèñò ïîøóêó ðåë³ã³éíîãî äîñâ³äó, à íå ñë³äóâàííÿ ïðèíàã³äí³é ëîã³ö³ áåçâ³ð'ÿ. Òîæ ÿêùî Ãîëîêîñò çàâäàº
357
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
óäàðó â³ðîã³äíîñò³ â³ðîâ÷åííÿ, îñîáëèâî íåðåôîðìîâàíîãî, âíàñë³äîê ä³àëåêòèêè â³í ðîçâ³þº é ïåðåêîíëèâ³ñòü ñâ³òñüêî¿ àëüòåðíàòèâè. ßêùî êîìóñü äîâîäÿòü, ùî ç íèçêè àðãóìåíò³â ïîñòຠâèñíîâîê ïðî òå, ùî â³í íå ïîâèíåí ³ñíóâàòè, òî íå áóäå íåñïîä³âàíêîþ, ÿêùî æåðòâà ìîæå çàïåðå÷èòè, ùî, î÷åâèäíî, ìàþòü ³ñíóâàòè ³íø³ ô³ëîñîôñüê³ çàñàäè. Îñê³ëüêè Ãîëîêîñò çð³ñ íà ґðóíò³ çàõ³äíî¿ öèâ³ë³çàö³¿, òî – ïðèíàéìí³ äëÿ ºâðå¿â – ³ñíóº â³ä÷óòíà ñïîíóêà îñòåð³ãàòèñÿ ìîæëèâîñò³ çàçíàòè âïëèâó ³íòåëåêòóàëüíèõ çàñíîâê³â ö³º¿ êóëüòóðè ³ áàæàííÿ øóêàòè ³íøèõ ô³ëîñîôñüêèõ ³ ³ñòîðè÷íèõ çàñàä… Ìîðàëüíå ñâ³òëî, ïðîëèòå Ãîëîêîñòîì íà ïðèðîäó çàõ³äíî¿ êóëüòóðè, ï³äòâåðäæóº ñëóøí³ñòü ñêåïòèöèçìó ùîäî ñó÷àñíèõ ïðàãíåíü – íàâ³òü äî ïîÿâè ô³ëîñîôñüêî¿ êðèòèêè, ÿêà âçÿëàñÿ á îáґðóíòóâàòè öåé ñêåïòèöèçì. Äîñòàòíüî òîãî, ùî öÿ öèâ³ë³çàö³ÿ ñòàëà àðåíîþ Ãîëîêîñòó. Ãîëîêîñò çàêëèêຠºâðå¿â, õðèñòèÿí òà ³íøèõ ÷èíèòè áåççàñòåðåæíèé îï³ð òîòàëüíîìó àâòîðèòåòîâ³ öüîãî êóëüòóðíîãî ìîìåíòó. Äîñâ³ä äຠ¿ì çìîãó ï³òè çà ñâî¿ì âëàñíèì ïîêëèêîì, ÿêèé âèíèê ïîçà ìåæàìè ö³º¿ öèâ³ë³çàö³¿, àáè âñòàíîâèòè çâ'ÿçîê ³ç áîæåñòâåííèì ³íøèì – òèì, õòî âñòàíîâëþº îáìåæåííÿ ³ ïðàâèòü ñóä íàä àáñîëþòíèìè ïðåòåíç³ÿìè ñó÷àñíèõ ô³ëîñîôñüêèõ, íàóêîâèõ òà ïîë³òè÷íèõ ñèñòåì. Äîòðèìóâàòèñÿ öüîãî íàïðÿìêó – îçíà÷ຠñòàòè çíîâó â³äêðèòèì äëÿ ìîæëèâîñòåé Âèõîäó òà â³÷íîñò³. Öå âàæëèâèé ìîìåíò. Ãîëîêîñò ñòàâñÿ ï³ñëÿ äâîõñîòë³òíüîãî äåäàë³ â³ä÷óòí³øîãî ïàíóâàííÿ íàä þäà¿çìîì ³ ºâðåÿìè äóõó åìàíñèïàö³¿. Ñàìîóñâ³äîìëåííÿ Ðóáåíøòåéíà ÿê ðàäèêàëà, ùî ïîðèâàº ç ºâðåéñüêèì ìèíóëèì, º, íà ìîþ äóìêó, îìàíëèâèì. Ïðàâèëüí³øå áóëî á ñòâåðäæóâàòè, ùî â³í ïîâòîðþº â³äêèäàííÿ Áîãà ³ñòî𳿠òà îáðàíîñò³, íà ÿêîìó íàãîëîøóâàëè ìîäåðí³ñòñüê³ øêîëè, íàïðèêëàä, ïðèá³÷íèêè òåî𳿠ðåîðãàí³çàö³¿. Òàêà ïîçèö³ÿ ñòàëà íàð³æíèì êàìåíåì ö³ííîñòåé ³ ïîãëÿä³â á³ëüøîñò³ ºâðå¿â. Ãàñëî "éòè â íîãó ³ç ñó÷àñí³ñòþ" (ÿêå êîæíîþ ãðóïîþ ðîçóì³ëîñÿ ³íàêøå) ï³ñëÿ 1750 ðîêó ñòàâàëî ïàí³âíîþ íîðìîþ ö³ííîñòåé äëÿ äåäàë³ øèðøîãî êîëà ºâðå¿â, òàê ñàìî, ÿê ³ äëÿ õðèñòèÿí. Ïîïðè ôîíîâó ä³ÿëüí³ñòü îðòîäîêñàëüíîãî þäà¿çìó, ðèìî-êàòîëèê³â (äî 1960 ðîê³â) ³ ôóíäàìåíòàë³ñòñüêèõ ãðóï, ñó÷àñíèé íàïðÿì ïîñò³éíî áóâ íà çëåò³. Çäàòí³ñòü ÷èíèòè îï³ð öèì ìîäåëÿì, êðèòèêóâàòè ¿õ àáî â³äìîâëÿòèñÿ â³ä íèõ º ñâîãî ðîäó ëàêìóñîâèì ³íäèêàòîðîì Ãîëîêîñòó ÿê ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó íîâî¿ îð³ºíòàö³¿ ³ ïîêàçíèê òîãî, ùî ðîçïî÷àëàñÿ íîâà åðà ºâðåéñüêî¿ öèâ³ë³çàö³¿. Öÿ íîâà åðà íå â³äâåðòàòèìåòüñÿ â³ä áàãàòüîõ àñïåêò³â ñó÷àñíîñò³, àëå âî÷åâèäü âîíà áóäå â³ëüí³øîþ ó
358
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
â³äêèäàíí³ ïåâíèõ ¿¿ ñêëàäîâèõ ³ çíà÷íî ïîâí³øå âáèðàòèìå â ñåáå ìèíóëå (é ìàéáóòíº). ÎÄÊÐÎÂÅÍÍß Ó Â²ÄÊÓÏËÅÍͲ ²ÇÐÀ¯ËÞ. ß ïðèáåð³ã íàîñòàíîê íàéâàæëèâ³øó ïðè÷èíó òîãî, ÷îìó ìîìåíò â³ä÷àþ òà çíåâ³ðè ó â³äêóïëåíí³ íå ìîæå áóòè çàâåðøàëüíèì, ïðèíàéìí³ â îáùèí³ ²çðà¿ëþ öüîãî ïîêîë³ííÿ. Óïðîäîâæ íàøîãî æèòòÿ â³äáóëàñÿ ùå îäíà ïîä³ÿ íàäçâè÷àéíîãî ìàñøòàáó é äîëåíîñíîãî çíà÷åííÿ – â³äðîäæåííÿ äåðæàâè ²çðà¿ëü. Öÿ ïîä³ÿ – ïî-ñâîºìó íå ìåíø ñêëàäíà äëÿ îñÿãíåííÿ, í³æ Ãîëîêîñò, ³ òàê ñàìî îáðàçëèâà äëÿ áàãàòüîõ òðàäèö³éíèõ ºâðåéñüêèõ ³ õðèñòèÿíñüêèõ êàòåãîð³é – º íåóíèêíîþ ñêëàäîâîþ ºâðåéñüêîãî ³ñòîðè÷íîãî äîñâ³äó íàøîãî ÷àñó. ² õî÷ âîíà º ïðîäîâæåííÿì ³ ïëîäîì ïåâíèõ â³äïîâ³äåé íà Ãîëîêîñò, öå âîäíî÷àñ ³ ä³àëåêòè÷íà ïðîòèëåæí³ñòü áàãàòüîì ³ç éîãî íàñë³äê³â. ßêùî äîñâ³ä Îñâåíö³ìà ñèìâîë³çóº òå, ùî íàñ ïîçáàâëåíî Áîãà é íà䳿 ³ ùî çàïîâ³ò ìîæå áóòè ç³ðâàíèé, òî äîñâ³ä ªðóñàëèìà çíàìåíóº òå, ùî îá³öÿííÿ Áîãà çàëèøàþòüñÿ â ñèë³ ³ ùî Éîãî íàðîä æèòâå. Ïàëàþ÷³ ò³ëà ä³òåé ñâ³ä÷àòü ïðî â³äñóòí³ñòü óñ³õ ö³ííîñòåé – ëþäñüêèõ ³ áîæåñòâåííèõ; ïîâåðíåííÿ äî æèòòÿ ï³âì³ëüéîíà î÷åâèäö³â Ãîëîêîñòó â ²çðà¿ë³ çàñâ³ä÷óº â³äíîâëåííÿ ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³ é âåëè÷åçíèõ äóõîâíèõ ö³ííîñòåé. ßêùî Òðåáë³íêà ïåðåòâîðþº íà ïîï³ë ëþäñüêó íàä³þ, òî çàõ³äíà ñò³íà ñòâåðäæóº, ùî ëþäñüê³ ñïîä³âàííÿ ðåàëüí³ø³ çà ñèëó é ôàêòè. ³ðà ²çðà¿ëþ â Áîãà ³ñòî𳿠âèìàãàº, àáè áåçïðåöåäåíòíó ïîä³þ çíèùåííÿ áóëî âð³âíîâàæåíî íå÷óâàíèì àêòîì â³äêóïëåííÿ, ³ öå â³äáóëîñÿ24. Öå íå ëèøå ïèòàííÿ ïàì'ÿò³ ïðî Âèõ³ä ñóïðîòè äîñâ³äó Îñâåíö³ìà. ßêùî á ð³÷ áóëà ëèøå ó Âèõîä³, òî ò³ ºâðå¿, ùî âæå â³äð³çàí³ â³ä Âèõîäó ÷åðåç çóñòð³÷ ³ç ñó÷àñíîþ êóëüòóðîþ, ìàëè á áóòè âèêëþ÷åí³, à ñåðåä â³ðóþ÷èõ çàëèøàëèñÿ á ëèøå "ðåë³ã³éí³" ºâðå¿. Îäíàê ìàéæå âñ³ ºâðå¿ âèçíàþòü öå ÿâèùå – ïîä³þ â³äêóïëåííÿ òà ïîä³þ êàòàñòðîôè ³ ¿õí³é ä³àëåêòè÷íèé âçàºìîçâ'ÿçîê – ³ âîíî òîðêíóëîñÿ ¿õíüîãî æèòòÿ. Äîñë³äæåííÿ ïîêàçóþòü, ùî ê³ëüê³ñòü òèõ, õòî ñïðèéìຠöå ÿâèùå ÿê âèð³øàëüíå (õàé íàâ³òü ³ íå â òåîëîã³÷íèõ êàòåãîð³ÿõ), çðîñòຠç ðîêó â ð³ê; ùî éîãî âïëèâ çàðàç ïðîÿâëÿºòüñÿ ìàéæå ÿê óñåçàãàëüíèé ñåðåä òèõ, õòî âèçíຠñåáå ºâðåºì, ³ ùî éîãî ïîòóæí³ñòü ïåðåâåðøèëà ïåâí³ ³ºðàðõ³¿ ö³ííîñòåé, ùî íàáóëè ñèëè, â³äòîä³ ÿê ñó÷àñí³ñòü çàïàíóâàëà ó ºâðåéñüêîìó æèòò³25. Íàñïðàâä³, ðåë³ã³éíà ñèòóàö³ÿ º âèáóõîâîþ ³ íàãàäóº ïðîöåñ áðîä³ííÿ íà ãëèáøîìó ð³âí³, í³æ öå áóäü-õòî ëàäåí âèçíàòè íà öåé ìîìåíò. Óâåñü ºâðåéñüêèé íàðîä ïåðåáóâຠâ çàâèñëîìó
359
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
ñòàí³ ì³æ çàíóðåííÿì ó í³ã³ë³çì ³ íàâåðíåííÿì äî â³äêóïëåííÿ – îáèäâà âîíè ïðîÿâëÿþòüñÿ ÿê áåçïîñåðåäí³é äîñâ³ä, à íå ëèøå ÿê ³ñòîðè÷íà ïàì'ÿòü. ³äêèäàòè ÿêèéñü îäèí ³ç öèõ äâîõ ïîëþñ³â ó íàø ÷àñ îçíà÷ຠïîçáàâèòè ñåáå ³ñòîðè÷íîãî ºâðåéñüêîãî äîñâ³äó. Ìè ïðèðå÷åí³ æèòè, áîðñàþ÷èñü ó íåéìîâ³ðí³é ä³àëåêòè÷í³é íàïðóç³ ì³æ öèìè ïðîòèëåæíîñòÿìè. Á³áë³éíèé òåîëîã óæå âèñëîâëþâàâ çäîãàä, ùî íàñòàíå ÷àñ, êîëè óñâ³äîìëåííÿ Áîãà ÷åðåç â³äíîâëåííÿ ²çðà¿ëþ ïåðåâàæèòü óñâ³äîìëåííÿ Áîãà ÷åðåç Âèõ³ä. Ñëîâàìè ªðå쳿: "Òîìó íàñòóïàþòü îñü äí³, – ãîâîðèòü Ãîñïîäü, – ³ íå áóäóòü óæå ãîâîðèòè: "ßê æèâèé Ãîñïîäü, ùî âèâ³â ñèí³â ²çðà¿ëåâèõ ³ç êðàþ ºãèïåòñüêîãî", à ò³ëüêè: "ßê æèâèé Ãîñïîäü, ùî âèâ³â ñèí³â ²çðà¿ëåâèõ ³ç ï³âí³÷íîãî êðàþ, ³ çî âñ³õ òèõ êðà¿â, êóäè áóâ ðîç³ãíàâ ¿õ"… Òà ß ¿õ ïîâåðíó íà ¿õíþ çåìëþ, ÿêó ß áóâ äàâ áàòüêàì ¿õí³ì". (ªð. 16:14 – 15). ÍÅÇÂÀÆÀÞ×È ÍÀ ²ÄÊÓÏËÅÍÍß, ²ÐÀ ÇÀËÈØÀªÒÜÑß Ä²ÀËÅÊÒÈ×ÍÎÞ. Ïðîòå, ÿêùî ²çðà¿ëü òàêèé ñïàñåííèé, ÷îìó òîä³ â³ðà çìóøåíà ïðîÿâëÿòèñÿ ÿê "ìîìåíò â³ðè" ³ ÷îìó ìຠâñå ùå ïàíóâàòè äîñâ³ä íåáóòòÿ? ³äïîâ³äü ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â³ðà – öå æèòòÿ â ïðèñóòíîñò³ Ñïàñèòåëÿ, à â ìîìåíò íàéâèùîãî õàîñó – ãåíîöèäó – íå ìîæíà æèòè â Éîãî ïðèñóòíîñò³. Íåîáõ³äíî áóòè â³ðíèì ðåàëüíîñò³ íåáóòòÿ. ³ðà – öå ìîìåíò ³ñòèíè, àëå ³ñíóþòü ìîìåíòè, êîëè öå íå â³äïîâ³äຠ³ñòèí³. Ç îñîáëèâîþ íàî÷í³ñòþ öå ïðîÿâëÿºòüñÿ â ä³àëåêòè÷íèõ ³ñòèíàõ, êîëè àïåëþâàííÿ äî ³ñòèíè ó íåâ³äïîâ³äíèé ìîìåíò º îëæåþ. Äîçâîëèòè, ùîá Îñâåíö³ì ïåðåâàæèâ ªðóñàëèì îçíà÷ຠïðèïóñòèòèñÿ íåïðàâäè (òîáòî âèãîëîøóâàòè ³ñòèíó íå â íàëåæíèé ìîìåíò), à äîçâîëèòè, ùîá ªðóñàëèì çàïåðå÷èâ Îñâåíö³ì, îçíà÷ຠâïàñòè â îìàíó ç ò³º¿ ñàìî¿ ïðè÷èíè. Á³áë³ÿ çàñâ³ä÷óº, ùî ïîñò³éíå çðå÷åííÿ çàïîâ³òó òàêîæ ìîãëî áóòè îáëóäîþ. "Îñü âîíè êàæóòü: ïîâèñèõàëè íàø³ êîñò³, ³ çàãèíóëà íàøà íàä³ÿ, íàì ê³íåöü!" (ªç. 37:11). Áàãàòî áóëî òàêèõ, õòî âèáðàâ öþ â³äïîâ³äü, àëå ¿õíÿ ëîã³êà ñïðè÷èíèëàñÿ äî ðîç÷èíåííÿ ó ïîãàíñüêîìó ñâ³ò³, ùî ¿õ îòî÷óâàâ. Âòðàòèâøè â³ðó â Ãîñïîäà Áîãà ³ñòîð³¿, âîíè âïàëè â ³äîëîïîêëîíñòâî – â³ðó â áîã³â òîãî ìîìåíòó. Ó õîä³ ðîçâ'ÿçàííÿ êðèçè á³áë³éíî¿ â³ðè ò³, ùî âòðà÷àëè íàä³þ, ïðèïèíÿëè ñâ³ä÷èòè. Õî÷ áè ÿêîþ ïåðåêîíëèâîþ áóëà íà òîé ÷àñ òàêà ðåàêö³ÿ, êîæíå ïîä³áíå ð³øåííÿ â ³ñòî𳿠²çðà¿ëþ – äî Îñâåíö³ìà – áóëî ïîñï³øíèì ³ íàâ³òü íåïðàâèëüíèì. Ïðîòå ó âðàæàþ÷îìó òàëìóäèñòñüêîìó âèòëóìà÷åíí³ ðàáèíè ñòâåðäæóþòü, ùî Äàíè¿ë òà ªðåì³ÿ â³äìîâèëèñÿ âæå íàçèâàòè Áîãà âåëè÷íèì ³ ìîãóòí³ì ó ñâ³òë³ çðóéíóâàííÿ Õðàìó26. Çâ'ÿçîê ì³æ çðå÷åííÿì Áîãà
360
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
çàïîâ³òó òà ðåàêö³ºþ Äàíè¿ëà – ªðå쳿 º íàñò³ëüêè òîíêèì, ùî öå çðå÷åííÿ ìຠââàæàòèñÿ ³ñòèííîþ ðåàêö³ºþ, íàâ³òü ÿêùî ìè ¿¿ â³äêèäàºìî. ª ïðîÿâ â³ðíîñò³ â òàêîìó çðå÷åíí³; ñåðéîçíèé òå¿çì ìຠâèêàçàòè çàíåïîêîºííÿ ï³ñëÿ òàêî¿ ïî䳿… V. Äîñë³äæåííÿ ç âèêîðèñòàííÿì òåîëîã³÷íèõ ìîäåëåé äîáè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó Éîâ òà íîâà çóñòð³÷ ³ç áîæåñòâåííèì Îòæå, ùî ÿâëÿþòü ñîáîþ íàéâ³äîì³ø³ òåîëîã³÷í³ ìîäåë³, ùî ¿õ âèêîðèñòîâóþòü â äîáó ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó äëÿ âèòëóìà÷åííÿ âçàºìîçâ'ÿçêó ì³æ Áîãîì ³ ëþäèíîþ? Îäíà ç íèõ – öå ìîäåëü Éîâà, áëàãî÷åñòèâîãî ÷îëîâ³êà, ó ÿêîãî â³ä³áðàíî âñå: ìàéíî, ð³äíÿ, çäîðîâ'ÿ. Ö³êàâî, ùî éîãî äðóæèíà ðàäèòü Éîâó: "Ïðîêëÿíè Áîãà ³ ïîìðè"; éîãî ïðèÿòåë³ âèñóâàþòü çäîãàäè, ùî éîãî ïîêàðàíî çà ãð³õè. Éîâ â³äêèäຠîáèäâà ö³ ñóäæåííÿ. (Íàïðèê³íö³ Áîã ãí³âíî âè÷èòóº äðóçÿì Éîâà çà ¿õíþ "â³äïîâ³äü".) ʳíåöü ö³º¿ êíèãè, â ÿêîìó îïîâ³äàºòüñÿ, ùî Áîã ïîâåðòຠÉîâó äîáðîáóò, äຠíîâó äðóæèíó é ïîñèëຠä³òåé, º, áåçóìîâíî, íåïðèéíÿòíèì ç íàøîãî ïîãëÿäó. سñòü ì³ëüéîí³â çàìîðäîâàíèõ ºâðå¿â íå ïîâåðíóòî ³ íå ìîæå áóòè ïîâåðíóòî äî æèòòÿ. Îäíàê Éîâ ïðîïîíóº íàì ùå é ³íøå ðîçóì³ííÿ. Éîãî ñòðàæäàííÿ íå âèïðàâäàíå Áîãîì, ÿê ³ íå âò³øåíèé â³í ñëîâàìè ïðî âåëè÷ Áîãà ³ ãðàíä³îçí³ñòü âñåñâ³òó, ùî âèõîäÿòü çà ìåæ³ ëþäñüêîãî ðîçóì³ííÿ. Ïðîòå íàéâàæëèâ³øèì ó äîñâ³ä³ Éîâà º òå, ùî â öüîìó âèð³ ïîä³é â³äíîâëåíî çâ'ÿçîê ³ç Áîãîì. Öå â³ä÷óòòÿ Ïðèñóòíîñò³ íàäຠñèëè ïðîäîâæóâàòè æèòòÿ çà óìîâ ñóïåðå÷íîñò³27. Òåîëîã³÷íèìè âèñíîâêàìè Éîâà º, òàêèì ÷èíîì, â³äêèäàííÿ ïðîñòî¿ ïîáîæíîñò³ àáî æ ïðîòåñò³â ³ ä³àëåêòè÷íà â³äïîâ³äü, ÿêà ïîëÿãຠó ïðàãíåíí³ é î÷³êóâàíí³ íàñòóïíèõ ÿâëåíü Ïðèñóòíîñò³. Òàêèì º ïåðâèííèé ðåë³ã³éíèé âèì³ð â³äðîäæåíî¿ äåðæàâè ²çðà¿ëü äëÿ âñ³õ ðåë³ã³éíèõ ëþäåé. Êîëè ñòðàæäàííÿ ëåäü íå ïîãëèíóëî ºâðå¿â ³ ìàéæå âèò³ñíèëî Áîæó Ïðèñóòí³ñòü, çíàê ³ç öüîãî âèðó äîäàâ íàì ñèëè ïðîäîâæèòè æèòòÿ ³ ïðàâî äîñòåìåííî ãîâîðèòè ïðî íåìèíóùó Áîæó Ïðèñóòí³ñòü. Ðàáèí ²îñèô Á. Ñîëîâåé÷èê îïèñàâ ñïîð³äíåíèé îáðàç – "ñòóê ó äâåð³" ³ñòîð³¿. Îáðàç óçÿòî ç "ϳñí³ íàä ï³ñíÿìè". Ñóëàì³ò áóëî âçÿòî äî öàðñüêîãî äâîðó ³ òàê íàäîâãî ðîçëó÷åíî ç êîõàíèì, ùî âîíà ïðîéíÿëàñÿ âàãàííÿìè é ñóìí³âîì ùîäî ðåàëüíîñò³ ¿¿ êîëèøíüîãî êîõàííÿ. Ðàïòîì ïðîëóíàâ ñòóê ó äâåð³. Öå ìຠáóòè ¿¿ êîõàíèé, àëå âîíà íå íàâàæóºòüñÿ â³äïîâ³ñòè: íàäòî âòîìèëàñÿ âîíà â³ä òðèâàëî¿ ðîçëóêè é ìàðíèõ ñïîä³âàíü. Òà îñü
361
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
ñåðöå ¿é ïðîéìຠâ³ä÷óòòÿ, ùî öå, ìîæëèâî, ¿¿ êîõàíèé, ³ îêðèëåíà ö³ºþ äóìêîþ, âîíà éäå äî äâåðåé. Íà òîé ìîìåíò, êîëè âîíà â³ä÷èíÿº äâåð³, éîãî íå âèäíî (ϳñíÿ íàä ï³ñíÿìè 5:1 ³ äàë³). Óâåñü öåé åï³çîä íàñò³ëüêè íåïåâíèé, ùî, çðåøòîþ, éîãî ìîæíà âèòëóìà÷èòè ÿê ðåàêö³þ ðîçïàëåíî¿ óÿâè ³ ðîìàíòè÷íèõ áàæàíü. Îäíàê ñòóê ó äâåð³ ç òàêîþ ñèëîþ â³äíîâëþº ãîñòðîòó ¿¿ ïî÷óòòÿ äî êîõàíîãî, ùî âîíà âæå í³êîëè íå çðàäèòü ¿õíüîãî êîõàííÿ28. Ó ðàç³ ïîä³áíî¿ íåïåâíîñò³ – ÿê-îò: ñåêóëÿðèçîâàí³ñòü ³ ï³äóïàëèé õàðàêòåð â³äðîäæåíî¿ äåðæàâè – äîñòàòíüî ï³äòâåðäèòè ð³øèì³ñòü íå "ïðîäàâàòèñÿ äî äâîðó" ³ íå çðàäæóâàòè êîëèøí³õ (÷è ìàéáóòí³õ) ñòîñóíê³â ³ç êîõàíèì. Ñòàâëåííÿ ²çðà¿ëþ äî Ãîëîêîñòó íàäçâè÷àéíî ï³äñèëþº òåîëîã³÷íó çíà÷óù³ñòü îáîõ ïîä³é ³ ¿õí³ ñâ³ä÷åííÿ. Ó ñâîþ ÷åðãó, öå ïîãëèáëþº ³ðîí³þ ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠òà ¿¿ ä³àëåêòè÷íèé âïëèâ íà õðèñòèÿíñòâî. Íåïðèÿçíü õðèñòèÿí äî ìîæëèâîñò³ ñïîâíåíèõ íîâîãî îäêðîâåííÿ ïîä³é â ³ñòî𳿠þäà¿çìó ґðóíòóºòüñÿ íà áàæàíí³ çáåðåãòè â³ðí³ñòü îñòàòî÷íîñò³ Õðèñòà. Îäíàê íåçäàòí³ñòü ïî÷óòè íîâå îäêðîâåííÿ ìîæå áóòè îäí³ºþ ç îçíàê çàãèáåë³ äóø³. (Âèñë³â "ìîæå áóòè îäí³ºþ ç îçíàê çàãèáåë³ äóø³" âæèòî ÿê çàñòåðåæåííÿ. Ìîæå áóòè, íàñïðàâä³, ùî í³ÿêîãî îäêðîâåííÿ â äàíîìó ðàç³ é íåìàº. Ò³, ùî âáà÷àþòü â ÷îìóñü îäêðîâåííÿ, ìîæóòü ïîìèëÿòèñÿ àáî æ éîãî ìîæóòü ïî÷óòè ëèøå ò³, êîìó âîíî ïðèçíà÷åíå; ò³, ùî íå ñïðèéìàþòü îäêðîâåííÿ, ìîæóòü íå ÷óòè éîãî ÷åðåç òå, ùî âîíî âçàãàë³ ¿ì íå àäðåñîâàíå.) Îäíèì ³ç êëàñè÷íèõ ïðèêëàä³â õðèñòèÿíñüêîãî ñàìîñòâåðäæåííÿ áóëà çàÿâà ïðî òå, ùî Ñòàðèé çàïîâ³ò óæå âè÷åðïàíî; ñòàðå îëèâêîâå äåðåâî âñîõëî ³ âæå íå ïëîäîíîñèòü. Íîâå îäêðîâåííÿ â þäà¿çì³ ñïðèéìàºòüñÿ ÿê íåñóì³ñíå ç ïðèðîäîþ õðèñòèÿíñòâà, ÿêå â³ä³ãðຠðîëü íîâîãî â³ðîâ÷åííÿ, ùî ïðèõîäèòü íà çàì³íó ñòàðîìó. Ïðèïóùåííÿ ìîæëèâîñò³ íîâîãî îäêðîâåííÿ ìîãëî á çðóéíóâàòè áóäîâó õðèñòèÿíñüêîãî àâòîðèòåòó. Ïðîòå âèçíàííÿ õðèñòèÿíàìè ïîäàëüøîãî æèòòÿ þäà¿çìó ³ ïðèéíÿòòÿ ³ç âäÿ÷í³ñòþ íîâîãî óæèíêó îäêðîâåíü ìîãëî á, îäíèì ìàõîì, âèêîðåíèòè âñþ òðàäèö³þ "äîêòðèíè çíåâàãè" ó õðèñòèÿíñòâ³… Ó ñâ³òë³ Ãîëîêîñòó êëàñè÷íå õðèñòèÿíñòâî ïîêëèêàíå "âìåðòè", ùîáè â³äðîäèòèñÿ äëÿ íîâîãî æèòòÿ, àáî æ âîíî çàëèøàòèìåòüñÿ íåçì³ííèì, ùîáè âìåðòè äëÿ Áîãà é ëþäèíè. Ñòðàæäåííèé ñëóãà ³ ìåæ³ ñó÷àñíîñò³ ²ñíóº é äðóãà òåîëîã³÷íà ìîäåëü, ÿê³é, ÿê çäàºòüñÿ, ïðèçíà÷åíî â³ä³ãðàòè á³ëüøó ðîëü â ºâðåéñüê³é òåîëî㳿 ³, íàñì³ëþñÿ ñêàçàòè, â íîâîìó îñìèñëåíí³ õðèñòèÿíñòâà: ñòðàæäåííèé ñëóãà. Äîñ³ çíà÷åííÿ öüîãî îáðàçó
362
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
ïðèìåíøóâàëîñÿ ºâðåÿìè, ç îãëÿäó íà éîãî îñîáëèâå ì³ñöå â õðèñòèÿíñüê³é òåîëî㳿. Ìè çàâäÿ÷óºìî Äæ. Êåðòó Ðàéëàðñäàìó çà òå, ùî â³í â³äêðèâ íàì î÷³ íà öþ ïðèçàáóòó ìîäåëü. Ðàéëàðñäàì êîëèñü ñêàçàâ, ùî ÿêùî áóòè õðèñòèÿíèíîì – îçíà÷ຠíåñòè ñâ³é õðåñò ³ áóòè ðîç³ï'ÿòèì çà Áîãà, òî òîä³ ºäèíèìè õðèñòèÿíàìè, ùî âò³ëþþòü öå íà ïðàêòèö³, º ºâðå¿. Îïèñ ñòðàæäåííîãî îòðîêà â ²ñà¿ 53 çâó÷èòü íåíà÷å óðèâîê ³ç ë³òåðàòóðè ïðî Ãîëîêîñò. Éîãî âåäóòü ÿê â³âöþ íà á³éíþ (âèðàç, ÿêèé ÷àñòî ³ íåñïðàâåäëèâî âæèâàþòü ³ç ïîñèëàííÿì íà Ãîëîêîñò). ³í ïîãîðäæåíèé ³ ïîêèíóòèé ëþäüìè. Ñëîâî "ïîãîðäæåíèé" ïîâòîðþºòüñÿ äâ³÷³ ó â³ðø³ 3. Êð³ì òîãî, ùî äî íüîãî ñòàâëÿòüñÿ ç³ çíåâàãîþ, â³í ìຠâëàñòèâ³ñòü, ùî âèêëèêຠâ³äðàçó: éîãî ò³ëî ñìåðäèòü. ³í óâåñü – á³ëü ³ õâîð³ñòü, ëþäèíà, ïîçáàâëåíà áóäü-ÿêî¿ ïðèíàäè. Ëþäè â³äâåðòàþòü îáëè÷÷ÿ â³í íüîãî. (Öåé ðîçä³ë íàãàäóº ñâ³ä÷åííÿ ïðî â'ÿçí³â êîíöòàáîð³â, ùî ìàëè çà ïëå÷èìà ì³ñÿöü – äâà òàá³ðíîãî æèòòÿ.) Ñòðàæäåííèé ñëóãà çàçíຠìóê â³ä Áîãà, àëå íå ÷åðåç ñâî¿ ãð³õè. Éîãî ïîáèòî çà ãð³õè âñ³õ ëþäåé. (Á³áë³éíîþ ìîâîþ, â ÿê³é ëþäñüê³ â÷èíêè ñÿãàþòü ñâî¿ì äæåðåëîì Áîãà, öå ñôîðìóëüîâàíî òàê: "Íà íüîãî Ãîñïîäü ïîêëàâ ãð³õ óñ³õ íàñ".) Çâåðí³ìîñÿ äî ìåòàôîðè ç æèòòÿ. Íà ñòàðèõ âóã³ëüíèõ êîïàëüíÿõ íå áóëî äåòåêòîð³â ãàçó. Íàòîì³ñòü ó øàõòàõ òðèìàëè êàíàðîê ³ ïàïóã. Êîëè òðàïëÿëèñÿ âèõîäè âóã³ëüíîãî ãàçó, â³ä íüîãî îäðàçó ãèíóëè ïòàõè, îñê³ëüêè âîíè çíà÷íî ÷óòëèâ³ø³ äî íüîãî, í³æ ëþäèíà. Ùîéíî òàêå ñòàâàëîñÿ ç ïòàõàìè, øàõòàð³ çíàëè, ùî òðåáà íåãàéíî ïåðåõîäèòè äî ³íøî¿ æèëè àáî ðóõàòèñÿ â ³íøîìó íàïðÿìêó. Ãîëîêîñò – öå äàíå çàçäàëåã³äü ïîïåðåäæåííÿ ïðî äåìîí³÷íèé ïîòåíö³àë ó ñó÷àñí³é êóëüòóð³. ßêùî íà ìèòü óÿâèòè ñîá³ ïðèõ³ä óòëåðà äî âëàäè íå â 1933, à â 1963 ðîö³, ï³ñëÿ âèíàéäåííÿ ÿäåðíî¿ òà âîäíåâî¿ áîìá, òî Ãîëîêîñò ïîñòàâ áè ÿê ïîä³ÿ ñïðàâä³ âñåñâ³òíÿ. Öå ñâîãî ðîäó îñòàííº ïîïåðåäæåííÿ ïðî òå, ùî â ðàç³, ÿêùî ëþäèíà âèÿâèòü ³ çäîëຠïðîÿâè äåìîí³çìó â ñó÷àñí³é êóëüòóð³, ñâ³ò ìîæå âèæèòè. ²íàêøå, íàñòóïíèé Ãîëîêîñò îõîïèòü óâåñü ñâ³ò. Íà æàëü, ñ³ì'ÿ çëà ïóñòèëî ãëèáîêå êîð³ííÿ â íàéêðàùèõ çäîáóòêàõ ñó÷àñíîñò³. Çàáðóäíåííÿ àòìîñôåðè – ó ïðèçíà÷åíèõ äëÿ âèâ³ëüíåííÿ ëþäèíè òåõíîëîã³ÿõ; îäíîìàí³òí³ñòü – ó ïîòóæíîìó âèáóõó â ãàëóç³ êîìóí³êàö³é ³ êóëüòóðè; ìàñîâå âáèâñòâî – â åôåêòèâí³é áþðîêðàò³¿. Öå çóìîâëþº íàðîäæåíó ç ðîçïà÷ó ïîòðåáó ïîêëàñòè êðàé íàäì³ðíèì ïðåòåíç³ÿì íàøî¿ êóëüòóðè íà àâòîðèòåò. Îäíàê äåÿê³ íàéïðèâàáëèâ³ø³ ¿¿ îñîáëèâîñò³ ìîæóòü âèÿâèòèñÿ òàêèìè, ùî ç³á'þòü íàñ íà øëÿõ, ç ÿêîãî íå áóäå âîðîòòÿ.
363
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
²ç öüîãî ôàêòó âèïëèâຠçàêëèê äî ºâðå¿â ³ õðèñòèÿí íå ñïîêóøàòèñÿ ïðèãîëîìøëèâèìè ïðèíàäàìè ñâ³òñüêîãî ì³ñòà, íàâ³òü ó êðàùîìó éîãî âàð³àíò³. Áî òàê ñàìî, ÿê ëþäñòâî ïîòðåáóº çàíóðåííÿ ó ïëþðàë³çì êîìóí³êàö³é, ÿê³ ñïðèÿþòü ðîçâèòêîâ³ ëþäÿíîñò³; ñâîáîäè â³ä ô³êñîâàíèõ ðîëåé íàäçâè÷àéíèõ ìîæëèâîñòåé öüîãî ðîçìà¿òòÿ ³ ïðèçíà÷åíîãî äëÿ âèâ³ëüíåííÿ ëþäèíè ìàòåð³àë³çìó ì³ñòà, ïîòð³áí³ éîìó é óãðóïîâàííÿ, ÿê³ á çàëèøàëèñÿ â äóõîâíîìó íàïðóæåíí³ ³ç öèìè ñèëàìè. Àíàëî㳺þ ìîæå ñëóãóâàòè Óë³ñ, ÿêèé çìóøåíèé áóâ ïðèâ'ÿçàòè ñåáå äî ùîãëè, àáè, ïîïðè âñþ êðàñó ñï³âó ñèðåíè, íå ïîðèíóòè ó âîäîâåðòü ö³ëêîâèòî¿ çàâîðîæåíîñò³ é íå çàçíàòè êîðàáåëüíî¿ àâàð³¿. Õðèñòèÿíè é ºâðå¿ ïîêëèêàí³ çáåðåãòè ñâîþ âíóòð³øíþ îáùèíó òà ¿¿ ñêðèæàë³ – ç ìèíóëîãî é ìàéáóòíüîãî. ¯õíº çàâäàííÿ âàæ÷å çà Óë³ñîâå, áî âîíè ìàþòü ùå îäíå ïîêëèêàííÿ, çàïîâ³äàíå ¿ì Ãîëîêîñòîì: âèïðàâèòè ïîìèëêè íà öèõ ñêðèæàëÿõ, äîëó÷àþ÷èñü äî íîâî¿, â³äêðèòî¿ öèâ³ë³çàö³¿. Õàé ïðîâåäåí³ Ãþíòåðîì Ëåâ³ òà Ãîðäîíîì Öàíîì äîñë³äæåííÿ ä³ÿëüíîñò³ êàòîëèê³â ó ͳìå÷÷èí³ ïîñëóæàòü ïîïåðåäæåííÿì29. Ö³íîþ â³ääàíîñò³ Kulturreligion ìîæå áóòè íåçäàòí³ñòü ÷èíèòè îï³ð íàéã³ðøèì ìîðàëüíèì ïðîÿâàì ó íåïîãàíîìó ç ³íøîãî ïîãëÿäó ñóñï³ëüñòâ³. Êîëè öåíòð â³ääàíîñò³ ïåðåáóâຠâ çàçíà÷åí³é ñòðóêòóð³ é ³ñíóº ö³ëêîâèòà çàõîïëåí³ñòü ö³ííîñòÿìè òàêîãî ñóñï³ëüñòâà, òî ðåë³ã³ÿ òîä³ íåñïðîìîæíà êîíòðîëþâàòè íàäì³ðíîñò³. Ãîëîêîñò ïîïåðåäæຠíàñ, ùî íàø³ ñó÷àñí³ ö³ííîñò³ ïîðîäæóþòü çëî ÿê ñâîþ â³äïëàòó, êîëè âîíè íå êîíòðîëüîâàí³ – òàê íàöèñòñüêà ͳìå÷÷èíà âèçð³ëà â ëîí³ ñó÷àñíîñò³. Äëÿ òîãî ùîá óáåðåãòè ñåáå â³ä ïîä³áíî¿ ïîìèëêè, ìè ïîâèíí³ îñÿãíóòè óðîêè äîñâ³äó ñòðàæäåííîãî ñëóãè. Ãîëîêîñò äຠíàì ï³äñòàâó äëÿ äîêîð³ííîãî ñêåïòèöèçìó ñòîñîâíî âñ³õ ñóñï³ëüíèõ ðóõ³â: ë³âèõ ³ ïðàâèõ, ïîë³òè÷íèõ ³ ðåë³ã³éíèõ – ñàìå ñòîñîâíî íàøî¿ ó÷àñò³ â íèõ. ͳùî íå ìîæå âèìàãàòè â³ä íàñ ö³ëêîâèòî¿ é áåççàñòåðåæíî¿ â³ääàíîñò³, íàâ³òü íàø Áîã, îñê³ëüêè öå óìîæëèâëþº åñåñ³âñüêó â³ääàí³ñòü. Ðåéõñôþðåð óìëåð ì³ã ãîâîðèòè ïðî "÷åñòü" ³ "ã³äí³ñòü", çä³éñíþþ÷è ð³çíþ ì³ëüéîí³â. "Ïðîòå çàãàëîì ìè ìîæåìî ñêàçàòè, ùî âèêîíóâàëè öå çàâäàííÿ ç ëþáîâ'þ äî íàøîãî íàðîäó. ² ìè íå â³ä÷óâàëè, ùî çàâäàºìî öèì øêîäè íàøîìó âíóòð³øíüîìó "ÿ", ÷è íàø³é äóø³, ÷è íàøîìó õàðàêòåðó"30. Âîäíî÷àñ Ãîëîêîñò âèìàãຠíîâîãî âèòëóìà÷åííÿ ìîäåë³ ñòðàæäåííîãî ñëóãè, îñîáëèâî äëÿ õðèñòèÿí, ÿê³ ñõèëüí³ áóëè çâåëè÷óâàòè öþ ðîëü. Ó í³é âèñëîâëåíî ïîïåðåäæåííÿ ïðî òå, ùî â ðàç³, ÿêùî ñòðàæäàííÿ º ïåðåâàæàþ÷èì, ñëóãà ìîæå áóòè çìóøåíèé â³äñòóïèòè ïåðåä çëîì… Ñïîêóòíà ïðèðîäà ñòðàæäàííÿ ïîâèííà âñòóïàòè â àáñîëþòíî íàïðóæåíó
364
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
âçàºìîä³þ ç ä³àëåêòè÷íîþ ðåàëüí³ñòþ, âíàñë³äîê ÷îãî âîíà ìຠçàçíàâàòè óäàð³â òà óòèñê³â ³ óñóâàòèñÿ. Êîëèñü ÿ â³äâ³äàâ âåëèêîãî õðèñòèÿíèíà, ÿêèé ïî¿õàâ äî ²í䳿 ³ ïðèñâÿòèâ ñâîº æèòòÿ îáùèí³, ÿêà ç íàäçâè÷àéíî æåðòîâíîþ ëþáîâ'þ ï³êëóâàëàñÿ ïðî ìàëåíüêèõ ä³òåé ³ç ðîçóìîâèìè âàäàìè. Ïðîòå ÷ëåíàì ö³º¿ îáùèíè í³êîëè íå ñïàäàëî íà äóìêó çàïðîñèòè ë³êàðÿ, ÿêèé áè âñòàíîâèâ ä³àãíîç ³ ïîðåêîìåíäóâàâ íàëåæíå ë³êóâàííÿ äëÿ ïîêðàùàííÿ ñòàíó ä³òåé. Ñóïåðå÷í³ñòü ³ç Áîãîì – ³ ç ºâàíãåë³ÿìè Îäíàê º é òðåòÿ òåîëîã³÷íà ìîäåëü, ùî íàáóâຠâàãè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. ß íàçâàâ áè ¿¿ ìîäåëëþ "Ïëà÷ 3" (çíàõîäèìî ¿¿ â ðîçä³ë³ 3 "Ïëà÷ó ªðå쳿"). Öå ïàí³âíà òåìà ó òâîðàõ Åë³ Â³çåëÿ. Ïîïåðåäí³ ðîçä³ëè "Ïëà÷ó ªðå쳿" ñïîâíåí³ "î÷åâèäíîãî" á³áë³éíîãî ðîçâ'ÿçêó: ïîêàðàííÿ çà ãð³õè. Ó ðîçä³ë³ 3 çâó÷èòü ³íøèé ìîòèâ: "ß òîé ìóæ, ÿêèé áà÷èâ á³äó â³ä æåçëà Éîãî ãí³âó". "³í [Áîã] âèñíàæèâ ò³ëî ìîº é ìîþ øê³ðó". "³í äëÿ ìåíå âåäìåäåì ÷àñòóþ÷èì ñòàâ, íåìîâ ëåâ òîé ó ñõîâèù³…" Ñòðàæäàííÿ çàâäàí³ Áîãîì, àëå íåìຠçãàäêè ïðî ãð³õîâí³ñòü. ª ëèøå ðîçäðàòóâàííÿ é á³ëü. "² ñêàçàâ ÿ: "Çàãóáëåíà ñèëà ìîÿ òà ìîº ñïîä³âàííÿ íà Ãîñïîäà". Êóëüì³íàö³ºþ º íå ïî÷óòòÿ ïðîâèíè, à ñàìîâëàäàííÿ, ãí³â ³ â³ä÷óòòÿ â³äð³çàíîñò³ â³ä Áîãà. Ñëîâà ³çåëÿ ç ïðèâîäó ñâÿòà Ðîø-à-Øàíà: "Ó òîé äåíü ÿ â³äìîâèâñÿ â³ä áëàãàíü… Íàâïàêè, ÿ â³ä÷óâàâ ó ñîá³ âåëèêó ñèëó. ß áóâ îáâèíóâà÷åì, à Áîã îáâèíóâà÷åíèì… ß ïåðåòâîðèâñÿ ãåòü-÷èñòî íà ïîðîõ, ³ ïîïðè öå ïî÷óâàâ ñåáå ñèëüí³øèì çà Âñåìîãóòíüîãî…" ² ùå: "Ëþäèíà äóæå ñèëüíà, ìîãóòí³øà çà Áîãà. Êîëè Àäàì ³ ªâà îøóêàëè Òåáå, Òè âèãíàâ ¿õ ³ç Ðàþ… À öåé ëþä, ùî éîãî Òè çðàäèâ, â³ääàâ íà ïîòàëó é çàêëàííÿ, íà óäóøåííÿ ãàçîì ³ ñïàëåííÿ, ùî æ â³í íà öå? Ö³ ëþäè ñêëàäàþòü Òîá³ ìîëèòâó! Ñëàâëÿòü Òâîº ³ì'ÿ!31" Ó "Ïëà÷³ ªðå쳿" îïîâ³äà÷ íàãîëîøóº íà íåñïîä³âàí³é çãàäö³ ïðî êîëèøíþ äîáðîòó Áîãà. "Îöå ÿ íàãàäóþ ñåðöåâ³ ñâîºìó, òîìó òî ÿ ìàþ íàä³þ: öå ìèë³ñòü Ãîñïîäíÿ, ùî ìè íå ïîãèíóëè". Ïàì'ÿòü ïðî Âèõ³ä º æèâîäàéíîþ. ³çåëü äຠíàì çðîçóì³òè, ùî, âëàñíå, öåé ãí³â ³ ñàìà öÿ ñóïåðå÷ëèâ³ñòü º ïåðøèì êðîêîì äî íîâèõ ñòîñóíê³â ³ç Áîãîì, ³ öå, ìàáóòü, ºäèíî ìîæëèâèé ð³çíîâèä òàêèõ ñòîñóíê³â íà öåé ìîìåíò â ³ñòîð³¿. Ìîæå, áàíàëüí³ñòü ìîë³ííÿ â íàø ÷àñ ïîÿñíþºòüñÿ òèì ôàêòîì, ùî íå âèñòà÷ຠìîëèòîâ, ÿê³ á ìè ìîãëè ïðîìîâëÿòè ó ãí³â³? À ìîæå, ïîÿñíåííÿ â òîìó, ùî íàì áðàêóº ìîëèòâè ïðî Ãîëîêîñò, â ÿê³é áóëî á âèñëîâëåíî ãí³â,
365
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
ïðèíàéìí³ äîêîðè íà àäðåñó Áîãà? Ãí³â ñóì³ñí³øèé ³ç ëþáîâ'þ òà ñêðóòîþ, í³æ áëàãîñíà çàïîïàäëèâ³ñòü ³ ñòàðà õâàëà. Çíîâó æ òàêè, öå âèñíîâêè, ùî áåçïîñåðåäíüî âèïëèâàþòü ³ç ö³º¿ ìîäåë³. Ãîëîâíå ïîëÿãຠâ òîìó, ùî âîíà ìຠíà ìåò³ âèïðàâäàòè ëþäåé – íå Áîãà. Ó í³é ïðîïîíóºòüñÿ âñåá³÷íà é áåçêîìïðîì³ñíà ñàìîêðèòèêà, ÿêà ìຠî÷èñòèòè òðàäèö³éíó ðåë³ã³þ â³ä åìîö³éíî¿ çàëåæíîñò³ é ñàìîïðèíèæåííÿ òà ¿¿ õèáíî¿ îïîðè ó âèãëÿä³ âïåâíåíîñò³ é áåçïåêè. Âîíà ïðîéíÿòà ãîòîâí³ñòþ âèçíàòè òà âèïðàâèòè âèêðèâëåí³ñòü îáðàçó Áîãà (æ³íîê, ºâðå¿â, ÷îðíîøê³ðèõ òîùî) â íàøèõ ö³ííîñòÿõ ³ ãîòîâí³ñòþ çäîëàòè çàâåäåíó çâè÷êó æåðòâóâàòè Áîãîì ó âëàñíèõ ³íòåðåñàõ. (Îäèí ³ç àðãóìåíò³â íà çàõèñò ìîâ÷àííÿ ϳÿ XII ïîëÿãຠâ òîìó, ùî â³í â³ä÷óâàâ, ùî íå ïîâèíåí íàðàæàòè íà íåáåçïåêó öåðêâó ³ â³ðíèõ, âèñòóïàþ÷è çà ïðèïèíåííÿ ãåíîöèäó32. ßêùî ³ñòèííà â³ðà îçíà÷ຠíåñòè õðåñò çà Áîãà, òî õ³áà ìîæíà óÿâèòè ñîá³ ñëóøí³øèé ÷àñ áóòè ðîç³ï'ÿòèì, ÿêùî öå íåîáõ³äíî? Íàâ³òü ÿêùî ñïðîáà íàäàòè äîïîìîãó ³ ïðèðå÷åíà íà ïîðàçêó, õ³áà áóäå êîëèñü â³äïîâ³äí³øèé ìîìåíò, àáè ï³ääàòè ðèçèêó ñâîº æèòòÿ ÷è æèòòÿ öåðêâè, í³æ òîä³, êîëè òðåáà çóïèíèòè ðîçïèíàííÿ ä³òåé?) Âèïðàâäàííÿ ëþäåé îçíà÷ຠíàéïîâí³øó ãîòîâí³ñòü – ÿê â þäà¿çì³, òàê ³ â õðèñòèÿíñòâ³ – â³äñòîÿòè ïðîòåñò ïðîòè Áîãà é â³ðó, ÿêà âèðîñòຠç áàæàííÿ çâ³ëüíèòè ëþäèíó. Ïðîòå ³ â öüîìó Ãîëîêîñò âèìàãຠâ³ä íàñ ä³àëåêòè÷íîãî ï³äõîäó. Áóíòàð³ íå çàâæäè ãîäÿòüñÿ äëÿ ïðîäîâæåííÿ ñïðàâè, îäíàê ÿêùî ìè ïðîñòî ï³äòâåðäæóâàòèìåìî ñó÷àñíèé ñòàí, ìè âïàäåìî â ³äîëîïîêëîíñòâî ³ ñòâîðèìî ґðóíò äëÿ óçàêîíåííÿ íîâîãî Ãîëîêîñòó. Ó ö³é ìîäåë³ ìè çíàõîäèìî äæåðåëî äëÿ îäíîãî ç êàðäèíàëüí³øèõ êðîê³â, ÿê³ õðèñòèÿíñòâî ìຠçðîáèòè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó: îñóäèòè ñàì³ ºâàíãå볿 ÿê äæåðåëî àíòèñåì³òèçìó. Äëÿ ïîáîæíîãî õðèñòèÿíèíà Íîâèé çàïîâ³ò – öå ñëîâî Áîãà. Ïðîòå íàâ³òü ñëîâî Áîãà ìຠáóòè ïðèòÿãíóòå äî â³äïîâ³äàëüíîñò³ çà ðîçïàëþâàííÿ íåíàâèñò³, à òàêîæ çà âèíó àáî ïðè÷åòí³ñòü äî ôàêòó ãåíîöèäó. Ñàìå çàñàäíè÷à êðèòèêà òà î÷èùåííÿ ºâàíãåë³é ìîæóòü ïîêëàñòè ïî÷àòîê âèâ³ëüíåííþ õðèñòèÿíñòâà â³ä çàðîäê³â íåíàâèñò³. Ãîëîêîñò âèÿâëÿº, ùî õðèñòèÿíñòâî ñòî¿òü ïåðåä âèáîðîì: àáî ìóæíº ç³çíàííÿ, ïîêàÿííÿ òà ñàìîî÷èùåííÿ, àáî ïîñò³éíå ñïîêóøàííÿ äîëó÷èòèñÿ äî ãåíîöèäó ÷è ï³äãîòóâàòè äëÿ íüîãî ґðóíò. ßêùî õðèñòèÿíñòâî ëåäü âèæèëî â ÷àñè ïåðøîãî Ãîëîêîñòó, ÿ íå ïåâåí, ùî âîíî çìîæå ïåðåæèòè äðóãèé, çáåð³ãøè õî÷ ÿêèéñü ðåàëüíèé ìîðàëüíèé ïîòåíö³àë. Õî÷ áè ÿêîþ áîë³ñíîþ âèäàâàëàñÿ ïåðñïåêòèâà çäà÷³ ì³ñ³îíåðñüêî¿ ñïðàâè ºâðåþ ÷è êðèòèêè ºâàíãåë³é, ïðîéòè ÷åðåç öå
366
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
ìîæëèâî äëÿ â³ðè, î÷èùåíî¿ ïîëóì'ÿì Ãîëîêîñòó. Çðåøòîþ, öå âèïðîáóâàííÿ áóäå ìåíø áîë³ñíèì, í³æ àëüòåðíàòèâà – áóòè ïðè÷åòíèì äî êîëèøíüîãî é ìàéáóòíüîãî ôàêòó ãåíîöèäó. Äîñÿãíåííÿ öüîãî ïîòðåáóâàòèìå íàäçâè÷àéíèõ æåðòîâíèõ çóñèëü. Îäíàê íåçâè÷àéíèì êàòàñòðîôàì íå çàðàäèø ðóòèííèìè ä³ÿìè ÷è â³äìîâêàìè. Ëèøå äèâîâèæí³ âèáóõè æèòòÿ ÷è òâîð÷îñò³ ìîæóòü çäîëàòè ¿õ. Íà ïðèãîëîìøëèâó ñìåðòü íåîáõ³äíî â³äïîâ³äàòè âñåïåðåìàãàþ÷èì æèòòÿì… VI. Ãîëîâíå ðåë³ã³éíå ñâ³ä÷åííÿ ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó ³äíîâëåííÿ ëþäñüêîãî æèòòÿ Êîëè ìîâ÷èòü Áîã ³ òåîëîã³ÿ, ìîæíà âñå æ òàêè äàòè îäíå çàñàäíè÷å ñâ³ä÷åííÿ – ïðî ñàìå ëþäñüêå æèòòÿ. Öå çàâæäè áóëî îñíîâîïîëîæíèì äîêàçîì, àëå ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà éîãî âàæëèâ³ñòü íåéìîâ³ðíî çðîñëà. Ôàêòè÷íî öå ºäèíå ñâ³ä÷åííÿ, ÿêå ùå ìîæíà ïî÷óòè. Âåëè÷åçíà ê³ëüê³ñòü çàãèáëèõ ³ ìîðàëüíî çíèùåíèõ º ôåíîìåíîëî㳺þ àáñóðäíîñò³ é äîêîð³ííîãî çëà, òðèâàëèì ñòâåðäæóâàííÿì ëþäñüêî¿ í³ê÷åìíîñò³ é áåçãëóçäîñò³, ÿêå çâîäèòü íàí³âåöü óñ³ ðîçìîâè ïðî Áîãà òà ëþäñüêó âàðò³ñòü. Ãîëîêîñò – öå òî÷íà ìîäåëü ³ íàñòàíîâà äëÿ ìàéáóòí³õ ïîêîë³íü, ÿê³ äàþòü óÿâëåííÿ ïðî òå, ÿê ìîæíà áåçêàðíî çä³éñíèòè ãåíîöèä – òðåáà íå áîÿòèñÿ í³ Áîãà, í³ ëþäèíè. Íà òàêó ïðèãîëîìøëèâó òðàãåä³þ ³ñíóº îäíà â³äïîâ³äü: çàíîâî óòâåðäèòè æèòòÿ, éîãî îñìèñëåí³ñòü ³ âàðò³ñí³ñòü – ÷åðåç àêòè ëþáîâ³ òà äàðóâàííÿ æèòòÿ. Òâîðåííÿ æèòòÿ ÷è ï³äíåñåííÿ éîãî ã³äíîñò³ – öå ñâ³ä÷åííÿ íà ïðîòèâàãó Îñâåíö³ìó. Ãîâîðèòè ïðî ëþáîâ ³ äáàéëèâîãî Áîãà â ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé áåçñîðîìíî é íåïåðåêîíëèâî; ñòðèáíóòè â ÿìó ³ âèòÿãíóòè çâ³äòè äèòèíó, îìèòè ¿¿ îáëè÷÷ÿ ³ çö³ëèòè ¿¿ ò³ëî – îçíà÷ຠñïðîìîãòèñÿ íà íàéñèëüí³øå òâåðäæåííÿ – ºäèíå ñóäæåííÿ, ÿêå âàæèòü. Ó ïåðøèé ìîìåíò ï³ñëÿ Ïîòîïó, ÿêèé çàñâ³ä÷èâ áåçãëóçäó é ìàñîâó ñìåðòü ëþäåé, Íîþ áóëî äàíî äâ³ íàñòàíîâè – äâà ºäèíî ìîæëèâèõ ï³ñëÿ òàêî¿ ïî䳿 ñâ³ä÷åííÿ. "Ïëîä³òüñÿ é ðîçìíîæóéòåñÿ, òà íàïîâíþéòå çåìëþ" (Áóòòÿ 9:1-7) ³ "...à ò³ëüêè ÿ áóäó æàäàòè âàøó êðîâ ³ç äóø âàøèõ" – "õòî âèëëº êðîâ ëþäñüêó ç ëþäèíè, òî âèëëÿòà áóäå éîãî êðîâ, áî ³í ó÷èíèâ ëþäèíó çà îáðàçîì Áîæèì" (Áóòòÿ 9:5-6). Êîæíèé àêò òâîðåííÿ æèòòÿ, êîæíèé ó÷èíîê ³ç çá³ëüøåííÿ ê³ëüêîñò³ ÷è çáåðåæåííÿ ëþäåé, â³äïîâ³äàëüíèõ çà ëþäñüêå æèòòÿ, ìíîæàòüñÿ â³äëóííÿì, ñóïåðå÷à÷è áðàòñüêèì ìîãèëàì á³áë³éíîãî Øèíàðó – ÷è Òðåáë³íêè.
367
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
³äíîâëåííÿ îáðàçó Áîãà Öå ñòຠâèð³øàëüíèì ðåë³ã³éíèì ä³éñòâîì. Ëèøå ì³ëüéîí ÷è ì³ëüÿðä òàêèõ àêò³â çäàòí³ ïîêëàñòè ïî÷àòîê â³äíàéäåííþ ð³âíîâàãè ñâ³ä÷åííÿ, òàê òðàã³÷íî ïîðóøåíî¿ òÿãàðåì øåñòè ì³ëüéîí³â çàãèáëèõ. Ó äîáó, êîëè ñîðîìíî ÷è í³ÿêîâî ãîâîðèòè ïðî Áîãà â ïðèñóòíîñò³ ïàëàþ÷èõ ä³òåé, îáðàç Áîãà, ùî âèõîäèòü çà ñâî¿ ìåæ³ ³ ñÿãຠòðàíñöåíäåíòàëüíîãî ð³âíÿ, – öå ºäèíî ìîæëèâå òâåðäæåííÿ ïðî Áîãà. ² ñàìå ëþäñüêå æèòòÿ ðîáèòü öå òâåðäæåííÿ – ñëîâà òóò áåçñèë³. ²íàêøå êàæó÷è: ïðèãîëîìøëèâå ñâ³ä÷åííÿ øåñòè ì³ëüéîí³â º íàñò³ëüêè ïîòóæíèì, ùî âîíî ìàéæå ïàðàë³çóº ðåë³ã³éíó ìîâó. Îòæå ðåë³ã³éíà ñïðàâà ï³ñëÿ ö³º¿ ïî䳿 ìîæå ìàòè ïðàâî íà ³ñíóâàííÿ ëèøå ÿê â³ä÷àéäóøíà ñïðîáà ñòâîðèòè, âðÿòóâàòè òà çö³ëèòè îáðàç Áîãà, äå ò³ëüêè â³í ³ùå ³ñíóº – ³íàêøå íàñòóïíå ñâ³ä÷åííÿ áåçãëóçäîñò³ ê³íåöü ê³íöåì áåçïîâîðîòíî îïóñòèòü øàëüêó òåðåç³â. Ïîêè íå áóäå âèêîíàíî öå çàâäàííÿ, áóäü-ÿêà ³íøà "ðåë³ã³éíà" ä³ÿëüí³ñòü ïðèïèíÿºòüñÿ. Îäíàê äå çíàéòè ñèëè ìàòè äèòèíó ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà? Íàâ³ùî ïðèâîäèòè äèòÿ ó ñâ³ò, äå ìîæëèâèé Îñâåíö³ì? Äëÿ ÷îãî çíîâó ï³ääàâàòè éîãî òàêîìó ðèçèêîâ³? Çàãðîçà Îñâåíö³ìà ïî-íîâîìó âèñâ³òëþº ïðèðîäó íàðîäæåííÿ ä³òåé ³ â³ðè. Âèá³ð òâîðåííÿ ÷è íàâ³òü ïðîäîâæåííÿ æèòòÿ ïîòðåáóº âåëè÷åçíî¿ â³ðè â îñòàòî÷íå â³äêóïëåííÿ é îñìèñëåí³ñòü áóòòÿ. Ôàêòè÷íî â³ðà âèÿâëÿº ñåáå òèì ñàìèì íå ÿê ïåðåêîíàííÿ ÷è íàâ³òü ïî÷óòòÿ, à ÿê îíòîëîã³÷íà æèòòºâà ñèëà, ÿêà çàíîâî ñòâåðäæóº òâîð³ííÿ é æèòòÿ â ïàçóðàõ ïðèãîëîìøëèâî¿ ñìåðò³. Äëÿ òîãî ùîá ìàòè äèòèíó, íåîáõ³äíî ïîäóìêè âèçíàòè ñïàñ³ííÿ, à äàòè æèòòÿ äèòèí³ – îçíà÷ຠóòâåðäèòè ñïàñ³ííÿ… Êîíòåêñò îáðàçó Áîãà Ó ñâ³ò³ ç ïåðåíàñåëåííÿì, ìàñîâèì âèìèðàííÿì â³ä ãîëîäó ³ íóëüîâèì ïðèðîñòîì íàñåëåííÿ ñë³ä çãàäàòè ùå ïðî îäíó ð³÷. ß, îñîáèñòî ïåðåêîíàíèé, ùî ó ñâ³òë³ êðåìàòîð³¿â ºâðå¿ ïîêëèêàí³ â³äíîâèòè æèòòÿ. Òàêèé âèá³ð äàºòüñÿ íåëåãêî. ³äîìî, íà ÿêèé ðèçèê íàðàæàþòüñÿ ä³òè. Îäíàê ³äåòüñÿ íå ëèøå ïðî ôàêò òâîðåííÿ æèòòÿ. Íàðîäèòè äèòÿ ó ñâ³ò³, äå âîíî áóäå ãîëîäóâàòè, ñòðàæäàòè â³ä õâîðîá ³ â³ä÷óâàòèìå çíåâàãó äî ñåáå, îçíà÷ຠçàâäàòè çíóùàííÿ é ïðèíèæåííÿ îáðàçó Áîãà. Ìè ïîñòàºìî òàêîæ ïåðåä íåîáõ³äí³ñòþ ñòâîðèòè óìîâè, çà ÿêèõ ëþäñüê³ ³ñòîòè âèðîñòàòèìóòü ÿê îáðàç Áîãà; ïîáóäóâàòè ñâ³ò, â ÿêîìó íàêîïè-
368
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
÷óþòüñÿ é ðîçïîä³ëÿþòüñÿ ìàòåð³àëüí³ ðåñóðñè äëÿ çàáåçïå÷åííÿ óìîâ ³ñíóâàííÿ ëþäèíè ÿê îáðàçó Áîãà. Íàãàëüíîþ º òàêîæ íåîáõ³äí³ñòü óíåìîæëèâèòè áóäü-ÿê³ ïðîÿâè ñòåðåîòèïíî¿ äèñêðèì³íàö³¿, ÿêà ïðèíèæóº – ³ çàïåðå÷óº – öåé îáðàç â ³íøèõ. Ñàìå ïðàãíåííÿ ïîä³ëèòè ëþäåé íà âèùèõ ³ íèæ÷èõ çà ñâî¿ì ðîçâèòêîì äàëî ï³äñòàâó íàöèñòàì âèîêðåìèòè, à ïîò³ì ³ íèùèòè "íåäîðîçâèíåíèõ ëþäåé" (ºâðå¿â, öèãàí, ñëîâ'ÿí). Ñïðîáà ðîçð³çíèòè ÷óæîçåìíèõ ºâðå¿â òà ºâðå¿â, íàðîäæåíèõ ó Ôðàíö³¿, ï³äãîòóâàëà ґðóíò äëÿ äåïîðòàö³¿ ñïî÷àòêó ÷óæîçåìíèõ ºâðå¿â, à ïîò³ì ì³ñöåâèõ – ôðàíöóçüêèõ. Òàêà äèôåðåíö³àö³ÿ ïðèãëóøóâàëà ãîëîñ ñîâ³ñò³; ïðèìóñèëà çàìîâêíóòè öåðêâó ³ íàâ³òü çàñïîêîþâàëà äåÿêèõ ôðàíöóçüêèõ ºâðå¿â. Íåïîä³ëüí³ñòü ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³ òà ð³âíîñò³ ñòຠíàä³éíèì îïëîòîì ïðîòè çàãðîçè íîâîãî Ãîëîêîñòó. Òàêèé íàêàç, ïðîäèêòîâàíèé Îñâåíö³ìîì. Öå ïåðåäáà÷ຠñóâîðó ñàìîêðèòèêó é ïåðåãëÿä óñ³õ êóëüòóðíèõ ³ ðåë³ã³éíèõ çàñàä, ÿê³ ìîæóòü æèâèòè ïåâíó íåäîîö³íêó ÷è çàïåðå÷åííÿ ö³ëêîâèòî¿ é ð³âíî¿ ã³äíîñò³ ³íøîãî. Öå ãîëîâíèé íàêàç ³ ñóòòºâèé êðèòåð³é ðåë³ã³éíîãî æèòòÿ, õî÷ áè äî êîãî â³í äîë³òàâ ³ç ñâ³òëîì ïîëóì'ÿ. Áåç öüîãî ñâ³ä÷åííÿ ³ â÷èíê³â, ùî íàäàþòü éîìó ïåðåêîíëèâîñò³, ðåë³ã³éí³é ñïðàâ³ ïðîñòî áðàêóâàòèìå â³ðîã³äíîñò³. Ó ì³ðó òîãî, ÿê ðåë³ã³ÿ ïîòóðຠçëó, ïðîÿâëåíîìó ÿê çíåâàæàííÿ ã³äíîñò³ ÷è âèïðàâäîâóº éîãî, âîíà ñòຠñâ³ä÷åííÿì äèÿâîëà. Õî÷ áè õòî ïðèñòàâàâ äî ñïðàâè ñòâîðåííÿ é â³äíîâëåííÿ îáðàçó Áîãà, â³í äîëó÷àºòüñÿ òàêèì ÷èíîì äî "ïîâåðíåííÿ Áîãó Éîãî ñê³ïåòðà é êîðîíè". Êîæíèé, õòî íå íàäàâàòèìå ï³äòðèìêè – àáî ÷èíèòèìå îï³ð – öüîìó ïðîöåñîâ³, âòÿãíóòèé â îñòàòî÷íèé íàñòóï íà Áîæó ïðèñóòí³ñòü ó ñâ³ò³. Ó öüîìó ìàþòü âáà÷àòèñÿ ãîëîâí³ ðåë³ã³éí³ àêòè. Âîíè áåçæàë³ñíî âèñâ³òëþþòü 䳿 ³ ïîçèö³þ ñâÿùåíèê³â, ÿê³ çàáîðîíÿþòü êîíòðîëü íàðîäæóâàíîñò³, ïðèð³êàþ÷è ì³ëüéîíè íà âèìèðàííÿ â³ä ãîëîäó ç îãëÿäó íà íåîáõ³äí³ñòü çáåðåãòè àâòîðèòåò ðåë³ã³¿ ÿê íàñòàâíèêà, òàê ñàìî, ÿê ³ íà ðàáèí³â, ùî íå âèçíàþòü æ³íî÷î¿ ã³äíîñò³, âèõîäÿ÷è ç â³ääàíîñò³ áîæåñòâåíí³é òðàäèö³¿. VII. Ïîíÿòòÿ ðåë³ã³éíîãî é ñâ³òñüêîãî ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó ʲÍÅÖÜ ÄÈÕÎÒÎ̲¯ "ѲÒÑÜÊÅ – ÐÅ˲òÉÍÅ". Öåé àðãóìåíò ïðèìóøóº âèÿâèòè ãëèáîêó äîâ³ðó äî òàêîãî âèòëóìà÷åííÿ. Ãîëîêîñò çðóéíóâàâ ñåíñ êàòåãîð³é "ñâ³òñüêå" ³ "ðåë³ã³éíå". Ó ñâ³òë³ êðåìàòîð³¿â ö³ êàòåãî𳿠âòðàòèëè ñâî¿ êîíòóðè ³ íåð³äêî âèÿâèëèñÿ âèâåðíóòèìè íàâèâîð³ò.
369
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
Ìè ìóñèìî ïàì'ÿòàòè ïðî áàãàòüîõ "ðåë³ã³éíèõ" ëþäåé, ïðè÷åòíèõ äî Ãîëîêîñòó. Áóëè âáèâö³ é êàòè, ùî ñïîâ³äóþòü îðãàí³çîâàíó ðåë³ã³þ, çîêðåìà é õðèñòèÿíñòâî. Áóëî íåìàëî "äîáðèõ õðèñòèÿí", áóëè ì³ëüéîíè “ïîðÿäíèõ ëþäåé”, ÿê³ ðîçøóêóâàëè, çãàíÿëè â îäíå ì³ñöå ³ òðàíñïîðòóâàëè ì³ëüéîíè ºâðå¿â. Äåõòî ñèìïàòèçóâàâ, à õòîñü áóâ áàéäóæèé äî ïðîöåñó âáèâñòâà, âîäíî÷àñ â³ä÷óâàþ÷è ñåáå äîãëÿäà÷åì ðåë³ã³¿ òà ¿¿ â³ðíèì – òàêèìè áóëè é ò³, ùî âæèâàëè îñîáëèâèõ çàõîä³â ³ç â³äëîâëþâàííÿ ºâðå¿â àáî âèäàâàëè ¿õ ç îãëÿäó íà òå, ùî âáà÷àëè â öüîìó â³äïîâ³äíå âèðàæåííÿ õðèñòèÿíñüêî¿ òåîëî㳿. Áàãàòî õòî â òîé ïåð³îä çàéìàâñÿ ðåë³ã³éíîþ ä³ÿëüí³ñòþ, àëå íå â³ä÷óâàâ ïîòðåáè çàñóäèòè ïðîöåñ çíèùåííÿ àáî ÷èíèòè éîìó îï³ð… ßÊÙÎ "ÂÑÅ ÄÎÇÂÎËÅÍÎ", ÒÎ ÙÎ ÒÎIJ ÎÇÍÀ×Àª "ÑÒÐÀÕ ÁÎÆÈÉ"? Ãîëîêîñò º ïðèãîëîìøëèâèì ñâ³ä÷åííÿì òîãî, ùî "âñå äîçâîëåíî". ³í ïðîäåìîíñòðóâàâ, ùî íå ³ñíóº âàæåë³â ñâÿòîñò³ ÷è ã³äíîñò³, çäàòíèõ çóïèíèòè ñìåðòîíîñíèé ïðîöåñ. Íå áóëî í³ ãðîìó íåáåñíîãî, í³ áîæåñòâåííèõ ïðîêëÿòü, àáè ïðèïèíèòè ìàñîâå âáèâñòâî ÷è òîðòóðè. Ãîëîêîñò ïîêàçàâ òàêîæ, ùî ìîæíà áóêâàëüíî âòåêòè â³ä ïîêàðàííÿ çà âáèâñòâî. ϳñëÿ â³éíè êóïêó âáèâöü áóëî ïîêàðàíî, àëå ïåðåâàæíà ¿õ á³ëüø³ñòü íå çàçíàëà ïîêàðàííÿ. Êàòîëèöüê³ ñâÿùåíèêè äîïîìàãàëè âèêîíàâöÿì ìàñîâèõ óáèâñòâ çì³íþâàòè çîâí³øí³ñòü ³ çàáåçïå÷óâàëè ¿õ ïàñïîðòàìè, ñïðèÿþ÷è óíèêíåííþ íèìè ïîêàðàííÿ. ͳìåöüê³ é àâñòð³éñüê³ âëàñò³ âèçíàâàëè ¿õ íåâèííèìè àáî æ çàñóäæóâàëè íà ê³ëüêà ðîê³â óâ'ÿçíåííÿ çà âáèâñòâî äåñÿòê³â òèñÿ÷ ëþäåé. Îñîáè, â³äïîâ³äàëüí³ çà óçàêîíåíå ï³ääàâàííÿ ºâðå¿â îñòðàê³çìó, ïðîâåäåííÿ ÷èñòîê ³ çíèùåííÿ, ñòàëè ñåêðåòàðÿìè â êàá³íåò³ ì³í³ñòð³â. Êîëèøí³ì âëàñíèêàì êîìïàí³é, ùî âèðîáëÿëè ãàç ³ áóäóâàëè êðåìàòîð³¿, ïîâåðíóòî â ïîâíîìó îáñÿç³ ¿õí³ ïðàâà íà âëàñí³ñòü ³ ìàòåð³àëüí³ ö³ííîñò³. Òðèäöÿòü ðîê³â ïî òîìó îäíó àíòèôàøèñòêó áóëî óâ'ÿçíåíî çà ñïðîáó âèêðàäåííÿ é äîñòàâëåííÿ äëÿ âèäà÷³ ³íîçåìí³é äåðæàâ³ âèêîíàâöÿ ìàñîâèõ óáèâñòâ, òîä³ ÿê â³í çàëèøèâñÿ íà ñâîáîä³. Àâñòð³éñüê³ ñóää³ âèïðàâäàëè àðõ³òåêòîð³â ãàçîâèõ êàìåð Îñâåíö³ìà. ßêùî âñå äîçâîëåíî, ÷îìó ìຠõòîñü â³äìîâëÿòèñÿ â³ä âòå÷³ ç óñ³ì, ùî ìîæíà ïðèõîïèòè? Íàä ðîçñóäëèâ³ñòþ, ÿêà ï³äêàçóº, ùî êðàùå öüîãî íå ðîáèòè, áåçóìîâíî, áåðå ãîðó óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ùî ìîæíà âòåêòè ³ç áóäü-ÿêèì ñêàðáîì. À ïðèêëàä ì³ëüéîí³â ïðîäîâæóº ñâ³ä÷èòè ïðîòè ÿêîãîñü ïî÷óòòÿ ïîáîæíîñò³ ÷è ã³äíîñò³, íåîáõ³äíîãî äëÿ êîíòðîëþâàííÿ ïîòåíö³éíîãî çëà.
370
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
ß ïðèïóñêàþ, ùî öüîìó ³ñíóº ïîÿñíåííÿ; òóò ìîæå áóòè çàñòîñîâàíà á³áë³éíà êàòåãîð³ÿ. Òîé, õòî ïîñë³äîâíî óòðèìóºòüñÿ â³ä óáèâñòâà ÷è åêñïëóàòàö³¿ ëþäèíè (êîëè íàâ³òü ìîæå áåçêàðíî ÷èíèòè ¿õ) àáî æ êîæíåí, õòî áåççàñòåðåæíî ïðèñâÿ÷óº ñåáå ïîáîæíîñò³, òóðáîòëèâîñò³ òà çàõèñòó áîæåñòâåííîãî îáðàçó, âò³ëåíîãî â ëþäèí³ (ïîíàä òó ì³ðó, ÿêà ìîæå áóòè éîìó íàâ'ÿçàíà), âèÿâëÿº ïðèñóòí³ñòü â äóø³ îäâ³÷íîãî áëàãîãîâ³éíîãî ñòðàõó – "ñòðàõó Áîæîãî" – òîãî ºäèíîãî ïî÷óòòÿ, ÿêå ìîæå âèêëèêàòè òàêó ðåàêö³þ. Á³áë³éíà êàòåãîð³ÿ ïåðåäáà÷àº, ùî ñòðàõ Áîæèé ïðèñóòí³é òîä³, êîëè ëþäè ïðîñòî íå ìîæóòü ÷èíèòè ïåâíèõ ðå÷åé. Öå, ÿê ³ ðàí³øå, ïîëå ñèëè, ÿêà çàïîá³ãຠïåâíèì ó÷èíêàì… Êîëè ñòðàõ Áîæèé â³äñóòí³é, íåìຠí³ÿêèõ îáìåæåíü. ÐÅ˲òÉÍÅ É Ñ²ÒÑÜÊÅ ÑÀÌÎÂÈÇÍÀ×ÅÍÍß Ó Ñ²Ò˲ ÎÑÂÅÍÖ²ÌÀ. Ñàìîâèçíà÷åííÿ òåæ íå ìîæíà ñïðèéìàòè ñåðéîçíî. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó ÷àñòî (çäåá³ëüøîãî) öåðêâè âèñòóïàëè ç ïðîòåñòàìè â ³íòåðåñàõ ºâðå¿â, íàâåðíåíèõ ó õðèñòèÿíñòâî. Çàìèñëèìîñÿ íàä òèì, ùî öå îçíà÷àº. Âàæëèâèé íå ñàì ïî ñîá³ ïðîòåñò ïðîòè âáèâñòâà ºâðå¿â; ó íüîìó âèíèêຠìîðàëüíà ïîòðåáà ëèøå òîä³, êîëè éäåòüñÿ ïðî äîëþ ëþäèíè, ÿêà â³ðèòü â ²ñóñà Õðèñòà ÿê Ãîñïîäà ³ Ñïàñèòåëÿ33. ×è ìîæåìî ìè ñïðèéìàòè òàê³ ñàìîâèçíà÷åííÿ ðåë³ã³éíèõ ëþäåé ÿê â³ääçåðêàëåííÿ â³ðè â Áîãà? Êîëè ó òðàâí³ òà ÷åðâí³ 1967 ðîêó ç'ÿñóâàëîñÿ, ùî ïîñòàëà çàãðîçà íîâîãî Ãîëîêîñòó, ëþäè Áîæ³ çáåð³ãàëè ìîâ÷àííÿ. Ïàïà Ïàâëî VI, ñïîíóêóâàíèé óñ³ëÿêîãî ðîäó ïîâàæíèìè ÷è çâè÷àéíèìè ì³ðêóâàííÿìè (òóðáîòà ïðî àðàá³â-õðèñòèÿí ³ ïðî ñâÿò³ ì³ñöÿ, òåîëîã³÷í³ ïðîáëåìè, ïîâ'ÿçàí³ ç³ ñâ³òñüêèì õàðàêòåðîì ²çðà¿ëþ) òåæ çáåð³ãàâ ìîâ÷àííÿ. Ëþäèíà, ÿêà ñàìà âèçíàâàëà ñåáå àòå¿ñòîì, ³ çíà÷íîþ ì³ðîþ çàêëàëà ï³äâàëèíè ñó÷àñíîãî àòå¿çìó – Æàí-Ïîëü Ñàðòð – âèñòóïèâ ïðîòè ìîæëèâîãî ãåíîöèäó, íåçâàæàþ÷è íàâ³òü íà òå, ùî çìóøåíèé áóâ ïîðâàòè ç³ ñâî¿ìè íàéáëèæ÷èìè ñîþçíèêàìè ³, ìîæëèâî, çàøêîäèòè ñâîºìó îáðàçó, ÿêèé ñêëàâñÿ ï³ä âïëèâîì éîãî çâ'ÿçê³â ç àðàáàìè òà êðà¿íàìè "òðåòüîãî ñâ³òó". ³í çíàâ, ùî º ëèøå îäèí íàêàç: íå äîïóñòèòè äðóãîãî Ãîëîêîñòó. Ùî îçíà÷ຠëþäèíà Áîæà ³ ùî òàêå àòå¿ñò? ²ç á³áë³éíîãî ïîãëÿäó? ×è ç ïîãëÿäó Îñâåíö³ìà? Õ³áà òèòóëè, ñàìîâèçíà÷åííÿ, îô³ö³éíå âáðàííÿ, ãðîìàäñüêà äóìêà – íàâ³òü ùèð³, í³áèòî, îñîáèñò³ çàïåâíåííÿ – âàæàòü á³ëüøå â³ä ó÷èíê³â? ßêùî á õòîñü ïî÷àâ äóøèòè âàñ, ïîâñÿê÷àñ ïðè öüîìó ãîëîñíî é ñåðäå÷íî çàïåâíÿþ÷è: "ß âàñ ëþáëþ!", â ÿêèé ìîìåíò ó âàñ çì³íèòüñÿ óÿâ-
371
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
ëåííÿ ïðî ùèð³ñòü ö³º¿ ëþäèíè?  ÿêèé ìîìåíò âè ñêàæåòå: "Â÷èíêè êðàñíîìîâí³ø³ çà ñëîâà"? Ïîñèí³âøè, âè âèìîâëÿºòå: "Î…, ïåðåïðîøóþ, âè âïåâíåí³, ùî ÿ òà îñîáà, ÿêó âè ìàëè íà äóìö³…, êîëè ãîâîðèëè: "ß âàñ ëþáëþ?" Íåîáõ³äíî ö³ëêîâèòî ïîâàæàòè ïðàâî àòå¿ñòà íà âëàñíå ñàìîâèçíà÷åííÿ. Îäíàê ³ç ðåë³ã³éíîãî ïîãëÿäó â÷èíîê ïðîìîâëÿº ñàì çà ñåáå. Çàïåðå÷åííÿ â³ðè ïîòð³áíî ðîçãëÿäàòè ÿê ó÷èíîê òîãî, õòî âèð³øèâ áóòè òàºìíèì ñëóãîþ, â³äìîâëÿþ÷èñü â³ä ïåðåâàã âèçíàíî¿ â³ðè ç îãëÿäó íà òå, ùî íà äàíèé ìîìåíò ö³ ïåðåâàãè º áîãîõóëüñòâîì. Ìîæëèâî, òàêå çàïåðå÷åííÿ âèÿâëÿº ãëèáøó ðåë³ã³éíó ñâ³äîì³ñòü, ÿêà â³ä÷óâàº, ùî ïðî Áîãà òðåáà ìîâ÷àòè, àáè íå äîïóñòèòè, ùîá â³ðó â íüîãî áóëî ïîí³âå÷åíî âíàñë³äîê Ãîëîêîñòó ³ ÷åðåç çëîâæèâàííÿ â³ðîþ â Áîãà, ïðîäåìîíñòðîâàíå óìëåðîì. Îòæå, àòå¿ñò – ÿêèé ïîñë³äîâíî âèêàçóº áëàãîãîâ³ííÿ ïåðåä îáðàçîì Áîãà, àëå çàïåðå÷óº, ùî â³í ðîáèòü öå ÷åðåç òå, ùî â³í º â³ðóþ÷èì, – ïðîéøîâøè êð³çü âèïðîáóâàííÿ âîãíåì, çàñâ³ä÷óº, ùî â³í º îäíèì ³ç òèõ òðèäöÿòè øåñòè ïðàâåäíèõ – ïðèòàºíèõ ïðàâåäíèõ – ñòîñîâíî ÿêèõ ºâðåéñüêà òðàäèö³ÿ ñòâåðäæóº, ùî âîíè º íàéïðàâåäí³ø³ – ò³, çàðàäè êîãî ³ñíóº ñâ³ò. ¯õíÿ â³ðà – ö³ëêîâèòî âíóòð³øíÿ, ³ âîíè â³äìîâëÿþòüñÿ â³ä àòðèáóò³â ïðèëþäíî¿ â³ðè. Öå ò³, çàðàäè êîãî Áîã òåðïèòü ñâ³ò çëà34. ÄÅÐÆÀÂÀ ²ÇÐÀ¯ËÜ: ÄÎÑ˲ÄÆÅÍÍß ÑÅÊÓËßÐÈÇÀÖ²¯ ÒÀ ÐÅ˲ò¯ ϲÑËß ÎÑÂÅÍÖ²ÌÀ. Çà öèì ñòàíäàðòîì, "ñâ³òñüêà" äåðæàâà ²çðà¿ëü çàñâ³ä÷óº ñâîþ ãëèáîêó ðåë³ã³éí³ñòü. ² ¿¿ ôîðìàëüíî âèçíàíà íåðåë³ã³éíà á³ëüø³ñòü, ³ ¿¿ ôîðìàëüíà é ôàêòè÷íà ðåë³ã³éíà ìåíø³ñòü öüîìó ñóäæåííþ íå â³äïîâ³äàþòü. Ñóòü ó ò³ì, ùî ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà ³ñíóâàííÿ ºâðå¿â º çíà÷óùèì ñòâåðäæåííÿì ³ àêòîì â³ðè. ³äòâîðåííÿ ò³ëà íàðîäó – ²çðà¿ëþ – öå îíîâëåíå ñâ³ä÷åííÿ ùîäî Âèõîäó ÿê âèùî¿ ðåàëüíîñò³ ³ ùîäî áåçíàñòàííî¿ ïðèñóòíîñò³ Áîãà â ³ñòîð³¿, ï³äòâåðäæåíî¿ òèì ôàêòîì, ùî éîãî íàðîä, âñóïåðå÷ ñïðîá³ âèíèùåííÿ éîãî, ïðîäîâæóº æèòè. Á³ëüøå òîãî, õòî çàñâ³ä÷óº ñâîº óñâ³äîìëåííÿ, ùî Áîæèé çàïîâ³ò íåîáõ³äíî çàòâåðäèòè øëÿõîì â³äòâîðåííÿ éîãî íàðîäó? Õòî ïî÷óâ öåé âèð³øàëüíèé çàêëèê ³, çàáóâøè ïðî âëàñíèé ³íòåðåñ ³ ð³çêî îáìåæèâøè ñâî¿ îñîáèñò³ æèòòºâ³ ñòàíäàðòè, â³ääàâ æèòòÿ, çäîðîâ'ÿ òà åíåðã³þ ñïðàâ³ â³äðîäæåííÿ ç ðó¿íè çàïîâ³òíîãî íàðîäó? Õòî íåíàñòàííî æåðòâóº ñâî¿ì æèòòÿì íà â³éñüêîâ³é ³/àáî îõîðîíí³é ñëóæá³, ùîáè çàõèñòèòè ³íøèõ? Áåçóìîâíî, íåðåë³ã³éí³ ºâðå¿ ²çðà¿ëþ òàê ñàìî (à ìîæå, é á³ëüøîþ ì³ðîþ), ÿê ³ ðåë³ã³éí³ ºâðå¿ ÷è íåºâðå¿ äå³íäå.
372
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
Ïàðàäîêñ ïðîòèñòàâëåííÿ "ðåë³ã³éíå – ñâ³òñüêå" äåäàë³ á³ëüøå ïîãëèáëþºòüñÿ. Çàì³ñòü òîãî, ùîá áóäü-ÿêîþ ö³íîþ â³äöóðàòèñÿ æàõëèâî¿ äîë³ çàçíàííÿ ãåíîöèäó àáî æ âèòðàòèòè âñþ ñâîþ åíåðã³þ é ãðîø³ íà çàáåçïå÷åííÿ ñîá³ çàòèøíîãî é â³äëþäíîãî ³ñíóâàííÿ, ºâðå¿ âñüîãî ñâ³òó – ç íåðåë³ã³éíèìè ºâðåÿìè çîêðåìà – â³äíîâèëè é ïîæâàâèëè ñâîº ºâðåéñüêå áóòòÿ ³ ïðîäîâæóþòü íàðîäæóâàòè é âèõîâóâàòè ä³òåé. Óñâ³äîìëþþ÷è çóìîâëåíó öèì âèáîðîì äîëþ (à âîíà ç îñîáëèâèì äðàìàòèçìîì ïðîÿâëÿºòüñÿ â ²çðà¿ë³, äå ð³ê ó ð³ê àðàáè ïðîïîâ³äóþòü âèíèùåííÿ) ³ ðîçóì³þ÷è, ÿê ìàëî öå íàñïðàâä³ îáõîäèëî ÷è îáõîäèòü ñâ³ò ³ ÿê âàæêî áóòè â ïåðøèõ ðÿäàõ, ìè çàìèñëþºìîñÿ íàä ïèòàííÿì: ùî ìîæíà ñêàçàòè ïðî â³ðó òèõ, õòî ïðèéíÿâ öå ð³øåííÿ ³ õòî âò³ëþº éîãî ùîäíÿ, îñîáëèâî â ²çðà¿ë³? Íàéïðîìîâèñò³øó â³äïîâ³äü äàâ Åì³ëü Ôàêåíãåéì. Âèõîâàòè ºâðåéñüêó äèòèíó ñüîãîäí³ – îçíà÷ຠçâ'ÿçàòè äèòÿ ³ éîãî íàùàäêà ³ ïðèíåñòè íà â³âòàð, òàê ñàìî, ÿê áàòüêî Àâðààì çâ'ÿçàâ ²ñààêà. Îäíàê ò³, õòî ÷èíèòü òàê ñüîãîäí³, çíàþòü, ùî íåìàº í³ àíãåëà, ÿêèé áè çóïèíèâ öå ä³éñòâî, ³ í³ á³áë³éíî¿ æåðòâè, ÿê³ á çàñòóïèëè ïîíàä ï³âòîðà ì³ëüéîíà ºâðåéñüêèõ ä³òåé íàøî¿ äîáè. Îòæå, òàêèé ó÷èíîê ìîæå ìàòè ñâî¿ìè âèòîêàìè ëèøå â³ðó, âèùèé ñåíñ áóòòÿ é äîâ³ðó äî Âèõîäó, ñÿãàþ÷è ð³âíÿ (à ìîæå, é ïåðåâåðøóþ÷è éîãî) â÷èíê³â áàòüêà Àâðààìà â íàéõàðàêòåðí³øèé ïåð³îä éîãî æèòòÿ ÿê óëþáëåíöÿ Áîãà é ðåâíîãî âèêîíàâöÿ çàïîâ³òó. Ïåðåä òàêîþ â³ðîþ õòî ñòàíå âäàâàòèñÿ äî âèä³ëåííÿ êàòåãîð³é, íàìàãàþ÷èñü âêëàñòè â ïðîñòó êëàñèô³êàö³þ íåðåë³ã³éíîãî òà ïîáîæíîãî ³çðà¿ëüòÿíèíà ÷è ºâðåÿ? Êëàñè÷íå âèÿâëåííÿ ãëèáøèõ ð³âí³â ìîæíà çíàéòè â ïîëåì³ö³ "Õòî º ºâðåºì" ³ â ³çðà¿ëüñüêîìó "Çàêîí³ ïðî ïîâåðíåííÿ", ÿêèé ãàðàíòóº êîæíîìó ºâðåþ àâòîìàòè÷íèé äîçâ³ë íà â'¿çä äî ²çðà¿ëþ. Öåé çàêîí âèêîðèñòîâóâàëè ïðîòè ²çðà¿ëþ, çàêèäàþ÷è éîìó çâèíóâà÷åííÿ â "ðàñèçì³", ò³, õòî çàÿâëÿþòü, ùî ëèøå â òîìó ðàç³, ÿêùî äåðæàâà ²çðà¿ëü ïîê³í÷èòü ³ç ñ³îí³çìîì ³ ñêàñóº öåé çàêîí, âîíà ìàòèìå ìèð ³ç ñâî¿ìè àðàáñüêèìè ñóñ³äàìè, à òàêîæ ³ç õðèñòèÿíàìè òà ³íøèìè íåºâðåÿìè, ÿê³ çâèíóâà÷óþòü ²çðà¿ëü ó ðåë³ã³éí³é äèñêðèì³íàö³¿. Ïîä³áí³ çàÿâè äîðîãî êîøòóþòü íåðåë³ã³éíèì ³çðà¿ëüòÿíàì – íå ëèøå òîìó, ùî áóäü-ÿêå ïîñëàáëåííÿ ãðîìàäñüêî¿ ï³äòðèìêè îçíà÷ຠçðîñòàííÿ çàãðîçè ãåíîöèäó äëÿ íèõ ³ ¿õí³õ ä³òåé. Ó ñâîþ ÷åðãó, íåðåë³ã³éí³ ³çðà¿ëüòÿíè çàçíàþòü ð³çêî¿ êðèòèêè ç áîêó ïðàâîâ³ðíèõ ºâðå¿â çà òå, ùî âîíè íå ñë³äóþòü ïðîñòî òðàäèö³éíîìó âèçíà÷åííþ, êîãî ââàæàòè ºâðåºì. Ó 1974 ðîö³ ÷åðåç öå ïèòàííÿ áóëî íàâ³òü ç³ðâàíî ñïðîáó ñôîðìóâàòè óðÿä â òîé ÷àñ, êîëè çàâèñàëè â ïîâ³òð³ ïåðåãîâîðè, â³ä ÿêèõ çàëåæàëî æèòòÿ ëþäåé. ×îìó â
373
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
òàêîìó ðàç³ öåé çàêîí òàê óïåðòî îáñòîþâàâñÿ ïåðåâàæíîþ á³ëüø³ñòþ íåðåë³ã³éíèõ ³çðà¿ëüòÿí? Ó öüîìó ïðîÿâèëèñÿ íàéãëèáø³ òàéíèêè ¿õíüî¿ äóø³. Âîíè â³äìîâëÿþòüñÿ ôîðìàëüíî äàòè ñâ³òñüêå âèçíà÷åííÿ ïîíÿòòÿ "³çðà¿ëüòÿíèí" ³ òèì ñàìèì ðîç³ðâàòè çâ'ÿçîê ì³æ çàïîâ³òíèì íàðîäîì ³ñòî𳿠òà ïîë³òè÷íîþ áóäîâîþ ñó÷àñíîãî ²çðà¿ëþ – âñóïåðå÷ ¿õí³é âëàñí³é íåçäàòíîñò³ ï³äòâåðäèòè çàïîâ³ò ÷è íàâ³òü ¿õíüîìó ð³øó÷îìó éîãî â³äêèäàííþ! Âîíè ââàæàþòü Îñâåíö³ì òàêî¿ æ ñèëè îäêðîâåííÿì, íàïó÷óâàííÿì ³ íàêàçîì, ÿêó ìàëè é âèäàòí³ ïî䳿 çàïîâ³òíî¿ ³ñòîð³¿, ³ âîíè ñïîâíåí³ ð³øó÷îñò³ ãàðàíòóâàòè àâòîìàòè÷íèé äîçâ³ë äëÿ êîæíîãî ºâðåÿ, çíàþ÷è íàïåâíå, ùî éîìó çàâæäè çàãðîæóº (çà çàïîâ³òíèì áóòòÿì) ìîæëèâ³ñòü äðóãîãî Ãîëîêîñòó ³ íåìຠì³ñöÿ, äå á â³í ì³ã çíàéòè ïîðÿòóíîê. Óðîê Îñâåíö³ìà ïîëÿãຠâ òîìó, ùî êîæí³é ëþäñüê³é ³ñòîò³ ìຠáóòè ãàðàíòîâàíî ì³ñöå äëÿ ïðèõèñòêó, òàê ñàìî, ÿê óðîê Âèõîäó îçíà÷àâ, ùî æîäíîãî ðàáà-âò³êà÷à íå òðåáà ïîâåðòàòè äî ñâîãî õàçÿ¿íà (Ïîâòîðåííÿ çàêîíó 23:16). (Íåìຠïîòðåáè çãàäóâàòè ïðî òå, ùî íå îá³éøëîñÿ òóò ³ áåç ñâîºêîðèñëèâîñò³ – ³ç çá³ëüøåííÿì ÷èñåëüíîñò³ ºâðå¿â â ²çðà¿ë³ çðîñòຠáåçïåêà ö³º¿ äåðæàâè. Îäíàê äîì³øêà ñâîºêîðèñëèâîñò³ º íåâ³ää³ëüíîþ ÷àñòèíîþ ò³º¿ ðåàëüíîñò³, â ÿê³é âò³ëþþòüñÿ âñ³ìà ëþäñüêèìè ³ñòîòàìè ðåë³ã³éí³ ³ìïåðàòèâè.) Ó ñâ³òë³ ñêàçàíîãî, ñ³îí³çì, ÿêèé êâàë³ô³êóºòüñÿ äåÿêèìè ïîáîæíèìè ºâðåÿìè ÿê ñâ³òñüêèé áóíò ïðîòè ðåë³ã³¿, à ³íøèìè ïðàâîâ³ðíèìè ºâðåÿìè çâèíóâà÷óºòüñÿ çà éîãî íåñïðîìîæí³ñòü ñòâîðèòè äåðæàâó, ÿêà á ö³ëêîâèòî äîòðèìóâàëàñÿ ºâðåéñüêî¿ òðàäèö³¿, âèêîíóº ãîëîâíó ðåë³ã³éíó ôóíêö³þ ºâðåéñüêîãî íàðîäó ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà. ²ðîí³ÿ íà ³ðîí³¿ ñèäèòü òà ³ðîí³ºþ ïîãàíÿº! ³äòâîðåííÿ äåðæàâè çàñâ³ä÷óº íàéãëèáøó ïåðåêîíàí³ñòü ó òîìó, ùî îá³öÿííÿ Áîãà íàä³éí³ ³ çàëèøàþòüñÿ â ñèë³. Òàêèì ÷èíîì, ÿâèùå ñåêóëÿðèçìó çàáåçïå÷óº ñüîãîäí³ ãîëîâíå ðåë³ã³éíå ñâ³ä÷åííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó áàãàòî õòî ç ðàáèí³â ñòâåðäæóâàâ, ùî êîæíèé ºâðåé, óáèòèé çà ñâîþ ºâðåéñüêó íàëåæí³ñòü, óìåð çà îñâÿ÷åííÿ ³ìåí³ Áîãà. Ó ñìåðò³, ÿê ³ â æèòò³, äèõîòîì³ÿ "ðåë³ã³éíå – ñâ³òñüêå" ïî ñóò³ çíèêàº. ijàëåêòè÷í³ ðîçäóìè íàä çíèêíåííÿì ïðîòèñòàâëåííÿ "ñâ³òñüêå – ðåë³ã³éíå" ÏÐÎÒÈ ÃÓÌÀͲÇÌÓ. Ùîéíî ìè íàãîëîñèìî íà áëàãîãîâ³éíîìó ñòàâëåíí³ äî Áîãà ³ âèçíàºìî ôàêò ðîçìèòîñò³ äèõîòî쳿 "ñâ³òñüêå – ðåë³ã³éíå" ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà, â³äðàçó ñòàíå î÷åâèäíîþ ä³àëåêòèêà Ãîëîêîñòó. Òàê³ ïîãëÿäè ìîæóòü ëåãêî íàéòè ñâîº âò³ëåííÿ ó çâè÷àéíîìó
374
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
ãóìàí³çì³ ÷è â íîâîìó óí³âåðñàë³ñòñüêîìó çâ³ëüíåíí³, ÿêèìè ö³ëêîâèòî ïðîíèçàíèé ñó÷àñíèé ñâ³òñüêèé íàïðÿì. Ïîðàçêîþ öüîãî âèáîðó áóëî á çàïðîâàäæåííÿ ìîæëèâîñò³ íîâîãî ³äîëîïîêëîíñòâà. Çâè÷àéíî, ³äîëîïîêëîíñòâî ñòàë³í³ñòñüêîãî çðàçêà âèäàºòüñÿ ìåíøèì ëèõîì, í³æ ôàøèçì, îäíàê ³ âîíî â³äêðèâຠìîæëèâ³ñòü êîíöåíòðàö³¿ âëàäè ³ ïîâíîâàæåíü, ÿê³ çäàòí³ çàïðîâàäèòè íîâèé Ãîëîêîñò. Íàì çàïîâ³äàíî ÷èíèòè îï³ð ö³é ñïîêóñ³. Ñïðàâä³, ùîäî öüîãî ³ñíóº çàãàëüíèé ïðèíöèï. Êîæíèé ðîçâ'ÿçîê, ÿêèé â³ääຠö³ëêîâèòó ïåðåâàãó ïàí³âí³é òåíäåíö³¿, ìຠââàæàòèñÿ ñïðîáîþ óíèêíóòè ä³àëåêòè÷íîãî ñòðàæäàííÿ â³ä ïåðåæèâàííÿ Ãîëîêîñòó. Ó ðàç³, ÿêùî öÿ ñïðîáà âèÿâèòüñÿ óñï³øíîþ, âè ðèçèêóºòå ïðîêëàñòè øëÿõ äëÿ ïîâåðíåííÿ Ãîëîêîñòó. Äîêîð³ííèé ñàìîêðèòè÷íèé ãóìàí³çì, ÿêèé çðîñòຠíà ґðóíò³ Ãîëîêîñòó, çàñòåð³ãຠïðîòè íåáåçïåêè ïåðåòâîðèòèñÿ íà äåìîí³â Îñâåíö³ìà. Ñâÿòêóâàííÿ ñìåðò³ Áîãà ÷è ìèðñüêî¿ ëþäèíè îçíà÷ຠñï³âïðàöþ ³ç öèìè äåìîíàìè. ÏÐÎÒÈ Ì²ÍËÈÂί ËÞÄÈÍÈ. Áåçóìñòâî Ãîëîêîñòó ï³äðèâຠòàêîæ ïåðåêîíëèâ³ñòü é ³íøîãî ñó÷àñíîãî çàõîïëåííÿ – ïî÷óòòÿ ìîæëèâîñò³ âèáîðó ³ñíóâàííÿ. Öå ïî÷óòòÿ íåîáìåæåíî¿ ñâîáîäè ó âèáîð³ ³äåíòè÷íîñò³ òà íåçíà÷íîñò³ á³îëîã³÷íîãî ÷è óñïàäêîâàíîãî ñòàòóñó ïîñ³äຠîäíå ç ÷³ëüíèõ ì³ñöü ñåðåä ö³ííîñòåé ñó÷àñíî¿ êóëüòóðè. Âîíî, áåçóìîâíî, çàâäÿ÷óº ñâî¿ì âèíèêíåííÿì âåëè÷åçíîìó çðóøåííþ â ìîæëèâîñòÿõ ëþäèíè ³ â îïàíóâàíí³ íèì ïðèðîäè çà äîïîìîãîþ ìåäèöèíè òà òåõíîëîã³é, ï³äòðèìóâàíîìó äåìîêðàòè÷íèìè òà óí³âåðñàë³ñòñüêèìè íîðìàìè. Öå ïî÷óòòÿ ïðîÿâèëîñÿ ÿê ïðîòåñò ïðîòè óñïàäêîâàíèõ íåäîë³ê³â ³ íàâ³òü ãåíåòè÷íèõ ÷è á³îëîã³÷íèõ îáìåæåíîñòåé. Ñâîáîäà òàêî¿ ìàéæå àáñîëþòíî¿ ì³íëèâîñò³ îö³íþºòüñÿ ïîçèòèâíî – ÿê äæåðåëî çâ³ëüíåííÿ é ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³. Ó ñâ³òë³ Ãîëîêîñòó ìè ìóñèìî ï³ä³éòè äî öüîãî ïèòàííÿ ïî-íîâîìó. ×è íå º ïîðóøåííÿ îðãàí³÷íèõ çâ'ÿçê³â ³ âèðèâàííÿ ñâî¿õ êîðåí³â äæåðåëîì ïàòîëî㳿, ùî âèíèêëà â ñåðö³ ñó÷àñíîñò³? Åð³õ Ôðîìì òîðêíóâñÿ öüîãî ïèòàííÿ â êíèç³ "Âòå÷à â³ä ñâîáîäè". Îòòî Îëåíäîðô – êåð³âíèê àéíçàòöãðóïè D ³ îäèí ³ç ì³çåðíî¿ êóïêè âîºííèõ çëî÷èíö³â, ãîòîâèõ â³äâåðòî ç³çíàòèñÿ â òîìó, ùî âîíè ÷èíèëè ³ ÷îìó – íàãîëîñèâ íà ïðàãíåíí³ â³äíîâëåííÿ àâòîðèòåòó òà âêîð³íåíîñò³ (íàïðèêëàä, íåñïðîìîæí³ñòü çáåðåãòè îòðèìàíå, òàê ñàìî, ÿê ³ â³ëüíî âèáðàíå â ñó÷àñí³é êóëüòóð³) ÿê íà ãîëîâíîìó ÷èííèêîâ³, ÿêèé çóìîâèâ ðîçìàõ ³ àáñóðäí³ñòü ñìåðòîíîñíîãî çàäóìó íàöèñò³â. Îñê³ëüêè íàñòóï, ïåðøîþ æåðòâîþ ÿêîãî ñòàâ ºâðåéñüêèé íàðîä, ïëàíóâàëîñÿ ïîøèðèòè íà ñëîâ'ÿí òà ³íø³ ñï³ëüíîòè, âèíèêຠêàðäèíàëüíå çàïèòàííÿ ïðî äîâ³ðó äî ñàìî¿
375
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
ñó÷àñíî¿ êóëüòóðè. Ïîêè ùî íåìຠäîñòàòí³õ òåîðåòè÷íèõ ³ ïðàêòè÷íèõ äîñë³äæåíü öüîãî ïèòàííÿ â ñâ³òë³ Ãîëîêîñòó, àëå â³í ïåðåäâ³ùຠñåðéîçíå âèâ÷åííÿ é íåãàéíèé ïåðåãëÿä óÿâëåííÿ ïðî ïåðåêîíëèâ³ñòü îäíîãî ç ìîæëèâèõ âèáîð³â ñó÷àñíîñò³ – "ñâîáîäè áóòòÿ". Öå ïîíÿòòÿ çíà÷íîþ ì³ðîþ ïîñòàâëåíî ï³ä ñóìí³â ºâðåéñüêèì äîñâ³äîì ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó35. Îñê³ëüêè äåìîí³÷íèé íàïàä íà íàðîä ²çðà¿ëþ íå âèçíàâàâ ìîæëèâîñò³ òàêîãî âèáîðó. Íà â³äì³íó â³ä ñèòóàö³¿, ùî ïåðåâàæàëà çà ÷àñ³â ñåðåäíüîâ³÷íèõ ïåðåñë³äóâàíü, çàðàç íå ìîæíà áóëî ïåðåñòàòè áóòè ºâðåºì, âäàâøèñü äî íàâåðíåííÿ. Îãëÿäàþ÷èñü íàçàä, ìîæåìî êîíñòàòóâàòè, ùî çâ³ëüíåííÿ îáåðíóëîñÿ ³ëþ糺þ, ÿêà ïîñëàáèëà çäàòí³ñòü æåðòâ âèçíàâàòè ñâîþ äîëþ ÷è òîé ôàêò, ùî ñâ³ò íå âðÿòóº ¿õ – áî âîíè ºâðå¿. ÏÐÎÒÈ ÂÈÙÎÑÒ² ÄÓÕÓ ÍÀÄ ÏËÎÒÒÞ. Îñÿãíåííÿ öüîãî òàêîæ çì³íþº íàøå óÿâëåííÿ ïðî ³ñòîðè÷íó ïðîñòîäóøíó õðèñòèÿíñüêó ïîëåì³êó íà òåìó "²çðà¿ëü ïëîò³" ñóïðîòè "²çðà¿ëþ äóõó". À é ñïðàâä³, õ³áà ²çðà¿ëü äóõó íå º óí³âåðñàëüí³øîþ òà ³äåéí³øîþ êàòåãîð³ºþ, îñìèñëåí³øèì, ó äóõîâíîìó â³äíîøåíí³, ñòàíîì, ïîð³âíÿíî ç òèì, â ÿêîìó ìè ïåðåáóâàºìî âîëåþ âèïàäêó íàðîäæåííÿ? Óò³ì Ãîëîêîñò çàñâ³ä÷óº çâîðîòíå. Êîëè âèíèêëà àáñîëþòíà ñèëà ³ çàÿâèëà ïðî ñâîþ ïðåòåíç³þ íà ðîëü Áîãà, òîä³ ³ñíóâàííÿ ²çðà¿ëþ ñòàëî àíòèòåçîþ äî ¿¿ âëàñíîãî ³ñíóâàííÿ. ²çðà¿ëü ïëîò³ ïðîñòèì ôàêòîì ñâîãî ³ñíóâàííÿ íàäຠñâ³ä÷åííÿ, à öå îçíà÷àº, ùî â³í áóâ "îá'ºêòèâíî" âîðîãîì òîòàë³òàðíî¿ äåðæàâè. Çà ò³ºþ ñàìîþ àíàëî㳺þ, í³ â³ääàí³ñòü ñåêóëÿðèçìó, àòå¿çìó ÷è áóäü-ÿê³é ³íø³é â³ð³, í³ íàâ³òü íàâåðíåííÿ äî õðèñòèÿíñòâà, íå ìîãëè í³âåëþâàòè âíóòð³øíüî ïðèòàìàííîãî ñòàòóñó áóòè ºâðåºì ³ áóòè çìóøåíèì âèñòîÿòè é çàñâ³ä÷èòè. Ôàêåíãåéì, Áåðêîâ³ö, Ðóáåíøòåéí òà ³íø³ ïèñàëè ïðî çàïåðå÷åííÿ çíà÷óùîñò³ îêðåìîãî ºâðåÿ òèì ôàêòîì, ùî éîãî äîëþ âèð³øåíî éîãî íàðîäæåííÿì – õî÷ áè ÿêèìè áóëè éîãî âïîäîáàííÿ. Îäíàê êëàñè÷í³ ºâðåéñüê³ òëóìà÷³ ïî-³íøîìó ³íòåðïðåòóâàëè öå. Âæå ñàì ôàêò, ùî ³ñíóâàííÿ ºâðåÿ çàïåðå÷óº àáñîëþòí³ ïðåòåí糿 ³íøèõ, îçíà÷àº, ùî ºâðåé çàñâ³ä÷óº. Àêò æèòòÿ ïðîìîâèñò³øèé â³ä çðå÷åííÿ íàì³ðó ñâ³ä÷èòè, ÿê ÿ çàçíà÷àâ ðàí³øå, êîëè ïèñàâ ïðî ñòðàõ Áîæèé. ϳä ÷àñ Ãîëîêîñòó ðàáèíè ïî÷àëè çãàäóâàòè ïðèïèñóâàíó Ìàéìîí³äó íàñòàíîâó ïðî òå, ùî ºâðåé, óáèòèé áàíäèòàìè (ÿêèì, ìîæëèâî, ðóêè ðîçâ'ÿçóâàëî òå, ùî â³í ºâðåé), âìåð çàäëÿ îñâÿ÷åííÿ Áîæîãî ²ìåí³, íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è ïðèìóøóâàëè éîãî ïåðåä ñìåðòþ çðåêòèñÿ þäà¿çìó òà ñâîãî Áîãà36. Öå ñâ³ä÷åííÿ, äàíå ñâ³äîìî ÷è íåñâ³äîìî, âèÿâëÿº ïðèõîâàíå çíà÷åííÿ "²çðà¿ëþ ïëîò³".
376
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ
Æèòòÿ ºâðåÿ íà ãðàí³ ðèçèêó, ³, îòæå, áóäü-õòî ç ºâðå¿â äຠñâ³ä÷åííÿ â óñ³ ÷àñè. ²çðà¿ëü äóõó ñâ³ä÷èòü ïðîòè òîãî æ ñàìîãî ³äîëîïîêëîíñòâà òà çëà. Áåçóìîâíî, áóëè ùèð³ õðèñòèÿíè, êîòð³ íå ïîñòóïàëèñÿ ñâî¿ìè ïðèíöèïàìè, ÷åðåç ùî ¿õ áóëî âèçíàíî íåáåçïå÷íèìè ³ âèñëàíî äî êîíöòàáîð³â. Ïðîòå ²çðà¿ëü äóõó ìຠëèøå âèá³ð ìîâ÷àòè; ñï³âïðàöþþ÷è ç âîðîãîì ó òàêèé ñïîñ³á, â³í ìîæå æèòè â áåçïåö³ é ñïîêî¿. Íå äèâíî, ùî çíà÷íà á³ëüø³ñòü â³ääàâàëà ïåðåâàãó áåçïåö³. ßê ïèøå Ôðàíêë³í ˳òòåëü, êîëè ÿçè÷íèöòâî ïåðåõîäèòü ó íàñòóï, õðèñòèÿíè "ìîæóòü çëèòèñÿ ç íèì ³ çíîâó ñòàòè ïðîñòî ÿçè÷íèêàìè, òîä³ ÿê ºâðå¿, â³ðóþ÷³ ÷è íåâ³ðóþ÷³, çàëèøàþòüñÿ ïðåäñòàâíèêàìè ³íøî¿ ³ñòîð³¿, ³íøîãî ïðîâèä³ííÿ"37. Öå ïåðåäáà÷àº, ùî â³äíèí³ îäíèì ³ç íàéâàãîì³øèõ ÷èííèê³â ñâ³ä÷åííÿ ïåðåä ëèöåì íàäçâè÷àéíî ïîòóæíèõ ñèë çëà áóäå ðîëü çàðó÷íèê³â, ïîçèö³ÿ íà ãðàí³ ðèçèêó, çóìîâëåíà áåçïîâîðîòíîþ ïðèâ'ÿçàí³ñòþ ëþäèíè äî ö³º¿ äîë³. Ôîðìóâàííÿ ïðèä³ëåíîãî âèáîðó ìຠñòàòè îäíèì ³ç çàâäàíü ìîðàëüíî¿ ïåäàãîã³êè ï³ñëÿ Ãîëîêîñòó. Ó öüîìó ïîëÿãຠñåíñ îáðàíîñò³ â ºâðåéñüê³é â³ð³. Õðèñòèÿíñüêîþ àíàëî㳺þ öüîãî äîñâ³äó ìîæå áóòè â³äìîâà öåðêâè â³ä óí³âåðñàë³ñòñüêî¿ ðèòîðèêè, íåð³äêî îáëóäíî¿ äëÿ íå¿ ñàìî¿, ³ ôîðìóâàííÿ óÿâëåííÿ ïðî ñåáå ÿê ïðî ëþäåé Áîãà – âèðàçíó îáùèíó â³ðíèõ ³ç ïåâíèìè îçíàêàìè, – ÿê³ ìóñÿòü ñâ³ä÷èòè ñâ³òîâ³… VIII. Æèòè çà ä³àëåêòèêîþ Æèòè çà ä³àëåêòèêîþ, ÿêó ÿ îêðåñëèâ, íàäçâè÷àéíî ñêëàäíî. ßê ìîæíà ïðèìèðèòè òàê³ íàäçâè÷àéí³ ëþäñüê³ é ìîðàëüí³ íàïðóæåíîñò³? Êëàñè÷í³ òðàäèö³¿ þäà¿çìó òà õðèñòèÿíñòâà ïðîïîíóþòü: øëÿõîì íåíàñòàííîãî â³äòâîðåííÿ ïî䳿, ã³äíî¿ íàñë³äóâàííÿ òà ñïîâíåíî¿ îäêðîâåííÿ. Ëèøå ò³, ùî ïåðåæèâàþòü òàêó âç³ðöåâó ïîä³þ âñ³ìà ô³áðàìè ñâ äóø³ – ÷åðåç îáùèíó â³ðíèõ – æèòèìóòü çã³äíî ç íåþ38. Òîæ, íà ì³é ïîãëÿä, â íàñòóïí³ äåñÿòèë³òòÿ é ñòîë³òòÿ ºâðå¿ òà íåºâðå¿, ùî âèáèðàþòü ñâî¿ì îð³ºíòèðîì Ãîëîêîñò, âèéäóòü íà íîâèé ñàêðàëüíèé âèòîê. ×îëîâ³êè é æ³íêè çáåðóòüñÿ ðàçîì, àáè ñêóøòóâàòè ïîöâ³ëîãî õë³áà Îñâåíö³ìà ³ êàðòîïëÿíîãî ëóøïèííÿ Áåðãåí-Áåëüçåíà. Âîíè ðîçïîâ³äàòèìóòü ä³òÿì, ÿê³ ïðèéäóòü, ïðî çëèäí³ é ãîëîä ãåòòî, ïðî âãàñàííÿ ñâ³òëà â î÷àõ "ìóñóëüìàí". ³äòâîðèòè é íàíîâî ïåðåæèòè Îñâåíö³ì äîïîìîæóòü äîêóìåíòè, ôîòîãðàô³¿ ³ íàâ³òü ô³ëüìè – çðîáëåí³ ÿê óáèâöÿìè, òàê ³ æåðòâàìè. Øêîäà, ùî öåé á³ëü ñòàíå íåâ³ää³ëüíîþ ÷àñòêîþ öüîãî
377
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐÃ
æèòòºâîãî âèòêà, ïðîòå ìîæíà ñïîä³âàòèñÿ, ùî â³í íå çðóéíóº íàä³þ, à ðàäøå ïîñèëèòü â³äïîâ³äàëüí³ñòü, âîëþ é â³ðó. ϳñëÿ Îñâåíö³ìà íåîáõ³äíî îñòåð³ãàòèñÿ ïðîñòî¿ íà䳿. ²çðà¿ëü º ÷óäîâèì ñèìâîëîì öüîãî. Ç îäíîãî áîêó, â³í ï³äòâåðäæóº ïðàâî íàä³ÿòèñÿ ³ ãîâîðèòè ïðî îíîâëåíå æèòòÿ ï³ñëÿ çíèùåííÿ. Ç ³íøîãî æ áîêó, éîìó ïîñò³éíî çàãðîæóº ãåíîöèä. Íàðàç³ â³í íå íà âèñîò³, îäíàê íåñïîä³âàíî ç'ÿâëÿþòüñÿ ³ ïåðñïåêòèâè äëÿ ìèðó. Áóäü-ÿêà íàä³ÿ ìຠáóòè òâåðåçîþ, ïîáóäîâàíîþ íà ï³ñêó â³ä÷àþ ³ â³ëüíîþ â³ä ³ëþç³é. Ïðîòå ºâðåéñüêà ³ñòîð³ÿ óòâåðäæóº íàä³þ. Äîçâîëþ ñîá³ ñêîðèñòàòèñÿ ùå îäíèì á³áë³éíèì îáðàçîì. Êëóáè äèìó â³ä ò³ë óäåíü ³ ñòîâï âîãíþ êðåìàòîð³¿â óíî÷³ ìîæóòü ³ùå ñïðÿìóâàòè ëþäñòâî äî ìåòè ³ äîâåñòè éîãî äî òîãî äíÿ, êîëè ëþäñüê³ ³ñòîòè áóäóòü ïðèâ'ÿçàí³ îäíå äî îäíîãî, òàêîþ çíà÷íîþ ì³ðîþ ðîçä³ëÿòèìóòü á³ëü îäíå îäíîãî ³ íàñò³ëüêè î÷èñòÿòüñÿ é ñòàíóòü ñàìîêðèòè÷íèìè, ùî í³êîëè çíîâ Ãîëîêîñò íå çìîæå ïîâòîðèòèñÿ. Ìîæëèâî, íàì ñë³ä ìîëèòèñÿ, ùîáè ç æàõó, ñïîâíåíîãî êðîâ³ é áîëþ, âèéøëî îíîâëåíå ëþäñòâî é â³ðà, ÿê³ çìîæóòü çðîáèòè âçàºìí³ ïðîáí³ êðîêè äî ñïàñ³ííÿ. Òîä³ íàñïðàâä³ ìåñ³ÿ áóäå ñåðåä íàñ. Ìîæëèâî, òîä³ ìîâ÷àííÿ áóäå ïîðóøåíî. Îäíàê ùîäî ïåðñïåêòèâè òàêî¿ íà䳿, çâè÷àéíî â íàø ÷àñ, êðàùå ïîìîâ÷àòè. Ïðèì³òêè * Ïðàöÿ íàä ö³ºþ ñòàòòåþ çä³éñíþâàëàñÿ çà ï³äòðèìêè ïðåäñòàâíèê³â Íàö³îíàëüíîãî áëàãîä³éíîãî ôîíäó ãóìàí³òàðíî¿ äîïîìîãè â 1974-1975 ðîêàõ, à òàêîæ çà íàóêîâî¿ ï³äòðèìêè Ôîíäó Ìåéíãàðäòà Øï³ëüìàíà ïðè ³ää³ëåíí³ ºâðåéñüêèõ ñòóä³é â ѳò³-êîëåäæ³ (CUNY). Àâòîð âèñëîâëþº ïîäÿêó ïðîôåñîðîâ³ Îë³â³íó Ðîçåíôåëüäó ç ²íä³àíñüêîãî óí³âåðñèòåòó çà éîãî óâàæíå ïðî÷èòàííÿ öüîãî òåêñòó òà ÷èñëåíí³ êîðèñí³ çàóâàãè ðåäàêòîðñüêîãî õàðàêòåðó, à òàêîæ íèçêó áåñ³ä â ªðóñàëèì³, ùî ñïðàâèëè âïëèâ íà îñòàòî÷íèé çì³ñò öüîãî åñå. Óçÿòî ç: Eva Fleischner, Auschwitz: Beginning of a New Era? Reflections on the Holocaust. New York: Ktav, 1977. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó. ** Âèñòóïàþ÷è ï³ä ïñåâäîí³ìîì, ÿêèéñü ñâÿùåíèê, ùî áóâ ôàêòè÷íèì àâòîðîì òåêñò³â Ïàïè ²îàííà, îïóáë³êóâàâ çâ³ò ïðî Âàòèêàí II, â ÿêîìó ñòâåðäæóâàëîñÿ, ùî Ïàïà ²îàíí ñêëàâ ìîëèòâó ïðî ºâðå¿â. Òåêñò, ÿêèé ïîâèíåí áóâ çà÷èòóâàòèñÿ â óñ³õ êàòîëèöüêèõ öåðêâàõ, ãëàñèâ: «Ìè ñâ³äîì³ ñüîãîäí³ òîãî, ùî ÷åðåç ñë³ïîòó, ÿêà âïðîäîâæ áàãàòüîõ ñòîë³òü ïåëåíîþ ëåæàëà íà íàøèõ î÷àõ, ìè âæå íå çäàòí³ áà÷èòè êðàñó îáðàíîãî Òîáîþ íàðîäó… Ìè óñâ³äîìëþºìî, ùî Êà¿íîâà ïå÷àòü â³äáèòà íà íàøèõ ÷îëàõ. Óïðîäîâæ ñòîë³òü íàø Áðàò Àâåëü ëåæàâ ó êðîâ³, ÿêó ìè ïðîëèâàëè, àáî
378
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ çàëèâàâñÿ ñë³çüìè, äî ÿêèõ ìè ñïðè÷èíÿëèñÿ, çàáóâàþ÷è ïðî Òâîþ ëþáîâ. Ïðîñòè íàñ çà ðîçïèíàííÿ Òåáå âäðóãå â ¿õí³é ïëîò³. Áî íå çíàëè, ùî òâîðèëè…»14 Õî÷ öÿ ìîëèòâà º àïîêðèô³÷íîþ (æîäíèõ ñë³ä³â ¿¿ â äîêóìåíòàõ ²îàííà íå çíàéäåíî), ïîâñþäíå âèçíàííÿ ¿¿ àâòîðñòâà çà Ïàïîþ â³ääçåðêàëþº øèðîêî çíàíèé ôàêò âèñëîâëþâàííÿ íèì æàëþ é ñòóðáîâàíîñò³. 1 Elie Wiesel, Night (New York: Hill & Wang, 1960), pp. 43–44. 2 Michael Dov Weissmandl, Min Hametzar (1960; reprint ed., Jerusalem, n.d.) p. 24. Äèâ. òàêîæ çâ³ò Âàéñìàíäëÿ ïðî éîãî áåñ³äó ç ïàïñüêèì íóíö³ºì ó 1944 ðîö³. ³í öèòóº òàêå âèñëîâëþâàííÿ íóíö³ÿ: «Íåìຠó ñâ³ò³ íåâèííî¿ êðîâ³ ºâðåéñüêèõ ä³òåé. Íà âñ³é ºâðåéñüê³é êðîâ³ ëåæèòü ïðîâèíà. Âè ìóñèòå âìåðòè. Öå ïîêàðàííÿ, ùî ÷åêàëî íà âàñ çà âàø ãð³õ [áîãîâáèâñòâî]». Äîêòîð ˳â³ÿ Ðîòê³ðõåí ³ç ßä Âàøåìó çâåðíóëà ìîþ óâàãó íà òîé ôàêò, ùî ïàïñüêèé íóíö³é íàìàãàâñÿ ïîñïðèÿòè ïîðÿòóíêó ºâðå¿â ³ ñêîðèñòàâñÿ äëÿ öüîãî ñâî¿ì àâòîðèòåòîì. Öèòàòà Âàéñìàíäëÿ âèäàºòüñÿ íåñóì³ñíîþ ³ç öèì îáðàçîì ïàïñüêîãî íóíö³ÿ. Äîêòîð Ðîòê³ðõåí çàóâàæóº, ùî Âàéñìàíäëü ÷åðåç áàãàòî ðîê³â ïîìèëêîâî ïðèïèñàâ öå âèñëîâëþâàííÿ íå ò³é îñîá³. Ó áóäü–ÿêîìó âèïàäêó ïîáóòóâàííÿ ïîä³áíîãî ñóäæåííÿ ïðî òå, ùî ºâðå¿ çàñëóæèëè ñâîþ äîëþ ÿê ïîêàðàííÿ çà áîãîâáèâñòâî ÷è íåïðèéíÿòòÿ Õðèñòà, ñêëàäຠõàðàêòåðíå é ïîøèðåíå ÿâèùå. Ùîäî ä³ÿëüíîñò³ ïàïñüêîãî íóíö³ÿ äèâ. Livia Rotkirchen, «Vatican Policy and the Jewish ‘Independent’ Slovakia (1939–1945)», Yad Vashem Studies 6 (1967): pp. 27–54. 3 Ïàñòîðñüêå ïîñëàííÿ â³ä 25 áåðåçíÿ 1941 – A.B. Freiburg, no. 9, March 27, 1941, p. 388; öèòóºòüñÿ â êí.: Günter Lewy, The Catholic Church and Nazi Germany (New York: McGraw–Hill, 1964), p. 294. 4 Saul Friedländer, Pius XII and the Third Reich: A Documentation (New York: Knopf, 1966), p. 97. Ïîð³âí. çàãàëîì îáãîâîðåííÿ óêàç³â Âàòèêàíîì – ibid., pp. 92–99. 5 «Ein Wort zur Judenfrage, der Reichsbruderrat der Evangelischen Kirche in Deutschland» – îïóáë³êîâàíî 8 êâ³òíÿ 1948 â êí.: Dietrich Goldschmidt and Hans-Joachim Kraus, eds., Der Ungekundigte Bund: Neue Begegund von Juden und christlicher (Stuttgart, 1962), pp. 251–54. Ìàñøòàáè ñïðèÿííÿ áëèçüêèõ äî Âàòèêàíó ê³ë âòå÷³ íàöèñòñüêèõ âîºííèõ çëî÷èíö³â ëèøå òåïåð ñòàþòü î÷åâèäíèìè. Äèâ. ùîäî öüîãî Gitta Sereny, Into That Darkness (London: Andre Deutsch, 1974), pp. 289–323. Äèâ. òàêîæ Ladislav Farago, Aftermath: Martin Bormann and the Fourth Reich (New York: Simon & Schuster, 1974). 6 Ïîð³âí. ìåìîðàíäóì, ïîäàíèé êàíöëåðó óòëåðó 4 ÷åðâíÿ 1936 – â êí.: Arthur C. Cochrane, The Church’s Confession Under Hitler (Philadelphia: Westminster Press, 1962), pp. 268–79; J.S. Conway, The Nazi Persecution of the Churches (London: Weidenfeld & Nicolson, 1968), pp. XX, XXII, 84–85, 261–65. 7 A. Roy Eckardt, Elder and Younger Brothers (New York: Schribner’s, 1967), p. 107. 8 Ìàòåð³àëè ñóäó íàä êåð³âíèêàìè àéíçàòöãðóï çàñâ³ä÷óþòü, ùî ç-ïîì³æ
379
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐà äâàäöÿòè ÷îòèðüîõ îáâèíóâà÷åíèõ Øóáåðò, ˳íäîâ, Øóëüö, Áëþìå, Áðàóíå, Çàíäáåðãåð, Ãåíø, Øòðàóõ òà Êë³íãåëüãüîôåð áóëè ïðàâíèêàìè. Ñåðåä ³íøèõ ôàõ³âö³â áóëè àðõ³òåêòîð Áëîáåëü, åêîíîì³ñò dzáåðã, ïðîôåñîð dzêñ, áàíê³ð Íîñêå, âèêëàäà÷ ñåðåäíüî¿ øêîëè Øòàéìëå, åêîíîì³ñò Îëåíäîðô, äàíòèñò Ôåíäëåð ³ îñòàíí³é, àëå íå ìåíø âàæëèâèé – äóõîâíèé ñëóæèòåëü Á³áåðøòåéí. 9 Arnold Toynbee, A Study of History, vol. 60, p. 433, öèòóºòüñÿ â êí.: Eliezer Berkovits, Faith After the Holocaust (New York: Ktav, 1973), p. 18. 10 Arthur Herzberg, The French Enlightenment and the Jews (New York: Columbia University Press, 1968); Uriel Tal, Yahadut V’Natzrut BaReich Ha-Sheni [ªâðå¿ òà õðèñòèÿíè çà ÷àñ³â Äðóãîãî ðåéõó], 1870–1914 (Jerusalem: Magnes Press, 1969); Eleanore Sterling, Er Ist Wie Du: Fruh Geschichte des Anti Semitismus in Deutschland, 1915–1850 (Munich: Chr. Kaiser, 1956). Ñë³ä òàêîæ çàçíà÷èòè ãîñòð³ âèñëîâè Åë³ Â³çåëÿ ïðî ìîðàëüíèé çàíåïàä ó òàáîðàõ «³íòåëåêòóàë³â, ë³áåðàë³â, ãóìàí³ñò³â, ïðîôåñîð³â ñîö³îëî㳿 ³ ¿ì ïîä³áíèõ». Elie Wiesel, «Talking and Writing and Keeping Silent» â êí.: Franklin H. Littell and Hubert G. Locke, The German Church Struggle and the Holocaust (Detroit: Wayne State University Press, 1974), p. 273. Ìîæëèâî, ùî ðåëÿòèâ³çì ³ òåðïèì³ñòü, ñàì³ ïî ñîá³ ãàðí³ àáî æ íåéòðàëüí³ ìîðàëüí³ ÿêîñò³, â ïîºäíàíí³ ç íàäì³ðíèì ðàö³îíàë³çìîì ³ ôóíêö³îíàë³çìîì ñïðè÷èíÿþòüñÿ äî ïîñëàáëåííÿ çäàòíîñò³ äàâàòè áåçêîìïðîì³ñíó â³äñ³÷ çëó: çà ¿õí³ìè ïîãëÿäàìè, âñå â³äíîñíå ³ íåìຠíåîáõ³äíîñò³ ñêàçàòè í³! áóäü–ÿêîþ ö³íîþ. 11 Henry Feingold, The Politics of Rescue (New Brunswick: Rutgers University Press, 1970), âñþäè ³ ðåçþìå, pp. 295–307; David Wyman, Paper Walls (Amherst: University of Massachusetts Press, 1968). 12 Punishment for War Crimes: The Inter-Allied Declaration Signed at St. James’s Palace, London on 13th January, 1942 and Relative Documents (New York: United Nations Information Office, [1943], p. 5–6. Äèâ. òàêîæ U.S. Department of State, Foreign Relations of the United States: Diplomatic Papers, 1942 (Washington: Government Printing Office, 1960), vol. 1, p. 45; Foreign relations of the United States: Diplomatic Papers, 1941 (Washington: Government Printing Office, 1958), vol. 1, p. 447. 13 Alexander Donat, The Holocaust Kingdom: A Memoir (New York: Rinehart. 1965), p. 103. 14 F.E. Cartus [pseud.], «Vatican II and the Jews», Commentary, January 1965, p. 103. 15 Elie Wiesel, The Accident (New York: Hill & Wang, 1962), p. 91. 16 Elie Wiesel, «The Death of My Father», â êí.: Legends of the Forest (New York: Holt, Rinehart & Winston, 1968), pp. 2, 4, 5, 6, 7; idem, The Gates of the Forest (New York: Holt, Rinehart & Winston, 1966), pp. 194, 196, 197, 198, 224, 225–26. 17 Gershom Scholem, Sabbatai Zevi: The Mystical Messiah (Princeton: Princeton University Press, 1973).
380
ÊËÓÁÈ ÄÈÌÓ, ÑÒÎÂÏ ÂÎÃÍÞ Ïîð³âí. Maimonides, Commentary on the Mishnah, Sanhedrin, chap. 10, mishnah 1. 19 Eliezer Berkovits, Faith after the Holocaust (New York: Ktav, 1973); Emil Fackenheim, God’s Presence in History (New York: New York University Press, 1970); Richard Rubenstein, After Auschwitz (Indianapolis: Bobbs-Merrill, 1968), çîêðåìà pp. 128–29. 20 Richard Rubenstein, «Homeland and Holocaust», â êí.: The Religious Situation 1968 (Boston: Beacon Press, 1969), pp. 39–111. 21 Wiesel, Night, p. 71. 22 Wiesel, The Gates of the Forest, pp. 225–26. 23 Ïîð³âí. Rudolf Hoess, Commandant of Auschwitz (London: Weidenfeld & Nicolson, 1959), pp. 88–91; Saul Friedlander, Counterfeit Nazi: The Ambiguity of Good, (London: Weidenfeld & Nicolson, 1969); pp.21–22, 36, 59, 64. 24 Ïîð³âí. I. Greenberg, The Rebirth of Israel: Event and Interpretation (ãîòóºòüñÿ äî äðóêó). 25 Äëÿ ïîð³âíÿííÿ é ïðîòèñòàâëåííÿ äèâ. Marshall Sklare (with Joseph Greenblum), Jewish Identity on the Suburban Frontier (New York: Basic Books, 1967), çîêðåìà pp. 214–49, 322–26, òà T.I. Lenn and Associates, Rabbi and Synagogue in reform Judaism (Hartford: Lenn and Associates, 1972), çîêðåìà chap. 13, pp. 234–52. Çâåðí³òü îñîáëèâó óâàãó íà çðóøåííÿ ñåðåä ìîëîä³ – p. 242. Ïîð³âí. òàêîæ, ÿêèé íèçüêèé ðåéòèíã çàéìຠ²çðà¿ëü ÿê «ñóòòºâà» êàòåãîð³ÿ îö³íþâàííÿ ïîíÿòòÿ «õîðîøèé ºâðåé» ó â³äïîâ³äÿõ ðåñïîíäåíò³â ó êí. Sklare, p. 322. 26 Ïîð³âí. B.T. Yoma 68b. 27 Jose Faur, «Reflections on Job and Situation Morality», Judaism 19, no. 2 (Spring 1970): 219–25, çîêðåìà p. 220; André Neher, «Job: The Biblical Man», Judaism 13, no. 1 (Winter 1964): 37–47; Robert Gordis, «The Lord Out of the Whirlwind», ibid., çîêðåìà pp. 49–50, 55–58, 62–63. Äèâ. òàêîæ Margarethe Susman, Das Buch Hiob und das Schicksal des jüdischen Volkes (Zurich: Steinberg, 1946). 28 Joseph B. Soloveichik, «Kol Dodi Dofek», in Torah U’Meluchah, ed. Simon Federbush (Jerusalem: Mossad Harav Kook, 1961), pp. 11–44, çîêðåìà pp. 21–25. 29 Günter Lewy, The Catholic Church and Nazi Germany; Gordon C. Zahn, German Catholics and Hitler’s Wars: A Study in Social Control (New York: Sheed & Ward, 1962); idem, In Solitary Witness: The Life and Death of Franz Jägerstätter (London: Chapman, 1966). 30 Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal (Nuremberg, 1947–49), vol. 29, 1919. Ïîñòñêðèïòóì íàäðóêîâàíî â Nazi Conspiracy and Aggression vol. 4, pp. 518–72, çîêðåìà pp. 559, 563–64, 566 ³ äàë³, öèòóºòüñÿ â Joachim C. Fest, The Face of the Third Reich (London: Weidenfeld & Nicolson, 1970), p. 119. 31 Wiesel, Night, pp. 73–74. 32 Falconi, The Silence of Pius XII (Boston: Little, Brown, 1970), pp. 74–80; 18
381
²Ð²Íà ÃвÍÁÅÐà Saul Friedländer, Pius XII and the Third Reich, pp. 123, 139 ³ äàë³. 33 J. S. Conway, The Nazi Persecution of the Churches, pp. 261–65; Saul Friedlander, Counterfeit Nazi, pp. 37, 38, 145–49; Falconi, Silence of Pius XII, p. 87; Friedlander, Pius XII and the Third Reich, pp. 92–102, îäíàê äèâ. òàêîæ pp. 114 ³ äàë³; Gitta Sereny, Into That Darkness, pp. 276 ³ äàë³, 292–303. Äèâ. òàêîæ Weissmandl, Min Hametzar, pp. 21–22, 23–24. Ïîð³âí. òàêîæ mea culpa Êàðëà Áàðòà ñòîñîâíî ºâðåéñüêîãî ïèòàííÿ â ëèñò³ äî Åáåðãàðäòà Áåòãå, öèòîâàíîìó â E. Bethge, «Troubled Self–Interpretation and Uncertain response in the Church Struggle», in Littell and Locke, German Church Struggle, p. 167. 34 Ïîð³âí. Irving Greenberg, «A Hymn to Secularists» (ijàëîã ²ðâ³íãà Ãð³íáåðãà òà Ëåîíàðäà Ôåéíà íà Ãåíåðàëüí³é Àñàìáëå¿ â ×èêàãî 15 ëèñòîïàäà 1974 [êàñåòà, ðîçïîâñþäæóâàíà Ðàäîþ ºâðåéñüêèõ ôåäåðàö³é òà áëàãîä³éíèõ ôîíä³â, Íüþ-Éîðê, 1975]). 35 Ïîð³âí. Erich Fromm, The Fear of Freedom (Àìåðèêàíñüêà íàçâà: Escape from Freedom), 1st ed. (London; Routledge & Kegan Paul, 1942). Äèâ. George Stein, The Waffen SS (Ithaca: Cornell University Press, 1970); ùîäî ñâ³ä÷åííÿ Îëåíäîðôà äèâ. Trials of War Criminals Before the Nuremberg Military Tribunals Under Control Council Law No. 10, October 1946 – April 1949 (Washington: Government Printing Office, 1952), vol. 4; United States of America v. Otto Ohlendorf et al., case No. 9, pp. 384–91. 36 Ïðèïèñóâàíà Ìàéìîí³äó íàñòàíîâà öèòóºòüñÿ â íàðèñ³ ðàáèíà Ñèìîíà Ãóáåðáàíäà ïðî ʳääóø Ãàøåì (îñâÿ÷åííÿ Áîæîãî ³ìåí³), çíàéäåíîìó â ç³áðàíí³ éîãî òâîð³â íà òåìó Ãîëîêîñòó, âèäàíîìó â³ä íàçâîþ Kiddush Hashem (Tel Aviv: Zachor 1969), p. 23. Ðàáèí Ìåíàõåì dzºìáà, âèäàòíèé òàëìóäèñòñüêèé äîñë³äíèê ³ç Âàðøàâè, öèòóâàâ öþ ñàìó íàñòàíîâó Ìàéìîí³äà â êí.: Hillel Seidman, Yoman Ghetto Varsha (New York: Jewish Book, 1959), p. 221. Âè÷åðïíå îáñòåæåííÿ òâîð³â Ìàéìîí³äà (â òîìó ÷èñë³ êîíñóëüòàö³ÿ ç äîêòîðîì Õàéìîì Ñîëîâåé÷èêîì, ÿêèé âèäàâ ì³ìåîãðàô³÷íå ç³áðàííÿ òâîð³â Ìàéìîí³äà ïðî ʳääóø Ãàøåì äëÿ ªâðåéñüêîãî óí³âåðñèòåòó) ïîêàçàëî, ùî òàêî¿ íàñòàíîâè ó Ìàéìîí³äà íåìàº. Îáñòîþâàííÿ ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó ïîãëÿäó, ùî Ìàéìîí³ä âèäàâ òàêó íàñòàíîâó – íàâ³òü òàêèì äîñë³äíèêîì Ìàéìîí³äà, ÿê dzºìáà – ñâ³ä÷èòü ïðî íàãàëüíó ïîòðåáó â òàê³é íàñòàíîâ³. Ðàáèíè ³íñòèíêòèâíî âèçíàëè, ùî êîæíèé ºâðåé äàâàâ ñâ³ä÷åííÿ, êîëè éîãî âáèâàëè ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó – ñàìå òå ñâ³ä÷åííÿ, ÿêå íàöèñòè òàê íåñàìîâèòî íàìàãàëèñÿ çàãëóøèòè, âáèâàþ÷è âñ³õ ºâðå¿â. Öå ñóïåðå÷èòü çàóâàãàì Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà – äèâ. «Some Perspectives on Religious Faith After Auschwitz», in Littell and Locke, German Church Struggle, p. 263. 37 Franklin H. Littell, The German Phoenix: Men and Movements in the Church in Germany (Garden City, N.Y., 1960), p. 217. 38 Õàããàäà–Ïåñàõ; Âèõ³ä 12:13, 20:1–14á 22:21; Ëåâ³ò 11, çîêðåìà â³ðø 45, 19:33–36, 23:42–43, 25:34–55; Ïîâòîðåííÿ çàêîíó 4:30–45, 5:6–18, 15:12– 18, 16:1–12; ªãîøó¿ 24; Ñóää³â 2:1–5, 11–12; ªðå쳿 2:1–9, 7:22–27, 11:1–8, 16:14–15, 22:7–8, 31:3–33, 32:16–22, 34:8–22; ªçå곿ëÿ 20; Íåå쳿 9.
382
Ðè÷àðä Ðóáåíøòåéí òà Åë³ Â³çåëü Á³ëüø³ñòü âàðò³ñíèõ äîñë³äæåíü îá’ºêòèâí³ é íåóïåðåäæåí³. Îá’ºêò äîñë³äæåííÿ îáñòåæóºòüñÿ ï³ä ì³êðîñêîïîì àáî ç ïåâíî¿ â³äñòàí³. Ó êàá³íåò³ ÷è ëàáîðàòî𳿠íàóêîâåöü ðîçì³ðêîâóº íàä ïðåäìåòîì, â³äêèäຠóïåðåäæåííÿ ³ øóêຠÿñíîñò³ òà ³ñòèíè. ijàëîãè òàêèõ ó÷åíèõ, âèäðóêóâàí³ â íàóêîâèõ ôîë³àíòàõ, – öå ñêðóïóëüîçíèé îáì³í íàóêîâèìè äîñÿãíåííÿìè. ¯õí³ ïðàö³ âèêëèêàþòü çàõîïëåííÿ. ²íîä³ â ä³àëîç³ ïðîÿâëÿºòüñÿ ³íøà ôîðìà ï³çíàííÿ. Ëþäè, ÿê³ á’þòüñÿ íàä ðîçâ’ÿçàííÿì ÿêîãîñü ïèòàííÿ âïðîäîâæ ðîê³â, ä³ëÿòüñÿ ñâî¿ìè íàéãëèáøèìè, íàéñîêðîâåíí³øèìè ÷è íàéïåêó÷³øèìè äóìêàìè â íà䳿 íà òå, ùî ¿õí³é âíóòð³øí³é ïîøóê ñïðèÿòèìå ïðîñâ³òëåííþ ïîãëÿä³â ¿õíüî¿ àóäèòîð³¿, âèÿâëåííþ é óñóíåííþ ñóïåðå÷íîñòåé ç ³ñòèíîþ. Ó ïîä³áíèõ âèïàäêàõ òåîëîã³÷íèé ä³àëîã ñòຠñïîâ³ääþ, êàòàðñèñíèì î÷èùåííÿì. Îäèí òàêèé ä³àëîã â³äáóâñÿ íà ïåðø³é ̳æíàðîäí³é íàóêîâ³é êîíôåðåíö³¿ íà òåìó “Áîðîòüáà í³ìåöüêî¿ öåðêâè ³ Ãîëîêîñò”, ïðîâåäåí³é ó Âåéíñüêîìó [Wayne] äåðæàâíîìó óí³âåðñèòåò³ â 1970 ðîö³. Îðãàí³çîâàíà Ôðàíêë³íîì Ã. ˳òòåëåì, Ãóáåðòîì Ã. Ëîêêå òà ³íøèìè, öÿ ùîð³÷íà êîíôåðåíö³ÿ ïðîäîâæóº çíàéîìèòè ç íåîðäèíàðíèìè ðîçâ³äêàìè ñòîñîâíî Ãîëîêîñòó. Ïðîòå æîäíà ç äîïîâ³äåé, ïðîãîëîøåíèõ íà öèõ ç³áðàííÿõ, íå âèêëèêàëà á³ëüøî¿ óâàãè, í³æ çóñòð³÷ çà ó÷àñò³ äâîõ âåëåò³â ó öàðèí³ äîñë³äæåíü Ãîëîêîñòó: Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà, ÷èÿ ïðàöÿ “ϳñëÿ Îñâåíö³ìà: Ðàäèêàëüíà òåîëîã³ÿ òà ñó÷àñíèé þäà¿çì” ñïîíóêàëà ºâðåéñüêó îáùèíó çàìèñëèòèñÿ íàä òåîëîã³÷íèìè ïèòàííÿìè, ùî ïîñòàëè ó çâ’ÿçêó ç Ãîëîêîñòîì òà ²çðà¿ëåì, é Åë³ Â³çåëÿ, òîä³ ùå ìîëîäèì ïèñüìåííèêîì, ÿêèé ðàïòîì ñòàâ çíàìåíèòèì ï³ñëÿ äåñÿòèë³òíüîãî ìîâ÷àííÿ é íàñòóïíèõ ï’ÿòíàäöÿòè ðîê³â â³äíîñíî¿ áåçâ³ñíîñò³, âèñòóïàþ÷è â³ä ³ìåí³ æåðòâ Ãîëîêîñòó. Îáèäâà âîíè çàñâ³ä÷óâàëè ³ñòèíó, ÿêó ïåðåæèëè. Îäèí ³ç ó÷àñíèê³â öüîãî ä³àëîãó ãîâîðèâ ïðî çîâí³øí³é âèì³ð Ãîëîêîñòó – ïðî âëàäó é ïàíóâàííÿ, ïîë³òèêó òà òåõíîëîã³þ. Äðóãèé ãîâîðèâ ïðî âíóòð³øí³é ñâ³ò êîíöòàáîðó – ïðî íåïîêîðó ³ äóõîâíèé îï³ð, ïðî áîæåñòâåíí³ñòü ³ ëþäÿí³ñòü, ïðî â³ä÷àé ³ ºâðåéñüêó æèòòºçäàòí³ñòü. Çóñòð³÷ áóëà áåçïîñåðåäíüîþ ³ íåî÷³êóâàíîþ. ˳òòåëü ³ Ëîêêå – ðåäàêòîðè êíèæêè, ó ÿê³é âïåðøå îïóáë³êîâàíî ä³àëîã ì³æ Ðóáåíøòåéíîì ³ ³çåëåì – ïèøóòü: “Ó ñåðåäó, íà âå÷³ðíüîìó çàñ³äàíí³ êîíôåðåíö³¿
383
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
âèäàòíèé ïèñüìåííèê Åë³ Â³çåëü ïîâèíåí áóâ âèñòóïèòè ç äîïîâ³ääþ “˳òåðàòóðà ïðî Ãîëîêîñò”. ßê çàçíà÷èâ ó ñâî¿õ âñòóïíèõ çàóâàãàõ ïàí ³çåëü, â³í ïåðåäóìàâ äîïîâ³äàòè íà îãîëîøåíó òåìó, à íàòîì³ñòü âèð³øèâ çâåðíóòèñÿ ïî÷àñòè äî ìàòåð³àëó, ïîäàíîãî ðàí³øå äîêòîðîì Ðè÷àðäîì Ðóáåíøòåéíîì, à òàêîæ òîðêíóòèñÿ øèðøèõ, á³ëüø çàñàäíè÷èõ ïèòàíü ïðî Ãîëîêîñò: ïðî ùî ìîæíà ñêàçàòè, à ïðî ùî – íàïèñàòè; äå äîðå÷í³øå ìîâ÷àííÿ, à ùî ìîæíà çàñâ³ä÷èòè ëèøå æèòòÿì?” Ò³, ùî ïîáóâàëè íà ö³é êîíôåðåíö³¿, ïðîäîâæóþòü çãàäóâàòè öåé ä³àëîã. Òàêèé îáì³í ïîãëÿäàìè ñêëàäຠñóòü ³íòåëåêòóàëüíîãî ïîøóêó. Öå ñêëàäîâà íàóêîâèõ çíàíü ïðî Ãîëîêîñò. Ïðèì³ðîì, ó 1987 ðîö³ õðèñòèÿíñüêèé òåîëîã Ìàéêë Ä. Ðàºí, îäèí ³ç íàéìîëîäøèõ ó÷åíèõ, ïðèñóòí³õ íà ö³é êîíôåðåíö³¿, çãàäóº ïðî ñâî¿ “áëèñêó÷³ é çì³ñòîâí³ ðîçìîâè ³ç ñóñ³äîì çà îá³äí³ì ñòîëîì ðàáèíîì Ðè÷àðäîì Ðóáåíøòåéíîì…” ³í ïèøå: “Öå çíàìåííî, ç ïîãëÿäó òîãî, ùî ÿ õî÷ó ïîâ³äîìèòè: ñàìå Ðóáåíøòåéí áóâ ïåðøèì, õòî ðîçïîâ³â ìåí³ ïðî òâîðè Åë³ Â³çåëÿ. Ñåðåä ³íøîãî â³í ñêàçàâ, ùî öå íàéâàæëèâ³øèé ãîëîñ, äî ÿêîãî ñë³ä ïðèñëóõàòèñÿ ñüîãîäí³”. Ðàºí ïðîäîâæóº ðîçïîâ³äàòè, ÿê âèñòóï Ðóáåíøòåéíà íà ÷åòâåðòèé äåíü êîíôåðåíö³¿, ïî îá³ä³, çàëèøèâ “íàñòð³é ïåâíîãî íåñïîêîþ”, ÿêèé áóâ ùå “ïîì³òíèé â àóäèòîð³¿, êîëè Åë³ Â³çåëü âèéøîâ äëÿ âèñòóïó â òîé âå÷³ð”. Ïîëèøèâøè îñòîðîíü á³ëüø³ñòü ³ç ï³äãîòîâëåíîãî íèì ìàòåð³àëó, ³çåëü âäàâñÿ äî äèíàì³÷íî¿ îäïîâ³ä³ Ðóáåíøòåéíó. Áàãàòî õòî â àóäèòî𳿠– çîêðåìà é äåÿê³ ïðèÿòåë³ Ðàºíà ³ç õðèñòèÿí – ó ö³é ïîëåì³ö³ áóëè íà áîö³ ³çåëÿ, îäíàê Ðàºí çàñòåð³ã, çîêðåìà õðèñòèÿí: “Íå âèêîðèñòîâóéòå â³ðó ³çåëÿ ÿê àðãóìåíò äëÿ â³äêèäàííÿ òîãî çàêëèêó äî ñóìí³âó, ùî Ðóáåíøòåéí ó ñâîºìó âèñòóï³ àäðåñóâàâ âàì. Âè íå ïîâèíí³ óíèêàòè éîãî, áî öå òîé âîãíåííèé ïîò³ê, ÿêèé âè ìàºòå çäîëàòè íà ñâîºìó øëÿõó äî ïîãëèáëåíî¿ â³ðè”. Íà äóìêó Ðàºíà, “âèñëîâëåíèé ºâðåºì [Ðóáåíøòåéíîì] ñóìí³â ùîäî ³ñíóâàííÿ Áîãà Òîðè ÿê Áîãà ³ñòî𳿠º íàâ³òü çàãðîçëèâ³øèì [äëÿ õðèñòèÿíñüêî¿ òðàäèö³¿ òà ïåðåêîíàíü], í³æ ºâðåéñüê³ ï³äòâåðäæåííÿ â³ðè, áî â³í êðèòèêóº îñíîâîïîëîæíèé çàñíîâîê óñ³º¿ á³áë³éíî¿ â³ðè”. Ðàºí íå îäèíîêèé ó ñâî¿õ ç³çíàííÿõ ó òîìó, ùî â³í âñå ùå ðîçì³ðêîâóº íàä “ïèòàííÿì, ùî ïîñòàëî ì³æ ³çåëåì, ÿêèé ãîâîðèâ ³ç ïåðåêîíëèâ³ñòþ î÷åâèäöÿ, ³ Ðóáåíøòåéíîì, ÿêèé ãîâîðèâ ç àâòîðèòåòí³ñòþ áåççàñòåðåæíî¿ ÷åñíîñò³ é âèõîäÿ÷è ç³ ñâîãî âëàñíîãî ðàö³îíàëüíîãî â³ä÷óòòÿ ³ððàö³îíàëüíîãî âñåñâ³òó”. Ðàºí ï³äñóìîâóº: “Ïðèìèðåííÿ
384
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
Ðè÷àðäà Ðóáåíøòåéíà ç æèòòÿì ó öüîìó àáñóðäíîìó ñâ³ò³ âëàäè áåç äàðîâàíîãî òðàäèö³éíîþ ðåë³ã³éíîþ â³ðîþ ïðèâ³ëåþ ðîçðàäè º òàê ñàìî ³ñòèííèì, ÿê ³ ï³äòâåðäæåííÿ ³çåëåì ðåë³ã³éíî¿ â³ðè ÿê ã³äíîãî íàøî¿ äîáè áëàãî÷åñòèâîãî áåçóìñòâà”. Ò³, ùî íå ïîáóâàëè íà ö³é êîíôåðåíö³¿, ìàþòü ³ùå íàãîäó îçíàéîìèòèñÿ ç ïîãëÿäàìè öèõ äâîõ äîñòîéíèê³â. ×èòà÷ ìîæå ï³äòðèìàòè òîãî ÷è òîãî ç íèõ àáî âèñòóïèòè ïðîòè îáîõ. Ó ö³é êðèòè÷í³é ïîëåì³ö³ áóëî îõîïëåíî âñ³ ïèòàííÿ, õàðàêòåðí³ äëÿ ðåë³ã³éíèõ äèñêóñ³é íà òåìó Ãîëîêîñòó. Ìîæëèâî, â³äïîâ³ä³ – òàêîæ, àëå òå, ùî âñ³ ïèòàííÿ, – òî íàïåâíå. Îáì³í äóìêàìè * I. Ðóáåíøòåéí: Äåÿê³ ïåðñïåêòèâè ðåë³ã³éíî¿ â³ðè ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà Îäíå ç íàéäàâí³øèõ çàâäàíü, ùî ïîñòàþòü ïåðåä áàòüêîì ó ºâðåéñüê³é òðàäèö³¿, – ç’ÿñóâàòè, ùî æ â³í ïåðåäàñòü ñâî¿ì ä³òÿì. Îñîáèñò³ñòü – öå çíà÷íîþ ì³ðîþ êâ³íòåñåíö³ÿ ïàì’ÿò³. Ôîðìóâàííÿ îñîáèñòîñò³ ó ä³òåé çàëåæèòü â³ä òîãî, ùî âîíè îòðèìóþòü â³ä ñâîãî áàòüêà. Îòæå, ðîçïî÷èíàþ÷è öþ áåñ³äó íà òåìó òåîëî㳿, ÿ õî÷ó ïîä³ëèòèñÿ ç àóäèòîð³ºþ îêðåìèìè ôàêòàìè, ùî ìàëè ì³ñöå â ìîºìó ðîäèííîìó êîë³. Ñïîíóêຠìåíå äî öüîãî ìîº ïåðåêîíàííÿ â òîìó, ùî òåîëîã³ÿ âæå íå ìîæå áóòè âèòëóìà÷åííÿì îòðèìàíîãî Ñëîâà Áîæîãî. Êîëèñü âîíà ìîãëà áóòè öèì. ²ç Ñüîðåíîì Ê’ºðêåãîðîì äî ö³º¿ äèñöèïë³íè óâ³éøëà ïåâíà äåùèöÿ ñóá’ºêòèâíîñò³. Òåîëîã ìóñèòü ïîä³ëèòèñÿ ç³ ñâî¿ìè ÷èòà÷àìè äîñâ³äîì îñîáèñòîãî ðåë³ã³éíîãî áóòòÿ. Âæå ìèíóëè ÷àñè, êîëè òåîëîã áóâ ïåðåäîâñ³ì ðå÷íèêîì ÷è çàõèñíèêîì ³íñòèòóö³éíî âèçíà÷åíî¿ â³ðè. ßêùî õòîñü õî÷å â íàø ÷àñ áóòè òåîëîãîì, â³í ïîâèíåí ïî÷àòè ç îñîáèñòî¿ óçãîäæåíîñò³. Âë³òêó 1960 ðîêó ÿ âïåðøå â³äâ³äàâ ªâðîïó. ß ïðîâ³â ë³òî ÷àñòêîâî â Àìñòåðäàì³, à ÷àñòêîâî íà ãîëëàíäñüêîìó êóðîðò³ ³ê-àí-Çåå, íà óçáåðåææ³ Ï³âí³÷íîãî ìîðÿ. ß ùîéíî îòðèìàâ ñòóï³íü äîêòîðà ³ õîò³â â³äâ³äàòè áàòüê³âùèíó äðóæèíè. Âîíà áóëà â òîìó æ â³ö³, ÿêîãî á äîñÿãëà Àííà Ôðàíê, ÿêùî á âîíà âèæèëà. Âîíà âòåêëà ç Ãîëëàí䳿 ï³ä ÷àñ ÷îòèðèäåííîãî âòîðãíåííÿ í³ìö³â ó òðàâí³ 1940 ðîêó. ×ëåíè ¿¿ ðîäèíè – ç ÷èñëà òèõ íåáàãàòüîõ ãîëëàíäñüêèõ ºâðå¿â, ÿê³ âö³ë³ëè ï³ä ÷àñ Ãîëîêîñòó. Ó íàøèõ ïëàíàõ áóëî â³äâ³äàòè áóäèíîê, â ÿêîìó ìèíóëî ¿¿ äèòèíñòâî, à òàêîæ ïîçíàéîìèòèñÿ ç òèìè ¿¿ ðîäè÷àìè, êîìó ïîùàñòèëî âèæèòè.
385
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
Ñïî÷àòêó ìåí³ íå ñïàäàëî íà äóìêó, ùî áóëî á ö³êàâî çóñòð³òèñÿ ç í³ìöÿìè àáî â³äâ³äàòè ͳìå÷÷èíó, íåçâàæàþ÷è íà òå, ùî ä³ñòàòèñÿ äî íå¿ ìîæíà áóëî ëèøå çà ê³ëüêà ãîäèí. Çãîäîì ÿ ñòàâ ïîì³÷àòè ïðè¿æäæèõ ³ç ͳìå÷÷èíè, îñîáëèâî íà êóðîðò³ ³ê-àí-Çåå. Ïîâñþäè áóëè òàáëè÷êè ç íàïèñàíèì í³ìåöüêîþ ìîâîþ ïîâ³äîìëåííÿì “Zimmer frei” –“çäàºòüñÿ êâàðòèðà”. ß ïðèãàäóþ ñâ³é ïåðøèé êîíòàêò ³ç í³ìöÿìè. Öå áóëà ë³òíÿ ëþäèíà, ÿêà ïîäóìàëà, ùî ÿ ãîëëàíäåöü, ³ çàïèòàëà äîðîãó. ß íå çíàâ, ÷è ïðîÿâèòè ââ³÷ëèâ³ñòü, à ÷è â³äïîâ³ñòè ç îáóðåííÿì. Íà òîé ìîìåíò ÿ ì³ã äèâèòèñÿ íà í³ìö³â ëèøå ÿê íà õîëîäíîêðîâíèõ ìàñîâèõ óáèâöü ìîãî íàðîäó. Ñèòóàö³ÿ óñêëàäíèëàñÿ íà ïëÿæ³. Ìî¿ ä³òè ÷àñòî ãðàëè â ì’ÿ÷à ç³ ñâî¿ìè ãîëëàíäñüêèìè äâîþð³äíèìè áðàòàìè é ñåñòðàìè. ×àñ â³ä ÷àñó ì’ÿ÷ â³äêî÷óâàâñÿ äî í³ìåöüêî¿ ðîäèíè. Âîíè íåçì³ííî ïîâåðòàëè éîãî. Âðåøò³-ðåøò ïåðåä³ ìíîþ ïîñòàëî ïèòàííÿ: ÷è ìîæó ÿ äîçâîëÿòè ìî¿ì ä³òÿì ãðàòè ç í³ìöÿìè? Öå çàïèòàííÿ ìîæå âèäàòèñÿ òðèâ³àëüíèì, àëå íà òîé ÷àñ âîíî áóëî æèòòºâî âàæëèâèì äëÿ ìåíå. ² ÿ íå ì³ã ðîçâ’ÿçàòè éîãî ó çàäîâ³ëüíèé ñïîñ³á. Ó ñåðïí³ òîãî æ ðîêó ÿ ïî¿õàâ ç³ ñâî¿ì îäèíàäöÿòèð³÷íèì ñèíîì Àðîíîì äî ͳìå÷÷èíè, ùîá ïîáà÷èòè êðà¿íó, ÿêà ïðèíåñëà ñò³ëüêè ëèõà íàø³é ðîäèí³ ³ íàøîìó íàðîäîâ³. Êîëè ÿ âïåðøå ïåðåòèíàâ êîðäîí, ó ìåíå áóëî âèðàçíå â³ä÷óòòÿ, ùî ÿ ñòóïàþ íà âîðîæó òåðèòîð³þ. Ïåðøèì ì³ñòîì, ÿêå ìè â³äâ³äàëè, áóâ Äþññåëüäîðô. Âèïàäêîâî ìè çóñòð³ëè äîêòîðà Ãàíñà Ëàììà òà ðåäàêòîð³â òèæíåâèêà “Allgemeine Wochenzeitung der Juden in Deutschland”. Çàâäÿêè êëîïîòàííÿì äîêòîðà Ëàììà íàñ çàïðîñèëè íà áðèô³íã, ÿêèé áóâ óëàøòîâàíèé Bundespresseamt – Àãåíö³ºþ ïðåñè é ³íôîðìàö³¿ Ôåäåðàòèâíî¿ ðåñïóáë³êè – â Áîíí³. Áðèô³íã ïðîâîäèâñÿ ñë³äàìè õâèë³ “Schmiererei” – îñêâåðíåííÿ ñèíàãîã – ÿêà ùîéíî ïðîêîòèëàñÿ ïî âñ³é Çàõ³äí³é ͳìå÷÷èí³. ̳é ñèí óâàæíî ñëóõàâ âèñòóïè íà áðèô³íãàõ. Éîìó, áåçóìîâíî, áóëî äóæå ö³êàâî. Êîëè ìè ïîâåðíóëèñÿ äî Ãîëëàí䳿, â³í ïî÷àâ ðîçïèòóâàòè ìåíå ïðî Îñâåíö³ì. Öå áóëè íåñïîä³âàí³ äëÿ ìåíå çàïèòàííÿ. ß ãàäàâ, ùî ñèí ðîçïèòóâàòèìå ïðî í³ìö³â. Àëå â³í íå ïîñòàâèâ ìåí³ òàêîãî çàïèòàííÿ. ³í ââàæàâ òàêèì, ùî íå ïîòðåáóº äîêàçó, òîé ôàêò, ùî âáèâñòâà çä³éñíþâàëèñÿ ç âîë³ í³ìåöüêîãî íàðîäó òà ¿õíüîãî çàêîííî âñòàíîâëåíîãî óðÿäó. Á³ëüø³ñòü éîãî çàïèòàíü ñòîñóâàëèñÿ Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â. “Òàòó, – ñêàçàâ â³í, – õ³áà àìåðèêàíö³ íå çíàëè ïðî Îñâåíö³ì?” “Òàê, âîíè çíàëè”, – â³äïîâ³â ÿ.
386
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
“À íåâæå âîíè â òàêîìó ðàç³ íå ìîãëè ÿêîñü çàðàäèòè öüîìó?” “ß íå ïåâåí öüîãî”. “Íó, à õ³áà ó íàñ íå áóëî í³ìåöüêèõ â³éñüêîâîïîëîíåíèõ?” “Òàê, áóëè”. “Íåâæå íå ìîæíà áóëî âèêîðèñòàòè ¿õ ÿê çàðó÷íèê³â, àáè âèñóíóòè âèìîãè äî í³ìö³â?” – çàïèòàâ â³í. ß íå çì³ã éîìó â³äïîâ³ñòè, ³ ÿ é äîñ³ íå çíàþ, ÷è ìîãëè ìè 䳺âî ñêîðèñòàòèñÿ í³ìåöüêèìè â’ÿçíÿìè ÿê çàðó÷íèêàìè, âèìàãàþ÷è â³ä íàöèñò³â ãàðíî¿ ïîâåä³íêè. Âàæëèâèì áóëî òå, ùî ì³é ñèí â³ä÷óâ, ùî Ãîëîêîñò áóâ ñïðàâîþ íå ëèøå íàöèñò³â ³ ¿õí³õ æåðòâ. ßê ÿ ïèñàâ ó êíèæö³ “ϳñëÿ Îñâåíö³ìà”, öåé îäèíàäöÿòèð³÷íèé õëîïåöü â³ä÷óâ ó ñîá³ ò³íü â³ä÷óæåííÿ, ³ öå â³ä÷óòòÿ í³êîëè éîãî íå ïîêèäàëî. Îäíèì ³ç âàãîì³øèõ ðåçóëüòàò³â íàøî¿ ñï³ëüíî¿ ³ç ñèíîì ïî¿çäêè äî ͳìå÷÷èíè áóëî òå, ùî ìè îáèäâà â³ä÷óëè íàãàëüí³ñòü ïèòàííÿ: ÿêîãî ðîäó ëþäñüêà ñï³ëüí³ñòü ìîæëèâà äëÿ íüîãî, ³ íå ëèøå ç í³ìöÿìè, à é ç éîãî ïðèÿòåëÿìèàìåðèêàíöÿìè. ² ÿ, ³ ñèí çìóøåí³ áóëè çàïèòàòè ñåáå, ùî ìîæå ºäíàòè íàñ ³ç íàøèìè ïðèÿòåëÿìè, îñîáëèâî ï³ñëÿ òîãî, ÿê ìè ïîçáóëèñÿ îìàíëèâîãî óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî ëèøå í³ìö³ äóìàëè, ùî ñâ³ò áóâ áè êðàùèì áåç ºâðå¿â. Ïîíàä óñå ÿ íå õîò³â áè, ùîá â³í çíåíàâèä³â í³ìö³â – íå çàðàäè í³ìö³â, à çàðàäè íüîãî ñàìîãî. ß ðîçóì³â, ùî íåíàâèñòü – öå îòðóòà, ùî ðîç’¿äຠäóøó. ßêùî íåíàâèñòü íå ìîæå áóòè ñïðÿìîâàíà ïðîòè çîâí³øíüîãî îá’ºêòà ÿê ðåàëüíà ä³ÿ, âîíà ðàíî ÷è ï³çíî îáåðíåòüñÿ ïðîòè ëþäèíè, ùî ïîéíÿòà íåíàâèñòþ. ß àæ í³ÿê íå õîò³â áà÷èòè, ÿê ì³é ñèí âèðîñòàòèìå, ìàþ÷è â äóø³ íåíàâèñòü äî í³ìö³â, ÿêó â³í áóäå çìóøåíèé ñïðÿìóâàòè ïðîòè ñåáå. Íå õîò³â ÿ é òîãî, ùîáè â éîãî óñâ³äîìëåíí³ ñåáå ºâðåºì äîì³íóâàâ îáðàç áåçïîì³÷íî¿ æåðòâè, ÿêà â³äë³òຠó êëóáàõ äèìó. Öå æîäíîþ ì³ðîþ íå º ãàíüáîþ ÷è ïðèíèæåííÿì – ñòàòè æåðòâîþ. Ïðîòå öå íå òà ³äåíòè÷í³ñòü, îáèðàòè ÿêó ìຠïðàãíóòè áóäü-ÿêà ëþäèíà, ÿêùî ¿¿ íå ïðèìóøóº äî öüîãî äîëÿ. Ïðîáëåìà ðîçâèòêó ñàìîóñâ³äîìëåííÿ ó ìî¿õ ä³òåé óñêëàäíþâàëàñÿ ùå é òèì ôàêòîì, ùî âîíè çíàëè: ¿õíÿ ìàòè âðÿòóâàëàñÿ áóêâàëüíî ÷óäîì. Îäíîãî ðàçó ï³ä ÷àñ ò³º¿ ïî¿çäêè â 1960 ðîö³ ÿ âèïàäêîâî çóñòð³âñÿ ç³ ñâîºþ äåâ’ÿòèð³÷íîþ äî÷êîþ Ãàííîþ. Âîíà ïðîãóëþâàëàñÿ ïîáëèçó öåðêâè Âåñòåðêåðê íàâïðîòè Áóäèíêó Àííè Ôðàíê. ß ïîáà÷èâ, ùî âîíà ùîñü ÷èòàëà ³ í³÷îãî äîâêîëà ñåáå íå ïîì³÷àëà. “Ùî òè ÷èòàºø, Ãàííî?” – çàïèòàâ ÿ.
387
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
“Ùîäåííèê Àííè Ôðàíê”. Ó ÷åðâí³ 1969 ðîêó, äåâ’ÿòü ðîê³â ïî òîìó, ÿ çíîâó â³äâ³äàâ ͳìå÷÷èíó, íà öåé ðàç ó ñïðàâ³ îòðèìàííÿ íîâîãî ôîëüêñâàãåíà íà çàâîä³ ó Âîëüôñáóðç³. Ìè òîä³ ïåðåáóâàëè â Ïàðèæ³. Íàïåðåäîäí³ òîãî äíÿ, íà ÿêèé ÿ çàïëàíóâàâ â³ä’¿çä, ì³é ìîëîäøèé ñèí Äæåðåì³, ÿêîìó âèïîâíèëîñÿ òîä³ îäèíàäöÿòü, òîáòî ñò³ëüêè æ, ñê³ëüêè áóëî éîãî ñòàðøîìó áðàòó äåâ’ÿòü ðîê³â òîìó, çàïèòàâ: “Òàòó, ìîæíà ìåí³ ïî¿õàòè ç òîáîþ?” Òðîõè ïîäóìàâøè, ÿ â³äïîâ³â: “Òàê, Äæåðåì³, ìîæíà”. Óäâîõ ìè ïî¿õàëè í³÷íèì ïî¿çäîì äî Ãàííîâåðà, à çâ³äòè äî Âîëüôñáóðãà, äå îòðèìàëè àâòîìîá³ëü. Íàñ âðàçèëè âåëè÷åçí³ ïðîìèñëîâ³ äèìàð³, ùî âèñî÷³ëè íàä çàâîäîì «Ôîëüêñâàãåí», àëå ÷îìóñü âîíè íàãàäàëè íàì äèìàð³ êðåìàòîð³¿â ³ç ìèíóëîãî. Ïîâåðòàëèñÿ äî Ïàðèæà ÷åðåç Êåëüí, äå ³ çàíî÷óâàëè. Òàì, ó Êåëüí³ Äæåðåì³ ïî÷àâ ñòàâèòè ìåí³ ìàéæå ò³ ñàì³ çàïèòàííÿ, ùî ³ éîãî áðàò äåâ’ÿòü ðîê³â òîìó. Äæåðåì³ çíàâ ³ñòîð³þ ðîäèíè. Ïðîòå éîãî ðåàêö³ÿ áóëà äåùî â³äì³ííîþ. Êîëè ìè ñòîÿëè íà ðèíêîâ³é ïëîù³ ïåðåä âåëè÷åçíèì Êåëüíñüêèì ñîáîðîì áëèçüêî äåâ’ÿòî¿ ãîäèíè âå÷îðà, Äæåðåì³ ðàïòîì îáåðíóâñÿ äî ìåíå ³ âèêðèêíóâ: “Òàòó, çàáåðè ìåíå çâ³äñè. ß íå õî÷ó áóòè ïîðó÷ ³ç öèìè ëþäüìè!” ß çðîçóì³â éîãî ðåàêö³þ. ³í çäðèãíóâñÿ â³ä æàõó, êîëè óñâ³äîìèâ êîëîñàëüí³ ìàñøòàáè òîãî, ùî ñêî¿â öåé íàðîä, ñåðåä ÿêîãî â³í îïèíèâñÿ. Ïðîòå ÿê áàòüêî ÿ áóâ çîáîâ’ÿçàíèé äîïîìîãòè éîìó âèðîñòè îñîáèñò³ñòþ, ïîçáàâëåíîþ íå ëèøå íåíàâèñò³, à é îáðàçè – áåçïë³äíî¿ àãðåñèâíîñò³ áåçñèëèõ – òàê, ùîáè â ìàéáóòíüîìó â³í ì³ã íà ðåàëüí³é îñíîâ³ áóäóâàòè ñâî¿ âçàºìèíè íå ëèøå ç í³ìöÿìè, àëå é ç óñ³ìà íåºâðåÿìè. Íà æàëü, º ùå äîäàòêîâ³ óñêëàäíåííÿ. ß íåïîãàíî çíàþ ³ñòîð³þ íàöèñòñüêîãî ïåð³îäó. Õî÷ ÿ, çâè÷àéíî, ïîñòóïàþñÿ ³ñòîðèêàì – ôàõ³âöÿì ³ç öüîãî ïåð³îäó, êîëè éäåòüñÿ ïðî äåÿê³ òî÷í³ äåòàë³, ìåí³ äî áîëþ çíàéîì³ ñòîñóíêè îáîõ öåðêîâ – ºâàíãåë³÷íî¿ òà êàòîëèöüêî¿ – ç íàöèñòàìè. Òðàïëÿëèñÿ, áåçóìîâíî, âèïàäêè ³íäèâ³äóàëüíîãî é ãðóïîâîãî îïîðó, àëå çàãàëîì ïîçèö³ÿ õðèñòèÿíñüêî¿ öåðêâè ç îñîáëèâîãî ïèòàííÿ çíèùåííÿ ºâðå¿â áóëà àæ í³ÿê íå ãåðî¿÷íîþ. Òàºìíèöÿ äîâêîëà ðåàêö³¿ Ïàïè ϳÿ XII íà ö³ ïî䳿 çàëèøàºòüñÿ áîë³ñíèì ïèòàííÿì äîòåïåð. Ïåâíà ð³÷, ïîíòèô³ê çíàâ äîâîë³ äîêëàäíî, ùî â³äáóâàëîñÿ. Ç ì³ðêóâàíü, ÿê³ íå ïðîÿñíèëèñÿ é äîñ³, â³í áóâ íåñõèëüíèé âèñëîâëþâàòè áóäü-ÿêèé ïðîòåñò. ßê ìåí³ âèòëóìà÷èòè öå ñâî¿ì ä³òÿì? Ìîæå, ïðîñòî ñêàçàòè, ùî áðàòåðñüê³ çâ’ÿçêè ì³æ ºâðåÿìè òà õðèñòèÿíàìè, ÿê³ âèÿâëÿëèñÿ ïðîáëåìàòè÷íèìè âïðîäîâæ
388
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
óñ³º¿ ³ñòîð³¿, îñòàòî÷íî ðîç³ðâàí³? ×è, ìîæå, ìåí³ íàëàøòóâàòè ñâî¿õ ä³òåé íà ñïîä³âàííÿ ïðèìèðåííÿ â ìàéáóòíüîìó íà ґðóíò³ õðèñòèÿíñüêîãî ïîêàÿííÿ òà ïðèéíÿòòÿ ºâðåÿìè õðèñòèÿíñüêîãî ñèìâîëó â³ðè? Ñïîä³âàòèñÿ òàêîãî íâñë³äêó áóëî á íå ëèøå íåðåàëüíèì, à íàâ³òü ³ íåáàæàíèì. ßêùî ïðèìóñèòè õðèñòèÿí â³ä÷óòè ïðîâèíó, ó íèõ ìîæå êîëèñü âèíèêíóòè áàæàííÿ âèïðàâäàòè òó ð³÷, ÿêà ñïîíóêàëà ¿õ äî ñòðàæäàííÿ. Áóäü-ÿê³ ëþäñüê³ âçàºìèíè, ÿê³ ґðóíòóþòüñÿ íà ³äå¿ ïðî òå, ùî îäíà ñòîðîíà íåñå íà ñîá³ ñâîãî ðîäó êà¿íîâó ïå÷àòü ³ ìóñèòü â³÷íî ðîçêàþâàòèñÿ ïåðåä äðóãîþ ñòîðîíîþ, çàâàæàþòü ³ñòèííîìó ïðèìèðåííþ, îñîáëèâî ì³æ êîíêóðóþ÷èìè ðåë³ã³éíèìè òðàäèö³ÿìè. ²íøèé øëÿõ ðîçâ’ÿçàííÿ ö³º¿ ïðîáëåìè ìîæå ïîëÿãàòè â òîìó, ùî ºâðå¿ áóäóòü ïðîñòî óíèêàòè, çà áóäü-ÿêî¿ íàãîäè, ÿêèõîñü ñòîñóíê³â ³ç õðèñòèÿíàìè. Îäèí ïðîâ³äíèé ºâðåéñüêèé òåîëîã, ÿê ðîçïîâ³äàþòü, îãîëîñèâ, ùî â³í óòðèìóâàòèìåòüñÿ â³ä ä³àëîãó ç õðèñòèÿíàìè, ïîêè âîíè íå ðîçêàþòüñÿ. Âàæêî ñïðèéíÿòè òàêó ïîçèö³þ ñåðéîçíî. Çãàäóâàíèé òåîëîã îõî÷å ïðèéìàâ ÷èñëåíí³ çàïðîøåííÿ âèñòóïèòè ïåðåä õðèñòèÿíñüêîþ àóäèòîð³ºþ. Òàê³ âèñòóïè – öå âæå àêò ä³àëîãó é âçàºìèí. Ó÷èíêè ö³º¿ ëþäèíè ïðîñòî ðîçõîäÿòüñÿ ç ¿¿ ñëîâàìè. Ðîç³ðâàòè ä³àëîã ì³æ ºâðåºì ³ õðèñòèÿíèíîì òàê ñàìî íåìîæëèâî, ÿê ÷èñëåííèì ÷ëåíàì ëþäñüêî¿ ðîäèíè ñòàòè çàìêíóòèìè, ðîçð³çíåíèìè, àòîìàðíèìè îäèíèöÿìè. Öå ïðîñòî íå ñïðàöþº. ²ç ðîçâ’ÿçàííÿì ïèòàííÿ ïðî òå, ùî ÿ ÿê áàòüêî ìîæó ïåðåäàòè ñâî¿ì ñèíàì ³ äî÷ö³, ïîâ’ÿçàíèé ì³é äðóãèé â³çèò äî ͳìå÷÷èíè, ÿêèé ÿ îïèñóþ â êíèæö³ “ϳñëÿ Îñâåíö³ìà”. 15 ñåðïíÿ 1961 ðîêó, ÷åðåç äâà äí³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê ÍÄÐ (ͳìåöüêà Äåìîêðàòè÷íà Ðåñïóáë³êà) ïîáóäóâàëà ñò³íó ì³æ Ñõ³äíèì ³ Çàõ³äíèì Áåðë³íîì, ÿ ïðè¿õàâ äî Áîííà ç Àìñòåðäàìà äëÿ îçíàéîìëåííÿ ç òåíäåíö³ÿìè ïîë³òè÷íîãî é êóëüòóðíîãî ðîçâèòêó â Çàõ³äí³é ͳìå÷÷èí³. Çà íàïîëÿãàííÿì ìî¿õ ãîñïîäàð³â – Bundespresseamt (Àãåíö³ÿ ïðåñè é ³íôîðìàö³¿ Ôåäåðàòèâíî¿ ðåñïóáë³êè) – ÿ âèð³øèâ íåãàéíî âèëåò³òè äî Áåðë³íà. 17 ñåðïíÿ 1961 ðîêó î 4:30 äíÿ ÿ ìàâ äâîãîäèííó áåñ³äó ç äîêòîðîì (Probst) Ãåíð³õîì Ãðþáåðîì ó íüîãî âäîìà â Áåðë³í-Äàëåì³. Íàñòîÿòåëü Ãðþáåð – ºäèíèé í³ìåöü, ÿêèé äàâàâ ñâ³ä÷åííÿ â ªðóñàëèì³ ïðîòè Àäîëüôà Åéõìàíà íà â³äîìîìó ñóä³, ùî â³äáóâàâñÿ òîãî æ ë³òà, íåçàäîâãî ïåðåä öèì. ³í íàäàâ ïðîìîâèñòèé äîêàç íà çàõèñò ïðàâ ºâðå¿â àáî ïðèíàéìí³ ïðàâ õðèñòèÿí “íåàð³éñüêîãî” ïîõîäæåííÿ â ïåð³îä íàöèçìó. ³í ñàì áóâ â’ÿçíåì êîíöòàáîðó. Íàøà áåñ³äà â³äáóâàëàñÿ çà ìàéæå àïîêàë³ïñè÷íèõ îáñòàâèí. Òàíêè àìåðèêàíñüêî¿ àð쳿 ãóðêîò³ëè
389
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
ï³ä â³êíàìè éîãî áóäèíêó. ³í áóâ ïàñòîðîì öåðêâè ó Ñõ³äíîìó Áåðë³í³. Ìåøêàþ÷è ó Çàõ³äíîìó Áåðë³í³, â³í áóâ äóæå çàñìó÷åíèé ñâîºþ â³äð³çàí³ñòþ â³ä ïàñòâè. Îïèñóþ÷è òå, ùî â³äáóâàëîñÿ, ïàñòîð óäàâàâñÿ äî îáðàçíîñò³, ïðèòàìàííî¿ á³áë³éí³é òåîëî㳿 ³ñòîð³¿. “Áîã êàðຠãð³øíîãî í³ìöÿ”, – ïðîãîëîñèâ â³í. Äàë³ â³í ñòâåðäæóâàâ, ùî Áîã ðîáèòü í³ìö³â á³æåíöÿìè, òàê ñàìî, ÿê í³ìö³ çðîáèëè áåçäîìíèìè ³íøèõ. Ïî÷àâøè ç³ ñâîãî âèòëóìà÷åííÿ â á³áë³éíîìó äóñ³ íåäàâíüî¿ ³ñòîð³¿, â³í òàêèì ÷èíîì ä³éøîâ äî òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî çà Áîæîþ âîëåþ áóëî ïîñëàíî Àäîëüôà óòëåðà äëÿ âèíèùåííÿ ºâðå¿â. Ó òîé ìîìåíò, êîëè ÿ ïî÷óâ ³ç âóñò Ãðþáåðà öþ òåçó, ÿ ïåðåæèâ, ìîæëèâî, íàéâàæëèâ³øèé ó ìîºìó æèòò³ ïðîÿâ êðèçè â³ðè. ß ðîçóì³â, ùî Ãðþáåð íå àíòèñåì³ò ³ ùî éîãî òâåðäæåííÿ ïðî òå, ùî Áîã çàïîâ³òó áóâ ³ º îñàòî÷íèì Àâòîðîì âåëèêèõ ïîä³é ³ñòî𳿠²çðà¿ëþ, íå ñóïåðå÷èòü â³ð³ áóäü-ÿêîãî òðàäèö³éíîãî ºâðåÿ. Ãðþáåð çàñòîñîâóâàâ ëîã³êó çàïîâ³òíî¿ òåîëî㳿 äî ïîä³é äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ. ß ïîö³íóâàâ éîãî áåççàñòåðåæíó ÷åñí³ñòü. ³í âèçíàâàâ, ùî â ðàç³, ÿêùî ñïðèéìàòè á³áë³éíó òåîëîã³þ ³ñòî𳿠ñåðéîçíî, Àäîëüô óòëåð òàêèé ñàìèé ³íñòðóìåíò Áîæîãî ãí³âó, ÿê ³ Íàâóõîäîíîñîð. ßêùî á ÿ áóâ õðèñòèÿíèíîì-ôóíäàìåíòàë³ñòîì, ó ìåíå, ìàáóòü, âèíèêëà á ñïîêóñà ïðîìîâèòè äî ºâðåéñüêî¿ îáùèíè: “Ïîñëóõàéòå, âè, ñïàíòåëè÷åí³ ëþäè. Êîëè æ âè âæå ïîáà÷èòå ñâ³òëî? Êîëè æ âè ïåðåñòàíåòå äàâàòè Áîãó ïðèâ³ä äëÿ ïîêàðàííÿ ³ ïðèéìåòå éîãî íàéâèùèé, óãîòîâàíèé âàì äàð, âèçíàâøè, ùî ²ñóñ Õðèñòîñ – Ñïàñèòåëü ²çðà¿ëþ?” Òîæ ÿ íå âáà÷àþ àíòèñåì³òèçìó â òàêîìó çàïèòàíí³ ç âóñò õðèñòèÿíèíàºâàíãåë³ñòà. ßêùî ïðèéìàòè äîêòðèíó ïðî òå, ùî Áîã áåçïîñåðåäíüî ïðè÷åòíèé äî ³ñòî𳿠²çðà¿ëþ, ôóíäàìåíòàë³ñò â³ä õðèñòèÿíñòâà, ñïðàâä³, ìîæå áóòè âïðàâ³ ñòâåðäæóâàòè, ùî ñòðàæäàííÿ ºâðå¿â ïîñëàíî íà íèõ çà â³äêèäàííÿ ²ñóñà. Íåçàëåæíî â³ä òîãî, ÷è º ëþäèíà õðèñòèÿíèíîìôóíäàìåíòàë³ñòîì, à ÷è òðàäèö³éíèì ºâðåºì, âîíà íå ìîæå ðîçãëÿäàòè ñòðàæäàííÿ ºâðåéñüêî¿ ³ñòî𳿠ïðîñòî ÿê ³ñòîðè÷í³ âèïàäêè. Âîíè ìóñÿòü ó ïåâíîìó ñåíñ³ âèðàæàòè âîëþ Áîãà ÿê ñïðàâåäëèâîãî é ïðàâåäíîãî Òâîðöÿ. Àáî òàêèé Áîã íàâìèñíå çàâäຠáîëþ, ùîá, ïîä³áíî äî ñàäèñòà, îòðèìàòè â³ä öüîãî çàäîâîëåííÿ, àáî â³í ìຠïðè÷èíó äëÿ çàïîä³ÿíèõ íèì íåùàñòü. ªäèíèì ìîðàëüíî âèïðàâäàíèì ìîòèâîì äëÿ âèùîãî çàâäàòè áîëþ íèæ÷îìó ìîãëî á áóòè ïîâ÷àëüíå ïîêàðàííÿ, ìåòîþ ÿêîãî º çì³íèòè õàðàêòåð ïîâåä³íêè æåðòâè. ßêùî ñïðèéìàòè çàïîâ³òíó òåîëîã³þ ñåðéîçíî, ÿê öå ðîáèâ íàñòîÿòåëü Ãðþáåð, Îñâåíö³ì íåîáõ³äíî ðîçãëÿäàòè ÿê âèáðàíèé Áîãîì ñïîñ³á ïîêàðàííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó äëÿ
390
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
òîãî, ùîá âîíè ìîãëè êðàùå ðîçãëåä³òè ñâ³òëî – ñâ³òëî Õðèñòà äëÿ õðèñòèÿíèíà, ³ ñâ³òëî Òîðè – äëÿ òðàäèö³éíîãî ºâðåÿ. ß ÷àñòî ñòâåðäæóâàâ, ùî ³äåÿ ïðî òå, ùî Áîã, ã³äíèé ëþäñüêîãî ïîêëîí³ííÿ, ì³ã çàïîä³ÿòè Îñâåíö³ì òèì, êîãî íàçèâàëè éîãî íàðîäîì, º íåïîäîáíîþ. Îäíàê çâåðí³ìî óâàãó íà òå, ÿêó ñòðàøíó ö³íó òðåáà áóëî á çàïëàòèòè â ðàç³ â³äêèäàííÿ Áîãà çàïîâ³òó. ßêùî Áîã çàïîâ³òó ³ñíóº, â Îñâåíö³ì³ ì³é íàðîä îòðèìàâ íàéñòðàøí³øå ïðîêëÿòòÿ, ÿêå Áîã êîëèíåáóäü ïîñèëàâ. ßêùî Áîãà ³ñòî𳿠íå ³ñíóº, òîä³ êîñìîñ º íàäçâè÷àéíî àáñóðäíèì çà ñâî¿ì ïîõîäæåííÿì ³ áåçãëóçäèì çà ñâî¿ì ïðèçíà÷åííÿì. Íàñ çàêèíóòî ó ñâ³ò, â ÿêîìó æèòòÿ çàðîäæóºòüñÿ ³ ìຠñâ³é ðå÷åíåöü, ³ âñå äëÿ òîãî, àáè ëèøå çíèêíóòè ñåðåä ïîäàëüøèõ çàðîäæåíü æèòòÿ. ßê ëþäñüê³ ³ñòîòè ìè ïîä³ëÿºìîñÿ âîëåþ ³ñòîðè÷íîãî òà ãåîãðàô³÷íîãî âèïàäêó íà ëþäñüê³ ïëåìåíà, áåç âèùî¿ íà òå ïðè÷èíè ÷è ìåòè. Ìè ïðîñòî ç’ÿâëÿºìîñÿ òàì íà ìèòü, àáè ëèøå ðîç÷èíèòèñÿ â îï³âí³÷í³é òèø³ ³÷íîãî Õàîñó. ßê ³ Ê’ºðêåãîð, ÿ ìàâ âèáèðàòè ì³æ ñâ³òîì áåç á³áë³éíîãî Áîãà ³ ñòðèáêîì ó â³ðó. Ó ìåíå áóëà äåùî ³íøà àëüòåðíàòèâà “àáî-àáî”, í³æ ó Ê’ºðêåãîðà. ß ìóñèâ âèð³øèòè, ÷è ñòâåðäæóâàòè ³ñíóâàííÿ Áîãà, ÿêèé çàïîä³ÿâ Îñâåíö³ì ñâîºìó íàðîäîâ³, ùî çàâèíèâ, àáî íàïîëÿãàòè íà òîìó, ùî ºâðå¿ í³÷îãî íå ñêî¿ëè òàêîãî, çà ùî âîíè á³ëüøîþ ì³ðîþ çàñëóãîâóâàëè á íà Îñâåíö³ì, àí³æ áóäü-ÿêèé ³íøèé íàðîä; ùî Îñâåíö³ì æîäíîþ ì³ðîþ íå áóâ ïîêàðàííÿì ³ ùî Áîãà, ÿêèé ì³ã áè ÷è õîò³â áè âäàòèñÿ äî òàêîãî ïîêàðàííÿ, íå ³ñíóº. ²íàêøå êàæó÷è, ÿ âèáðàâ ïðèéíÿòòÿ òîãî, ùî Êàìþ ïðàâîì³ðíî íàçâàâ ñì³ëèâ³ñòþ àáñóðäó, – ñì³ëèâ³ñòþ æèòè â áåçãëóçäîìó é áåçö³ëüíîìó êîñìîñ³, à íå â³ðó â Áîãà, ÿêèé çàïîä³ÿâ Îñâåíö³ì ñâîºìó íàðîäîâ³. ß â÷èíèâ ó òàêèé ñïîñ³á ÿê ðàáèí ³ òåîëîã, áóäó÷è ö³ëêîâèòî ñâ³äîìèé òîãî, ùî ì³é âèá³ð áóäå â³äêèíóòèé ìî¿ì íàðîäîì. Ïðîòå ÿ ãîòîâèé ðàäøå áóòè íåñïðèéíÿòèì ìî¿ì íàðîäîì, àí³æ ï³äòâåðäèòè éîãî ïðîâèíó â Îñâåíö³ì³. ² öåé ì³é ïîãëÿä íå çì³íèâñÿ ï³ä âïëèâîì ïåðåìîãè ²çðà¿ëþ â Øåñòèäåíí³é â³éí³ â 1967 ðîö³. Ìîæíà çàïåðå÷èòè, ùî òîé ñàìèé Áîã, ÿêèé äîñòàâëÿâ ºâðå¿â äî ïå÷åé, ïîäàðóâàâ ¿ì òàêîæ ªðóñàëèì ó 1967 ðîö³. Êîëè ÿ ñòîÿâ á³ëÿ Ñò³íè âë³òêó 1967 ðîêó – âïåðøå â³ä ïî÷àòêó òîãî ë³òà – ëþäè, ùî çíàëè ìåíå, ï³äõîäèëè é çàïèòóâàëè: “Ùî âè òåïåð ñêàæåòå? Áîã äàâ íàì óñ³ì ªðóñàëèì!” “Áîã íå íà áîö³ ºâðå¿â, – â³äïîâ³â ÿ, – ³ â³í íå ïðîòè àðàá³â. ² ºâðå¿, ³ àðàáè ëþáëÿòü öå ì³ñöå ³ ââàæàþòü éîãî ñâî¿ì. Öå ñòðàøíèé êîíôë³êò. Àëå óÿâëÿòè ñîá³ àðàáà ðàäøå ÿê ëèõîä³ÿ, à íå ÿê ñóïðîòèâíèêà, îçíà÷àº
391
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
õèáíî ðîçóì³òè ïðèðîäó öüîãî êîíôë³êòó. ß â³äìîâëÿþñÿ ïðîãîëîøóâàòè Gott mit uns [“Ç íàìè Áîã”] çà áóäü-ÿêèõ îáñòàâèí. Øåñòèäåííà â³éíà, õî÷ áè ÿêèìè óÿâëÿëèñÿ ¿¿ âèñíîâêè, íå º âåëè÷íîþ äîðîãîþ íàçàä äî Áîãà ³ñòîð³¿. Íå áà÷ó ÿ òàêîæ ñåíñó â òîìó, ùîá ââàæàòè Îñâåíö³ì îñòàííüîþ ëàíêîþ â äîâãîìó ëàíöþãó àíòèñåì³òñüêèõ àêò³â, ó÷èíåíèõ õðèñòèÿíàìè ïðîòè ºâðå¿â. Îñâåíö³ì ñòàíîâèòü ùîñü àáñîëþòíî íîâå é ô³çè÷íî â³äì³ííå â³ä äàâí³øèõ ºâðåéñüêèõ á³ä. ²ñíóº, ïðèì³ðîì, ð³çíèöÿ ì³æ “öèâ³ë³çîâàíèì” àíòèñåì³òèçìîì ïîïåðåäí³õ ñòîë³òü ³ òèì, ùî ìຠáóòè íàçâàíî àíòèñåì³òèçìîì îçáðîºíèõ òåõíîëî㳺þ âàðâàð³â äâàäöÿòîãî ñòîë³òòÿ. Õî÷ áè ÿêîþ íåñòåðïíîþ áóëà âîðîæ³ñòü Ôåðäèíàíäà òà ²çàáåëëè – êàòîëèöüêèõ ìîíàðõ³â ²ñïàí³¿ â 1492 ðîö³ – ïðîòè ºâðå¿â, ¿õ ïîòð³áíî ðîçãëÿäàòè ÿê öèâ³ë³çîâàíèõ àíòèñåì³ò³â. Âîíè ïðàâèëè â òîé ÷àñ, êîëè íàñòàâàâ ê³íåöü ïðèñóòíîñò³ ³ñëàìó íà ϳðåíåéñüêîìó ï³âîñòðîâ³, ùî òðèâàëà 781 ð³ê. Êîëè ìàâðè âè¿õàëè, ïåðåä ìîíàðõîì íåâ³äâîðîòíî ïîñòàëà ïðîáëåìà, ÷è äîñÿãëè âîíè ðåë³ã³éíî¿ ºäíîñò³, çà ÿêó áîðîâñÿ ¿õí³é íàðîä. Äîïîêè â ²ñïàí³¿ áóëè íåõðèñòèÿíè, òàêîãî çàãàëüíîíàö³îíàëüíîãî ñâÿùåííîãî êîíñåíñóñó äîñÿãòè íå âäàâàëîñÿ. Íà òîé ÷àñ ïîíÿòòÿ ñâ³òñüêîãî ñóñï³ëüñòâà áóëî àáñîëþòíî íåìèñëèìèì â ö³é êðà¿í³.  ²ñïàí³¿ áóëî äåê³ëüêà ñîòåíü òèñÿ÷ ºâðå¿â. Ñïîñ³á, ó ÿêèé ìîíàðõè îá³éøëèñÿ ç íèìè, âèñâ³òëþº ð³çíèöþ ì³æ öèâ³ë³çîâàíèì ³ ñó÷àñíèì àíòèñåì³òèçìîì. Ìîíàðõè íàäàëè ºâðåÿì íà âèá³ð òðè ìîæëèâîñò³. Ïåðøà – îõðåñòèòèñÿ é ñòàòè ñêëàäîâîþ õðèñòèÿíñüêî¿ ²ñïàí³¿; äðóãà – ïîêèíóòè êðà¿íó â ðàç³ â³äìîâè â³ä ïðèéíÿòòÿ õðåùåííÿ. ªâðåÿì, ÿê³ âè¿æäæàëè ç êðà¿íè, äîçâîëÿëîñÿ âçÿòè ç ñîáîþ âñå, ùî âîíè ñïðîìîæí³ áóëè óâåçòè. Âèá³ð áóâ âàæêèì, îäíàê âàæëèâî òå, ùî ìè ðîçó쳺ìî: Ôåðäèíàíä òà ²çàáåëëà íå áóëè çàö³êàâëåí³ ó çíèùåíí³ ºâðå¿â ëèøå ÷åðåç òå, ùî âîíè ºâðå¿. ¯õí³é ³íòåðåñ ñêëàäàëî ñòâîðåííÿ õðèñòèÿíñüêî¿ ²ñïàí³¿, à íå âèíèùåííÿ ºâðå¿â. Ó ºâðå¿â áóâ ³ òðåò³é, òðàã³÷íèé âàð³àíò âèáîðó: âîíè ìîãëè çàëèøèòèñÿ íà ³ñïàíñüê³é çåìë³ ÿê ºâðå¿, àëå â òàêîìó ðàç³ íà íèõ ÷åêàëà ñìåðòü. Óò³ì öåé êðàéí³é âàð³àíò íå áóâ ïîçáàâëåíèé ã³äíîñò³. Óÿâ³ìî ñîá³, ÿê ºâðåé ïðîìîâëÿº äî ñåáå: “ß í³êîëè íå çìîæó í³ ïîêèíóòè öå ì³ñöå, ÿêå ÿ ëþáëþ, í³ ñòàòè õðèñòèÿíèíîì”. Öÿ ëþäèíà ñâ³äîìî îáèðàëà ñòðàäíèöòâî. Éîãî ñìåðòü áóëà íàñë³äêîì â³ëüíîãî âèáîðó. Âîíà çàñâ³ä÷óâàëà âîäíî÷àñ éîãî ëþáîâ ³ äî ì³ñöÿ ïðîæèâàííÿ, ³ äî ºâðåéñüêî¿ â³ðè. Ó öüîìó ïîëÿãຠðàçþ÷èé êîíòðàñò ³ç òèì, ùî â³äáóâàëîñÿ â íàöèñòñüêèõ òàáîðàõ ñìåðò³. Îäí³ºþ ç íàéá³ëüøèõ
392
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
ïåðåìîã óòëåðà áóëî òå, ùî â³í ïîçáàâèâ ºâðå¿â áóäü-ÿêî¿ ìîæëèâîñò³ ñòàòè ìó÷åíèêàìè. Áåç â³ëüíîãî âèáîðó ñòðàäíèöòâî íåìîæëèâå. Ó òàáîðàõ íå ñêëàäàëî æîäíî¿ ð³çíèö³, ÷è âè äîêòîð Åä³ò Øòåéí, ùî ñòàëà ìîíàõèíåþ-êàðìåë³òêîþ, à ÷è âè õàñèäñüêèé ðàáèí. Çíèùóâàëè âñ³õ ºâðå¿â, íå ïåðåáèðàþ÷è. Íàâ³òü õðåùåííÿ íå ãàðàíòóâàëî óíèêíåííÿ öüîãî. ²ç ñóìîì ìóñèìî êîíñòàòóâàòè, ùî ïàòåòè÷í³ ñïðîáè ºâðåéñüêî¿ îáùèíè ââàæàòè ø³ñòü ì³ëüéîí³â ìó÷åíèêàìè – öå òðàã³÷íà, õî÷ ³ ö³ëêîì çðîçóì³ëà îìàíà. Íà æàëü, Îñâåíö³ì ìîæíà ðîçãëÿäàòè ÿê ïåðøèé òð³óìô òåõíîëîã³÷íî¿ öèâ³ë³çàö³¿ ó ç³òêíåíí³ ç òèì, ùî ìîæå ñòàòè íàñò³éëèâîþ ëþäñüêîþ ïðîáëåìîþ, à ñàìå: âèäàëåííÿ â³äõîä³â ó âèãëÿä³ çàéâèõ ëþäñüêèõ ³ñòîò ó ïåðåíàñåëåíîìó ñâ³ò³. Ñïîä³âàþñÿ, íå çàëèøèòüñÿ íåïîì³÷åíèì ì³é íàðî÷èòèé ìîâíèé ñòèëü ³ç çíåâàæàííÿì ìîðàëüíîãî âèì³ðó. ß ñïðîáóâàâ óäàòèñÿ äî ìîâè, ÿêîþ êîðèñòóâàëèñÿ íàöèñòè, êîëè ãîâîðèëè ïðî âèíèùóâàííÿ ëþäåé ÿê ïðî Sonderbehandlung – ñïåö³àëüíó îáðîáêó. Òåõíîëîã³ÿ ìàñîâîãî çíèùåííÿ ïåðåäáà÷ຠíàâìèñíå âèõîëîùåííÿ ìîâè, âèêîðèñòîâóâàíî¿ äëÿ îïèñó öüîãî ïðîöåñó, òàê, ùîá â³í âèäàâàâñÿ òåõíîëîã³÷íîþ ïðîáëåìîþ, à íå àêòîì âçàºìî䳿 ëþäñüêèõ ³ñòîò. Êîëè ÿ â³äâ³äóâàâ Ïîëüùó â 1965 ðîö³, äëÿ ìåíå â³äðàçó ñòàâ î÷åâèäíèì òîé ôàêò, ùî íåçâàæàþ÷è íà âñþ ¿õíþ íåïðèÿçíü äî ºâðå¿â, ïîëÿêè íå ìîãëè á óòâîðèòè Îñâåíö³ì. ¯ì áè ïðîñòî áðàêóâàëî òåõíîëîã³÷íî¿ âïðàâíîñò³, íåîáõ³äíî¿ äëÿ ðàö³îíàë³çîâàíèõ, áþðîêðàòè÷íèõ ñòðóêòóð, ç òàêèì óñï³õîì âèêîðèñòîâóâàíèõ í³ìöÿìè. Ñàìå ÷åðåç òå, ùî í³ìö³ äóæå ïðèðîäíî ïî÷óâàëèñÿ â òåõíîëîã³÷í³é öèâ³ë³çàö³¿, âîíè âèÿâèëèñÿ çäàòíèìè íà òàêó âïðàâí³ñòü ó ñâîºìó åêñïåðèìåíò³ ç âèäàëåííÿ ëþäñüêèõ â³äõîä³â. óòëåð ïðîäåìîíñòðóâàâ, ÿê ìîæíà çíèùóâàòè çàéâèõ ëþäåé ³ç íàäçâè÷àéíîþ åêîíî쳺þ çàñîá³â. Êð³ì òîãî, â³í äîâ³â, ùî òàêèé ïðîåêò ïîòðåáóº õ³áà ùî íåçíà÷íèõ îðãàí³çîâàíèõ ³ íåïðèºìíèõ çóñèëü â³ä ãðóïè âèêîíàâö³â. ͳìö³ ñüîãîäí³ – öå çäîðîâà, ïðîöâ³òàþ÷à ñï³ëüíîòà. ßê ÷àñòîãî â³äâ³äóâà÷à ö³º¿ êðà¿íè ìåíå íå ðàç âðàæàëî, íàñê³ëüêè çäîðîâîþ º ͳìå÷÷èíà – äëÿ í³ìö³â. Ïîçáóâøèñü íàáðèäëèâî¿ ïðèñóòíîñò³ ºâðå¿â, í³ìö³ ðîçâ’ÿçàëè ïðîáëåìó, ÿêà íàäîêó÷àëà ¿ì â³ä ÷àñ³â íàö³îíàëüíîãî çâ³ëüíåííÿ. Ñüîãîäí³ Í³ìå÷÷èíà áëèæ÷å ï³ä³éøëà äî îìð³ÿíîãî íàöèñòàìè Volksgemeinschaft – îäíîð³äíîãî íàðîäíîãî ñóñï³ëüñòâà, í³æ áóäü-êîëè â³ä ÷àñ³â íàö³îíàëüíîãî çâ³ëüíåííÿ. ßêùî â³äêèíóòè âñ³ ìîðàëüí³ ì³ðêóâàííÿ, ÿê öå ðîáèëè ñàì³ í³ìö³, ïðîåêò óòëåðà ìîæíà ââàæàòè âèùîþ ì³ðîþ óñï³øíèì. Äî òîãî æ â³í íàäèõຠíà ïîâòîðåííÿ, ÿêùî íå
393
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
ñóïðîòè ºâðå¿â, òî ñóïðîòè ³íøèõ ìåíøèí, ùî çàâàæàþòü ãàðìîí³éíîìó ³ñíóâàííþ ïàí³âíî¿ á³ëüøîñò³. Êð³ì òîãî, ÿê çàçíà÷èëà Õàííà Àðåíäò ó êíèæö³ “Êîð³ííÿ òîòàë³òàðèçìó”, ñüîãîäí³ âæå íå ³ñíóº ÿêîãîñü â³ðîã³äíîãî ³íòåëåêòóàëüíîãî ï³äґðóíòÿ äëÿ ï³äòâåðäæåííÿ ³ñíóâàííÿ ëþäñüêèõ ïðàâ. Òàê³ ïðàâà â àáñòðàêö³¿ ïîçáàâëåí³ ñåíñó. ªäèíèìè ïðàâàìè ³íäèâ³äà º ò³, ÿêèìè â³í âîëî䳺 âíàñë³äîê ñâ íàëåæíîñò³ äî êîíêðåòíî¿ ñï³ëüíîòè, ÿêà ñïðîìîæíà ãàðàíòóâàòè éîìó ö³ ïðàâà. Áåç òàêî¿ ñï³ëüíîòè ëþäèíà íå ìîæå ïîêëàäàòèñÿ íà æîäíèé ñïàäîê çàãàëüíî ïðèéíÿòèõ ëþäñüêèõ ïðàâ. Òàê³ ³çîëüîâàí³ ³íäèâ³äè ìîæóòü ëåãêî ïîòðàïèòè â ñèòóàö³þ ö³ëêîâèòîãî áåçïðàâ’ÿ, ÿê ó ðàç³ â’ÿçí³â òàáîð³â ñìåðò³. Ñïîñòåðåæåííÿ ì³ñ Àðåíäò íàäçâè÷àéíî âàæëèâ³ ç ïîãëÿäó òåîëî㳿. ßêùî ³íäèâ³ä íå ìຠïðàâ ïîçà òèìè, ùî éîìó ãàðàíòîâàí³ éîãî ïîë³òè÷íîþ ÷è ðîäîâîþ ñï³ëüíîòîþ, òîä³ âñ³ ðîçìîâè ïðî ïðèðîäíå, ìîðàëüíå ïðàâî àáî ïðî Áîãà, ÿêèé íàä³ëÿº ëþäèíó ïåâíîþ íåâ³ä’ºìíîþ ã³äí³ñòþ, âèÿâèëèñÿ, ÿê áóëî ïðîäåìîíñòðîâàíî í³ìöÿìè, íå³ñòîòíèìè â òîé ìîìåíò, êîëè âîíè ñïðààâä³ ìîãëè ìàòè çíà÷åííÿ. Òåîëîãè ÷è ìîðàë³ñòè ìîæóòü çàïåðå÷èòè, ùî êîæí³é ëþäèí³ äàðîâàíà Áîãîì íåâ³ää³ëüíà ì³ðà ã³äíîñò³; àëå òàê³ äîâîäè íå ñïðîìîæí³ í³ ñòðèìàòè ìàéáóòí³õ íàñë³äóâà÷³â íàöèñò³â, í³ çàñïîêî¿òè ïî-ñïðàâæíüîìó ¿õí³õ æåðòâ. ͳìö³ äîâåëè ñëóøí³ñòü ñâî¿õ ïîãëÿä³â ó ÿêíàé䳺â³øèé ñïîñ³á, óñï³øíî çíèùóþ÷è ñâî¿õ æåðòâ çà â³äñóòíîñò³ æîäíî¿ ïðîòèä³þ÷î¿ ñèëè, çäàòíî¿ ñòàòè ¿ì íà çàâàä³, àæ ïîêè âæå áóëî çàíàäòî ï³çíî. Íå ïðîëóíàëî íàâ³òü ñëîâåñíîãî çàñóäæåííÿ íàöèñò³â ç áîêó òèõ ðåë³ã³éíèõ àâòîðèòåò³â, ÿê³ ïðîÿâëÿëè íàéá³ëüøó íàñò³éëèâ³ñòü â îáñòîþâàíí³ ³ñíóâàííÿ ïðèðîäíîãî ïðàâà ³ ðåàëüíîñò³ ëþäñüêèõ ïðàâ ï³ä âëàäîþ Áîãà. Ëþäñüê³ ïðàâà â³äêèíóòî íå ìíîþ. Óñï³øí³ ä³¿ í³ìö³â ó çä³éñíåíí³ ñâîãî íàì³ðó ïîçáóòèñÿ íåáàæàíèõ, ç ¿õíüîãî ïîãëÿäó, åëåìåíò³â íàñåëåííÿ çðîáèëè ö³ ïðàâà òàêèìè, ùî íå âèêëèêàþòü óæå äîâ³ðè. ̳ñ Àðåíäò íàâîäèòü äóæå ö³êàâèé ïðèêëàä íà ï³äòâåðäæåííÿ ñâîãî àðãóìåíòó ñòîñîâíî òîãî, ùî ëþäñüê³ ïðàâà âæå íå âèêëèêàþòü äîâ³ðè. Íàïðèê³íö³ â³éíè, â 1945 ðîö³ ³òàë³éñüêèé óðÿä çàïðîïîíóâàâ óñ³ì ºâðåÿì íà ³òàë³éñüêèõ òåðåíàõ ìîæëèâ³ñòü íåãàéíîãî îòðèìàííÿ ³òàë³éñüêîãî ãðîìàäÿíñòâà. Ìàéæå âñ³ ºâðå¿, ÿêèõ öå ñòîñóâàëîñÿ, ³íñòèíêòèâíî çðîçóì³ëè, ùî òàêà ïðîïîçèö³ÿ, õî÷ áè ÿêîþ âåëèêîäóøíîþ òà äîáðîçè÷ëèâîþ âîíà âèäàâàëàñÿ, âñå îäíî áóëà ³ëþçîðíèì ðîçâ’ÿçàííÿì ¿õíüî¿ ïðîáëåìè. Âîíè çíàëè, ùî ¿ì íå âäàñòüñÿ â³äðàçó äîëó÷èòèñÿ äî îäí³º¿ ç áàãàòüîõ ïåðâèííèõ ñï³ëüíîò, ÿê³ ðàçîì óòâîðþþòü ³òàë³éñüêå
394
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
ñóñï³ëüñòâî. Ó äîáð³ ÷àñè ¿õíº ãðîìàäÿíñòâî òà ïåðåäáà÷óâàí³ íèì ïðàâà ìîæóòü áóòè íåïîðóøíèìè; â ëèõ³ ÷àñè ¿õíº ãðîìàäÿíñòâî ìîæå âèÿâèòèñÿ òàê ñàìî äàðåìíèì, ÿê ³ ó ºâðå¿â ͳìå÷÷èíè. Íàéâàãîì³øèì àðãóìåíòîì íà êîðèñòü âñòàíîâëåííÿ äåðæàâè ²çðà¿ëü äëÿ êîëèøí³õ â’ÿçí³â òàáîð³â ñëóãóâàëî ¿õíº óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ùî í³ áîæåñòâåííèé ðîçìèñåë, í³ óìîãëÿäí³ òâåðäæåííÿ ïðî ãðîìàäÿíñüêó ð³âí³ñòü ³ ëþäñüêó ã³äí³ñòü âæå á³ëüøå íå ìàëè ïðàêòè÷íî¿ çíà÷èìîñò³ äëÿ áóäü-ÿêî¿ ãðóïè ëþäåé. Öå âæå íå º ïåðåäóñ³ì ºâðåéñüêîþ ïðîáëåìîþ. Ëþäñüê³ ïðàâà é ã³äí³ñòü ìîæóòü áóòè ðåàë³çîâàí³ ëèøå ÷åðåç íàëåæí³ñòü äî ñï³ëüíîòè, ÿêà íàä³ëåíà âëàäîþ äëÿ ãàðàíòóâàííÿ öèõ ïðàâ. Íà æàëü, íà ñëîâ³ âëàäà íåîáõ³äíî íàãîëîñèòè. Õî÷ ÿê ïàðàäîêñàëüíî, óñâ³äîìëåííÿ öüîãî äîïîìîãëî ìåí³ ³, ñïîä³âàþñÿ, ìî¿ì ä³òÿì çóñòð³òè íåºâðåéñüêèé ñâ³ò, çîêðåìà õðèñòèÿíñüêèé, áåç ïî÷óòòÿ ãí³âó ÷è îáðàçè: ìè ìîãëè á ãí³âèòèñÿ ÷è îáðàæàòèñÿ ëèøå â òîìó ðàç³, ÿêùî á î÷³êóâàëè â³ä õðèñòèÿíñüêîãî ñâ³òó ïåâíî¿ íîðìè ïîâåä³íêè, ÿêî¿ éîìó íå âäàâàëîñÿ äîäåðæóâàòèñÿ. Îäíàê ÿêùî Îñâåíö³ì ³ íàâ÷èâ íàñ ÷îãîñü, òî öå òîãî, ùî â ÷àñè ëèõîë³òòÿ ïðàâà é ã³äí³ñòü íàéâ³ðîã³äí³øå ìîæóòü áóòè ðåàë³çîâàí³ â ìåæàõ ÿêî¿ñü ïåðâèííî¿ ÷è ðîäîâî¿ ãðóïè, ÿêùî âçàãàë³ ìîæëèâà ¿õíÿ ðåàë³çàö³ÿ. ß ùèðî áàæàâ áè, ùîáè áóëî ³íàêøå. ß ïåðåêîíàíèé, ùî â ñóñï³ëüñòâàõ, ÿê³ ïåðåäóâàëè ñóñï³ëüñòâó íîâ³òíüî¿ äîáè, ÷àñòî áóâàëî ³íàêøå. Ïðîòå ÿ íå áà÷ó, ÿê ìîæíà óíèêíóòè ñóìíîãî âèñíîâêó ïðî òå, ùî ëèøå òîé ìຠïðàâà é ïî÷óòòÿ âëàñíî¿ ã³äíîñò³, õòî ìຠâëàäó äëÿ çàáåçïå÷åííÿ öèõ ïðàâ, àáî íàëåæèòü äî ãðóïè, ÿêà âîëî䳺 òàêîþ âëàäîþ. Âîëîä³ííÿ âëàäîþ º îáîâ’ÿçêîâèì äëÿ ëþäñüêî¿ ã³äíîñò³. Ó 1967 ðîö³ â ºâðåéñüê³é îáùèí³ ïàíóâàëè ðîç÷àðóâàííÿ é íàâ³òü ãí³â ÷åðåç òå, ùî á³ëüø³ñòü õðèñòèÿí íå ðîçä³ëèëè ¿õí³ ïîáîþâàííÿ çà çáåðåæåííÿ ²çðà¿ëþ. ß ïåðåêîíàíèé, ùî ðåàêö³ÿ ºâðå¿â áóëà àáñîëþòíî íåïðàâèëüíîþ. Âíàñë³äîê ñâ îñâ³òè òà ðåë³ã³éíî¿ â³ääàíîñò³, ÿ â³ä÷óâàþ, ùî äîëÿ ²çðà¿ëþ º íàäçâè÷àéíî âàæëèâîþ äëÿ ìåíå. Ïðîòå ÿ íå ìàþ ïðàâà î÷³êóâàòè, í³áè òå, ùî º âèð³øàëüíèì äëÿ ìåíå, º òàê ñàìî âèð³øàëüíèì ³ äëÿ õðèñòèÿí. Äëÿ ²çðà¿ëþ çàñàäíè÷èì º ïèòàííÿ, ÷è çäàòíèé â³í âñòîÿòè. Áåç îñîáëèâîãî íà òå áàæàííÿ ÿ ä³éøîâ âèñíîâêó, ùî â ìàéáóòíüîìó ²çðà¿ëü âèæèâå ëèøå â òîìó ðàç³, ÿêùî â³í ïîêëàäàòèìåòüñÿ íà ñâîþ çäàòí³ñòü äî öüîãî ³ íå ÷åêàòèìå ñòîðîííüî¿ äîïîìîãè ç áîêó ÿêî¿ñü ³íøî¿ ñèëè. Áåç òàêî¿ çäàòíîñò³ íå áóäå íàä³éíîãî ìîðàëüíîãî çàñîáó ñòðèìóâàííÿ çíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàñåëåííÿ ö³º¿ äåðæàâè ñóñ³äí³ìè àðàáàìè â ðàç³ ¿õíüî¿ ïåðåìîãè.
395
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
Õî÷ áè ÿêèì ïîõìóðèì áóâ öåé ïîãëÿä, â³í óìîæëèâëþº äðóæí³ â³äíîñèíè ç ëþäüìè äëÿ ìåíå ³ çíîâó æ òàêè, ñïîä³âàþñÿ, äëÿ ìî¿õ ä³òåé. ß äàëåêèé â³ä íåðåàëüíîãî î÷³êóâàííÿ, ùî ëþäè ÷èíèòèìóòü ñóïðîòè ñâ ïðèðîäè. ß â³ðþ â ïñèõîô³çè÷íó ðåàëüí³ñòü Ïàä³ííÿ. Êîëè ëþäè ÷èíÿòü ó ïåðåäáà÷óâàíèé ³ çã³äíèé ç ¿õíüîþ ïðèðîäîþ ñïîñ³á, öå íå âèêëèêຠó ìåíå í³ ðîç÷àðóâàííÿ, í³ îáóðåííÿ. Ó ÷àñè ëèõîë³òòÿ íå äîâîäèòüñÿ î÷³êóâàòè îñîáëèâî¿ äîáðî÷åñíîñò³ ÷è âåëèêîäóøíîñò³ â³ä á³ëüøîñò³ ëþäåé, íå âàæèòü, ÿêîþ ïîõâàëüíîþ ìîæå áóòè òà ïîâåä³íêà, êîëè âîíà ïðîÿâëÿºòüñÿ íåñïîä³âàíî. Öå íå îçíà÷àº, ùî óòëåð ïðàâèëüíî êåðóâàâ í³ìåöüêèì íàðîäîì. Íàâïàêè, ÿêùî á óòëåð ñïðàâä³ ñåðéîçíî ñòàâèâñÿ äî âëàäè, â³í áè âèçíàâ ìåæ³ í³ìåöüêî¿ âëàäè. ßêùî á â³í ä³ÿâ îáà÷í³øå, ͳìå÷÷èíà íå áóëà á ñüîãîäí³ ïîä³ëåíîþ (íà ÷àñ íàïèñàííÿ òâîðó.– Ðåä.) êðà¿íîþ, çàòèñíóòîþ ì³æ Ðîñ³ºþ òà ñïîëó÷åíèìè Øòàòàìè. ͳìåöüêà êàòàñòðîôà ñòàëàñÿ òîìó, ùî ó óòëåðà íå áóëî äàâíüîãî ïîãàíñüêîãî óÿâëåííÿ ïðî òå, ùî áóäü-ÿê³ ä³¿, ÿê³ âèõîäÿòü çà ñâî¿ ìåæ³ – áóäü-ÿêà çâåðõí³ñòü – ðàíî ÷è ï³çíî îñàäæóþòüñÿ âñåìîãóòíüîþ Íåìåçèäîþ. ͳìåöüêà êàòàñòðîôà, ÿ ââàæàþ, áóëà ïåðåäóñ³ì ñïðè÷èíåíà òèì ôàêòîì, ùî íàöèçì í³êîëè íå áóâ ñïðàâæí³ì ÿçè÷íèöòâîì, à ðàäøå ð³çíîâèäîì þäåî-õðèñòèÿíñüêî¿ ºðåñ³. Ó êíèæö³ “ϳñëÿ Îñâåíö³ìà” ÿ öèòóþ ñïîñòåðåæåííÿ Æàí-Ïîëÿ Ñàðòðà ç éîãî òâîðó-á³îãðàô³¿ “Áîäëåð”, ùî º äîðå÷íèìè â äàíîìó âèïàäêó. Ñàðòð ñòâåðäæóº, ùî ñâÿùåíèê, ÿêèé ñëóæèòü ÷îðíó ìåñó, ïåðåêðó÷óþ÷è òèì ñàìèì õðèñòèÿíñüêèé ðèòóàë ³ â³ðîâ÷åííÿ, íå º æîäíîþ ì³ðîþ áàéäóæèì äî õðèñòèÿíñòâà, ÿêèì ì³ã áè áóòè ³ñòèííèé ïîãàíèí. ³í íåíàâèäèòü õðèñòèÿíñòâî, àëå ñàì â³í ä³àëåêòè÷íî ïîâ’ÿçàíèé ³ç ö³ºþ ðåë³ã³éíîþ ñèñòåìîþ, ÿêó âîäíî÷àñ ³ ñïðèéìàº, ³ â³äêèäàº. Îòæå, íàöèçì íå ìîæíà ðîçóì³òè ÿê íåîÿçè÷íèöòâî, ÿê öå ðîáèòü ïðîâ³äíèé ºâðåéñüêèé òåîëîã Åì³ëü Ôàêåíãåéì. Íàöèçì ä³àëåêòè÷íî çàïåðå÷óâàâ ºðåòè÷íå õðèñòèÿíñòâî. ßêùî á í³ìö³ áóëè ³ñòèííèìè ÿçè÷íèêàìè, âîíè á êåðóâàëèñÿ äàâí³ìè ïîãàíñüêèìè ÷åñíîòàìè âð³âíîâàæåíîñò³ é ïîâàãè äî ³ñíóþ÷èõ ìåæ. Íà çàê³í÷åííÿ ÿ õîò³â áè çàïðîïîíóâàòè ìîº âëàñíå ñïîâ³äóâàííÿ â³ðè ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà. ß ïîãàíèí. Áóòè ïîãàíèíîì – îçíà÷ຠâ³äøóêàòè ñâî¿ êîðåí³ ÿê äèòÿòè Çåìë³ ³ ïîáà÷èòè ñâîº âëàñíå ³ñíóâàííÿ ÿê ö³ëêîì ³ ïîâí³ñòþ çåìíå áóòòÿ. Öå îçíà÷àº, çíîâó æ òàêè, çðîçóì³òè, ùî äëÿ ëþäñòâà ³ñòèííèìè áîæåñòâàìè º áîãè Çåìë³, à íå âèù³ áîãè íåáà; áîãè ïðîñòîðó é ì³ñöÿ, à íå áîãè ÷àñó; áîãè äîì³âêè é âîãíèùà, à íå áîãè ìàíäð³â, õî÷ ìè ³ çìóøåí³ áóòè ìàíäð³âíèêàìè. Õî÷à ºâðåéñüêèé òåîëîã
396
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
êîæíî¿ îêðåìî¿ îð³ºíòàö³¿ ³ â³äêèäຠöþ ïîçèö³þ, ºâðåéñüêèé íàðîä ïðèéíÿâ ¿¿ – ñâî¿ìè íîãàìè. ªâðå¿ ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Íàéêðàùà ÷àñòèíà íàðîäó â³äìîâèëàñÿ â³ä ìàíäðóâàííÿ. Ö³ ëþäè â³äíàéøëè ñâîº âëàñíå ì³ñöå íà ö³é çåìë³. Îñü öå – ÿçè÷íèöòâî. Âñóïåðå÷ óÿâëåííÿì ºâðåéñüêîãî òåîëîã³÷íîãî çàãàëó, ÿçè÷íèöòâî íå îçíà÷ຠâ³äêèäàííÿ óñïàäêîâàíîãî ÿêèìñü íàðîäîì â³ä ñâî¿õ ïðåäê³â òàíöþ, éîãî â³äì³òíîãî ðèòóàëó ÷è éîãî ðîäîâî¿ îïîâ³ñòêè. ² òàíåöü, ³ îïîâ³ñòêà çíàéøëè ñâîº ì³ñöå â îíîâëåíîìó óòâåðäæåíí³ çåìíîãî áóòòÿ. Äî ïîâåðíåííÿ ºâðå¿â äî ²çðà¿ëþ öÿ îïîâ³ñòêà, çäàâàëîñÿ, çàñâ³ä÷óâàëà ë³í³éíèé ïîñòóï ºâðåéñüêîãî íàðîäó ó âèãíàíí³. Íàñïðàâä³ öÿ îïîâ³ñòêà â³ääçåðêàëþâàëà öèêë³÷íèé ðóõ. Âèãíàí³ ç³ ñâ çåìë³ íà äâ³ òèñÿ÷³ ðîê³â, ï³ñëÿ Îñâåíö³ìà âîíè ïîâåðíóëèñÿ äîäîìó. Îñâåíö³ì áóâ íàñïðàâä³ ãðàíè÷íèì âèðàæåííÿì âèãíàííÿ. ϳñëÿ Îñâåíö³ìà ó ºâðå¿â ªâðîïè íå áóëî ³íøîãî æèòòºçäàòíîãî âèáîðó, îêð³ì ïîâåðíåííÿ äîäîìó, ÿêùî âîíè õîò³ëè âèæèòè ç íàëåæíîþ ã³äí³ñòþ. Íàéãëèáøèì ³ íàéêàðäèíàëüí³øèì ç óñ³õ óñòðåìë³íü îêðåìî¿ ëþäèíè ³ ãðóïè íàñïðàâä³ ìîæå áóòè ïðàãíåííÿ ïîâåðíóòèñÿ äî ì³ñöÿ ñâîãî ïîõîäæåííÿ. ²ç ïîãëÿäó òåîëî㳿, òàêå ïðàãíåííÿ ìîæå ïîºäíóâàòèñÿ ç ïîâåðíåííÿì äî àðõà¿÷íèõ áîã³â, ïîâ’ÿçàíèõ ³ç ì³ñöåì ïîõîäæåííÿ. Íà çàâåðøåííÿ ñâîãî âèñòóïó ÿ õîò³â áè ðîçïîâ³ñòè ïðî ñâîþ áàáóñþ ç áîêó ìàòåð³. Ó ìîëîäîìó â³ö³ âîíà ïðè¿õàëà äî Ñïîëó÷åíèõ Øòàò³â ³ç Ëèòâè. Öå áóëà îðòîäîêñàëüíà ºâðåéêà, ÿêà í³êîëè íå âèâ÷àëà àíãë³éñüêî¿ ìîâè. Îñåëèâøèñü îäíîãî ðàçó â íüþ-éîðêñüêîìó ѳò³, âîíà í³êîëè íå âè¿çäèëà ç òîä³øíüîãî ºâðåéñüêîãî ãåòòî â Lower East Side. Ïàì’ÿòàþ, ÿê îäíîãî ðàçó â 1936 ðîö³, êîëè ìåí³ áóëî äâàíàäöÿòü ðîê³â, ÿ ï³øîâ â³äâ³äàòè ¿¿. Äëÿ ìåíå öå áóëî íå ëåãêî, îñê³ëüêè ÿ íå ðîçìîâëÿâ íà ¿äèø. Ìè çìóøåí³ áóëè ñï³ëêóâàòèñÿ ç íåþ ìàéæå âèêëþ÷íî áåç ñë³â. ß âèïàäêîâî âèñóíóâ îäíó ç øóõëÿä ³ ïîáà÷èâ òàì ïàïåðîâèé ì³øå÷îê ³ç çåìëåþ. ²ççîâí³ íà ì³øå÷êó áóëà ïðèêëåºíà ìàðêà áðèòàíñüêîãî óðÿäó Ïàëåñòèíè. Öåé ì³øå÷îê ³ç çåìëåþ áóëî íàä³ñëàíî ¿é ç³ Ñâÿòî¿ çåìë³. Ìîº ºâðåéñüêå âèõîâàííÿ áóëî íàäçâè÷àéíî îáìåæåíèì, àëå ìåí³ âèñòà÷èëî çäîðîâîãî ãëóçäó íå ðîçïèòóâàòè ¿¿ ïðî ì³øå÷îê. ß çàñóíóâ øóõëÿäó ³ â³äòîä³ ê³ëüêà ðîê³â íå áà÷èâ öüîãî ì³øå÷êà. Êîëè æ îïóñêàëè â äîìîâèíó òðóíó ì áàáóñ³, ¿¿ ñòàðøèé ñèí âçÿâ ì³øå÷îê, â ÿêîìó áóëà íàä³ñëàíà ç ²çðà¿ëþ çåìëÿ, ³ âèñèïàâ ¿¿ íà â³êî òðóíè â ãîëîâàõ. Ó òîé ìîìåíò ÿ âïåðøå çðîçóì³â äåùî ïðî ñâîþ áàáóñþ. Âîíà ïðîæèëà óñå ñâîº æèòòÿ ÿê ìàíäð³âíà ºâðåéêà, àëå íå õîò³ëà ìàíäðóâàòè â³÷íî. Äåñü ãëèáîêî ó ñâî¿é äóø³ âîíà ïðàãíóëà ïîâåðíóòèñÿ äîäîìó. ¯¿ øëÿõ äîäîìó, ïðèíàéìí³
397
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
ñèìâîë³÷íî, áóâ ïîâåðíåííÿì íà çåìëþ ¿¿ ïåðâ³ñíîãî ì³ñöÿ ïîõîäæåííÿ ÿê ºâðåéêè – íà Ñâÿòó çåìëþ. Âîíà áóëà äèòÿì çåìë³. Âîíà õîò³ëà, ùîá ï³ñëÿ ñìåðò³ ¿¿ ïðàõ çì³øàâñÿ ç ïîðîõîì äîìó ¿¿ ïðåäê³â. ß ïåðåêîíàíèé òàêîæ, ùî âîíà ïîâåðòàëàñÿ äî Âåëèêî¿ Áîãèí³ ò³º¿ çåìë³. Íà ñâ³é ëàä, ìîÿ áàáóñÿ áóëà òàêîþ æ ì³ðîþ äîêîð³ííîþ ÿçè÷íèöåþ, ÿê ³ ÿ. II. ³çåëü: Ãîâîðèòè, ïèñàòè ³ çáåð³ãàòè ìîâ÷àííÿ Íàñïðàâä³, ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî ÿ í³êîëè íå ãîâîðèâ ïðî Ãîëîêîñò, çà âèíÿòêîì îäí³º¿ êíèæêè – “ͳ÷” – íàéïåðøî¿, äå ÿ íàìàãàâñÿ áåçïîñåðåäíüî ðîçïîâ³ñòè, ÿê áóëî, çàçèðíóòè, òàê áè ìîâèòè, â î÷³ äîñâ³äîâ³. Óñ³ ìî¿ ïîäàëüø³ êíèæêè ïîáóäîâàí³ äîâêîëà çì³ñòó ïåðøî¿. ß íàìàãàâñÿ ðîçêðèòè òàºìíèöþ, ñâîãî ðîäó çàòåìíåííÿ. À ÿê çàñâ³ä÷óº Êàôêîâà òðàäèö³ÿ, íàâ³òü çàòåìíåííÿ º çàòåìíåíèì. Òàºìíèöÿ ñàìà ïî ñîá³ º òàºìíèöåþ. Òîæ äîçâîëüòå ìåí³ íå âèñâ³òëþâàòè çàÿâëåíó ìíîþ òåìó, à ïåðåïîâ³ñòè âàì ê³ëüêà ³ñòîð³é. Îäíó ç íèõ, íàñê³ëüêè ìåí³ â³äîìî, ðîçïîâ³äàâ íå ºâðåé, à Æàí Êîêòî, ôðàíöóçüêèé ñþððåàë³ñò. Öå âñüîãî-íà-âñüîãî àíåêäîò, àëå â³í äóæå äîðå÷íèé â íàøîìó ç âàìè âèïàäêó. Æàíà Êîêòî çàïèòàëè: “Ïàí Êîêòî, ÿêùî á âàø áóäèíîê áóâ ó âîãí³, ùîá âè âèíåñëè ç íüîãî?” ² â³í â³äïîâ³â: “Çâè÷àéíî, âîãîíü”. Íà ìîþ äóìêó, òå, ùî ìè âèíåñëè ç íàøèõ îïîâ³äåé ³ ç íàøèõ ïàëàþ÷èõ áóäèíê³â â ºâðîïåéñüê³é ³ñòîð³¿, áóâ âîãîíü. Äðóãà ³ñòîð³ÿ ïî÷óòà íå â³ä Êîêòî, ³ âîíà íå ïðî íüîãî, à ïðî shammes. Ñëîâî shammes, àíãë³éñüêîþ “beadle”, îçíà÷ຠñëóæêó, ÿêèé âèêîíóº ïåâí³ çàâäàííÿ â ñèíàãîç³.  àìåðèêàíñüêèõ ñèíàãîãàõ íåìຠñëóæêè – òàì âñ³ ñëóæíèêè âèùîãî ðàíãó, äóæå âèøóêàíî îäÿãíåí³. Shammes – öå òèïàæ, ÿêèé ö³ëêîâèòî çíèê ³ç æèòòºâîãî êîíó àìåðèêàíñüêèõ ºâðå¿â. ßê ïðàâèëî, shammes – ñëóæêà – öå íóæäåííà ëþäèíà, ÷àñòî ãîðáàíü, ìàéæå çàâæäè ìîâ÷óí. Òàêèì º îáðàç ñëóæêè â ìî¿é êíèæö³ “Ìîéøàñëóæêà”. ª ùå é ³ñòîð³ÿ ïðî ðåàëüíó ëþäèíó. Äåñü ó Ðîñ³¿, â ãåòòî, shammes íà ³ì’ÿ Ìîéøà çáîæåâîë³â; äåíü ó äåíü â³í ïðèõîäèâ äî ñèíàãîãè, ñõîäèâ íà bima (ð³çíîâèä ïîä³óìó), ñòóêàâ êóëàêîì ïî êàôåäð³ ³ ïðîìîâëÿâ äî Áîãà: – “Ribbono shel Olam – Ãîñïîäè âñåñâ³òó, ÿ õî÷ó, ùîá òè çíàâ, ùî ìè ùå òóò”. Äåíü ó äåíü. Ïîò³ì ïî÷àëèñÿ åøåëîíè. Ãåòòî âèãèáàëî; çàëèøàëîñÿ äåäàë³ ìåíøå é ìåíøå ºâðå¿â. Ñëóæêà ïðîäîâæóâàâ ïðèõîäèòè – íåñàìîâèòèé, ÿê ³ ðàí³øå, ³ ç ãí³âîì, à ìîæå, òî áóâ ñì³õ, áèâ êóëàêîì ïî ñòîëó, ïðîìîâëÿþ÷è: “Ãîñïîäè âñåñâ³òó, ÿ õî÷ó, ùîá òè çíàâ, ùî ìè ùå òóò”. Íàðåøò³ ïðèéøîâ îñòàíí³é åøåëîí,
398
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
³ â³í áóâ ºäèíèì ºâðåºì, êîòðèé çàëèøèâñÿ â ãåòòî. ²ç ÿêî¿ñü ïðè÷èíè áîæåâ³ëüíèõ çàëèøàëè, òàê ñàìî, ÿê ³ â ìîºìó ð³äíîìó ì³ñò³. Îäíèì îäèí â³í áóâ ó ãåòòî. Ïðèõîäèâ äî ñèíàãîãè, çíîâó ñõîäèâ íà bima, â³ä÷èíÿâ ñâÿòàÿ ñâÿòèõ ³ ñòóêàâ êóëàêîì ïî â³âòàðþ: “Ãîñïîäè âñåñâ³òó, ÿ õî÷ó, ùîá òè çíàâ, ùî ÿ âñå ùå òóò”. Ïîò³ì â³í ïðèïèíèâ ñòóêàòè ³ ïðîáóðìîò³â ëèøå: “Àëå òè – äå òè?”. ß íå çíàþ, ùî ñòàëîñÿ ç Ìîéøåþ-ñëóæêîþ. Ìåí³ íåâ³äîìî íàâ³òü, ùî ñòàëîñÿ ç Íèì, Òèì, äî êîãî â³í çâåðòàâñÿ. ² ÿ íàâ³òü íå çíàþ, ÷è ÿ òóò. ß êàæó öå, òîìó ùî ÷àñîì, êîëè ÿ ïîâåðòàþñÿ ïîäóìêè íà äâàäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â íàçàä – îäíå ïîêîë³ííÿ, ÷âåðòü â³êó – ÿ çàìèñëþþñÿ íàä òèì, ÷è òà ëþäèíà, ùî âñåðåäèí³ ìåíå, ÿêà áóëà äèòèíîþ ï³ä ÷àñ â³éíè, ïîõîäèòü ç òîãî æ êîð³ííÿ, ùî é ÿ, ïåðåæèëà ò³ ñàì³ ïî䳿, áà÷èëà òå ñàìå, ùî é ÿ. ß çàïèòóþ ñåáå, ÷è áóâ óçàãàë³ Ãîëîêîñò. Ïåðø³ òðè äí³ â³éíè – â 1944 ðîö³ – êîëè äèòèíà ïîòðàïèëà äî öàðñòâà Íî÷³, ÿ ïàì’ÿòàþ, ùî âîíà íå â³ðèëà – âïðîäîâæ òðüîõ äí³â âîíà íå â³ðèëà, ùî áóëà â³éíà, ùî áóëà òàêà ð³÷, ÿê â³éíà. ² ïðîòÿãîì òðüîõ äí³â ÿ íå â³ðèâ, ùî ºâðå¿â óáèâàëè. ß âñå ùå ïàì’ÿòàþ ñîí, ÿêèé, ÿê ìåí³ çäàâàëîñÿ, ÿ áà÷èâ: ÿ ðàçîì ³ç òàòîì, ³ ïðîòÿãîì òðüîõ äí³â ³ òðüîõ íî÷åé äèòèíà, ÿêîþ áóâ ÿ, çíîâó é çíîâó ïîâòîðþº áàòüêîâ³: “Öå íå ïðàâäà, öüîãî íå ìîæå áóòè. Íåìîæëèâî, ùîá ºâðå¿â óáèâàëè òàêèì ÷èíîì. À ñâ³ò çáåð³ãຠìîâ÷àííÿ?” Öå áóëî ìî¿ì çàïèòàííÿì: íåâæå ñâ³ò ìîæå çáåð³ãàòè ìîâ÷àííÿ? Çãîäîì ÿ çðîçóì³â, ùî ñâ³ò ìîâ÷àâ ³ ùî ðå÷³, ïðî ÿê³ ÿ äóìàâ, ùî âîíè â³äáóâàëèñÿ, ñïðàâä³ â³äáóâàëèñÿ. Îäíàê ï³ä ÷àñ â³éíè âñ³ ºâðå¿, êîòð³ ïåðåáóâàëè â ïàñòö³, íå â³ðèëè, í³áè çîâí³øí³é ñâ³ò ìîæå çíàòè ïðî òå, ùî â³äáóâàëîñÿ. ß ñëóõàâ ñüîãîäí³ Ä³êà Ðóáåíøòåéíà. Áåçóìîâíî, ÿ ðîçä³ëÿþ éîãî ãí³â ³ éîãî â³ä÷àé. Íàñïðàâä³, âè ïîâèíí³ çíàòè, ùî öå äîáðå, ùî ºâðå¿ â òàáîðàõ íå óÿâëÿëè, ùî â³äáóâàëîñÿ â ñâ³ò³. ßêùî á ºâðåÿì ó òàáîðàõ áóëî â³äîìî, ùî Ðóçâåëüò, ³ ×åð÷³ëü, ³ äå Ãîëëü, ³ Ïàïà, ³ âñ³ çíàëè, àëå í³õòî íå áèâ íà ñïîëîõ, âîíè á, ÿ äóìàþ, â÷èíÿëè ñàìîãóáñòâî. Íà ìîþ äóìêó, âîíè á íå íàö³ëþâàëèñÿ íà âèæèâàííÿ. ªäèí³, õòî ñïðàâä³ çíàâ, öå ò³, ÿê³ éøëè íà ñìåðòü. Ìîæå, âàì êîëèñü òðàïëÿëàñÿ íàãîäà áà÷èòè ôîòîàëüáîìè – àëüáîìè ç ôîòîãðàô³ÿìè, ÿê³ ðîáèëèñÿ íà çãàäêó í³ìåöüêèìè îô³öåðàìè, – ëþáèòåëüñüê³ ñâ³òëèíè, ÿêèìè ðîçâàæàþòü ãîñòåé. Íåéìîâ³ðíî: âîíè ôîòîãðàôóâàëèñÿ. ß ãîäèíàìè âäèâëÿâñÿ â ö³ ôîòîãðàô³¿, íàìàãàþ÷èñü çáàãíóòè, ÿê ëþäèíà ìîãëà ðîáèòè ¿õ ³ ñê³ëüêè æèòòÿ â öèõ çàñòèãëèõ â³äáèòêàõ.
399
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
Êîëè äèâèøñÿ íà ö³ ôîòîçí³ìêè, íàéá³ëüøå âðàæàþòü î÷³. À ïîò³ì, êîëè ïðèäèâëÿºøñÿ äî î÷åé, ïî÷èíàºø ðîçóì³òè, ïðî ùî äóìàëè ö³ ëþäè. Âîíè éøëè íà ñìåðòü áåç ãí³âó, áåç íåíàâèñò³, áåç ñìóòêó ³ áåç ñîðîìó. ß ãàäàþ, âîíè éøëè íà ñìåðòü ³ç æàõëèâèì ïî÷óòòÿì æàëîñò³. Âîíè áóëè ñïîâíåí³ æàëþ – æàëîñò³ äî òèõ ó çîâí³øíüîìó ñâ³ò³, õòî ì³ã ³ äàë³ æèòè, çíàþ÷è ïðî òå, ùî â³äáóâàëîñÿ âñåðåäèí³. ² òóò ÿ çìóøåíèé êîíñòàòóâàòè, ùî íàø³ ç ijêîì ïîãëÿäè ðîçõîäÿòüñÿ. Ó ñâî¿é äèíàì³÷í³é, ÿñêðàâ³é ³ õâèëþþ÷³é ïðîìîâ³ â³í íàìàãàâñÿ ïîÿñíèòè ñâîþ ô³ëîñîô³þ âèæèâàííÿ ÷è æèòòÿ â æîðñòîêîìó, õîëîäíîìó ñâ³ò³ àáñóðäó, ÿêèé â³í íàçâàâ “ñâ³òîì, â ÿêîìó Áîã óìåð”. ß í³êîëè íå ãîâîðèâ ïðî Áîãà â òàêîìó äóñ³, ijê. ß âçàãàë³ í³êîëè íå ãîâîðèâ ïðî Áîãà. Ìîæëèâî, òîìó, ùî ÿ âèõîâóâàâñÿ â íåâåëè÷êîìó shtetl ³ òîìó, ùî ÿ áóâ Yeshiva Bocher – ³ âñå ùå çàëèøàþñÿ íèì, ó ïåâíîìó ñåíñ³. À ìîæëèâî, ÷åðåç òå, ùî â äèòèíñòâ³ ð³ê ó ð³ê ìåíå ïîâ÷àëè, ùî ïåðåä òèì, ÿê ñêàçàòè “Áîã æèâèé”, ÿ ìóøó áóòè ãîòîâèì äî öüîãî. ß ïàì’ÿòàþ, ùî ìè ïîâèíí³ áóëè ñõîäèòè íà Mikvah – ðèòóàëüíå îáìèâàííÿ – äëÿ òîãî, ùîá ìàòè ïðàâî ñòâåðäæóâàòè ùîñü âàæëèâå, ÿê-îò: “Áîã áëàãîñëîâåííèé”; Áîã öå Áîã. Îòæå, ÿ ³ òåïåð í³êîëè íå ãîâîðþ ïðî Áîãà. Ðàäøå ÿ êàæó ïðî ëþäåé, ÿê³ â³ðÿòü ó Áîãà, àáî æ ïðî ëþäåé, ÿê³ â³äêèäàþòü Áîãà. Ö³êàâî, ùî ô³ëîñîô³ÿ, ÿêà çàïåðå÷óº Áîãà, ïîõîäèòü íå â³ä ïåðåæèâö³â. Æîäåí ³ç òèõ, õòî äîòðèìóºòüñÿ òàê çâàíî¿ òåîëî㳿 “Áîã óìåð”, íå áóâ â Îñâåíö³ì³. Ò³, ùî áóëè òàì, í³êîëè òàêîãî íå êàçàëè. Ïîâ³ðòå ìåí³, ó ìåíå º ïðîáëåìè ç Áîãîì. ß â³ä÷óâàþ ãí³â, âñòóïàþ â ñóïåðå÷êè ³ ìåíå ìó÷àòü æàõè. Îäíàê ìîÿ ïîëåì³êà, ìîº çáåíòåæåííÿ, ìîº çäèâóâàííÿ ñòîñóþòüñÿ ëþäåé. ß íå ðîçóì³þ, ÿê ëþäè ìîæóòü áóòè òàêèìè “âàðâàðàìè”, ÿê âè ¿õ íàçâàëè, ijê. ß âñå ùå öüîãî íå ðîçóì³þ. Ìîæëèâî òîìó, ùî ÿ âèõîâàíåöü ºøèâè, ³ âñå, ÷îãî ÿ íàâ÷àâñÿ â Ñîðáîíí³, íå éäå â æîäíå ïîð³âíÿííÿ ç òèì, ùî ÿ âèâ÷àâ â ºøèâ³. ß íå ðîçóì³þ òàêîæ ³ òîãî, ÿê âäàëîñÿ ñò³ëüêîì ºâðåÿì çàëèøèòèñÿ ëþäüìè â òàáîðàõ. Öüîãî ÿ í³êîëè íå çðîçóì³þ. Âè ãîâîðèòå ïðî íåíàâèñòü: íå õî÷åòå, ùîá âàø³ ä³òè çíåíàâèä³ëè. Çàïåâíÿþ âàñ, ijê, ºâðåé íå çäàòíèé íåíàâèä³òè. Ó á³á볿 âñþäè, äå çãàäóºòüñÿ íåíàâèñòü, çàâæäè éäåòüñÿ ïðî íåíàâèñòü äî ñåáå. ªäèíà íåíàâèñòü, íà ÿêó çäàòíèé ºâðåé, öå – íà æàëü – ñàìîíåíàâèñòü. Óò³ì öå éîìó âäàºòüñÿ. Ìè íå ìîæåìî íåíàâèä³òè íàøèõ ñóñ³ä³â, ìè íå çäàòí³ íàâ³òü íåíàâèä³òè íàøèõ âîðîã³â. Ïîäèâ³òüñÿ íà ²çðà¿ëü; ³çðà¿ëüòÿíè íå ïðîÿâëÿþòü íåíàâèñò³ äî àðàá³â. Äîçâîëüòå ìåí³ ùå ùîñü âàì ñêàçàòè. Õî÷ ÿê öå äèâíî ïðîçâó÷èòü, ó ñòîñóíêàõ ì³æ ºâðåºì ³ í³ìöåì íå áóëî íåíàâèñò³. Ìè íå â³ä÷óâàëè
400
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
íåíàâèñò³ äî í³ìö³â, à í³ìö³ – äî íàñ. Áóëî ùîñü ã³ðøå. Íåíàâèä³òè ìîæíà ëèøå ëþäñüêó ³ñòîòó. Äëÿ íèõ ìè áóëè ðå÷àìè. Ëþäèíà íå âèÿâëÿº íåíàâèñò³ äî ðå÷åé. À ìè íå ìàëè äî íèõ íåíàâèñò³, òîìó ùî ìè íå çäàòí³ íà íåíàâèñòü. Îñîáëèâî ç îãëÿäó íà òå, ùî âîíè òîä³ óîñîáëþâàëè Malach Hamavet – àíãåëà ñìåðò³. ßê ìîæíà íåíàâèä³òè ñìåðòü? ßê ìîæíà â³ä÷óòè íåíàâèñòü äî ÷îãîñü, ùî âèùå âàøîãî ðîçóì³ííÿ ³ ùî ³íîä³ íàáóâຠëè÷èíè Áîãà? Âè á çìîãëè? Ìè íå ìîãëè. Á³ëüøå òîãî, êîëè ÿ äóìàþ ïðî ºâðå¿â ó òàáîðàõ, íàéá³ëüøå äèâóº ìåíå òå, ùî òàê áàãàòî ç íèõ çáåðåãëè ëþäñüêó ïîäîáó âñóïåðå÷ óñüîìó. ß íàâåäó âàì ïðèêëàä. ßê ÿ âæå êàçàâ, ÿ íàâ÷àâñÿ â ºøèâ³, äå ìåíå â³ä³ðâàëè ïðîñòî â³ä òàëìóäà. Óñ³õ íàñ – ÿ áóâ íå îäèí; êîëè ÿ êàæó “ÿ”, ÿ ìàþ íà óâàç³ âñ³õ, êîãî çàáðàëè ç ºøèâè, â³ä òàëìóäà, ïðîñòî â Á³ðêåíàó. ² âïðîäîâæ òðüîõ äí³â ÿ ïåðåáóâàâ ó ñòàí³ çàö³ïåí³ííÿ, ÿ íå ì³ã ïîâ³ðèòè â òå, ùî áà÷èâ. Ïîò³ì îòÿìèâñÿ ³, ïðèãàäóþ, ÿê íåâäîâç³ ï³ñëÿ öüîãî, î÷åâèäíî, íà ÷åòâåðòèé ÷è ï’ÿòèé äåíü, ìåíå íàïðàâèëè â êîìàíäó. ß í³êîëè íå ðîçïîâ³äàâ ö³º¿ ³ñòîð³¿, áî ââàæàþ ¿¿ íàäòî îñîáèñòîþ. Ìåíå â³äïðàâèëè â êîìàíäó íîñèòè êàì³ííÿ. ×îëîâ³ê, ç ÿêèì ÿ íîñèâ êàì³ííÿ – ÿ í³êîëè íå áà÷èâ éîãî îáëè÷÷ÿ, ò³ëüêè øèþ, ³ ïàì’ÿòàþ ëèøå éîãî ãîëîñ – ïåðøîãî æ äíÿ çàïèòàâ ìåíå: “Çâ³äêè òè?” ß â³äïîâ³â éîìó. “×èì òè çàéìàâñÿ âäîìà?” ß ñêàçàâ, ùî ÿ áóâ Yeshiva Bocher – íàâ÷àâñÿ. ³í çàïèòàâ: “ßêèé òðàêòàò âè âèâ÷àëè?” ß â³äïîâ³â éîìó. ³í ïèòàº: “ßêà ñòîð³íêà?” ß íàçâàâ ñòîð³íêó. À â³í ìåí³: “Ïðîäîâæèìî çàíÿòòÿ”. ß êàæó éîìó: “Âè ùî, ç ãëóçäó ç’¿õàëè? Òóò? Áåç êíèæîê, áåç óñüîãî ³ íàâ³ùî? ³í â³äïîâ³â: “Ìè ïîâèíí³ ïðîäîâæóâàòè. Öå ºäèíèé âèõ³ä”. ² â³ðèòå ÷è í³, ìè ïðîäîâæèëè. Öå áóâ çíàíèé Rosh Yeshiva, â³äîìèé äèðåêòîð çíàìåíèòî¿ òàëìóäèñòñüêî¿ øêîëè ºøèâè â Ãàëè÷èí³. ³í, ÿê ïðàâèëî, öèòóâàâ ôðàãìåíò, à ÿ ïîâòîðþâàâ éîãî, äåíü ó äåíü. Ìè âèâ÷èëè òàëìóä äî ñàìîãî ê³íöÿ. Òå, ùî òàêà, ÿê â³í, ëþäèíà íå ëèøå ñàìà âèâ÷àëà, à é äîïîìàãàëà ³íøèì âèâ÷àòè òàëìóä â Îñâåíö³ì³, íå ïåðåñòຠâèêëèêàòè ó ìåíå çäèâóâàííÿ. ßê ³ òîé ôàêò, ùî â³í áóâ íå ïîîäèíîêèì. Áóâ, ñêàæ³ìî, ÷îëîâ³ê, ÿêèé êîíòðàáàíäíèì øëÿõîì ä³ñòàâ ïàðó tefillin – àìóëåò³â. Öå êîøòóâàëî éîìó âàæêî ñêàçàòè ñê³ëüêîõ ðàö³îí³â – ïîðö³é õë³áà. ³í ñïåö³àëüíî ðîçäîáóâ ¿õ, ³ çíàéøëîñÿ ïðèíàéìí³ äâ³ ñîòí³ ºâðå¿â, ÿê³ ùîðàíêó ï³äí³ìàëèñÿ íà îäíó ãîäèíó ðàí³øå, ùîáè âèøèêóâàòèñÿ ³ âèêîíàòè ì³òöâàõ. Ñì³õîâèíà! Òàê, áóëî àáñóðäîì íàä³âàòè àìóëåòè. Çíàºòå, áóëè ºâðå¿, êîòð³ ñâÿòêóâàëè Éîì ʳïóð! Áóëè ºâðå¿, êîòð³ ÷èòàëè ìîëèòâè! Áóëè ºâðå¿, ùî îñâÿ÷óâàëè ³ì’ÿ ²çðà¿ëþ – ¿õíüîãî íàðîäó, ïðîñòî çàëèøàþ÷èñÿ ëþäèíîþ!
401
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
Ó ñèñòåì³ êîíöòàáîð³â â³äáóâàëàñÿ ÿêàñü íàäçâè÷àéíî äèâíà ð³÷. Ïåðøèìè, õòî çäàâàâñÿ, õòî ñï³âïðàöþâàâ ³ç âîðîãîì, – ùîá âðÿòóâàòè ñâîº æèòòÿ – áóëè ³íòåëåêòóàëè, ë³áåðàëè, ãóìàí³ñòè, ïðîôåñîðè ñîö³îëî㳿 òîùî. ×åðåç òå, ùî âñÿ ¿õíÿ êîíöåïö³ÿ ñâ³òó ðàïòîâî ðîçáèâàëàñÿ íà äðóçêè. Âîíè íå ìàëè íà ùî ñïåðòèñÿ. Ñåðåä êîìóí³ñò³â áóëî ìàëî òàêèõ, ùî çäàâàëèñÿ. Çíàõîäèëèñÿ òàê³, àëå äóæå ìàëî. Ó íèõ áóëà ñâîÿ îðãàí³çàö³ÿ íà êøòàëò öåðêîâíî¿ – ñâ³òñüêà öåðêâà, àëå äóæå äîáðå îðãàí³çîâàíà. Âîíè áóëè çäàòí³ ÷èíèòè îï³ð. Ñåðåä êàòîëèöüêèõ ñâÿùåíèê³â áóëî íàâ³òü ³ùå ìåíøå òàêèõ, õòî çäàâàâñÿ. Äóæå ìàëî áóëî ñâÿùåííîñëóæèòåë³â, ÿê³ ï³ñëÿ òîãî, ÿê ³ç íèõ “çäèðàëè ñòðóæêó”, çäàâàëèñÿ ³ ñï³âïðàöþâàëè ç êàòîì. Ïðîòå áóëè é âèíÿòêè. Îäíàê âè á íå çíàéøëè æîäíîãî ðàáèíà – çàïåâíÿþ âàñ – ñåðåä óñ³õ êàïî ÷è ñåðåä òèõ, õòî îá³éìàâ âëàäí³ ïîñàäè â òàáîðàõ. Âè êàæåòå, ijê, ùî óòëåð ïîçáàâèâ ºâðåÿ ìó÷åíèöòâà. Öå íå ïðàâäà. Áàãàòî ÿê³ ç ºâðå¿â, îñîáëèâî ðàáèíè, ìîãëè âðÿòóâàòè ñâîº æèòòÿ. Ó ìîºìó ì³ñò³ âñ³ ðàáèíè ìàëè ìîæëèâ³ñòü âðÿòóâàòèñÿ, ³ çíàºòå, õòî õîò³â ¿õ óðÿòóâàòè? Ñâÿùåíèêè. Öå íå ïåðøèé ðàç â ³ñòîð³¿, êîëè âîíè õîò³ëè ìàòè àë³á³. Ñâÿùåíèêè ïðèéøëè äî íàøèõ ðàáèí³â – ó íàøîìó öåíòð³ ¿õ áóëî áëèçüêî òðèäöÿòè – ïðîïîíóþ÷è ¿ì ïðèõèñòîê ó ìîíàñòèð³, â öåðêâ³. Îäíàê, çâè÷àéíî, ÿêèé ðàáèí ì³ã ï³òè íà öå? Íàñê³ëüêè ÿ çíàþ, áóëî äâîº – ïðèíàéìí³ ç ï’ÿòäåñÿòè òèñÿ÷ ðàáèí³â ó Ñõ³äí³é ªâðîï³ – äâîº òàêèõ, ùî âèáðàëè øëÿõ ³íäèâ³äóàëüíîãî ñïàñ³ííÿ. Óñ³ ³íø³ çâîë³ëè äîáðîâ³ëüíî é ñâ³äîìî ï³òè ç³ ñâî¿ìè ºâðåÿìè. ßê ö³ ðàáèíè çáåðåãëè ñâîº ºâðåéñòâî ³ ñâîþ ãóìàíí³ñòü? Îñü ùî ã³äíå ïîäèâó! Àäæå öÿ ñèñòåìà áóëà äóæå ì³öíîþ ³ óâåñü ñâ³ò áóâ ¿¿ ñï³ëüíèêîì! Ó íàì³ðè í³ìö³â âõîäèëî íå ëèøå ô³çè÷íå âèíèùåííÿ ºâðåéñüêîãî íàðîäó; ïåðåäóñ³ì âîíè õîò³ëè çíèùèòè ¿õ äóõîâíî. Îòæå, âîíè âèíàéøëè öåé âñåñâ³ò – ùî éîãî ìè ó Ôðàíö³¿ íàçèâàºìî univers concentrationnaire – ³ç éîãî ïðàâèòåëÿìè é ñâÿùåíèêàìè òà ïåðâîñâÿùåíèêàìè. ͳìö³ õîò³ëè ïðèíèçèòè ºâðåÿ, ïîçáàâèòè éîãî ïðàâ, ïðèìóñèòè éîãî çðåêòèñÿ âñ³õ ö³ííîñòåé ³ âáèòè â íüîìó ëþäèíó. Öå áóëî ¿õí³ì ïåðøîðÿäíèì çàâäàííÿì. Íàâ³òü òàá³ðíà ìîâà, – ùî æ òî çà ìîâà áóëà? Íàéíåïðèñòîéí³øà ìîâà, ÿêó ëèøå ìîæíà ñîá³ óÿâèòè. ² âñå öå äëÿ ñòâîðåííÿ â³äïîâ³äíî¿ àòìîñôåðè, äëÿ íàâ’ÿçàííÿ ºâðåéñüêîìó íàðîäîâ³ íåëþäñüêîãî îáðàçó ëþäèíè é âñåñâ³òó. Ïðèãàäóþ îäèí àíåêäîò, ÿêèé ñì³øíèì íå íàçâåø. Çì³ñò éîãî òàêèé: â îäíîìó ãåòòî åñåñ³âåöü êàòóâàâ ºâðåÿ, ³ â ÿêèéñü ìîìåíò â³í ñòóêíóâ ñâîþ æåðòâó ïî ãîëîâ³, çðîáèâøè âîäíî÷àñ õîëîñòèé ïîñòð³ë. Êîëè ºâðåé
402
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
îïðèòîìí³â, åñåñ³âåöü, ñì³þ÷èñü, êàæå éîìó: “Òè ìåðòâèé. Àëå òè öüîãî íå çíàºø. Òè ãàäàºø, ùî âò³ê â³ä íàñ? Ìè òâî¿ õàçÿ¿, íàâ³òü â ³íøîìó ñâ³ò³”. Öå æàõëèâèé æàðò, àëå â íüîìó º äåùèöÿ ³ñòèíè. Ó ïëàíè í³ìö³â ùîäî ºâðåéñüêîãî íàðîäó âõîäèëà ï³äì³íà ñîáîþ ºâðåéñüêîãî Áîãà. Óñ³ òåðì³íè, âñÿ ëåêñèêà çàñâ³ä÷óþòü öå. ² âñóïåðå÷ óñüîìó – ö³ òàá³ðíèêè, ùî çàëèøàëèñÿ ëþäüìè é ºâðåÿìè, ïðîäîâæóâàëè ìîëèòèñÿ Áîãîâ³. À çàðàç ÿ ñêàæó âàì, ijê, ùî âè íå ðîçó쳺òå ¿õ, êîëè ãîâîðèòå, í³áè âàæ÷å æèòè ñüîãîäí³ ó ñâ³ò³ áåç Áîãà. Ͳ! ßêùî íå áî¿òåñÿ òðóäíîù³â, îáåð³òü æèòòÿ ç Áîãîì. ×è ìîæíà ïîð³âíÿòè ñüîãîäí³ òðàãåä³þ â³ðóþ÷îãî ç òðàãå䳺þ íåâ³ðóþ÷îãî? Ñïðàâæíÿ òðàãåä³ÿ, ñïðàâæíÿ äðàìà – öå äðàìà â³ðóþ÷îãî. Íà íàïèñàííÿ ïåðøî¿ êíèæêè ÿ âèòðàòèâ äåñÿòü ðîê³â. Öå íå áóëî âèïàäêîâ³ñòþ; ÿ ðîáèâ öå óìèñíî. Ó 1945 ðîö³ ÿ äàâ îá³òíèöþ ìîâ÷àííÿ ç ò³ºþ ìåòîþ, àáè, âèæäàâøè äåñÿòü ðîê³â, ïåðåêîíàòèñÿ â òîìó, ùî òå, ïðî ùî çáèðàâñÿ ñêàçàòè, º ïðàâäîþ. Ñïî÷àòêó ëþäè íå ðîçïîâ³äàëè ïðî òå, ùî òàì â³äáóâàëîñÿ. Ò³, õòî âèæèâ, â³äìîâëÿëèñÿ âèíîñèòè íà ñâ³òëî òó òåìðÿâó, ÿêó âîíè áà÷èëè. Ñüîãîäí³ ó íàñ º ïèñüìåííèêèðîìàí³ñòè é ñîö³îëîãè, áàãàòî õòî ïèøå ïðî öå. Ó ïåðø³ äí³ ò³, ùî áóëè òàì, íå òîðêàëèñÿ ö³º¿ òåìè: öå áóâ âîãîíü. ×îìó âîíè ìîâ÷àëè? Íà öå áóëî áàãàòî ïðè÷èí. Ïî-ïåðøå, òîìó ùî âîíè ïîáîþâàëèñÿ: ó ïðîöåñ³ ðîçïîâ³ä³ âîíè ìîæóòü ñïîòâîðèòè ñóòü ñàìî¿ îïîâ³ä³. Äåÿê³ îïîâ³ä³ íåîáõ³äíî ïåðåäàâàòè óñíî àáî âçàãàë³ íå ïîøèðþâàòè; ¿õ òðåáà ðîçïîâ³äàòè ÿê òàºìíèö³, â ñóêóïíîñò³, ç âóñò â óñòà, ïîøåïêè – ÿê ñïðàâæíþ óñíó òðàäèö³þ, ùî í³êîëè íå ïîøèðþâàëàñÿ, í³êîëè íå ïåðåäàâàëàñÿ íà ïèñüì³, ÿê ñòâåðäæóº ðàáèí Êîöêåð. Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî öå Áðàêå ñêàçàâ, ùî ë³òåðàòóðà – öå ïåðåòâîðåíà íà âîãîíü ðàíà; òîæ ìè áîÿëèñÿ âèêëèêàòè öåé âîãîíü. Âè ïàì’ÿòàºòå Á³áë³þ: ùî ñòàëîñÿ ç äâîìà ä³òüìè Ààðîíà Õàêîåíà – ïåðâîñâÿùåíèêà? Íå ìîæíà ãðàòè ç âîãíåì! Òîæ ìè íå ãîâîðèëè ïðî öå, òîìó ùî áîÿëèñÿ âïàñòè â ãð³õ. Íàâ³òü çàðàç óñ³ ìî¿ äðóç³ â³ä÷óâàþòü, ùî êîëè ìè ïèøåìî êíèæêè ³ ïóáë³êóºìî ¿õ, ìè â÷èíÿºìî ãð³õ. Íå çàïèòóéòå ìåíå, ÷îìó. Öå ï³äñâ³äîìå â³ä÷óòòÿ. Ùîñü íå òàê, ùîñü íåïðàâèëüíî. Ðåàëüíó ³ñòîð³þ, ìîæëèâî, íå ìîæíà ïåðåêàçàòè. Ñïðàâæíÿ ³ñòèíà íå ïåðåäàºòüñÿ. Ðåàëüíå óÿâëåííÿ íå ìîæíà í³ ç êèì ðîçä³ëèòè, òîæ íàâ³ùî ãîâîðèòè ïðî íüîãî? ß ìîæó ñêàçàòè íàâ³òü á³ëüøå. Ñüîãîäí³, ÷åðåç äâàäöÿòü ï’ÿòü ðîê³â ï³ñëÿ ö³º¿ ïî䳿, ÿ çàìèñëþþñÿ íàä òèì, ÷è íå ñë³ä áóëî íàì îáðàòè òîä³ ìîâ÷àííÿ. ×îìóñü ÿ â³ðþ, ÿêùî á óñ³ î÷åâèäö³ ö³º¿ ïî䳿 ç³áðàëèñÿ íà
403
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
òàºìíó íàðàäó, äåñü ó ë³ñ³, ³ âèð³øèëè ðàçîì – ÿ çíàþ, öå ïîåòè÷íèé, íåðåàëüíèé îáðàç, àëå ìåí³ íå äຠñïîêîþ â³ä÷óòòÿ âòðàòè ö³º¿ ìîæëèâîñò³ – ÿêùî á ìè âñ³ òîä³ âèð³øèëè í³êîëè íå âèìîâèòè é ñëîâà ïðî öþ ïîä³þ, ÿ ãàäàþ, ìè ìîãëè á çì³íèòè ëþäèíó ñàìîþ çíà÷èì³ñòþ íàøîãî ìîâ÷àííÿ. Îäíàê òîä³, ÿ òàêîæ ïåðåêîíàíèé, ëþäñòâî áóëî á íå â çìîç³ âèòðèìàòè öüîãî. Öå ïðèâåëî á ëþäèíó ³ íàðîäè íà ãðàíü áåçóìñòâà. Îñü ÷îìó, ÿ ãàäàþ, ìè çàãîâîðèëè. Òîä³ ìè çàãîâîðèëè ùå é ç ³íøî¿ ïðè÷èíè. ßêèìîñü ÷èíîì ºâðåéñüêà íàòóðà â íàñ ïðîÿâëÿºòüñÿ íàñò³ëüêè ñèëüíî, ùî ìè â³ðèìî â ñï³ëêóâàííÿ, â³ðèìî â ïåðåäàííÿ, â ïîðîçóì³ííÿ. Íà ìîº ïåðåêîíàííÿ, ãîëîâíèé ÷èííèê ºâðåéñüêîãî áóòòÿ – öÿ ïîòðåáà â ñï³ëêóâàíí³. Òîìó ìè ïî÷èíàºìî çàâæäè ç ³ìåí; á³áë³ÿ óñ³ÿíà ³ìåíàìè. Íàâ³ùî íàì óñ³ ö³ ³ìåíà – áàòüêî ³ ñèí, áàòüêî ñèíà – íàâ³ùî? Ùîá äàòè íàì â³ä÷óòòÿ çâ’ÿçàíîñò³, íåîáõ³äíîñò³ ïðîäîâæåííÿ. Ìè ïîâèíí³ ï³äòðèìóâàòè çâ’ÿçîê. Öå ãîëîâíà òåìà ºâðåéñüêîãî áóòòÿ, ³ âîíà áóëà òàêîþ çàâæäè – âïðîäîâæ óñ³º¿ íàøî¿ ³ñòîð³¿, ùî íàðàõîâóº ÷îòèðè òèñÿ÷³ ðîê³â. ϳä ÷àñ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè öå ïðîÿâèëîñÿ ç ³ùå á³ëüøîþ ñèëîþ. Ñîòí³ ëþäåé â ãåòòî æåðòâóâàëè ñîáîþ, ùîá äîïîìîãòè îäíîìó ç íèõ âèáðàòèñÿ ç ãåòòî ³ ðîçïîâ³ñòè ¿õíþ ³ñòîð³þ. Êîëè Ñèìîíà Äóáíîâà, ìîæëèâî, íàéâèäàòí³øîãî íàøîãî ³ñòîðèêà, ï³äâåëè äî áðàòñüêî¿ ìîãèëè â Ðèç³ ðàçîì ç ³íøèìè ºâðåÿìè, â³í ãîëîñíî ïðîìîâèâ: “ªâðå¿, íàñòîðîæòå ñâî¿ âóõà ³ ðîçïëþùòå øèðøå î÷³! Âáèðàéòå êîæíó õìàðèíêó; âáèðàéòå êîæíó óñì³øêó; âáèðàéòå êîæíåí çâóê. Çàïàì’ÿòàéòå!” ³í íàâ³òü òîä³, íàâ³òü òàì â³ä÷óâàâ ãîñòðó ïîòðåáó ïîâ³äîìëÿòè, ðîçïîâ³äàòè íàì ³ñòîð³¿.  Îñâåíö³ì³ – íàâ³òü ³ Á³ðêåíàó, â çîíäåðêîìàíä³ (êîìàíäà, ùî ïðàöþâàëà â êðåìàòîð³ÿõ) – áóëè ëþäè, ùî çàïèñóâàëè äåíü ó äåíü, ôàêò çà ôàêòîì – õî÷ áè ÿêèì æàõëèâèì â³í áóâ – ñòèñëî é ñòðèìàíî. Âîíè áóëè ïåðåêîíàí³ â íåîáõ³äíîñò³ ïåðåäàòè ö³ äàí³. ×îìó? ×îìó âîíè ðîáèëè öå? ² íàâ³ùî? Ó êîãî âîíè ìîãëè â³ðèòè?  ëþäèíó? Ùî ìåíå âî÷åâèäü äèâóº ³ âðàæàº, – öå òå, ùî âîíè ìîãëè ùå äóìàòè ïðî ëþäèíó ³ ïðî Áîãà, à òàêîæ ïðî íàñ, òèì÷àñîì ÿê æèëè ³ âìèðàëè â òó äîáó, êîëè ³ ºâðåÿ, ³ ëþäèíó áóëî çðàäæåíî ëþäèíîþ ³ Áîãîì. Öÿ ³ñòîð³ÿ ïðî äóõîâíó ñèëó (ÿ íå íàçèâàòèìó ¿¿ “îïîðîì”, îñê³ëüêè ñàìå öå ñëîâî áóëî çíåö³íåíî), ïðî ºâðåÿ ìຠáóòè ðîçêàçàíà. Öå òå, ÿ ââàæàþ, ùî ðîáèòü íàñ òàêèìè ïîê³ðëèâèìè. Îäíàê ïðè öüîìó ìè òîðêàºìîñÿ, ÿ ïåðåêîíàíèé, ñàìî¿ ïðèðîäè òîãî, ùî ÿ íàçèâàþ ºâðåéñòâîì [Jewishness], îñê³ëüêè ìåí³ íå ïîäîáàºòüñÿ ñëîâî þäà¿çì. Çàáàãàòî “³çì³â” ó öüîìó ñâ³ò³. Ùî ÿ íàçèâàþ ºâðåéñòâîì?
404
ÎÁÌ²Í ÄÓÌÊÀÌÈ
ª â òàëìóä³ îäíà îïîâ³äêà – äóæå ãàðíà. ² âîíà äîðå÷íà, îñê³ëüêè âè ãîâîðèëè ïðî ìó÷åíèê³â ³ ìè ãîâîðèìî ïðî ìó÷åíèê³â. Îïîâ³äêà òàêà. Êîëè ðàáèíà ²ñìà¿ëà, îäíîãî ç äåñÿòè ìó÷åíèê³â çà â³ðó â ÷àñè Ðèìñüêî¿ ³ìïåð³¿, âåëè íà ñòðàòó, ïî÷óâñÿ ãîëîñ ³ç íåáåñ, ÿêèé ïðîìîâëÿâ: “²ñìà¿ëå, ²ñìà¿ëå, ÿêùî ç òâî¿õ î÷åé óïàäå õî÷ îäíà ñëüîçà, ÿ ïîâåðíó âñåñâ³ò ó ñòàí ïåðâèííîãî õàîñó”. Ðàáèí ²ñìà¿ë, ÿê ãîâîðèòüñÿ â ì³äðàø³, áóâ áëàãîðîäíîþ ëþäèíîþ ³ íå çàïëàêàâ. ² ÿ òðèâàëèé ÷àñ íå ì³ã çðîçóì³òè, ÷îìó â³í íå çàïëàêàâ? Òà õàé éîìó ãðåöü! ßêùî äîâîäèòüñÿ ïëàòèòè òàêó ö³íó, êîìó â³í ïîòð³áåí, òàêèé ñâ³ò? Êîìó â³í ñïîäîáàºòüñÿ? Õòî çàõî÷å æèòè â íüîìó? Àëå íà òå áàãàòî ïðè÷èí, ÷îìó â³í íå çàïëàêàâ. Ïî-ïåðøå, â³í áóâ ìó÷åíèêîì. Ïî-äðóãå, â³í êîðèâñÿ. Ïî-òðåòº – ³ öå îñòàííÿ é íàéïîåòè÷í³øà ïðè÷èíà òîãî, ÷îìó â³í íå çàïëàêàâ – â³í õîò³â äàòè íàì óðîê þäà¿çìó. Ðàáèí ²ñìà¿ë – íà â³äì³íó â³ä ñâîãî êëàñè÷íîãî îïîíåíòà ðàáèíà Àê³áà – áóâ ðàö³îíàë³ñòîì. Íàâ³òü óìèðàþ÷è, â³í õîò³â äàòè íàì óðîê: òàê, ÿ ìîæó çíèùèòè öåé ñâ³ò, ³ ñâ³ò íà öå çàñëóãîâóº. Àëå áóòè ºâðåºì – îçíà÷ຠìàòè âñ³ ï³äñòàâè ó ñâ³ò³ äëÿ çíèùåííÿ ³ íå çíèùóâàòè! Áóòè ºâðåºì, îçíà÷ຠìàòè âñ³ ï³äñòàâè ó ñâ³ò³ íåíàâèä³òè í³ìö³â ³ íå çíåíàâèä³òè ¿õ! Áóòè ºâðåºì – öå ìàòè âñ³ ï³äñòàâè ó ñâ³ò³ çíåâ³ðèòèñÿ â öåðêâ³ ³ íå çíåíàâèä³òè ¿¿! Áóòè ºâðåºì – öå îçíà÷ຠìàòè âñ³ ï³äñòàâè ó ñâ³ò³ íå â³ðèòè â ìîâó, ñï³âè, ìîëèòâè ³ â Áîãà, àëå ïðîäîâæóâàòè îïîâ³äü, ïðîäîâæóâàòè ä³àëîã ³ ìàòè âëàñí³ (ÿê ó ìåíå) ìîâ÷àçí³ ìîëèòâ³ é ñóïåðå÷êè ç Áîãîì. Îñü òàêèé óðîê äàâ ìåí³ ðàáèí ²ñìà¿ë, êîëè âìèðàâ; àëå æ â³í áóâ ðàáèíîì ²ñìà¿ëîì, à ÿ ëèøå îïîâ³äà÷ éîãî îïîâ³äåé. ² âñå æ, ìîæëèâî, ó öüîìó ñåíñ ºâðåéñüêîãî áóòòÿ, îñîáëèâî äëÿ îïîâ³äà÷à ³ñòîð³é: ðîçïîâ³äàòè ³ñòîð³¿, ïåðåæèò³ áåçë³÷ ðàç³â ³ áàãàòüìà ºâðåÿìè, ³ ÿ ëèøå îäèí ³ç íèõ. Ïîñòñêðèïòóì 29 âåðåñíÿ 1988 ðîêó Ãàð³ Äæåéìñ Êàðãàñ îðãàí³çóâàâ ñèìïîç³óì íà òåìó “Åë³ Â³çåëü: ëþäèíà ³ ïèñüìåííèê”. Âëàøòîâàíèé ó Âåáñòåðñüêîìó óí³âåðñèòåò³ â Ñåí-Ëó¿ (̳ññóð³), ñèìïîç³óì âøàíîâóâàâ âîäíî÷àñ òðèäöÿòó ð³÷íèöþ âèõîäó ó ñâ³ò òâîðó ³çåëÿ “ͳ÷” ³ ø³ñòäåñÿòèð³÷÷ÿ ïèñüìåííèêà. Ïðàö³ ñèìïîç³óìó ì³ñòèëè ñòàòòþ Ôðàíêë³íà ˳òòåëÿ, ÿêèé ïîñèëàâñÿ íà äàâí³é îáì³í äóìêàìè ì³æ Ðóáåíøòåéíîì ³ ³çåëåì. Êîëè íàñòàëà ÷åðãà äëÿ â³äïîâ³ä³ ³çåëÿ íà âèñòóïè, ùî ¿õ â³í ïðîñëóõàâ óïðîäîâæ äíÿ, â³í ðîçïîâ³â òàêó ³ñòîð³þ ïðî òó ïåðøó êîíôåðåíö³þ â 1970 ðîö³.
405
ÐÈ×ÀÐÄ ÐÓÁÅÍØÒÅÉÍ ÒÀ Å˲ ²ÇÅËÜ
ϳñëÿ òîãî ÿê ³çåëü çàê³í÷èâ ñâîþ â³äïîâ³äü Ðóáåíøòåéíó òîãî âå÷îðà, Ðóáåíøòåéí âñòàâ ³ âèñëîâèâ áàæàííÿ ùîñü ñêàçàòè. ³çåëü î÷³êóâàâ, ùî Ðóáåíøòåéí ñïðîáóº ñïðîñòóâàòè éîãî òâåðäæåííÿ. Íàòîì³ñòü â³äïîâ³äü Ðóáåíøòåéíà ³çåëþ áóëà ïðîñòîþ: “ß ÿê ðàáèí õî÷ó äàòè âàì ñâîº áëàãîñëîâåííÿ”. * Óçÿòî ç: Franklin H. Littell and Hubert G. Locke, eds., The German Church Struggle and the Holocaust. Detroit: Wayne State University Press, 1974. Ïåðåäðóêîâàíî ç äîçâîëó Ôðàíêë³íà Ã. ˳òòåëÿ òà Ãóáåðòà Ã. Ëîêêå. ÄÎÄÀÒÊÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ Brown, Robert McAfee. Elie Wiesel: Messenger to All Humanity. Notre Dame, Ind.: University of Notre Dame Press, 1983. Brenner, Reeve Robert. The Faith and Doubt of Holocaust Survivors. New York: The Free Press, 1980. Cargas, Harry James. Harry James Cargas in Conversation with Elie Wiesel. New York: Paulist Press, 1976. Cohen, Arthur A. The Tremendum: A Theological Interpretation of the Holocaust. New York: Crossroad Publishing Company, 1981. Eckardt, A. Roy. For Righteousness’ Sake: Contemporary Moral Philosophies. Bloomington: Indiana University Press, 1987. Eckardt, Alice L., and A. Roy Eckardt. Long Night’s Journey into Day, A Revised Retrospective on the Holocaust. Detroit: Wayne State University Press, 1988. Eliach, Yaffa. Hasidic Tales of the Holocaust: The First Original Hasidic Tales in a Century. New York: Vintage Books, 1988. Haas, Peter J. Morality after Auschwitz: The Radical Challenge of the Nazi Ethic. Philadelphia: Fortress Press, 1988. Katz, Steven T. Post-Holocaust Dialogues: Critical Studies in Modern Jewish Thought. New York: New York University Press, 1983. Maybaum, Ignaz. The Face of God after Auschwitz. Amsterdam: Polak & Van Gennep, 1965. Rosenbaum, Irving J. The Holocaust and Halakhah. New York: Ktav, 1976. Roskies, David G. Against the Apocalypse: Responses to Catastrophe in Modern Jewish Culture. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1984. Van Buren, Paul M. A Theology of the Jewish-Christian reality. 4 vols. New York: Harper and Row, 1980 – 89.
406
Åï³ëîã ×îìó? – Ùå îäíà ð³÷. – Ùî òè ìàºø íà óâàç³? – Êîëè òè ðîçïîâ³äàºø ïðî ñâîþ ìàëåíüêó ñåñòðó, ÿêà ïîëèøຠòåáå îñü òàê, – íå îáíÿâøè, íå ñêàçàâøè “äî ïîáà÷åííÿ”, íå ïîáàæàâøè òîá³ äîáðî¿ äîðîãè, ÷è òè ìîæåø ñêàçàòè, ùî â òîìó áóëà íå ¿¿ ïðîâèíà? – Öå áóëà íå ¿¿ ïðîâèíà. – Òîä³ ÷èÿ öå áóëà âèíà? – ß ç‘ÿñóþ öå. ² ñêàæó. Êëÿíóñü òîá³, ìîÿ ìàëåíüêà ñåñòðî. Îáîâ‘ÿçêîâî. Åë³ Â³çåëü. “×îëîâ³ê ³ éîãî ìàëåíüêà ñåñòðà”, ªâðåé ñüîãîäí³ Òðàâåíü 1944: åøåëîí ïðèáóâຠäî Îñâåíö³ìà-Á³ðêåíàó. Çáåíòåæåí³ ºâðå¿ ç ѳãåòà òà ³íøèõ ì³ñò Òðàíñ³ëüâàí³¿ âèõîäÿòü ç³ ñâîãî óâ‘ÿçíåííÿ â çàë³çíè÷íèõ âàãîíàõ, ³ ¿õ îãîðòຠîï³âí³÷íå ïîâ³òðÿ ³ç ïðèñìàêîì ãîð³ëèõ ò³ë. Ñåðåä íèõ – Åë³ Â³çåëü, ÿêîìó ï‘ÿòíàäöÿòü, éîãî áàòüêî, ìàòè ³ ìàëåíüêà ñåñòðè÷êà Ö³ïîðà. ³ä³ïõíóòèé åñåñ³âöåì, õëîïåöü ãóáèòü ç î÷åé ñâîþ ìàò³ð ³ç ñåñòðîþ, íå óñâ³äîìëþþ÷è ö³ëêîì, ùî öå ðîçñòàâàííÿ íàçàâæäè. Òàê, ðîçñòàâàííÿ áóëî íàâ³êè. Îòæå, íàâåäåíèé âèùå ä³àëîã, ÿê ³ îêðåì³ ³íø³ ä³àëîãè Åë³ Â³çåëÿ, íà ÿê³ ÷èòà÷ íàòðàïëÿº â ö³é àíòîëî㳿, íå â³äáóâàëèñÿ – âîíè é ñïðàâä³ íå ìîãëè â³äáóâàòèñÿ. ² âñå æ òàêè âîíè â³äáóâàëèñÿ ³ ìóñÿòü â³äáóâàòèñÿ – íåîäíîðàçîâî. Ç‘ÿñóâàòè, “÷èÿ öå áóëà âèíà”, íåëåãêî. Âè÷åðïíà â³äïîâ³äü íà öå ïèòàííÿ çàëåæèòü â³ä ÷îãîñü á³ëüøîãî, í³æ â³äîìîñò³ ïðî òå – õòî, ùî, äå, êîëè ³ ÿê. Âîíà çóìîâëåíà òàêîæ ³ ðîçóì³ííÿì òîãî, ÷îìó. ×îìó ñòàâñÿ Ãîëîêîñò? Õî÷à öÿ êíèæêà ³ áàãàòî ³íøèõ â³äïîâ³äàþòü íà öå çàïèòàííÿ, â íèõ íàãîëîøóºòüñÿ íà òîìó, ùî âàæëèâî ïîñòàâèòè ï³ä çàïèòàííÿ êîæíó â³äïîâ³äü. Ñïðàâä³, çàïèòàííÿ “÷îìó?” ñòàâèòüñÿ íåíàñòàííî, ³ éîãî ìîæíà ïîðóøóâàòè ïîâñþäè. Àæ í³ÿê íå çàòåìíþþ÷è ñåíñ çðîçóì³ëîãî, òàêèé ïåðåá³ã ðîçäóì³â àáñîëþòíî íå ââîäèòü â îìàíó. Íàâïàêè, â³í ñïîíóêຠïîâåðíóòèñÿ íàçàä äî ³ñòîð³¿, äî íåìèíó÷î¿ âçàºìîçàëåæíîñò³ âñ³õ ëþäñüêèõ ó÷èíê³â ³ äî òîãî, ùî â³äîìî ïðî öå. Ó ðîìàí³ “Áóíòàð” ôðàíöóçüêèé ïèñüìåííèê-ô³ëîñîô Àëüáåð Êàìþ äîðå÷íî çàóâàæóº: “Íå ìîæíà çâèíóâà÷óâàòè â óñüîìó ëþäèíó; íå âîíà çàïî÷àòêóâàëà ³ñòîð³þ; òàê ñàìî íå º âîíà ³ áåçíåâèííîþ, îñê³ëüêè âîíà
407
ÅϲËÎÃ
ïðîäîâæóº ¿¿”. Ëþäñüê³ â÷èíêè, ÿê, ìîæëèâî, ³ äåÿê³ ä³¿ Áîãà ïðèâåëè ñâ³ò äî Îñâåíö³ìà é äàë³. Àëå íàñê³ëüêè äàë³, çàëèøàºòüñÿ íåç‘ÿñîâàíèì, îñîáëèâî ÿêùî ïàì‘ÿòü íå íàãàäóº ïðî òå, ùî Ãîëîêîñò ñòàâñÿ ïåðåäóñ³ì ÷åðåç òå, ùî ëþäñüêèé ðîçóì â³ä÷óâ óïåâíåí³ñòü ó òîìó, ùî â³í ìîæå óÿâèòè ñîá³ âñå ³ çðîçóì³òè ïðè÷èíó. Ó ñâî¿é êíèæö³ “Âèæèâàííÿ â Îñâåíö³ì³” Ïð³ìî Ëåâ³ îïèñóº ñâîþ òàá³ðíó ïðèãîäó. Îäíîãî ðàçó â³í âèë³ç ó â³êíî, ùîá ç³ðâàòè áóðóëüêó ³ âãàìóâàòè ñòðàøåííó ñïðàãó. Åñåñ³âñüêèé îõîðîííèê íåãàéíî â³ä³áðàâ ¿¿ ó íüîãî. “Warum?” – çàïèòàâ Ëåâ³ é îòðèìàâ ëèøå ñòóñàíà ó â³äïîâ³äü: “Hier ist kein warum”. (“Òóò íåìຠæîäíîãî “÷îìó?”) Çàïèòàííÿ Ëåâ³ “÷îìó?” ïîòðåáóâàëî ïîÿñíåííÿ. ³í éîãî íå îòðèìàâ, áî çàïèòàííÿ ïðî æèòòÿ é ñìåðòü áóëè âæå òàì âèð³øåí³. Ðîçïèòóâàòè íå äîçâîëÿëîñÿ òàêèì, ÿê Ëåâ³; â Îñâåíö³ì³ æîäíîãî “÷îìó” íå ³ñíóâàëî – í³ ÿê çàïèòàííÿ, í³, çâè÷àéíî, ÿê çàäîâ³ëüíå ïîÿñíåííÿ. Õî÷ Îñâåíö³ì âèêëèêຠáàãàòî “÷îìó?”, â³í íå äîïóñêàâ çàïèòàíü, ïîä³áíèõ òîìó, ùî éîãî ïîñòàâèâ Ëåâ³. Õî÷ ÿê äèâíî, Ãîëîêîñò óíèêàâ çàïèòàííÿ “÷îìó?”, îñê³ëüêè óìàì, ÿê³ éîãî ïîðîäèëè, çäàâàëîñÿ, ùî âîíè “çíàþòü” ïðè÷èíó. Âîíè “âèçíàâàëè”, ùî îäíà ðåë³ã³ÿ ïðèéøëà íà çì³íó ³íø³é. Âîíè “ðîçóì³ëè”, ùî îäíà ðàñà áóëà âèùîþ çà âñ³ ³íø³. Âîíè “áà÷èëè”, ùî çàêîíè ïðèðîäè äèêòóâàëè, çîêðåìà, ùî áóëî lebensunwertes Leben (“æèòòÿ, íå âàðòå æèòòÿ”). Òàêèì ÷èíîì, âîíè “óÿâëÿëè ñîá³”, õòî çàñëóãîâóâàâ æèòòÿ, à õòî – ñìåðò³. óòëåð ³ éîãî íàöèñòñüê³ ïîïë³÷íèêè íå ñïðèéìàëè çàïèòàííÿ “÷îìó?”, áî âîíè “çíàëè”, ÷îìó. ¯õíº “çíàííÿ” òîãî, ùî âîíè “ïðàâ³”, çðîáèëî ¿õ óáèâöÿìè. Ìîæíà çàïåðå÷èòè, çâè÷àéíî, ùî òàêå “çíàííÿ” âèêðèâëÿëî ðåàëüí³ñòü. Òàê âîíî ³ áóëî. Îäíàê ïðîñòî êîíñòàòóâàòè öå – îçíà÷ຠñêàçàòè íàäòî ìàëî, îñê³ëüêè íåîáõ³äíî çàäàòèñÿ ïèòàííÿì ïðî äæåðåëà òàêîãî âèêðèâëåííÿ. Ìîæëèâîþ â³äïîâ³ääþ íà òàêå çàïèòàííÿ º ôàêò ³ñíóâàííÿ ñõèëüíîñò³ ëþäñüêîãî ðîçóìó ïðèïóñêàòè, ùî â³í íàñïðàâä³ çäàòíèé, ïðèíàéìí³ â ïðèíöèï³, óÿâèòè ñîá³ âñå ³ çðîçóì³òè ïðè÷èíó. Ëþäè ìåíø ñõèëüí³ äî æîðñòîêîãî ïîâîäæåííÿ îäíå ç îäíèì ³ âçàºìíîãî çíèùåííÿ, êîëè âîíè çàäàþòüñÿ ïèòàííÿì “÷îìó?” çàì³ñòü òîãî, ùîá çàÿâëÿòè ïðî ñâîº “çíàííÿ” ïðè÷èíè; êîëè ¿õí³é ðîçóì íå çàøîðåíèé, à â³äêðèòèé ³ äîïèòëèâèé. Ïðîâèíà çà Ãîëîêîñò ëåæèòü ïåðåäóñ³ì íà òèõ, õòî íå çàìèñëþâàâñÿ íàä ïðè÷èíîþ àáî ïðèíàéìí³ íå çàïèòóâàâ “÷îìó?” – â÷àñíî ³ ïîñò³éíî. Ïîêè íå ñòàëî çàï³çíî, çàïèòàííÿ “÷îìó?” ìîãëî âðÿòóâàòè òèõ, õòî ñòàâ óáèâöÿìè, ³ ¿õí³õ æåðòâ. Öå º íàéâàãîì³øèì âèñíîâêîì ùîäî
408
×ÎÌÓ?
íåìèíó÷î¿ âçàºìîçàëåæíîñò³ âñ³õ ëþäñüêèõ ó÷èíê³â, âèíåñåíèì ³ç ä³àëîãó Åë³ Â³çåëÿ ç éîãî ìàëåíüêîþ ñåñòðîþ ³, âëàñíå, ç êîæíî¿ ñòîð³íêè ö³º¿ êíèæêè. ÄÎÄÀÒÊÎÂÀ ˲ÒÅÐÀÒÓÐÀ Arad, Yitzhak, Yisrael Gutman, and Abraham Margaliot, eds. Documents on the Holocaust. Oxford: Pergamon Press, 1987. Cargas, Harry James. The Holocaust: An Annotated Bibliography. 2nd ed. Chicago: American Library association, 1985. Charny, Israel W. et al., eds. Genocide: A Critical Bibliographic Review. London: Mansell, 1988. Dawidowicz, Lucy S., ed. A Holocaust Reader. New York: Behrman House, 1976. Edelheit, Abraham J., and Hershel Edelheit, eds. Bibliography on Holocaust Literature. Boulder, Colo.: Westview Press, 1986. Hilberg, Raul, ed. Documents of Destruction: Germany and Jewry 1933– 1945. Chicago: Quadrangle Books, 1971. Laska, Vera. Nazism, Resistance & Holocaust in World War II: A Bibliography. Metuchen, N.J.: Scarecrow Press, 1985. Remak, Joachim, ed. The Nazi Years: A Documentary History. New York: Simon and Schuster, 1986. Shermis, Michael. Jewish-Christian Relations: An Annotated Bibliography and Resource Guide. Bloomington: Indiana University Press, 1988. Szonyi, David M., ed. The Holocaust: An Annotated Bibliography and Resource Guide. New York: Ktav, 1985.
409
Äîäàòîê 1 ̳õà³ë Ãåôòåð ̳õà³ë Ãåôòåð – îäèí ç íàéñåðéîçí³øèõ ³ñòîðèê³â XX ñòîë³òòÿ. Çðîçóì³òè, âèòëóìà÷èòè, äîìèñëèòè (³ç âàð³àíòàìè «äî òîãî ùå òðåáà äîòîðêíóòèñü», «ñïðîáóºìî ïðîáëåìíî ïðîïàëüïóâàòè...» ³ ³í.) – ïðèðîäí³ ñòàíè Ãåôòåðà. Àëå âèõ³äíå – ïèòàííÿ, òî÷í³øå – ìíîæèíí³ñòü ¿õ, ïó÷êè – óãîëîñ ñï³âðîçìîâíèêó, íà ïàïåð³ – ó çàïèñíèêàõ, ó òåêñòàõ, ÷åðíåòêàõ. Çàïèòàííÿ – ïåðåäîâñ³ì äî ñåáå. ² çàâæäè – ³ç áåçêîìïðîì³ñíèì òåêñòîì íà ï³äòâåðäæåííÿ øóêàíî¿ â³äïîâ³ä³ âëàñíèì â÷èíêîì. Öèì Ãåôòåð ðàçþ÷å â³äð³çíÿºòüñÿ â³ä áàãàòüîõ, äëÿ êîãî íå òå ùî òîëåðîâàíî, à âëàñíå ³ñíóþ÷å ð³çíîáóòòÿ ³äå¿ ³ áóäåííèõ ä³é. Ãîëîêîñò, çà Ãåôòåðîì, íå çâîäèòüñÿ ëèøå äî ðîáîòè ïàì'ÿò³ çàñâîºííÿ íàéñòðàøí³øîãî çíàííÿ ëþäèíè ïðî ñåáå. Öå ³ íå âèîêðåìëåííÿ òðàãå䳿 êîíöåíòðàö³ºþ óâàãè íàâêîëî «òåõíîëîã³é» âèíèùåííÿ ³ ìîðàëüíî¿ áåçâèõîä³ òâîðö³â êðåìàòîð³¿â äëÿ æèâèõ. Ãîëîêîñò º ÒÐȪÄͲÑÒÜ – ÇÀÃÈÁÅ˲, ÎÏÎÐÓ ² ÐßÒÓÂÀÍÍß. «Ó ö³é ö³ë³ñíîñò³ – óðîê, ùî ïðîñòÿãàºòüñÿ äîíèí³ ³ ï³äòâåðäæóºòüñÿ áàãàòî ÷èì ³ç òîãî, ùî òðàïèëîñÿ ï³çí³øå ³ â³äáóâàºòüñÿ íèí³, âèêëèêàþ÷è æàõ ³ â³äðàçó, ³ âîäíî÷àñ ïðîáóäæóþ÷è ñèëó çð³ëîãî îïîðó». Ãåôòåð ñàìèì ñîáîþ ³ ó ñîá³ ñõîïëþâàâ ð³çí³ â³äãóêè íà Êàòàñòðîôó íå îäíîãî íàðîäó, àëå âñ³õ ãíàíèõ ³ ïðèãíîáëåíèõ – ð³âíîþ ì³ðîþ â³äêèäàþ÷è ³ ïîçèö³þ âèáðàíîñò³ â ñòðàæäàíí³, ³ íåâèçíà÷åí³ñòü õî÷à á îäíîãî ç â³ääàëåíèõ ³ ìàëîïîì³òíèõ íàñë³äê³â – äåôîðìàö³é ó ëþäèí³ é ó Ñâ³ò³ Êàòàñòðîôè. Íàïîëÿãàâ: ó òàêîìó Ñâ³ò³ íå ìîæíà ³ñíóâàòè, ÿê æèëè ÄÎ. ² äóìàòè áåçòÿìíî â ñëîâàõ ³ ëîã³êàõ ÄÎ-ѲÒÓ-ÃÎËÎÊÎÑÒÀ. Íàéâàæëèâ³øå êðåäî àâòîðà: íåìຠãåíîöèäó ïðîòè «êîãîñü», ÃÅÍÎÖÈÄ ÇÀÂÆÄÈ ÏÐÎÒÈ ÂѲÕ. Òîìó éîãî îñîáèñòèé â³äãóê íà ïîä³áíîãî êøòàëòó çëî÷èíè – áóâ ³ âèïðîáóâàííÿì äóìêè, ³ ìîðàëüíèì, ô³çè÷íèì ñòðàæäàííÿì. Ñâ³ò Ãîëîêîñòó XX ñòîë³òòÿ 1. Òðè ³ìåí³ – òðè ãðàí³ òðàãå䳿 XX ñòîë³òòÿ. óðêîòà ³âðèòó – Øîà: êàòàñòðîôà. Êàòàñòðîôà, ÿêà ñï³òêàëà ºâðå¿â; íå ïåðøà â ðÿäó çàãèáåëåé, ùî ï³äñòåð³ãàëè ¿õ ³ç á³áëåéñüêèõ ÷àñ³â; íå ïåðøà, – à ÷è îñòàííÿ?.. Íàöèñòñüêèé êàò³âñüêèé òàéíîïèñ – Endlösung: îñòàòî÷íå ðîçâ’ÿçàííÿ; îñòàòî÷íå äëÿ ºâðå¿â – âèêðåñëåííÿì ³ç ðåºñòðó æèâîãî; îñòàòî÷íå äëÿ í³ìö³â – óâ³÷íåííÿì “ðàñè ïàí³â”; îñòàòî÷íå äëÿ Ñâ³òó – ïåðåòâîðåííÿì éîãî íàðîä³â ó ³ºðàðõ³þ ïàð³¿â... ², íàðåøò³, òå, ùî îòðèìàëî ïëàíåòàðíó ïðîïèñêó Holocaust – óñåñïàëåííÿ: êðåìàòîð³é äëÿ æèâèõ; ÿçè÷íèöüêèé æåðòîâíèé îáðÿä,
410
ÄÎÄÀÒÎÊ 1. ÑÂ²Ò ÃÎËÎÊÎÑÒÓ XX ÑÒÎ˲ÒÒß
ïîâåðíåíèé ó íîâîºâðîïåéñüêó öèâ³ë³çàö³þ íà ìåæ³ ñàìîâòðàòè – çëàìó ¿¿ ïðîãðåñèñòñüêîãî ³ìïåðàòèâó; ïîï³ë, ùî íàãàäóº ëþäÿì ïðî ¿õí³ íåçíèùåíí³ “íà÷àëà” ³ ïðî ¿õí³é ìîæëèâèé (ó íàéáëèæ÷³é ïåðñïåêòèâ³) ʳíåöü. Ó íàéóçàãàëüíåí³øîìó âèãëÿä³ – äóõîâíèé ã³ðêèé äîñâ³ä, ïðÿìî ³ ïîá³÷íî ïðèñóòí³é â óñ³õ ïðîáëåìàõ, ÿê³ îõîïèëè íèí³ Çåìëþ. 2. Çâè÷àéíî, îñòàííº ñòâåðäæåííÿ ñï³ðíå. Àëå ÿêùî îäðàçó â³äõèëèòè áàíàëüíîñò³ “ðåâ³ç³îí³çìó”, òî îãîëþºòüñÿ ïðåäìåò ñïðàâæíüîãî ð³çíîäóìñòâà: óí³âåðñàë³çì äîë³ ºâðå¿â. Öå íå ò³ëüêè òåîëîã³÷íèé ñþæåò, ùî òîðêàºòüñÿ êðîâíî ³ þäà¿çìó, ³ õðèñòèÿíñòâà. Öå ³ çâåðíåííÿ äî ïðèõîâàíèõ ãëèáèí ëþäèíè, ÿê³ äîñë³äæóþòüñÿ ñó÷àñíèì ïñèõîàíàë³çîì áåç øàíñó áóòè âè÷åðïàíèìè ëèøå íèì. Öå òàêîæ çàêëèê äî êðèòè÷íîãî àíàë³çó òðàäèö³éíèõ ñïîñîá³â ðîçóì³ííÿ ³ñòî𳿠ÿê ïðîöåñó, «âèñõ³äíà» ïðèðîäà ÿêîãî íåçì³ííà ïðè âñ³õ ñòàä³àëüíèõ ïåðåòâîðåííÿõ (³ áóäü-ÿêèõ çì³íàõ ñóá’ºêòà öüîãî ïðîöåñó). Ñàìå öåé àñïåêò ìåíå ö³êàâèòü çàðàç. 3. Äåÿê³ âèõ³äí³ ïðèïóùåííÿ: à) ³ñòîð³ÿ â ñòðîãîìó ñåíñ³ íàëåæèòü ëèøå ëþäèí³; á) ³ñòîð³ÿ âèíèêàº: íå ëèøå ðàçîì ³ç ëþäèíîþ, àëå é âñåðåäèí³ ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ; â) òîìó ñïåöèô³÷íó àêòóàëüí³ñòü îòðèìóº (òî éäó÷è ãåòü, òî ïîâåðòàþ÷èñü) ïðîáëåìà ìåæ³ ³ñòî𳿠â ÷àñ³ é ïðîñòîð³; ã) ³ñòîð³ÿ – â îäíèí³: íå â³ä “îêðåìèõ” ³ñòîð³é äî ñóêóïíî¿, ³íòåãðàëüíî¿, – à â³ä íå¿, óæå â ïåðøîôåíîìåí³ âñåñâ³òíüî¿, ÷åðåç îä³ñåþ ñâ³òîâîãî ³ìïóëüñó ³ “ïðîåêòó” – äî ³ñòîð³é – åìàíàö³é øóêàíîãî ö³ëîãî; ä) ³ñòîð³ÿ, òàêèì ÷èíîì, ñèíîí³ì³÷íà ëþäñòâó ³ ïîä³ëÿº ó÷àñòü öüîãî çä³éñíþâàíîãî çàìèñëó. 4. XX ñòîë³òòÿ çðîáèëî ï³äñóìîê ïîíÿòòÿ ²ñòîð³¿. Çà âèäèìèìè îçíàêàìè âîíà äîñÿãëà êîðäîí³â îéêóìåíè, àëå ÿêðàç ó öèõ “îñòàòî÷íèõ” êîðäîíàõ âèÿâèëàñÿ ¿¿ íåçàâåðøåí³ñòü – ó ëþäñòâ³. Íåçàâåðøåí³ñòü ÷è íåçàâåðøóâàí³ñòü? ³äïîâ³ä³ íåìàº, àëå ïèòàííÿ íå ìîæíà óíèêíóòè, ïðè âñüîìó òîìó, ùî âîíî íå àáñòðàêòíå, à ö³ëêîì ðåàëüíå: ³ â ïîçèòèâíîìó ñåíñ³, ³ – íå ìåíøå, ÿêùî íå á³ëüøå – â ñåíñ³ ïàñèâíîìó. Íå çàâåðøóâàíå ëþäñòâî – êàïêàí ³äåé ³ ïðîâîêàö³ÿ ä³é, ùî ñòèõ³éíî ³ çà óìèñëîì çíåñèëþþòü ëþäèíó é ïðèìóøóþòü ¿¿ äî çãîäè ñòàòè àáî êàòîì, àáî æåðòâîþ – àáî íàâ³òü ³ òèì, ³ ³íøèì. Ìîæíà áóëî á îö³íèòè öþ ñèòóàö³þ ÿê êîðîòêî÷àñíó, òàêó, ùî âèêîðèñòîâóºòüñÿ ðóéí³âíèêàìè òà àãðåñèâíèìè ñèëàìè ³ç âî÷åâèäü âèðàæåíîþ íàö³îíàë³ñòè÷íîþ ÷è ðàñèñòñüêîþ ñõèëüí³ñòþ. Àëå òàêà îö³íêà âñå æ íåäîñòàòíÿ. Íåþ íàâðÿä ÷è âäàñòüñÿ ïîÿñíèòè ìàñøòàá ³ ïàôîñ óáèâñòâà, ùî âèðâàëîñÿ ó íàøîìó ñòîë³òò³ íà ïëàíåòàðíèé ïðîñò³ð: çàãàëüíîãî çëî÷èíó, âèð³øàëüíèé ìîòèâ ÿêîãî íàáóâàºòüñÿ âñåðåäèí³ ñàìîãî ñåáå, ïåðåòâîðþþ÷èñü ç «³íñòðóìåíòó» ³ñòî𳿠ó ïðè÷èíó âëàñíèõ áåçïîñåðåäí³õ ïðè÷èí. 5. Ïàíóáèâñòâî – ³ç íàäð ëþäèíè. Öå éîãî âèçâîëåííÿ â³ä äîâ³ëüíî¿ ñâîáîäè é äîâ³ëüíî¿ çàãèáåë³ – âèñîêèõ çàâîþâàíü ³ñòîð³¿. Öå é íèù³âíà ð³âí³ñòü, ÿêà òðîùèòü ïðîäóêòèâíó íåð³âí³ñòü öèâ³ë³çàö³é “çàãàëüíîãî åêâ³âàëåíòà”. ²øëîñÿ, äî òîãî íàáëèæàëîñÿ – ñòîë³òòÿìè é äåñÿòèë³òòÿìè,
411
̲ÕÀ²Ë ÃÅÔÒÅÐ
àëå âñå-òàêè íå ôàòàëüíî, à âíàñë³äîê ñõðåùóâàííÿ îáñòàâèí ³ç íåîäíàêîâèì ðîäîâîäîì. Åêîíîì³÷íà êðèçà ³ ñîö³àëüíèé ðîçïà÷ 1930 çàñòàëè ñâ³ò “ðîçâèíóòèõ” íåï³äãîòîâëåíèì, âèìàãàþ÷è òîãî ÷è ³íøîãî â³äõîäó â³ä êëàñè÷íî¿ ïðèâàòíî¿ âëàñíîñò³ é äåðæàâè â ðîë³ “í³÷íîãî ñòîðîæà”. Ôàøèçì âèïåðåäèâ ó öüîìó â³äíîøåíí³ ºâðîïåéñüêó äåìîêðàò³þ. Äóõîâíèé ïëàã³àò, çä³éñíåíèé íèì, ÿê ³ éîãî ³äåîëîã³÷íà åêëåêòèêà, ïàðàäîêñàëüíèì ÷èíîì ì³ñòèëè ôàëüøèâó ³, îäíàê, 䳺âó â³äïîâ³äü íà ïðîáëåìè, ùî ùå íå âèéøëè ç³ ñâ “çàïèòàëüíî¿” ôàçè. Äî íèõ íàëåæèòü, çîêðåìà é îñîáëèâî, çíÿòòÿ ïóò ç³ øâèäêîïëèííî¿ ñàìîðåàë³çàö³¿ “ïðèíèæåíèõ ³ ñêðèâäæåíèõ” – çà ðàõóíîê ïåðåâåðòàííÿ ñîö³àëüíî¿ ï³ðàì³äè é âèáóõîâî¿ â³äìîâè â³ä ð³çíîëèêîãî ³ àðèòì³÷íîãî Ñâ³òó. ²ñòîòíî, ùî êàòàêë³çì, ÿêèé ïðèãîëîìøèâ Çàõ³ä, çá³ãñÿ ç³ çëîìîì òðàäèö³éíèõ çâ’ÿçê³â, ó íàäðàõ ñåëÿíñüêî¿ ³ áàãàòîåòí³÷íî¿ Ðîñ³¿, ñòâîðèâøè òèì ñàìèì “àíòðîïîëîã³÷íó” îñíîâó ñòàë³íñüêî¿ ñèñòåìè, ùî òàêîæ âèïåðåäèëà ïîòÿã äî ãðîìàäÿíñüêîãî ìèðó âñåðåäèí³ ³ ççîâí³. Íàâ³òü ÿêùî óÿâèòè, ùî öåé çá³ã ñïî÷àòêó ìàâ âèíÿòêîâî êàëåíäàðíèé õàðàêòåð, â³í – çà êîðîòêèé òåðì³í – ïåðåòâîðèâñÿ íà äâîºäí³ñòü. óòëåð³âñüêà åãàë³òàðíî-ðàñèñòñüêà òîòàëüí³ñòü, ÿê ³ ñòàë³íñüêèé ñèìá³îç âèòîïòóâàííÿ â³äì³ííîñòåé ³ ñâ³òîäåðæàâíîãî ³çîëÿö³îí³çìó, ñï³ëüíî «áóäóâàëè» àíòèëþäñòâî, çäàòíå çàïîâíèòè ñîáîþ òåðåíè, óñïàäêîâàí³ â³ä áëèçüêî¿ äî çàâåðøåííÿ ³ñòîð³¿. 6. Ãîëîêîñò – ïðåäìåòí³ñòü àíòèëþäñòâà. Öÿ éîãî çàãàäêà íåïîêî¿òü äî öüîãî ÷àñó. Áàíêðîòñòâî íàöèçìó, ïåðåìîãà çáðîºþ, ï³äêð³ïëåíà Íþðíáåðçüêèì âèðîêîì, ïîñòàâèëè ãåíîöèä ïîçà çàêîíîì, à âðÿòîâàí³ ºâðå¿ çä³éñíèëè ïîäâèã ñàìîâ³äíîâëåííÿ, óîñîáëåíèé â íîâ³é êðà¿í³ íà çåìë³ ïðàùóð³â. Îäíàê ïðèìàðà àíòèëþäñòâà íå ëèøå íå çàëèøèëà ñâ³ò. Âîíà âêîð³íèëàñÿ “õîëîäíîþ â³éíîþ”, ðîçïîâçëàñÿ ïî îáëè÷÷þ Çåìë³, âäàþ÷èñü äî ì³ì³ê𳿠òà ðîçáåùóþ÷è äîñâ³äè ñâ³æîíàáóòî¿ ñóâåðåííîñò³. Âîíà – âñåðåäèí³ åêîëîã³÷íî¿ êàòàñòðîôè, äå æåðòâîþ ëþäèíè ñòຠïåðø çà âñå ñàìà ëþäèíà. ×è º ïîâòîðîì Àïîêàë³ïñèñó ïðîãíîç, ùî óíåìîæëèâëþº òîðæåñòâî àíòèëþäñòâà ïðîñòèì ïîâåðíåííÿì äî ³äå¿ ëþäñòâà â î÷èùåíîìó â³ä ñêâåðíè âèãëÿä³? ×è íå ïðàâèëüí³øå: öå ³äåÿ, ÿêà íàçàâæäè çàëèøຠïëàíåòó? Íå â “³äåàëüí³é” êîíâåðãåíö³¿ âáà÷àþ ÿ ïîðÿòóíîê, à ó Ñâ³ò³ ð³âíîð³çíèõ ñâ³ò³â. Homo historicus, ùî çì³íèâ Homo miphicus, ó ñâîþ ÷åðãó, ïðèðå÷åíèé íà çàì³ùåííÿ ³íøîþ ëþäèíîþ, ÿêó ìè ìîæåìî ñüîãîäí³ ëèøå óìîâíî ³ìåíóâàòè ïîñò³ñòîðè÷íîþ àáî çàíîâî åâîëþö³éíîþ.
II Íèí³øí³é ³ñòîðèê òàê ñàìî, ÿê ³ éîãî ïðàùóðè, ïîòåðïຠâ³ä óáîãîñò³ é íåäîñòàòíîñò³ äæåðåë, íå êàæó÷è âæå ïðî òó, çîâñ³ì áëèçüêó, “ð³äíó” íàì ñèòóàö³þ, êîëè ÔÀÊÒ ï³ä çàìêîì ³ íåâñèïóùèì êàçåííèì íàãëÿäîì. Ùîïðàâäà, ïî ì³ð³ íàáëèæåííÿ äî äíÿ ñüîãîäí³øíüîãî êàðòèíà í³áè çì³íþºòüñÿ. Àæ í³ÿê íå âñ³ çàáîðîíè ñêàñîâàí³, àëå âñå æ áàãàòî ÿê³. Íà ìî¿õ
412
ÄÎÄÀÒÎÊ 1. ÑÂ²Ò ÃÎËÎÊÎÑÒÓ XX ÑÒÎ˲ÒÒß
ñï³ââ³ò÷èçíèê³â áóêâàëüíî îáðóøèëàñÿ ëàâèíà äîêóìåíòàëüíèõ ñâ³ä÷åíü, îá³éòè ÿê³ áóëî á íå÷åñíî, îñâî¿òè æ – çîâñ³ì íåïðîñòî. Âèêðèâíà ³ ðåçîíóþ÷à îäíîá³÷í³ñòü òîðæåñòâóº. Ïðèìêíóòè äî íå¿ ìîäíî ³ ïðèáóòêîâî. Îïèðàòèñÿ?! Àëå – ÿê? ß íå âäàâàòèìóñÿ çàðàç äî àíàë³çó âèâåðò³â ñó÷àñíî¿ äîâ³ëüíîñò³. ß õî÷ó ðàçîì ³ç âàìè ïðîíèêíóòè ó çáåíòåæåíó äóøó, ÿêà íå ÷åðåç êîðèñòü ÷è áàíàëüíå áîÿãóçòâî ÷èíèòü îï³ð ïîâíîìó çíàííþ ³ íàâ³òü â³äêèäຠéîãî. Áî âàæêî âèçíàòè âëàñíó ñë³ïîòó. Àëå íå ìåíø, ÿêùî íå á³ëüø âàæêî ç³çíàòèñÿ ó áåçïîðàäíîñò³ ïåðåä îáëè÷÷ÿì æàõëèâîãî: áåçïîðàäíîñò³ ñïîìèíó, ùî ï³äòâåðäæóºòüñÿ é àòàêóºòüñÿ ïðèìàðàìè ó ïëîò³. Ó÷îðàøí³ àáî ùå é çàâòðàøí³, âîíè çàíîâî ïðèìóøóþòü äî çãîäè ç íèìè, äî ñëóãóâàííÿ ¿ì?! Ìîæëèâî, âîíè íå òàê³ ñòðàøí³, í³æ ¿õí³ ïðåäòå÷³. Àëå ³ñíóâàòè ðàçîì ³ç íèìè âî³ñòèíó íåñòåðïíî. ×è ñòîñóºòüñÿ öå òåìè, ïðî ÿêó ÿ ñüîãîäí³ ãîâîðèòèìó? ß â³äïîâ³äàþ – ÒÀÊ ³ çîáîâ’ÿçóþñü ïîÿñíèòè, ùî ìàþ íà óâàç³. Íåìຠïîòðåáè ðîç’ÿñíþâàòè ñëîâî Ãîëîêîñò (Holocaust). Åëë³íñüêå çà ïîõîäæåííÿì, âîíî êîðîòåíüêî îçíà÷ຠ– óñåñïàëåííÿ. Äî çàêëàííÿ íàëåæàëî ËÞÄÑÒÂÎ, óîñîáëåíå â íàðîä³-çà÷èíàòåë³. Òóò ïðèõîâàíà ñóòü, ðàí³øå çà ãðåê³â, ³ òå, ùî â³ä íèõ – ³ âñóïåðå÷ ¿õíüîìó âì³ííþ âð³âíîâàæèòè ìóäð³ñòþ âè÷åðïóþòüñÿ ñïîñîáè, ÿê³ ïóñòèëè â õ³ä íàöèñòè äëÿ çíèùåííÿ ºâðå¿â. Àëå â ãåíîöèä³ XX ñòîë³òòÿ äèì ³ ïîï³ë êðåìàòîð³¿â ñèìâîë³çóþòü çàäóì óñåçàãàëüíîñò³ é áåçïîâîðîòíîñò³: ô³íàë³çì, ïðèñòðàñòü – òå, ùî ïðèéøëî ó Ñâ³ò ðîçêîëîì íà òðàäèö³þ ³ ïåðåíà÷àòòÿ. Òå, ùî çà ìåæàìè íå ëèøå çäîáóòîãî ³ âêîð³íåíîãî, àëå é ïîçà «âòðà÷åíèìè ìîæëèâîñòÿìè». Òàºìíè÷å çà ñâî¿ì âèíèêíåííÿì, íåïåðåäáà÷óâàíå ó ñâî¿õ âèÿâàõ. Ñêàçàâøè, ùî Ãîëîêîñò çà÷àòèé ó ÷åðåâ³ Íåìîæëèâîñò³, ÷è íàáëèæóñÿ äî ðîçóì³ííÿ çëî÷èíó, áàíàëüí³ñòü ÿêîãî ïåðåáóâຠâ íàñò³ëüêè ðàçþ÷îìó êîíòðàñò³ ç éîãî ðîçì³ðàìè? ×è ïîòð³áíî çðîáèòè ùå îäèí êðîê ³ ðîçãëåä³òè ó ñèñòåìàòè÷íîìó âáèâñòâ³ çàðàäè âáèâñòâà ïðèìàðó îñòàòî÷íî¿ â³äïîâ³ä³ íà ïèòàííÿ, ùî ëþäèíà ñòàâèòü ïåðåä ñîáîþ: «Õòî ÿ º?». Òàê, âè âïðàâ³ çàïåðå÷èòè ìåí³, íàãàäàâøè, ùî éäåòüñÿ âñå-òàêè ïðî ïîä³þ, ÿêà ìàëà ïåâíó õðîíîëîã³þ ³ äîñèòü ÷³òêî ïîçíà÷åíèé ïðîñò³ð. ß ïîãîäèâñÿ á ³ç öèì, ÿêùî á ìè ç³áðàëèñÿ â ðîö³ 1945, ÿêùî á ï³äòâåðäèëàñü íàøà òîãî÷àñíà (þíà, íåçâàæàþ÷è íà øðàìè â³éíè) âïåâíåí³ñòü ó íåìîæëèâîñò³ ïîâòîðåííÿ. Àëå ñüîãîäí³, ó öüîìó âðàæàþ÷îìó ñâî¿ìè çì³íàìè Ñâ³ò³, õòî, íàâ³òü ³ÄÊÈÄÀÞ÷È ïðÿìó ðåñòàâðàö³þ ñâàñòèêè, ùî ïðåä’ÿâëÿº âñåëåíñüêó çàÿâêó, çâàæèòüñÿ âèêëþ÷èòè íåáåçïåêó êàòàñòðîôè, ÿêà óíåìîæëèâëþº ëþäèíó âñåðåäèí³ ñàìî¿ ñåáå? Ìåí³ âàðòî äîäàòè äî öüîãî ç³çíàííÿ: Ãîëîêîñò äëÿ òàêèõ, ÿê ÿ, öå ùå é á³îãðàô³ÿ. ßêî¿ñü ñòðàøíî¿ ìèò³ Ñâ³ò ñòèñíóâñÿ â îñòàíí³ äí³, ãîäèíè, õâèëèíè ì ìàìè ³ áðàòà, ùîá ïîò³ì çíîâó ðîç³éòèñÿ, ñÿãíóâøè êðàéíüî¿ ìåæ³.
413
̲ÕÀ²Ë ÃÅÔÒÅÐ
À ùî òàì – çà íèì? Ïð³ðâà? ×è, ìîæëèâî, íîâèé âèòîê îëþäíåííÿ ëþäèíè? ß çíàâ, ùî ñòàëîñÿ. Çíàâ, àëå íå çàïèòóâàâ. Ìîæëèâî, íåâèðàçíî çäîãàäóþ÷èñü, ùî ïèòàííÿ öå ðàíî ÷è ï³çíî çëàìຠá³îãðàô³þ, âèìàãàþ÷è çì³íèòè íå ïîãëÿä íà æèòòÿ, à ñàìå æèòòÿ. «Ðàíî ÷è ï³çíî» ìîãëî áóòè ëèøå îñîáèñòèì. Ñàìîñïîâ³ääþ, áëèçüêîþ äî ñàìîäîïèòó. Õòî æ áåç íàãàëüíî¿ ïîòðåáè çâàæèòüñÿ íà öå?.. «Õòî ÿ º?» ͳ, íå òàê ÿ çàïèòóâàâ. ² ÿêùî ó ï³äñóìêó òàê, òî, äîëàþ÷è íå îäíó ñïîêóñó çóïèíèòèñÿ íà äîðîç³. Àäæå ÿ ç òîãî âèãóáëåíîãî ïîêîë³ííÿ, ÿêå íå â³äáóëîñÿ, ÿêå ðîêàìè â³äó÷óâàëè ñòàâèòè ïèòàííÿ áåç â³äïîâ³äåé, ò³ ñàì³, ÿêèìè ò³ëüêè é äàíî ïîð³äíèòèñÿ ç ³íøèìè, – òèìè, õòî òåæ çàïèòóº. Âò³ì, ³ öå íå çîâñ³ì òî÷íî. «Â³äó÷óâàëè» íå îêðåìî â³ä «ïðèâ÷àëè», à ðàçîì. Áî âñå áóòòÿ íàøå áóëî ïðèó÷åííÿì äî â³äïîâ³äåé, ùî âèïåðåäæàëè çàïèòàííÿ ³ íåâî÷åâèäü ì³ñòèëèñÿ ó êîæíîìó çàïèòàíí³, ó áóäü-ÿêîìó ïðîÿâ³ äîïèòëèâîñò³ ³ íàâ³òü ó ñóìí³â³. ² öå âæå íå çîâí³øíº ïðèâ÷àííÿ áóëî, íå ëèøå âîíî, àëå é âëàñíå âñåðåäèí³ ñåáå, ðóõ íàçóñòð³÷ öüîìó. Ìîæíà ñêàçàòè – íàçóñòð³÷ ³ñòîð³¿. Íàñïðàâä³, ÿêùî ³ñòîð³ÿ – ÂÑÅ, ³ öå âñå, õî÷ áè ÿêèì çâèâèñòèì âîíî âèÿâëÿëîñÿ â ìèíóëîìó ³ ñüîãîäåíí³, º ðåàë³çàö³ÿ ó ÷àñ³ òîãî, ùî çàçäàëåã³äü çàêëàäåíî ó í³é ³ îñÿãàºòüñÿ ñâ³äîì³ñòþ ÿê ö³ëü, òî õ³áà æèòè â ³ñòî𳿠íå îçíà÷ຠáóòè âèêîíàâöåì ó íàéïðÿì³øîìó, àëå òàêîæ ³ â íàéâèùîìó ñåíñ³? Ñüîãîäí³ ÿ, ö³ëêîì çíàþ÷è âñ³ äîâîäè ïðîòè íàïåðåä âèçíà÷åíîñò³, âñ³ ñïðîñòóâàííÿ öüîãî ïîíÿòòÿ, íå ìîæó, îäíàê, âò³øèòè ñåáå öèì. Ïåðåøêîäà – ìåðòâ³ îäíîë³òêè, ÿê³ äîâ³ðÿëè ³ñòî𳿠é äîâ³ðèëè ¿é ñåáå. Öå âîíè ñâîºþ ñìåðòþ çóïèíèëè óòëåðà ó 1941–42. Â÷èíèëè á ³íàêøå, çíåâ³ðèâøèñü ó òîìó, ùî âèâ÷àëè ï’ÿòü ïåðåäâîºííèõ óí³âåðñèòåòñüêèõ ðîê³â? Âèêëþ÷àþ. Ìåí³ ñêàæóòü: ó íèõ ïðîñòî íå áóëî âèáîðó. ß ïîãîäæóñÿ, äîäàâøè: öå òàêîþ æ ì³ðîþ ñóòü ³ñòîð³¿, ÿê ³ òå, ùî âîíà ñïîíóêóâàíà ëþäèíîþ, ÿêà âèìàãຠâèáîðó, îñê³ëüêè ¿¿ ³ñòèííèé ïîêëèê – âèá³ð, ðîçâ’ÿçêîþ ÿêîãî º éîãî çãóáíà âòðàòà. Îòæå, ÿ ìàþ âèçíàòè, ùî öÿ òåìà óâ³éøëà â ìåíå – íåçâàæàþ÷è íà âåëèêó ê³ëüê³ñòü á³îãðàô³÷íèõ ìîìåíò³â, ùî çîáîâ’ÿçóâàëè âíèêíóòè â íå¿ ç âåëèêèì çàï³çíåííÿì. Âîíà ñòî¿òü ïîðÿä ³ç íèçêîþ ³íøèõ, öå íå ºäèíà òðàãåä³ÿ, ÿêà âðàçèëà çà áàãàòî ðîê³â ìîº æèòòÿ ³ ìîþ ïðîôåñ³éíó ã³äí³ñòü ³ñòîðèêà. ß â³ä÷óâàâ, ùî ä³éòè ïåâíî¿ ïîâíîòè çíàíü ó ö³é ñôåð³ – îçíà÷ຠçì³íèòè ñâ³é ïîãëÿä íà ñâ³ò, íà ëþäèíó ³ íà ³ñòîð³þ. Ïðèíàéìí³ âèçíàòè, ùî ïåðåêîíàííÿ, ï³ä çíàêîì ÿêîãî ìèíóëà ìîÿ þí³ñòü ³ íàâ³òü çð³ë³ ðîêè, ïåðåêîíàííÿ ó íåâáëàãàííîñò³ ñõîäæåííÿ ëþäñòâà âïåðåä ³ âèùå, ïî â³äíîøåííþ äî ÿêîãî âñå ñóïåðå÷ëèâå ìîæå ðîçãëÿäàòèñÿ ó êðàùîìó âèïàäêó ÿê ðóõ íàçàä, öå óÿâëåííÿ – íåïîâíå, âðàçëèâå, à ìîæëèâî, é íåïðàâèëüíå. Áî â òîìó, ùî ìè íàçèâàºìî ³ñòîð³ºþ, áóâàþòü íå ëèøå çâîðîòí³ êðîêè, íå ïðîñòî ðóõ íàçàä, – àëå é ³íâîëþö³ÿ – ðîçâèòîê óíèç – óïåðòà, íåâ³äì³ííà ³ ìîãóòíÿ ñêëàäîâà ³ñòîðè÷íîãî ïðîöåñó. Ìîæëèâî, òèì, õòî çà íàìè, à òàêîæ ³ íèí³øí³ì ìîëîäèì áóäå íàáàãàòî
414
ÄÎÄÀÒÎÊ 1. ÑÂ²Ò ÃÎËÎÊÎÑÒÓ XX ÑÒÎ˲ÒÒß
ëåãøå, í³æ ëþäÿì ìîãî â³êó é ïîêîë³ííÿ, âèçíàòè öåé ðîçâèòîê íàçàä, íàâ÷èòèñÿ ç íèì áîðîòèñÿ, íèì êåðóâàòè, çðåøòîþ – çàïðîâàäæóâàòè éîãî â ëþäñüêèé ïîáóò, ï³äêîðÿòè çàêîíàì íîðìàë³çàö³¿ ëþäñüêîãî æèòòÿ. Íàì öå âàæêî. Îäèí ³ç äîêàç³â – öå Ãîëîêîñò. Íå ïîîäèíîêå â ³ñòîðè÷íîìó ðÿäó îáðàç, ðîçòîïòóâàííÿ ã³äíîñò³ ³ íèùåííÿ ëþäèíè. Àëå íàâ³òü ó ñâî¿é íåïîîäèíîêîñò³, â ÿê³é ìè, íà æàëü, äåäàë³ á³ëüøå ïåðåêîíóºìîñÿ, Ãîëîêîñò – ÿâèùå âèíÿòêîâå. Ïèòàííÿ, ÿêå çàðàç âèíèêຠïåðåä êîæíèì, õòî òîðêàºòüñÿ ö³º¿ òåìè, – ÷è ôàòàëüíèì áóëî öå îðãàí³çîâàíå, ñïëàíîâàíå ³ ç íåñòÿìíîþ ðåòåëüí³ñòþ ìàëî íå äî îñòàííüîãî äíÿ â³éíè âèêîíóâàíå çíèùåííÿ íàðîäó, íàïåâíå, ºäèíîãî íà Çåìë³, ÷èñåëüí³ñòü ÿêîãî íå ìîãëà, íå ìîæå ïîâåðíóòèñÿ äî ð³âíÿ 1939–1940 ðîê³â? ßêùî æ öÿ «ïîä³ÿ» íå áóëà ôàòàëüíîþ, òî íà ïîðîç³ ïèòàííÿ íàñòóïíå: ÷îìó öüîãî íå ìîæíà áóëî óíåìîæëèâèòè? Íå çàáóâàþ – çàïëàíîâàíîìó ö³ëêîâèòîìó âèíèùåííþ çàâàäèâ âîºííèé ðîçãðîì ͳìå÷÷èíè, â ÿêîìó âåëèêèõ æåðòâ çàçíàëè ìî¿ ñï³ââ³ò÷èçíèêè. Îäíàê ïèòàííÿ íå çíèêàº. Ìè ïåðåãîðòàºìî ñòîð³íêè ³ñòî𳿠íàðîä³â, ùî ñêëàäàþòüñÿ ç ÷èñëåííèõ âèêðåñëåíü ³ â³äíîâëåíü, ³ íå ìîæåìî äàòè âè÷åðïíî¿ â³äïîâ³ä³. Ìè âäèâëÿºìîñÿ ó ïåðåá³ã ðàñèçìó é àíòèñåì³òèçìó, ðîçó쳺ìî, ùî Ãîëîêîñò êîð³ííÿì çâ³äòè, àëå íàâ³òü ó ìåæàõ ïàðíîñò³, ºäíîñò³ ñïîëó÷åíèõ ïîñóäèí ðàñèçìó é àíòèñåì³òèçìó â Ãîëîêîñò³ çàëèøàºòüñÿ ùîñü íåâëîâèìå. Çà ïîÿñíåííÿì – çíîâó ³ çíîâó äî ôåíîìåíó íàöèçìó. Ïðèòîìó, íå ëèøå äî éîãî ïîõîäæåííÿ, íå ëèøå äî âñüîãî, ùî ïðèí³ñ â³í ó ëþäñüêå æèòòÿ, àëå é òàêîæ äî ïèòàííÿ, ÿê, ÷îìó ôåíîìåí öåé áóâ äîïóùåíèé, ÷îìó ïèøíî ðîçð³ññÿ, îõîïèâøè ìàëî íå óâåñü êîíòèíåíò, ÷îìó çàëó÷èâ äî 䳿 ì³ëüéîíè ëþäåé? ×è äîñòàòíüî âèçíàòè, ùî íàöèçì – ïîðîäæåííÿ êîìá³íàö³¿, ÿêó ìîæíà ³ñòîðè÷íî ïîÿñíèòè ïîºäíàííÿì ôàëüñèô³êîâàíîãî íàö³îíàëüíîãî ïî÷óòòÿ, îáðàæåíîãî Âåðñàëåì, ³ç íåéìîâ³ðíèì ñòóïåíåì ñîö³àëüíîãî â³ä÷àþ, ùî îõîïèâ ðîá³òíè÷èé ïðîøàðîê ͳìå÷÷èíè ïåð³îäó ñâ³òîâî¿ êðèçè. ³ä÷óòòÿ, ùî ðàíÿòü, âäàëîñÿ óòèë³çóâàòè, ïåðåâ³âøè ñîö³àëüíèé â³ä÷àé â îáðàæåíå íàö³îíàëüíå ïî÷óòòÿ. Çðóøåííÿ â ëþäèí³ âèÿâèëîñÿ äîñòàòí³ì äëÿ ôîðìóâàííÿ íîâî¿ ëþäñüêî¿ ïîðîäè, ÿêó ìîæíà íàçâàòè óìîâíî «åñåñ³âñüêîþ». Âîíè, ðàïòîâî ïîçáàâëåí³ ðîáîòè, äîñòàòêó, çàâòðàøíüîãî äíÿ â ïîðó ñîö³àëüíî¿ êðèçè ê³íöÿ 20, í³áè áåç çóïèíêè, áåç ïåðåðâè, áåç âíóòð³øíüîãî ïåðåêîâóâàííÿ ñòàâëåííÿ äî æèòòÿ ³ äî áëèæíüîãî áóëè ðàïòîì ïåðåòâîðåí³ íà âîëîäàð³â ³íøèõ ëþäñüêèõ æèòò³â ³ äîëü. ¯ì, íîâîÿâëåíèì ðîçïîðÿäíèêàì, áóëî íàäàíî òåïåð ïðàâî ðîçòîïòóâàòè ³ çíèùóâàòè. Òàê, äëÿ öüîãî ïîòð³áåí áóâ óòëåð. Íå âèçíà÷åíèé íàïåðåä, àëå ïðèãîëîìøëèâèé ñâîºþ íåâ³äâîðîòí³ñòþ. Ó ãàçîâèõ êàìåðàõ ³ êðåìàòîð³ÿõ
415
̲ÕÀ²Ë ÃÅÔÒÅÐ
Ïîëüù³, äå ñïàëþâàëè æèâèõ, ó ðîçñòð³ëüíèõ ÿìàõ Ðîñ³¿ Ãîëîêîñò óïåðøå ñòàâ ðåàëüí³ñòþ. ²ç ö³º¿ òî÷êè çîðó, íàâ³òü ÿêùî íå ìàòè íà óâàç³ ñïåö³àëüíî¿ “çìè÷êè”, ìè â çîí³ òåìè â³äïîâ³äàëüíîñò³ ³ çãóáíîñò³ â³éñüêîâîãî ñîþçó óòëåðà ³ Ñòàë³íà, ç ÿêîãî îðãàí³÷íî âèïëèâàëè ³ íàø³ ïîðàçêè 41 ðîêó, é ìîæëèâîñò³ ëþäèíîíèùåííÿ, îãîëîøåí³ Ãîëîêîñòîì. Òå, ùî íàöèñòè íàçèâàëè Endlösung – îñòàòî÷íèì ðîçâ’ÿçàííÿì, áóëî òàêîæ ïðèðîäíèì äëÿ Ñòàë³íà, ùî âèçíàâàâ ëèøå «îñòàòî÷í³ ð³øåííÿ». ² öÿ íàâàëà «îñòàòî÷íèõ» íå ï³øëà ç æèòòÿ, âîíà ùå äî öüîãî ÷àñó ïàíóº â äóìêàõ. ×è óñâ³äîìëåíà é íèí³ ïîâíîþ ì³ðîþ âñÿ æèòòºñêàñîâóþ÷à ïîòåíö³ÿ áóäü-ÿêî¿ çàÿâè íà îñòàòî÷íå ð³øåííÿ ùîäî ëþäñüêèõ äîëü ³ æèòòÿ?! Íåïåðåáîðíå ïèòàííÿ, ùî çàñëóãîâóº ñïåö³àëüíî¿ óâàãè: ÿê ð³çí³ çà ñâî¿ì ïîõîäæåííÿì ðåæèìè çä³éñíþâàëè ïåâíîãî ðîäó êîíâåðãåíö³þ, ïîçà ÿêîþ ìè íå çðîçó쳺ìî í³ íåùàñòü Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè, í³ íèùåííÿ íàðîä³â, í³ áàãàòüîõ çãóáíèõ íàñë³äê³â òîãî, ùî çàëèøèëî øðàìè ó ëþäñüêèõ äóøàõ ³ ó ñâ³äîìîñò³, ³ ñòðàøíèìè êîð÷àìè âèõîäèòü íàçîâí³ äåñÿòèë³òòÿìè – é ïîíèí³. ß êàæó íå ëèøå ïðî êðà¿íó, ç ÿêî¿ ÿ ðîäîì, àëå é ïðî ͳìå÷÷èíó, äå íåùîäàâíî ïîáóâàâ ³ äå ö³ ñòðàøí³ êîð÷³ ïîâåðíåííÿ â³ä÷óâàâ áåçïîñåðåäíüî. Ïðîäîâæèìî äàë³ äîñë³äæåííÿ íèçêè óìîâ, ùî çðîáèëè ìîæëèâèì Ãîëîêîñò. Ìè òîðêàºìîñÿ òóò áîë³ñíî¿ òåìè ïðè÷åòíîñò³. ß â³äêèäàþ ð³øó÷å ÿê íåòî÷íå ³ íåáåçïå÷íå ïîíÿòòÿ – ñóä ³ñòîð³¿. ß äóæå ñóìí³âàþñÿ ó ñïðàâåäëèâîñò³ é äîö³ëüíîñò³ ïðèíöèïó ãîëîâíî¿ â³äïîâ³äàëüíîñò³, òèì ïà÷å, ÿêùî ïðîáëåìà – íå ïîëå àêàäåì³÷íèõ äèñêóñ³é, àëå âîíà áëèçüêà äî ì³ííîãî ïîëÿ. Íåîáõ³äíî â³äð³çíÿòè ïðè÷åòí³ñòü ïðÿìó (ïðè÷åòí³ñòü-àêö³þ) â³ä ïðè÷åòíîñò³ ÷åðåç ÁÀÉÄÓƲÑÒÜ. ² íåìîæëèâî çàáóâàòè ïðî ùå îäíó ïðè÷åòí³ñòü – ïðè÷åòí³ñòü ÍÅϲÄÃÎÒÎÂËÅÍÎÑÒ². ×è ìîæåìî, äóìàþ÷è ïðî Ãîëîêîñò, îáìèíàòè ïèòàííÿ, ïîâ’ÿçàíå ç íàøèì ðîñ³éñüêèì – 30 ÷è 37 ðîêàìè, ÿêå íåâ³äâîðîòíå ó çâ’ÿçêó ³ç Ñóìãà¿òîì ÷è Ñàðàºâîì: ùî æ ïðèõîâóºòüñÿ ó ñåðöåâèí³ íåï³äãîòîâëåíîñò³ ëþäåé äî êàòàñòðîô³÷íèõ çðèâ³â ó íåáóòòÿ? ßê ³ñòîðèêè ìè íå ìàºìî ïðàâà îáìèíàòè öå ïèòàííÿ. ² íàâ³òü çíàþ÷è, ùî íå â çìîç³ íà íüîãî â³äïîâ³ñòè ó ïîâíîìó îáñÿç³, ïîêëèêàí³ çíîâó é çíîâó øóêàòè â³äïîâ³äü. Ó ÷óäîâ³é êíèç³-³íòåðâ’þ, îäíîìó ç íàéêðàùèõ òâîð³â, ïðèñâÿ÷åíèõ Ãîëîêîñòó ³ ïðîòèñòîÿííÿ éîìó, íàïèñàí³é Ìàðåêîì Åäåëìàíîì, îäíèì ³ç êåð³âíèê³â ïîâñòàííÿ ó âàðøàâñüêîìó ãåòòî, ÿ ïðî÷èòàâ ïðî ïðèãîëîìøëèâèé ôàêò. Êîëè ïî÷àëè ïîâåðòàòèñÿ ïîðîæí³ìè åøåëîíè, ùî â³äâîçèëè ºâðå¿â íà çàêëàííÿ, ïîëüñüê³ ºâðåéñüê³ ï³äï³ëüíèêè ïåðåäàâàëè ðàä³îïîâ³äîìëåííÿ â Ëîíäîí ïðî òå, ùî â³äáóâàºòüñÿ. Àëå âñ³ çàëèøàëèñÿ ãëóõèìè – íå ò³ëüêè ç êîðèñò³, íå ò³ëüêè ÷åðåç íåäîñòàòí³ñòü ðåñóðñ³â, à ÷åðåç íåäîâ³ðó. Ëþäèíà áóëà íåï³äãîòîâëåíà äî ñïðèéíÿòòÿ ïîä³áíîãî. Òà ùî êàçàòè ïðî Ëîíäîí? Íå â³ðèëè ñòðàøí³é ïðàâä³ ³ ñàì³ â’ÿçí³ ãåòòî!
416
ÄÎÄÀÒÎÊ 1. ÑÂ²Ò ÃÎËÎÊÎÑÒÓ XX ÑÒÎ˲ÒÒß
Ñüîãîäí³ ÿ ï³äêðåñëþþ öåé îñòàíí³é ñþæåò. ³í íå ºâðåéñüêèé. Â³í – âñåëþäñüêèé. Ïðîáëåìà íåï³äãîòîâëåíîñò³ ìຠáóòè ðîçêðèòîþ íå ëèøå íà ð³âí³ ñîö³àëüíî¿ ïñèõîëî㳿 àáî ³ñòîðè÷íèõ àñîö³àö³é, âîíà ìຠñòàòè ïðåäìåòîì êîëåêòèâíèõ ðîçãëÿä³â ãóìàí³òàð³¿â ð³çíîãî ð³âíÿ. ² äàë³ ìîæå áóòè ïåðåêëàäåíà ìîâîþ ïîë³òèêè, äå ¿é ñüîãîäí³ íå ìîæíà íå â³äâåñòè îäíå ç ãîëîâíèõ ì³ñöü. Ó öüîìó çâ’ÿçêó ÿ îñòåð³ãàþñÿ, êàæó÷è ïðî ÿâèùà, ïîä³áí³ äî Ãîëîêîñòó, ³ ïðî ò³, ÿê³ ïåðåæèâàºìî, íàâ³òü âèêîðèñòîâóâàòè ñëîâî òðàãåä³ÿ. ß çãàäóþ ñëîâà Ìàíäåëüøòàìà: òðàãå䳿 íå ïîâåðíóòè. Ìîæëèâî, ÿ ïîìèëÿþñÿ, àëå ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî êëàñè÷íà òðàãåä³ÿ, ÿêà ñóïðîâîäæóâàëàñÿ, êàòàðñèñîì-î÷èùåííÿì, óæå çàëèøèëà ñâ³ò. Ïîòð³áíî á³ëüøå, í³æ êàÿòòÿ, íàâ³òü ÿêùî çðîáèòè ïðèïóùåííÿ, ùî ìè âèêëþ÷èëè ç íüîãî óäàâàííÿ é ðîçïðîäàæ ãð³õ³â, òîðã³âëþ ³íäóëüãåíö³ÿìè, êîòð³ âèíèêëè çíîâó. Íàâ³òü ó ÷èñòîìó âèãëÿä³ êàÿòòÿ çàìàëî. Ç’ÿâëÿºòüñÿ ïðîñòå ñëîâî – äîñâ³ä, çóñòð³÷ äîñâ³ä³â. ß âèìîâëÿþ ö³ ñëîâà íå áåç ñóì’ÿòòÿ ³, ìîæëèâî, âè ñêàæåòå, ùî öå íàâ³òü ëèöåì³ðñòâî. Íåâæå ì³ëüéîíè ëþäåé ìàëè çàãèíóòè, àáè íàñòóïí³ ïîêîë³ííÿ íàáóëè ïåâíîãî äîñâ³äó?! Àëå, ç³çíàþñÿ, ³íøèõ ñë³â ó ìåíå íåìàº. Äîñâ³ä – öå çóñòð³÷ òèõ, êîòð³ æèâóòü, ³ç æèâèìè ìåðòâèìè. Íàì ïîòð³áíî âèçíàòè ¿õíº ³ñíóâàííÿ – æèâèõ ìåðòâèõ. Íàì ïîòð³áíî ââåñòè ó ñâîþ ñâ³äîì³ñòü ¿õí³ ñòèõë³ ãîëîñè. À âîíè – ð³çí³, ïî-ëþäñüêè áàãàòîãîëîñ³. ß çóñòð³âñÿ ó Ìîñêâ³ ç îäíèì, óæå ïîõèëîãî â³êó ÷îëîâ³êîì, ÿêèé õëîï÷èêîì ïðîéøîâ êð³çü ãåòòî, äèâîì óíèêíóâøè çàãèáåë³. À êîëè âèð³ñ, íàïèñàâ ñïåö³àëüíó ðîáîòó ïðî çâóêè, êîëüîðè ³ çàïàõè ãåòòî... ß çàïèòóþ ñåáå ³ íå ñì³þ âàì â³äïîâ³ñòè, ùî âàæèòü íà òåðåçàõ ëþäñüêîãî ³ñíóâàííÿ á³ëüøå – áåçïîâîðîòí³ âòðàòè ÷è íàáóòèé òàêèì ÷èíîì ëþäñüêèé äîñâ³ä? Ìè ìîæåìî ñêàçàòè ò³ëüêè îäíå: ÿêðàç öåé äîñâ³ä, öåé ä³àëîã òèõ, êîòð³ æèâóòü, ³ç æèâèìè ìåðòâèìè ³, ìîæëèâî, ò³ëüêè â³í â³äó÷èòü íàñ â³ä äèâíî¿, õî÷à ³ ï³äòâåðäæåíî¿ ïåðåá³ãîì ³ñòîð³¿, äóìêè, ùî çä³éñíåíå ñüîãîäí³ ìîæå áóòè âèïðàâëåíå çàâòðà. Ìåí³ çäàºòüñÿ, – ìè ùå íå óñâ³äîìèëè: Ñâ³ò âñòóïèâ ó ³íøó ñìóãó, êîëè íåçä³éñíåíå àáî çãóáëåíå ñüîãîäí³, çàâòðà íå ïîâåðíåòüñÿ. Ìîæå íå ïîâåðíóòèñÿ í³êîëè. Ìåòîä ñïðîá ³ ïîìèëîê ìຠï³òè íàçàâæäè ç ëþäñüêîãî æèòòÿ. ³í âè÷åðïàâ ñâî¿ ðåñóðñè. Ñâ³ò Ãîëîêîñòó – â÷îðà? Àáî òàêîæ ³ çàâòðà? ß ì³ã áè òàêîæ ñêàçàòè: ñâ³ò Êàìïó÷³¿, ñâ³ò Êàðàáàõó, ñâ³ò Ñàðàºâî. ß õî÷ó çàïèòàòè âàñ, ÷è óñâ³äîìëþºìî ìè ïîâíîþ ì³ðîþ ïðè÷èíó òîãî, ùî âáèâñòâî ëþäèíîþ ëþäèíè çíîâó íàáóëî òàêîãî ã³ãàíòñüêîãî ìàñøòàáó, ùî öå êåðóº íàøèì ³ñíóâàííÿì, íàìàãàþ÷èñü ïåðåòâîðèòè ïëàíåòó íà ïîë³ãîí íèùåííÿ. ×îìó ïàíóáèâñòâî ñòàëî íàïðèê³íö³ XX ñòîë³òòÿ âèçíà÷àëüíèì ïóíêòîì óñ³õ êîë³ç³é – äóõîâíèõ, ìîðàëüíèõ, ïîë³òè÷íèõ, çàëó÷àþ÷è âñ³ ³íø³ ïðîáëåìè àæ äî õë³áà íàñóùíîãî? Ìè ãîâîðèìî ïðî ãåíîöèä. Ìè çàïèòóºìî ñåáå, ÷è ãåíîöèä – àòàâ³çì, ùî âèðâàâñÿ, ÿê ìàãìà, ³ç ãëèáèí ëþäñüêèõ, à ÷è â³í – íîâîóòâîðåííÿ, êàíöåð XX ñòîë³òòÿ, ãîäîâàíèé
417
̲ÕÀ²Ë ÃÅÔÒÅÐ
íåãîòîâí³ñòþ ëþäåé äî âèð³øåííÿ ïðîáëåì áåç ïðåöåäåíòà? Óñåðåäèí³ ãåíîöèäó ïðèõîâàíà íåçàñâîºíà íàìè ïðîáëåìí³ñòü. Òàê ïîâåëîñÿ â ëþäñüê³é ³ñòîð³¿, ùî âáèâö³ âèïåðåäæàþòü ³íøèõ ³ ùî âáèâñòâî ìîæå ñèãíàë³çóâàòè íàì ïðî ³ñíóâàííÿ ïðîáëåì, ÿêèì ìè ùå íå çíàºìî âèð³øåííÿ. Ñâ³ò ñòàâ ò³ñíèì äëÿ ëþäåé. Ëþäèíà ïðàãíå æèòè â íåâåëèêîìó, éîìó íàëåæíîìó, éîãî îêîì îõîïëåíîìó ïðîñòîð³, à âîäíî÷àñ ìè íàïåðåäîäí³ ïåâíîãî âåëèêîãî ïåðåñåëåííÿ íàðîä³â, ùî ñòàâèòü ï³ä ñóìí³â óñ³ ìåæ³ é êîðäîíè. ×è çàñòîñîâíå ñëîâî «á³æåíåöü» äî öüîãî íîâîãî ÿâèùà? ×è âè÷åðïóº âîíî äîëþ ìàéæå 20 ì³ëüéîí³â ëþäåé, ÿê³ ðîçìîâëÿþòü ðîñ³éñüêîþ é îïèíèëèñÿ ïîçà Ðîñ³ºþ? Êîëè ÿ ÷óþ ïðî òå, ùî ºâðîïåéñüê³ óðÿäè íàìàãàþòüñÿ ñòâîðèòè îãîðîæó ³ çàáîðîíó íà ³ìì³ãðàö³þ äî ªâðîïè, âèêëþ÷àþ÷è ç ïîíÿòòÿ «ïåðåñë³äóâàííÿ» âòðàòó ïðèòóëêó, çґâàëòóâàííÿ, ðîçðèâ ñ³ìåé, òî áà÷ó íà ãîëîãðàì³ öå çëîâ³ñíå íàöèñòñüêå ñëîâî Endlösung. Êîëè ÿ äóìàþ ïðî ñòàòòþ Ôðåíñ³ñà Ôóêóÿìè, ùî îá³éøëà ñâ³ò, â ÿê³é äîñèòü áàíàëüíà ³äåÿ Pax Americana îáãîðíóòà ó çâàáíå íàéìåíóâàííÿ ê³íöÿ ³ñòîð³¿; êîëè ÿ ÷èòàþ ñëîâà, ùî ñêëàäàþòü ñåðöåâèíó òåêñòó («Ìè ïðèñóòí³ íå ïðîñòî ïðè ê³íö³ õîëîäíî¿ â³éíè, àëå é áëèçüê³ äî ê³íöÿ ³ñòîð³¿, â çàãàëüí³øîìó ñåíñ³ – íàïðèê³íö³ åâîëþö³¿ ëþäèíè, êîëè çàõ³äíà ë³áåðàëüíà äåìîêðàò³ÿ ñòâåðäæóº ñåáå ïîâñþäíî ÿê îñòàòî÷íà ôîðìà ñóñï³ëüíîãî óñòðîþ»), ïðèêëàäàþ÷è ñëîâî ïîâñþäíî äî ñëîâà îñòàòî÷íà ôîðìà, ÿ âñóïåðå÷ áàæàííÿì öüîãî àâòîðà – òàêîæ áà÷ó ÿê ñïàëàõóº íà òàáëî öå ñòðàøíå íàöèñòñüêå ñëîâî Endlösung. Ìè íå ìîæåìî íå âèçíàòè, ùî ï³ä çàãðîçîþ ïåðåáóâຠíå ÷àñòêîâ³ñòü, íå îãð³õè, íå ïîìèëêè. ϳä çàãðîçîþ ïåðåáóâຠñàìà ³äåÿ, ñàì ïðîåêò ëþäñòâà. ß ïðàãíó äî ÷³òêîãî âæèâàííÿ öüîãî ïîíÿòòÿ. Ìåí³ çäàºòüñÿ, ùî âîíî àæ í³ÿê íå îçíà÷ຠ– «âñ³ ëþäè ðàçîì», íå çá³ãàºòüñÿ ç³ ñëîâàìè «ð³ä» àáî «âèä» ëþäèíè. Âîíî çíà÷íî ìîëîäøå, âîíî ï³çí³øå. Âîíî – ³ç ÷àñ³â ðîçêîëó âñåðåäèí³ ìàëåíüêîãî íàðîäó, êîëè ìàíäð³âíèé ïðîïîâ³äíèê ³ç Ãàë³ëå¿ ï³äíÿâ çàêîëîò ïðîòè åòíîñó é ñåêòè, à éîãî ïîñë³äîâíèê âèìîâèâ: «Í³ åëë³íà, í³ þäåÿ...», – íèì áóëà çàïóùåíà ³äåÿ òàêîãî ïîâñþäíîçàãàëüíîãî, òàêîãî óí³òàðíî-ïëàíåòàðíîãî óñòðîþ ëþäåé, ÿêèé áóâ áè ºäèíî³ñòîòíèì, ºäèíîîñíîâíèì, îäíîìàí³òíèì. Ïî â³äíîøåííþ äî òàêîãî – ïîïðè âñþ ð³çíîìàí³òí³ñòü – ³íø³ ëþäñüê³ ñï³ëüíîòè, ñòà䳿 åâîëþö³¿ òà ðîçâèòêó – íå á³ëüøå, í³æ âàð³àö³¿. Ñõèëèìî ãîëîâó ïåðåä ö³ºþ âåëèêîþ ³äåºþ, çãàäóþ÷è ¿¿ ã³ãàíòñüêó Îä³ñåþ, ¿¿ åêñïàíñ³þ, êîòðó íîâîºâðîïåéñüêà öèâ³ë³çàö³ÿ çä³éñíþâàëà íà Çåìë³ ³ ó âèãëÿä³ êîëîí³àë³çìó, ³ ó âèãëÿä³ àíòèêîëîí³àë³çìó, åêñïàíñ³¿ ðå÷îâî¿ ³ åêñïàíñ³¿ äóõîâíî¿, åêñïàíñ³¿ ñâ ñàìîðåôëåêñ³¿, åêñïàíñ³¿ êðèòèêè ñàìî¿ ñåáå... ²äåÿ öÿ äîñÿãëà ñâ íàéâèùî¿ ãîñòðîòè ó ïðàöÿõ ìèñëèòåëÿ, ÿêèé òàêîæ íàëåæèòü ìèíóëîìó, ÿê ³ ìàéáóòíüîìó. ß ìàþ íà óâàç³ Ìàðêñà. ϳäòâåðäèëèñÿ ÷è í³ éîãî ïðèïóùåííÿ,
418
ÄÎÄÀÒÎÊ 1. ÑÂ²Ò ÃÎËÎÊÎÑÒÓ XX ÑÒÎ˲ÒÒß
àëå ó âèùèé ì³ð³ ïîâ÷àëüíî, ÿê áóäóâàëàñÿ íèì (â éîãî ñèñòåì³ ³äåé) ïðîãðàìà ëþäñòâà, ÿêèõ ïåðåòâîðåíü çàçíàâàâ ïðîåêò, ïðèâ³âøè àâòîðà «Êàï³òàëó» íàïðèê³íö³ éîãî æèòòÿ äî ïåðåðâè â ðîáîò³ íàä ãîëîâíîþ ñâîºþ ïðàöåþ. ² – äî âèíèêíåííÿ êîíöåïö³¿ áàãàòîâåêòîðíèõ ðîçâèòê³â, êîëè âèÿâèëàñÿ óñâ³äîìëåíîþ ïðîáëåìà, ùî ïîñòàëà ç óñ³ºþ ãîñòðîòîþ, ç’ºäíàííÿ ð³çíîíàïðÿìëåíî¿ äèíàì³êè, ùî çì³íþº çâè÷àéí³ óÿâëåííÿ ïðî ñèìá³îç ïðîãðåñó ³ â³äñòàëîñò³. Òàê ùî ÷àñ çàïèòàòè ñåáå ñüîãîäí³: ìîæëèâî, íåâäà÷à ïðîåêòó, ÿêà ç òàêîþ ã³ãàíòñüêîþ ñèëîþ ÿâèëàñÿ íàì, ïîâ’ÿçàíà ç éîãî ïåðåä÷àñí³ñòþ? ßêùî ³ òàê, ÿêùî âèçíàòè, ùî ìè ðîçïëà÷óºìîñÿ çà éîãî ïåðåä÷àñí³ñòü, òî âñå îäíî ïîâèíí³ ìàòè ìóæí³ñòü âèçíàòè: ïîíîâëåííÿ ïðîåêòó â êîëèøíüîìó ³ êëàñè÷íîìó âèãëÿä³ (³ â íåêëàñè÷íîìó íàâ³òü) âæå íåìîæëèâî. Áî çàãèáåë³ ëþäåé ìàþòü óâ³éòè â ñàìèé ïðåäìåò êîìóí³çìó, ÿêùî íàìàãàþòüñÿ éîãî çáåðåãòè ³ ÿêùî ó ïðîåêòà º øàíñ æèòè ñåðåä ëþäåé, íàäèõàþ÷è àáî äîïîìàãàþ÷è ¿ì âèð³øóâàòè ïîòî÷í³ çàâäàííÿ, â³äâîäÿ÷è ¿õ â³ä áåçîäåíü ³ ïð³ðâ. Àëå ìîæëèâî öå ëèøå ó âèïàäêó, ÿêùî êîìóí³çì ó ñàìèé ïðåäìåò ñâ³é ââåäå ñìåðòü ³ çàãèáåëü, ÿêùî êîìóí³çì óñåðåäèí³ ñåáå ÿê ïðåäìåò äóìêè â³çüìå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà æåðòâè, ùî ïîíåñëè ëþäè íà øëÿõó äî ëþäñòâà. Àëå íàâ³òü ÿêùî öÿ ³äåÿ çàëèøຠíèí³ Çåìëþ, òî öå íå îçíà÷àº, ùî âîäíî÷àñ ³ç íåþ ï³äå é ëþäèíà. Áóâ Homo miphicus – òèñÿ÷îë³òòÿ, áóâ Homo historicus – æèâ ïðîòÿãîì ñòîë³òü... Ìîæëèâî, éäåòüñÿ ïðî òðåòüîãî Homo, ÿêèé ïîâåðòàºòüñÿ â åâîëþö³þ. Àëå ïîâåðíåííÿ íåìîæëèâå áåç òîãî, ùîá öÿ òðåòÿ ³ øóêàíà, íàì ùå íåâ³äîìà ëþäèíà, ïàì’ÿòàëà ïðî òå, ùî ¿é ïåðåäóâàëî. Ëþäè áåç ñïàäùèíè ìàéáóòíüîãî íå ìàþòü. Ó öüîìó ïðåêðàñíîìó ì³ñò³ Áàðñåëîí³ ÿ ïåðø çà âñå ÷óþ ãîëîñ Îðóåëà â éîãî ÷óäîâ³é êíèç³ «Ïàì’ÿò³ Êàòàëîí³¿». ß äóìàþ â öüîìó ì³ñò³ ³ ïðî Ðîñ³þ. Ãîëîêîñò – íå ëèøå ºâðåéñüêèé, á³ëüøå òîãî, Ãîëîêîñò, âçÿòèé ó ñâîºìó ô³ëîñîôñüêî-³ñòîðè÷íîìó ³ â åêçèñòåíö³àëüíîìó îá’ºì³ – öå ðîñ³éñüêà òåìà, ðîñ³éñüêå ïèòàííÿ. Ìè ó íàñ âäîìà ïîòåðïàºìî ÷åðåç òå, ùî äåñÿòèë³òòÿìè öå áóëà äëÿ íàñ çàêðèòà òåìà. Ôàêòè áóëè â³äîì³, àëå í³ìà ïàì’ÿòü – ïîãàíèé, íåíàä³éíèé ñîþçíèê ëþäåé. Ìè ìàºìî ðîçãîâîðèòè öþ òåìó, ìè ìàºìî áóòè â³äâåðòèìè ïðè ¿¿ îáãîâîðåíí³, ìè íå ïîâèíí³ áîÿòèñÿ ãîñòðîòè âèíèêàþ÷èõ ïèòàíü. Ìè ïîâèíí³ çíàéòè ó ñîá³ òâåðä³ñòü, àáè ïîäîëàòè òå ñòðàøíå, ùî ëþäèíà çíàéøëà â ñîá³. 1992-1993 ̳õà³ë Ãåôòåð «Ýõî Õîëîêîñòà è ðóññêèé åâðåéñêèé âîïðîñ» Ìîñêâà, 1995
419
Äîäàòîê 2 ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ? Ó êàòàñòðîô³ ºâðîïåéñüêîãî ºâðåéñòâà XX ñòîë³òòÿ º ñâî¿ ñèìâîëè. Îäèí ³ç íèõ – Áàáèí ßð. Æîäíîãî ñåðéîçíîãî íàóêîâîãî äîñë³äæåííÿ ö³º¿ òðàãå䳿 íå ³ñíóº. Íàâ³òü ê³ëüê³ñòü çàãèáëèõ íàçèâàºòüñÿ â³ä 34 äî 200 òèñÿ÷. Öå ºâðîïåéö³ çíàþòü óñ³õ ñâî¿õ çàãèáëèõ ïî³ìåííî, ìè æ ³ äîñ³ ê³ëüê³ñòü æåðòâ Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè íà òåðåí³ êîëèøíüîãî Ðàäÿíñüêîãî Ñîþçó âèçíà÷àºìî â³ä 20 äî 40 – 50 ì³ëüéîí³â. Áàáèí ßð äëÿ ñâ³òó ñòàâ ñèìâîëîì òðàãå䳿. Äëÿ âëàäè â³í áóâ îäíèì ç «îá’ºêò³â», ÿêîãî äóæå õîò³ëè ïîçáóòèñÿ (ÿê ³ Áèêîâí³, ÿê ³ Êèºâî-Ìîãèëÿíñüêî¿ àêàäå쳿, ÿê ³ Êàòèí³...) À ÷îãî âàðòà áóëà áîðîòüáà ñóñï³ëüñòâà çà ïàì’ÿòíèê ó Áàáèíîìó ßðó, íåõòóâàííÿ âëàäîþ íèçêè áëèñêó÷èõ ïðîåêò³â ³ âñòàíîâëåííÿ, íàðåøò³, ñèìâîëó ç³ ñêóëüïòóðíî¿ êëàñèêè ñòàë³í³çìó, ÿêèé íå ìຠæîäíî¿ îçíàêè ºâðåéñüêîñòè ö³º³ òðàãå䳿? À ïîò³ì áóëè ñïðîáè çàáóäîâè íà ê³ñòêàõ çàãèáëèõ ïàðêó ðîçâàã – ÷óäîì íå ïîáóäóâàëè. À ùå ïîò³ì – öèí³÷í³ ðîçãîíè ëþäåé, ÿê³ ïðèõîäèëè â ðîêîâèíè ðîçñòð³ëó íà öå ì³ñöå... Áîæå, ÿ ïèøó öþ õðîíîëîã³þ öèí³çìó, ïàïëþæåííÿ ïàì’ÿò³ íàðîäó, çíóùàííÿ íàä íàéñâÿò³øèì – ïðàõîì çàãèáëèõ, – ³ ðîçóì³þ, ùî â òîé æîðñòîêèé ÷àñ â öüîìó íå áóëî í³÷îãî îñîáëèâîãî... ×è íå òàê ñòðàøíî âáèâàëè ïàì’ÿòü ó ³íøèõ íàðîä³â, êîëè ³ äëÿ óêðà¿íö³â «íå áóëî» òðàãå䳿 ãîëîäó 1933 ðîêó, í³ ñâ ³ñòî𳿠÷è ë³òåðàòóðè, êîëè âáèâàëè íå ô³ãóðàëüíî, à ô³çè÷íî òèñÿ÷³ ëþäåé, ÿê³ íå ïîãîäæóâàëèñÿ áóòè ìàíêóðòàìè. À ÿêà æàõëèâà ³ñòîð³ÿ âèñåëåíèõ – äåïîðòîâàíèõ Ñòàë³íèì – íàðîä³â: êðèìñüêèõ òàòàð, í³ìö³â ç Óêðà¿íè òà Ðîñ³¿, êàëìèê³â... Óñå òàê. ß íå âèîêðåìëþþ ñâîãî áîëþ, áîëþ ìîãî íàðîäó. Àëå ÿ õî÷ó, ÿ ìóøó ïðî öå çíàòè. ² ìî¿ ä³òè ìàþòü çíàòè. ² âè, ³ âàø³ ä³ò³, ÷èòà÷ó. Ùîá öå í³êîëè íå ïîâòîðèëîñÿ. ͳêîëè! ²ç æîäíèì íàðîäîì ñâ³òó. ²ëþ糿, ÿêèìè æèëè ëþäè íà ïî÷àòêó XX ñòîë³òòÿ, ùî îñü-îñü ïðèéäå ãàðìîí³ÿ íàö³é, äåðæàâ, åêîíîì³êè, ðîçâ³ÿëèñÿ íàäòî øâèäêî. Æîäåí ç åòàï³â ëþäñüêîãî æèòòÿ íå áóâ òàêèì ñòðàõ³òëèâèì ³ ëþäèíîíåíàâèñíèöüêèì, ÿê öå ñòîë³òòÿ. Éîãî áîæåâ³ëëÿ Ïåðøî¿ òà Äðóãî¿ ñâ³òîâèõ âîºí, ÃÓËÀÃó òà Êàìïó÷³¿, ãåíîöèäó â³ðìåí òà ºâðå¿â, øòó÷íîãî ãîëîäó â Óêðà¿í³ ³ ñòðàõ³òü ìàî¿çìó ñüîãîäí³ òðèâຠâ ×å÷í³, Àçåðáàéäæàí³, ³ðìåí³¿, Þãîñëà⳿. Íåâæå öå íåìèíó÷èé øëÿõ ðîçâèòêó ïþäñòà? Íåâæå íà ïî÷àòêó íîâîãî òèñÿ÷îë³òòÿ ìè íå ñïðîìîæí³ çóïèíèòè öþ ëàíöþãîâó ðåàêö³þ âèíèùåííÿ îäíå îäíîãî?
ÄÎÄÀÒÎÊ 2. ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ?
ß ö³ëêîì ðîçóì³þ, ùî íåìຠóí³âåðñàëííî¿ â³äïîâ³ä³ íà öå ïèòàííÿ. Êîæíó ïðîáëåìó, êîæíó ñóïåðå÷í³ñòü òðåáà ðîçâ’ÿçóâàòè ïî-ñâîºìó. ² íå âèïàäêîâî, àáè âèæèòè, ùîá ÿêîñü êîîðäèíóâàòè 䳿 ð³çíèõ äåðæàâ ³ íàðîä³â, ñòâîðåíî Îðãàí³çàö³þ Îá’ºäíàíèõ Íàö³é, çàïî÷àòêîâàíî Ãåëüñ³íñüêèé ïðîöåñ ç³ ñï³âðîá³òíèöòâà òà áåçïåêè â ªâðîï³, â³äáóâàþòüñÿ ³íòåíñèâí³ ïîøóêè ³íøèõ øëÿõ³â ïîðîçóì³ííÿ íà Çåìë³. À ïîøóêè íîâèõ øëÿõ³â ëþäñòâà ñêëàäàþòüñÿ ç ïîøóê³â êîæíîãî ç íàðîä³â, íà êîæíîìó êîíêðåòíîìó åòàï³ éîãî ³ñòîð³¿. Íà åòàï³ ñòâîðåííÿ íàðîäîì Óêðà¿íè ñâ äåðæàâè, êîëè òðàã³÷íèé äîñâ³ä ìèíóëîãî ìຠáóòè óñâ³äîìëåíèé ÿêíàéãëèáøå, êîëè âèíèêëà íàä³ÿ â³äðîäæåííÿ êóëüòóð íàðîä³â Óêðà¿íè, à ñåðåä íèõ ³ ºâðåéñüêî¿, ÿ ïèòàþ ëþäåé. Ïðî Ãîëîêîñò, ïðî Áàáèí ßð, ïðî çäàòí³ñòü ëþäñòâà âðàõîâóâàòè òðàã³÷í³ óðîêè ìèíóëîãî, ïðî ñïîä³âàííÿ, ÿêùî íå íà ùàñòÿ â ìàéáóòíüîìó, òî íà âèæèâàííÿ. ß âåëüìè âäÿ÷íèé óñ³ì, õòî â³äïîâ³â ìåí³ íà àíêåòó. ×àñòèíó òèõ â³äïîâ³äåé ÿ ïðîïîíóþ óâàç³ ÷èòà÷³â (ïîâí³ñòþ â³äïîâ³ä³ âèäðóêîâàí³ â «Ñó÷àñíîñò³», ¹ 8, 1992 ð.). Àëå ñïî÷àòêó ïèòàííÿ. Ëåîí³ä Ô²ÍÁÅÐà 1. ÙÎ ÎÇÍÀ×Àª ÄËß ÂÀÑ ÁÀÁÈÍ ßÐ? ßÊ Â²Í Ó²ÉØΠÄÎ ÂÀØÎÃÎ ÄÎѲÄÓ ÆÈÒÒß? ×È ÆÈÂÀ ÄËß ÂÀÑ ÏÀÌ’ßÒÜ ÁÀÁÈÍÎÃÎ ßÐÓ? 2. ßÊ ÂÈ ÃÀÄÀªÒÅ, ×È ª  ÍÀÐÎIJ ÓÊÐÀ¯ÍÈ, ѲÒÓ ÏÀÌ’ßÒÜ ÏÐÎ ÒÐÀÃÅÄ²Þ ÁÀÁÈÍÎÃÎ ßÐÓ ßÊ ÏÐÎ ÃÅÍÎÖÈÄ ªÂÐůÂ, ÓÁÈÂÑÒÂÎ ÁÅÇÍÅÂÈÍÍÈÕ Ä²ÒÅÉ, ƲÍÎÊ, ˲ÒÍ²Õ ËÞÄÅÉ? ×È ÏÎÑÅÐÅÄ ÁÅÇ˲ײ ÁÎÆŲËÜ XX ÑÒÎ˲ÒÒß ÖÅ ÌÎÐÅ ÊÐβ ÂÆÅ ÍÅÏÎ̲ÒÍÅ? 3. ÓÐÎÊÈ ÎÑÂÅÍÖ²ÌÀ, ÒÐÅÁ˲ÍÊÈ, ÁÀÁÈÍÎÃÎ ßÐÓ... ×È ÍÅ ÌÅÒÀÔÎÐÀ ÖÅ? ÀÄÆÅ ÍÅ ÒÀÊ ÄÀÂÍÎ ÁÓËÈ ÊÀÌÏÓײß, ÑÓÌÃÀ¯Ò, ÁÀÊÓ... ×È ÇÀÑÂίËÈ ÌÈ ÓÐÎÊÈ ²ÑÒÎв¯? ßÊÙΠͲ, ÒÎ ×È ÙÅ ÌÀªÌÎ ÍÀÄ²Þ ÍÀ ÖÅ? 4. ßÊ ÍÀ ÂÀØÓ ÄÓÌÊÓ, – ×È ÇÄÀÒÍÅ ËÞÄÑÒÂÎ ÍÀ ÏÎÐÎDz ÒÐÅÒÜÎÃÎ ÒÈÑß×Î˲ÒÒß ÇÀÕÈÑÒÈÒÈ ÑÅÁÅ Â²Ä ÑÀÌÎÃÓÁÑÒÂÀ? ×È ÑÒÂÎÐßÒÜ ËÞÄÈ ÁÀÐ’ªÐ ÁÎÆŲËËÞ ÑÀÌÎÇÍÈÙÅÍÍß? ÍÀ ÙÎ Æ ÍÀIJß?
²ÄÏβIJ ÍÀ ÀÍÊÅÒÓ Îëåêñàíäð ÁÎÐÙÀÃÎÂÑÜÊÈÉ, ïèñüìåííèê (Ìîñêâà) ²ç Áàáèíèì ßðîì ìåíå ïîâ’ÿçóº òàê áàãàòî, ùî ìåí³ êðàùå íå âäàâàòèñÿ â ïîäðîáèö³, âîíè ïîòðåáóþòü áàãàòüîõ ñòîð³íîê. Çà íåîáõ³äí³ñòþ â³äïîâ³äàþ êîðîòêî. Äîðîãîþ äî Áàáèíîãî ßðó éøëà ìîÿ äðóæèíà Âàëåíòèíà (ìîëîäà æ³íêà, ÿêà ñòàëà ìîºþ äðóæèíîþ 1946 ðîêó) ç ìàëåíüêîþ äîíå÷êîþ íà ðóêàõ (Ñâ³òëàíîþ Êàðìàëèòîþ, íèí³ – ê³íîñöåíàðèñòêîþ, äðóæèíîþ ðåæèñåðà Îëåêñ³ÿ Ãåðìàíà), éøëà äîâãî, áëàãàþ÷è ñâîþ ñóñ³äêó çàëèøèòè ¿é íà äåÿêèé ÷àñ ìàëåíüêîãî ñèíà, çàëèøèòè äî áëàãîïîëó÷íîãî âëàøòóâàííÿ ºâðå¿â íà íîâîìó ì³ñö³, êóäè... âèâåçóòü ¿õ í³ìö³. Àäæå òàêîþ áóëà çàãàëüíà òðàã³÷íà ïîìèëêà. Âàëåíòèíó ç³ Ñâ³òëàíîþ ïðîãíàâ ³ç íàòîâïó í³ìåöüêèé îô³öåð (ÿêùî á âîíè çðîáèëè ùå õî÷ ñîòíþ êðîê³â ïî Ëüâ³âñüê³é, âîíè á óæå í³êîëè íå ïîâåðíóëèñÿ). Íà ñâ³òàíêó 7 ëèñòîïàäà 1943 ðîêó ÿ ïîíòîíîì ïîì³æ â³éñüêîâîþ òåõí³êîþ, ùî ðóõàëàñÿ ÷åðåç Äí³ïðî, òàê áè ìîâèòè, íå óâ³éøîâ, à «âá³ã» äî Êèºâà, ð³äíîãî ìîãî ì³ñòà. ×åðåç ãîäèíó â ðàéîí³ æèòëîâîãî áóäèíêó ïèñüìåííèê³â (Ëåí³íà, 68) ìåíå ãóêíóâ ñèâèé, ïîõèëîãî â³êó, ÿê ìåí³ çäàëîñÿ, ÷îëîâ³ê, íàçâàâøè Øóðîþ – ïî ³ìåí³ ìîãî á³ëîöåðê³âñüêîãî äèòèíñòâà. ß ëåäâå âï³çíàâ éîãî, ÷îëîâ³êà, ÿêèé íàðîäèâñÿ óñüîãî íà äâà-òðè ðîêè ðàí³øå â³ä ìåíå, àëå íà âèãëÿä çíà÷íî ñòàðøîãî. ³í áóâ ñàìå ó ò³é ïîõîðîíí³é êîìàíä³, êîòðà õîâàëà, à ïîò³ì íàïðèê³íö³ ë³òà 1943 ðîêó ñïàëþâàëà îñòàíêè æåðòâ Áàáèíîãî ßðó; ÷àñòèíà ïðèðå÷åíèõ (íåâåëèêà) âðÿòóâàëàñÿ ðàïòîâîþ âòå÷åþ ó íàïðÿìêó Ïîäîëó. Òîä³, 7 ëèñòîïàäà 1943 ðîêó, ÿ âïåðøå ïî÷óâ ïðî òðàãåä³þ Áàáèíîãî ßðó. Ãàäàþ, ùî ïàì’ÿòü ïðî Áàáèí ßð æèâå â ëþäÿõ, æèâå ñàìå òàê, ÿê ³ ìຠæèòè âèñîêà òðàãåä³ÿ: íå ãí³òÿ÷è ùîãîäèíè, íå ïåðåòâîðþþ÷è íà ïåêëî âíóòð³øíº íàøå æèòòÿ (öå áóëî á æàõëèâî!), ³ñíóþ÷è â íàñ âåëèêèì ³ ìèëîñåðäíèì íàáàòîì, òî ñòèõàþ÷è äî íå÷óòíîãî, òî çíîâ âèáóõàþ÷è ïîêàÿííÿì ³ â³ä÷àºì. Áàáèí ßð ìîæíà âèîêðåìèòè íàâ³òü ³ç ò³º¿ âàêõàíà볿 æîðñòîêîñò³, ÿêîþ ïîçíà÷åíå XX ñòîë³òòÿ, àëå áóäåìî ñïðàâåäëèâèìè ³ äîçâîëèìî ³íøèì íàðîäàì, íà ³íøèõ ìåðèä³àíàõ âèðàçí³øå ÷óòè ³íø³ ãîëîñè, â³ä÷àé ñâî¿õ æåðòâ, ñâî¿õ ìàòåð³â ³ ä³òåé. Ó öüîìó ñâ³òîâîìó òðàã³÷íîìó îðêåñòð³ çâó÷àòü ñîòí³ «³íñòðóìåíò³â», ñâ³é íàì ÷óòè êðàùå, àëå ÿê âàæëèâî íå âèïóñêàòè ç ïîëÿ çîðó ³ âåñü îðêåñòð! Ìè ç âàìè ùîéíî ñòàëè ñâ³äêàìè áåççàïåðå÷íîãî ³ ìîãóòíüîãî ïîâåðíåííÿ ³ñòîðè÷íî¿ ïàì’ÿò³ ïðî Áàáèí ßð, ïîâåðíåííÿ íå âèïóùåíîãî, à òàêîãî, ùî
ÄÎÄÀÒÎÊ 2. ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ?
óáåçïå÷óº. Ïðîòå íå ìîæó ñêàçàòè, ùîá ÿ â³ðèâ ó ïîâíå çö³ëåííÿ, ó òàêå çàñâîºííÿ óðîê³â ³ñòîð³¿, êîòðå ö³ëêîì óíåìîæëèâèòü (àáî íàäòî óòðóäíèòü) ïîâòîðåííÿ ïîä³áíèõ òðàãåä³ÿ. Âàæêî íå áà÷èòè áîëÿ÷îê íèí³øíüîãî ñâ³òó, íå ÷óòè ñìîðîäó øîâ³í³ñòè÷íîãî, ôàøèñòñüêîãî ãíèòòÿ. Øëÿõ äî ðîçóì³ííÿ, çëàãîäè, ìèëîñåðäÿ íàäòî ñêëàäíèé ³ âåëüìè äîâãèé, àëå ÿêèì êîðîòêèì, ÿêèì øâèäêèì ³ ðàïòîâèì áóâຠíàçàäí³é øëÿõ – äî íåíàâèñò³, âîðîæíå÷³, ïîãðîìó, áðàòîâáèâñòâà... Ñóìí³âàºòåñÿ? Ïîãëÿíüòå íà êàðòó ñâ³òó òà êðà¿íè. Íå íàãàäóâàòèìó ïðî íàï³âáîæåâ³ëüöÿ ³ íàï³âôàøèñòà Çâ³àäà Ãàìñàõóðä³à, çãàäàéòå ϳâí³÷íó ²ðëàíä³þ, òàìòåøí³ âáèâñòâà ³ ãåíîöèä íà ðåë³ã³éíîìó ґðóíò³. Øîâ³í³çì – íàéíåçíèùåíí³øà, íàéïîïóëÿðí³øà, íàéñòðàøí³øà çà «áàêòåð³àëüíèì» ñàìîïðîäóêóâàííÿì ç óñ³õ îòðóéëèâèõ, ñìåðòîíîñíèõ ðå÷îâèí. ² ÿêùî â þíîñò³ ì³é çàòÿòèé êîñìîïîë³òèçì áóâ ñòèõ³éíèì, â³ä óðîê³â áàòüêà ³ ñàìî¿ ïðèðîäè, òî ñüîãîäí³ â³í ó ìåíå ñòîêðàò ñèëüí³øèé. Àë³ê ÁÀÁÜÎÍÈØÅÂ, ³ñòîðèê (ÑØÀ) 1. Áàáèí ßð (ÿê ³ Îñâåíö³ì, ³ Êîëèìà, Êàìáîäæà Ïîë Ïîòà) – öå îäíà ç ÷îðíèõ ä³ð âñåñâ³òó, ùî çàãðîæóº ïîãëèíóòè ëþäñüêó ³ñòîð³þ, ïàñòêà íà øëÿõó ðîçâèòêó öèâ³ë³çàö³¿, ÿêà áåðå ï³ä ñóìí³â ñàì ôàêò ïîñòóïó ó ðîçâèòêîâ³ ëþäñòâà. Äëÿ ìåíå º âàæëèâîþ ³ñòîð³ÿ áîðîòüáè çà ïàì’ÿòü ïðî íüîãî â õðóùîâñüêî-áðåæíºâñüê³ ÷àñè: ç³áðàííÿ ëþäåé â ð³÷íèö³, ñïðîòèâ âëàäè, ñïðîáè çàìèòè ÿð ï³ñêîì ³, íàðåøò³, ïîòâîðíèé ïàì’ÿòíèê. Óñå öå äîëÿ ì ãåíåðàö³¿, óñâ³äîìëåííÿ íåþ â³äïîâ³äàëüíîñò³. 2. Ãàäàþ, íå ïîâèííî áóòè çëî÷èíó òàêîãî ґàòóíêó, ÿêèé íå ìຠïàì’ÿòíèêà (ïàì’ÿò³). ßêùî íèí³ çäàºòüñÿ, ùî ïåðåä íàìè ñóö³ëüíå ìîðå êðîâ³ ³ íàñèëüñòâà, áîðã ³ñòîðèê³â â³äòâîðèòè ñïðàâæíþ êàðòèíó, çãàäàòè êîæíó æåðòâó, íåçàëåæíî â³ä íàö³îíàëüíî¿ íàëåæíîñò³. 3. Ëþäñòâî çàãàëîì ä³ñòàëî ç Äðóãî¿ ñâ³òîâî¿ â³éíè ñåðéîçíèé óðîê. Àëå éîãî ö³ëêîì çðîçóì³ëè ëèøå â ðîçâèíóòèõ êðà¿íàõ. Êðà¿íè òðåòüîãî ñâ³òó éîãî íå çàñâî¿ëè, áî íàö³îíàë³çì âèäàâàâñÿ ¿ì âëàñíèì øëÿõîì ðîçâèòêó. Öå ñòîñóºòüñÿ ³ íàðîä³â êîëèøíüîãî ÑÐÑÐ, à ïî÷àñòè ³ íàðîäó ²çðà¿ëþ. 4. Ìåõàí³çìîì âèæèâàííÿ çäàºòüñÿ ðåàëüíå ïåðåîö³íþâàííÿ âàðòîñòåé, ùî íåìèíó÷å â³äáóâàºòüñÿ ó ñâ³ò³ ç ï³äâèùåííÿì ð³âíÿ öèâ³ë³çîâàíîñò³. Ñó÷àñíó ³ºðàðõ³þ ö³ííîñòåé ìîæíà óìîâíî ïîçíà÷èòè òàê; ëþäèíà (îñîáèñò³ñòü), íàðîä (êóëüòóðà, ³ñòîð³ÿ), äåðæàâà (ñóñï³ëüñòâî). Âèçíàííÿ àáñîëþòíî¿ áåçêîíå÷íî¿ âàðòîñò³ îñîáèñòîñò³ º ìîðàëüíîþ ïåðåïîíîþ äî ñàìîçíèùåííÿ ëþäñòâà ó íàéáëèæ÷îìó ìàéáóòíüîìó. Ìåõàí³çìîì áóäå âåëè÷åçíèé íàóêîâî-åêîíîì³÷íèé ïîòåíö³àë ðîçâèíóòèõ êðà¿í.
À. ÁÀÁÜÎÍÈØÅ / Ò. ÂÎÇÍßÊ
Òàðàñ ÂÎÇÍßÊ, ô³ëîñîô (Ëüâ³â) 1. Áàáèí ßð ÿê ìîðàëüíà ìàêñèìà ïîñòàâàâ ïåðåä³ ìíîþ ïîñòóïîâî ïðè÷îìó íå áåçïîñåðåäíüî ÿê ñàìå Áàáèí ßð, áî òàêèõ áóëî äîâîë³. Ùîíàéïåðøå ïîâèííà áóëà óñâ³äîìèòèñÿ íàÿâí³ñòü ñàìîãî ºâðåéñüêîãî íàðîäó, ùî çîâñ³ì íå º òàêèì çðîçóì³ëèì, ÿê äåêîìó çäàºòüñÿ. Äëÿ íàðîäæåíîãî â Ãàëèöüê³é ïðîâ³íö³¿ õëîï÷èíè ºâðåéñòâî òà ºâðå¿ áóëè ðàäøå ñòàðîçàâ³òíèì íàðîäîì òà ùå, ìîæå, â³äãîëîñêîì гçäâÿíèõ Ñâÿò. Òîáòî ÷èìîñü ðàäøå êàçêîâèì, í³æ ðåàëüíèì. Âæå ïîò³ì âîíè ç’ÿâëÿëèñÿ ç á³áëåéñüêî¿ íåâèçíà÷åíîñò³: â ðîçìîâàõ ñòàðøèõ ëþäåé, óñ³ ñïîãàäè ÿêèõ, ÿê ³ ñüîãîäåííÿ, çàëèøèëèñÿ â ðîêàõ äâàäöÿòèõ-òðèäöÿòèõ ì³æâîºííî¿ Ïîëüù³. ² ò³ëüêè ïîò³ì ïî ÿêîìóñü óìîâ÷óâàííþ ³ çãàäóâàíí³ êîãîñü â ñåðåäíüîìó ðîä³ ÿê äèòèíè ÷è áåçñëîâåñíî¿ ³ñòîòè ïðîñòóïàâ ÿêèéñü íå÷³òêèé êîíòóð. Âàæêî áóëî ñêëàñòè äî êóïè âåñåëèé ³ ñì³øíèé îáðàç Âåðòåïó ³ òå ìîâ÷àííÿ. ² ò³ëüêè íà ÿêîìóñü òàì êóðñ³ âèùî¿ øêîëè ç³ çäèâóâàííÿì ç’ÿñóâàëîñÿ, ùî íå âñ³, õòî ðîçìîâëÿâ ïî-ðîñ³éñüêîìó, áóëè ðîñ³ÿíàìè. Îäíàê, ùî âàæëèâî ó ö³é ïðîâ³íö³éí³é ³ñòîð³¿? Ãàäàþ, ñàìå öå ñêóïå ìîâ÷àííÿ. Ìîâ÷àííÿ ÿê óñâ³äîìëåííÿ òîãî, ùî ñòàëîñÿ, ÿêå íå äîïóñêຠäåøåâîãî âóëè÷íîãî êàÿòòÿ ³ ÿê ïåâíà òàáóéîâàíà ïàì’ÿòü äຠùå îäèí øàíñ æèòè äàë³. ² âîäíî÷àñ, óñå æ â³ä÷óâàòè ñï³ëüíó âèíó ³ íàø âñåëþäñüêèé çàíåïàä. 2. Ïàì’ÿòü º ð³çíîþ. ª ñêîðáîòà, à º ³ ïàì’ÿòü ÿê êîíñòàòàö³ÿ. Ïðîñòà êîíñòàòàö³ÿ òàêîãî ôàêòó ó ñâ³äîìîñò³ ì³ëüéîí³â, çà â³äñóòíîñò³ ìîðàëüíî¿ îö³íêè, º ñâîºð³äíèì öèí³çìîì, ÿêîãî íå ïîçáàâëåí³ áàãàòî õòî, ïðè÷îìó ÿê ó íàø³é êðà¿í³, òàê ³ ïîçà íåþ. ²íêîëè äîâîë³ íåïðèºìíî çóñòð³÷àòèñÿ ç äîñë³äíèêàìè òàêîãî ґàòóíêó. Òàê ñàìî, ÿê ³ ç ã³ïåðòðîôîâàíèìè, à ÷àñòî ïðîôåñ³éíèìè ñêîðáîòíèêàìè, ¿õí³é ìîðàëüíèé ñòîñóíîê äî òîãî, ùî â³äáóëîñÿ, òåæ ÷àñòî íåùèðèé ³ º ñòåðåîòèïîì ìàñîâî¿ ñâ³äîìîñò³. Âàæëèâî, ùîá ïàì’ÿòü ñòàëà àêòîì îñîáèñòèì, á³ëüøå òîãî – ³íòèìíèì. Íå ìîæå áóòè ãðóïîâîãî êàÿòòÿ ÷è ñêîðáîòè. Òîìó äî ïèòàííÿ ïàì’ÿò³ ïðî Áàáèí ßð ÿ ï³ä³éøîâ áè ðàäøå ÿê³ñíî, í³æ ê³ëüê³ñíî – ÷è ïðîïóñòèëè ìè éîãî ÷åðåç ñâîº ñåðöå, àáî â õðèñòèÿíñüê³é ïàðàäèãì³ – ÷è ñï³â÷óâàºìî ìè ìóêàì Õðèñòîâèì? ×è ä³éøîâ õî÷à á îäèí ³ç íàñ òîãî ïîêàÿííîãî ñï³â-÷óòòÿ ÿê ñï³ëüíîãî çàçíàâàííÿ éîãî ñòðàñòåé, êîëè ïàëèòü ñîðîì çà òå, ùî òè òóò, à â³í òàì, íà õðåñò³. ×è â áàãàòüîõ ³ç íàñ êðîâîòî÷àòü ñòèãìàòè â³ðè? À îòæå, é ëþáîâ³ òà êàÿòòÿ. Îòîæ – ñê³ëüêè â íàñ ïàì’ÿò³ ÿê ñï³â÷óâàþ÷îãî ñòèãìàòèçìó? Íå çíàþ. 3.  ïåðøîìó æ ñëîâ³ çàïèòàííÿ êðèºòüñÿ ³ â³äïîâ³äü. Ùî º óðîê? Öå ùîñü, ùî â³äáóëîñÿ ³ çàô³êñóâàëîñÿ ÿê â³äïîâ³äü íà çàïèòàííÿ. Ïîâòîðåííÿ ï³ñëÿ Îñâåíö³ìó Êàìïó÷³¿ ³ Ñóìãà¿òà ìàëî á íàøòîâõíóòè íàñ íà êîíñòàòàö³þ, ùî ³ñòîð³ÿ íàñ ó÷èòü òîãî, ùî í³÷îãî íå ó÷èòü. Îäíàê – õòî ä³ñòàâ öåé óðîê? Ìè çâèêëè â³äïîâ³äàòè – ìè. À ùî º öå ìè – íàðîä. Òàê, ó ñóñï³ëüí³é ñâ³äîìîñò³ º ìîðàëüíà íåãàö³ÿ ãåíîöèä³â. Àëå âîíà ïðàöþº ò³ëüêè íà ð³âí³ ñâ³äîìîñò³. ßê
424
ÄÎÄÀÒÎÊ 2. ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ?
íàðîä ÷è ñóñï³ëüíà ñâ³äîì³ñòü ìè çàïåðå÷óºìî âñå, ùî ñòàëîñÿ. Àëå êîæåí ³ç íàñ çîêðåìà ó ãëèáèí³ ñâ äóø³ ÷è ìຠäîñâ³ä öüîãî çàïåðå÷åííÿ? ×è çàñâî¿â â³í ÿê îñîáà öåé óðîê? ×è ñòàâ öåé óðîê ³íòèìíèì? Áàãàòî õòî ïðîñòî íå çàäóìóâàâñÿ. Íå äî òîãî. Áàãàòî õòî òàê ³ íå ðîçâèíóâ ó ñîá³ ñâîº ³íòèìíå é òàê ³ æèâå â ñóñï³ëüíîìó, à, îòæå – ïîâåðõíåâîìó – òàê ³ íå çíàþ÷è, ùî â íüîãî â äóø³ ³ íà ùî â³í çäàòíèé. Îòàêà íåäîðîçâèíóò³ñòü äóø³ ³ º ïðè÷èíîþ òàêîãî ÷àñòîãî ïîâòîðåííÿ ãåíîöèäó. ×è ìàºìî ìè íàä³þ íà çàñâîºííÿ óðîêó? Àëå æ, ùîá çàñâî¿òè éîãî, ïîòð³áíà íå ïàñèâíà íàä³ÿ, à ùîäåííèé äóøåâíèé òðóä. Ìîæëèâî, ñâîãî ðîäó «âèõîâàííÿ ïî÷óòò³â». Òîìó íàä³þ ÿ á âèçíà÷èâ ÿê òðóä äóø³ ³ ïðàöþ ÿê íàä ñâîºþ, òàê ³ íàä ³íøîþ äóøåþ. 4. ²ç âèíàéäåííÿì àòîìíî¿ áîìáè ëþäñòâî, ÿê ïèñàâ Ðàññåë, âïåðøå îïèíèëîñÿ â ñèòóàö³¿, ùî âîíî ñóòî ô³çè÷íî ìîæå ñåáå çíèùèòè. Òåõí³êà, íàä ÿêîþ ëþäèíà äîì³íóâàëà, çàäîì³íóâàëà íàä ëþäèíîþ. Ç îäíîãî áîêó, öå çðîáèëî ëþäñòâî ñìåðòíèì, àëå âîäíî÷àñ ³ â³äïîâ³äàëüíèì çà ñâîº æèòòÿ. Òîáòî âîíî ñòàëî äîðîñëèì. Ñìåðòí³ñòü – öå â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà äàðîâàíå òîá³ æèòòÿ ïðè íàãîä³ öèì äàðîì çíåõòóâàòè. Òå æ ñàìå ñòîñóºòüñÿ âñ³õ íàðîä³â, ÿê³ òåæ ³ç ñóòî òåõí³÷íîãî áîêó, íå òàê âàæêî, ïðèíàéìí³, ìîæëèâî, âèíèùèòè. Îòîæ, ïèòàííÿ ñòî¿òü òàê: êîìó äàëè äî ðóê çáðîþ ñàìîçíèùåííÿ – íåñâ³äîì³é äèòèí³ ÷è ìóæó, ùî ïðèéíÿâ äàð æèòòÿ, àáè éîãî çáåð³ãàòè. Ðàíî ÷è ï³çíî á³ëÿ êíîïêè, ùî çàïóñêຠðàêåòó, ìîæå îïèíèòèñÿ é äîðîñëà äèòèíà ç íåðîçâèíóòîþ âäÿ÷í³ñòþ, ÿê â³äïîâ³äü íà «äàð æèòòÿ». Îòæå, íàøîþ íà䳺þ ìîæå áóòè ò³ëüêè ôîðìóâàííÿ ö³º¿ âäÿ÷íîñò³, ÿêà ìîæëèâà ëèøåíü çà óìîâè ðîçâèíóòî¿ äóõîâíîñò³ â êîæíîìó ç íàñ. Ñåìåí ÃËÓÇÌÀÍ, ë³êàð (Êè¿â) 1. Ïåðøà ïàì’ÿòü ïðî Áàáèí ßð – ðîçïîâ³äü áàòüêà. Òàì çàãèíóâ éîãî áàòüêî, àæ í³ÿê íå êîì³ñàð, ÷è åíêàâåäèñò, ñòàðèé, ðàí³øå – ðîá³òíèê íà çàâîäàõ. Ïåðøå çíàííÿ ïðî Áàáèí ßð áóëî á³ëüøå «³íôîðìàö³éíèì» (ñïåöèô³êà ìîãî â³êó òîä³ – äèòèíñòâî, «³ñòîðè÷í³ñòü» ñàìîãî ôàêòó). Ó ì³é âëàñíèé æèòòºâèé äîñâ³ä Áàáèí ßð óâ³éøîâ âåëüìè êîíêðåòíî â þíîñò³ (60 ðîêè). Îñê³ëüêè â³äâ³äèíè Áàáèíîãî ßðó 29 âåðåñíÿ äëÿ òîãî ÷àñó áóëè â÷èíêîì ìàéæå ãåðî¿÷íèì, ïîºäíàíèì ³ç êàð’ºðíèìè íåïðèºìíîñòÿìè äëÿ áàãàòüîõ (ì³é áëèçüêèé çíàéîìèé, ÷ëåí ÊÏÐÑ, áîëÿ÷å ïåðåæèâàâ, ùî íå ìîæå ³òè òóäè ç êâ³òàìè ñàìå ÷åðåç ïîáîþâàííÿ çàøêîäèòè ñâî¿ì êàð’ºðíèì ïëàíàì). Òàì – ³ ïåðøå âëàñíå âðàæåííÿ ïðî ì³ñöå, ðîëü ³ ñïðÿìîâàí³ñòü ðîáîòè ÊÄÁ, ³ ïåðøå âëàñíå ñïîñòåðåæåííÿ äåðæàâíîãî àíòèñåì³òèçìó â 䳿. Íàïðèê³íö³ 60-õ ðîê³â ³êòîð Ïëàòîíîâè÷ Íåêðàñîâ â îäèí ³ç òèõèõ çèìîâèõ âå÷îð³â äîêëàäíî ðîçïîâ³â ìåí³ ïðî æàõè ï³ñëÿîêóïàö³éíîãî Áàáèíîãî ßðó, ïîêàçàâ ôîòîãðàô³¿, çðîáëåí³ íèì òîä³.
425
Ò. ÂÎÇÍßÊ / Ñ. ÃËÓÇÌÀÍ
Óæèâàþñü ç óñ³ì òèì äîñèòü ëåãêî. ×îìó? Òîìó ùî äàâíî çðîçóì³â: ïðîáëåìà íå â òèõ í³ìöÿõ (óêðà¿íöÿõ, ðîñ³ÿíàõ, ÷óâàøàõ, íîâîçåëàíäöÿõ...), ùî ðîçñòð³ëþâàëè â Áàáèíîìó ßðó (òàê ñàìî, ÿê ³ â ³íøîìó ðîçóì³íí³, ïðîáëåìà íå â òèõ ºâðåÿõ, ÿê³ ñëóæèëè â ×Ê–ÍÊÂÑ–ÌÄÁ). Ïðîáëåìà – â îáñòàâèíàõ, â ³ñòîð³¿, òîáòî â ñèñòåì³ òîòàë³òàðèçìó.  áðåæíºâñüê³ ÷àñè ÿ ïîä³ëÿâ òàá³ðí³ áóäí³ ç ïîë³öàÿìè, â òîìó ÷èñë³ ³ òèìè, õòî ñòð³ëÿâ ç³ ñò³íè Âàðøàâñüêîãî ãåòòî; çâèêíóòè äî öüîãî áóëî âàæêî, àëå äîêîí÷å ïîòð³áíî. Äîïîìîãëî ÷³òêå áà÷åííÿ òîãî, ùî ö³ ñòàð³ ëþäè íèí³ â³ðíî ñëóæàòü íîâîìó Ìîëîõó, êîìóí³ñòè÷íîìó. Æàëþã³äí³ ãâèíòèêè ²ñòîð³¿... ×îìó ÿ ïîâèíåí ¿õ íåíàâèä³òè, òèõ, õòî ÷óæèìè ñìåðòÿìè ïëàòèâ çà âëàñíå æèòòÿ (ïîëîí, ãîëîä, âèá³ð «àáî-àáî»), ÿêùî àáñîëþòíî ñïîê³éíî æèâó ñåðåä ëþäåé, ÿê³ ìåíå ìó÷èëè, ÿê³ âáèëè ìîãî äðóãà Âàëåð³ÿ Ìàð÷åíêà... Ðîçóì³þ, ùî ç ïîãëÿäó ðîìàíòè÷íî¿ ë³òåðàòóðíîñò³ öå ìîæíà çàñóäèòè, àëå öå – æèòòÿ. Ùèðî ââàæàþ: ç óñ³ì öèì ïîòð³áíî çæèâàòèñÿ ñïîê³éíî, ³íàêøå – íîâà êðîâ, íîâèé ïðèâ³ä äëÿ ïîìñòè. Ïàì’ÿòàòè – çîâñ³ì íå îçíà÷ຠíåíàâèä³òè. 2. Ãàäàþ, ïàì’ÿòü ïðî Áàáèí ßð ó êîëèøíüîìó ÑÐÑÐ ì³í³ìàëüíà. Öüîãî ïðàãíóëè íàøà êîëèøíÿ âëàäà, à âîíè â óñüîìó, êð³ì åêîíîì³êè, ïðàöþâàëè äîñèòü ðåçóëüòàòèâíî. Ñïîòâîðåíà, íà æàëü, íå ëèøå ³ñòîð³ÿ, ñïîòâîðåí³ ò³ ôóíêö³îíàëüí³ ñèñòåìè ìîçêó, ÿêèìè ãîìî òîòàë³òàð³óñ ñïðèéìຠíàâêîëèøí³é ñâ³ò, îö³íþº éîãî. ² òóò, çâè÷àéíî, ïðîáëåìà íå ëèøå ó ñòàâëåíí³ äî ºâðå¿â... 3. Øàíñ çàñâî¿òè óðîêè ñâ ³ñòî𳿠º. Àëå â³í – íå â ñóäàõ, íå â ïóáë³êàö³ÿõ àðõ³âíèõ äîêóìåíò³â. Íå ïèøå â íèõ. Â³í ³ â òîìó, ÿê æèòèìóòü ëþäè ñüîãîäí³. ² çàâòðà. ² – ÷è áóäå íåçàëåæíà Óêðà¿íà ñïðàâä³ ïðàâîâîþ äåðæàâîþ. Ôóíäàìåíòàë³çì (íåõàé ³ ñõ³äíîºâðîïåéñüêîãî ґàòóíêó) ÿê çàñàäà äåðæàâíî¿ íåçàëåæíîñò³ íå ìîæå ïðèçâåñòè í³ äî ÷îãî ³íøîãî, ÿê äî íîâèõ ñòðàæäàíü, íîâèõ ð³ê êðîâ³. Íå ðîçóì³òè öüîãî – áåçóìñòâî. 4. Òóò â³äïîâ³äü çàâæäè áóäå çàõîâàíà íà îñîáèñòèõ ïîãëÿäàõ òîãî, õòî â³äïîâ³äàº, éîãî æèòòºâîìó äîñâ³äîâ³, íàä³ÿõ... ß, ñêîð³øå çà âñå, ðåàë³ñò (ñèíîí³ì – ïåñèì³ñò). ×è âèðîáèòü... íå çíàþ. Õî÷ó â³ðèòè, äóæå õî÷ó â³ðèòè. Íà ùî ñïîä³âàòèñÿ? Íà ñåáå. Ò³ëüêè íà ñåáå. Íà ñâîþ ùîäåííó ïðàöþ. ßê íà ìåíå, íàéñòðàøí³øèé ãð³õ íàøîãî ñóñï³ëüñòâà, íàøèõ ëþäåé – áàéäóæ³ñòü. ²ñòîð³ÿ ñë³ïà, ìàéáóòíº çàëåæèòü â³ä íàñ. Áàãàòî â ÷îìó çàëåæèòü â³ä íàñ. ßêùî ìè ïîáóäóºìî äåðæàâó, ùî ìàêñèìàëüíî äîòðèìóâàòèìåòüñÿ ïðàâ ëþäèíè. Êðàùîãî ðåöåïòó íåìàº, ïîêè ùî íå ïðèäóìàëè. Þð³é ÊÀÐÀÁײªÂÑÜÊÈÉ, ïèñüìåííèê (Ìîñêâà) 1. ª òàê³ ÿâèùà íà çåìë³, ÿê³ ðîáëÿòü æèòòÿ íåñòåðïíèì. Íå â äàíèé ìîìåíò, íå äëÿ êîãîñü êîíêðåòíî, à âçàãàë³ – æèòòÿ. Áàáèí ßð – ç òàêèõ. Æèòè íà ñâ³ò³ â òîé ÷àñ, êîëè ³ñíóº Áàáèí ßð – íåìîæëèâî, ñîðîìíî ³ íåäîñòîéíî.
426
ÄÎÄÀÒÎÊ 2. ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ?
Àëå ìè æèâåìî. Íå çíàþ, ÷îìó.  íàñ ïðàöþº ÿêèéñü íåçàëåæíèé â³ä íàñ ìåõàí³çì, ùî âñòàíîâëþº ãàíåáíó ð³âíîâàãó ïîãàíîãî ³ äîáðîãî, õî÷à íàñïðàâä³ í³ÿêî¿ ð³âíîâàãè áóòè íå ìîæå, öå ö³ëêîì î÷åâèäíî. Áàáèí ßð, íàâ³òü ÿêùî á â³í áóâ îäèí, ÿêáè öå áóâ ºäèíèé âèïàäîê ìàñîâîãî çàìîðäîâóâàííÿ ëþäåé, ïåðåâàæèâ áè âñå äîáðî çà âñ³ ÷àñè. Àëå öå ÿ ãîâîðþ çàðàç, íåêâàïíî ðîçì³ðêîâóþ÷è. À òîä³, êîëè ÿ ïðî íüîãî ä³çíàâñÿ, à òèì á³ëüøå, êîëè ïîáà÷èâ òîé ñòðàõ³òëèâèé ïàì’ÿòíèê, ç ìóñêóëÿñòèì ìàòðîñîì ³ ìóæí³ì ïàðòèçàíîì, òî äóìàâ, ÷åñíî êàæó÷è, íå ñò³ëüêè íàâ³òü ïðî ìóêè òèõ, êîãî òàì óáèâàëè (íå çîâñ³ì òàì, â ³íøîìó ì³ñö³, ÿ çíàþ...), ñê³ëüêè ïðî ìåðçåíí³ñòü íàøîãî íèí³øíüîãî â³äíîñíî ìèðíîãî ³ñíóâàííÿ. Òàì áóëî íàïèñàíî, ÿêùî íå ïîìèëÿþñÿ: «Íà öüîìó ì³ñö³ í³ìåöüêèìè ôàøèñòàìè áóëî âáèòî 100 òèñÿ÷ ðàäÿíñüêèõ ãðîìàäÿí». Îñü öå «ðàäÿíñüêèõ ãðîìàäÿí» – áóëî íàéñòðàøí³øèì. Öå áóëî ïîâòîðíå çíèùåííÿ òèõ òèñÿ÷ óæå ÿêîñü óáèòèõ ºâðå¿â, ìåíø, ìîæëèâî, æîðñòîêå, àëå íå ìåíø öèí³÷íå. ªâðå¿ ïðèõîäèëè ñþäè – ïîì’ÿíóòè ºâðå¿â, àíòèñåì³òè ïðèõîäèëè ñþäè – ïðîêëÿñòè ºâðå¿â, àëå ºâðå¿â ïðè öüîìó íà÷åáòî ³ íå áóëî, – ¿õ íå ïðîñòî îäèí ðàç ðîçñòð³ëÿëè ³ ïîñêèäàëè äî ðîâó îäíå íà îäíîãî – ¿õ ïåðìàíåíòíî ñòèðàëè ç ïàì’ÿò³, âèãàíÿëè óæå íå ç æèòòÿ – ç³ ñìåðò³. Îñü, ïî-ìîºìó, íàéñòðàøí³øå â ö³é ³ñòîð³¿. Ìåí³ íå äóæå ïîäîáàëîñÿ òå, ùî òîä³, ðîê³â òðèäöÿòü òîìó, íàïèñàâ ªâòóøåíêî, àëå íèí³ ÿ äî öüîãî â³ðøà ñòàâëþñÿ ³íàêøå. Öå òîé âèïàäîê, êîëè ïîåòè÷í³ äîñòî¿íñòâà ñòàþòü äðóãîðÿäíèìè, à íàïåðåä âèõîäÿòü ñîâ³ñòü, ïîðÿäí³ñòü ³ ìóæí³ñòü. ß âçàãàë³ ïî-ð³çíîìó äî íüîãî ñòàâëþñÿ, àëå òóò ñàìå òîé âèïàäîê, êîëè â³í ñïðàâä³ «ñêàçàâ çà âñ³õ»... À æèòè âñå îäíî – íåìîæëèâî. 2. Ó ìåíå äóæå ìàëî îïòèì³çìó â ïèòàíí³ ñï³â÷óòòÿ îäíîãî íàðîäó ³íøîìó. Ëþäèíà ëþäèí³ – òàê, ìîæå ñï³â÷óâàòè, ³íîä³ – äî ñàìîâ³ääàíîñò³ ³ æåðòîâíîñò³. Àëå íàðîä íàðîäîâ³... Öå íàäòî âàæê³, íàäòî ³íåðòí³ ³ íàäòî åãîöåíòðè÷í³ êîíñòðóêö³¿. Ëþäèíà ìîæå áóòè ñàìîâ³ääàíîþ, íàðîä – í³. ³í çàâæäè çàìêíåíèé íà âëàñí³ ïîòðåáè ³ í³êîëè ñâ³äîìî íå çàøêîäèòü ñîá³, ³ á³ëü ÷óæèé ÿê ñâ³é – íå â³ä÷óº. 3. ß áóâ ó ³ðìåí³¿ çà ÷àñ³â Ñóìãà¿òà, ³ Õîäæàë³, ³ Áàêó, ³ ʳðîâàáàäà. Ðîçìîâëÿâ ³ç ä³â÷èíêîþ, ÿêó çґâàëòóâàëè â³ñ³ìíàäöÿòü ÷îëîâ³ê, à ñåñòðà ¿¿ õîâàëàñÿ ï³ä ë³æêîì. ² ç áðàòàìè, íà î÷àõ ÿêèõ ïðîëàìàëè ãîëîâó ¿õíüîìó áàòüêîâ³, ³ âîíè íà ìàòðàö³ â³äòÿãóâàëè éîãî ç ê³ìíàòè äî ê³ìíàòè, çàëèòîãî êðîâ’þ, â³äñòóïàþ÷è ïåðåä íàòîâïîì ïîãðîìíèê³â, à êîëè â³äñòóïàòè ñòàëî í³êóäè, êèíóëèñÿ íà íàïàäàþ÷èõ ç íîæàìè, ³ ò³ ðàïòîâî â³äñòóïèëè... Öå áóëî 1988 ðîêó. À íåäàâíî ó â³ðìåíñüêîìó ñåë³ â Êàðàáàñ³ âáèëè òðèíàäöÿòèë³òíüîãî õëîï÷èêà, ïîïåðåäíüî â³äð³çàâøè éîìó âóõà... ͳ, ÿ íå â³ðþ í³ â ÿê³ óðîêè. Óðîêè ä³ñòàþòü ëèøå ò³, õòî ³ òàê íàâ÷åíèé, ³ – íàâ÷èòè ìîæíà ëèøå òîãî, õòî âî볺 â÷èòèñÿ. Íàì õî÷åòüñÿ áà÷èòè çëî ï³ä îêðåìîþ âèâ³ñêîþ, ùîá ÷³òêî çíàòè, ñâ³äîìî: îñü âîíî òàì. À âîíî âèíèêຠó çîâñ³ì íåñïîä³âàíîìó ì³ñö³. Íàïðèêëàä, ìè êàæåìî ñîá³: «Çðîçóì³ëî, ³ñëàì – ñïåöèô³÷íà ðåë³ã³ÿ, îñîáëèâà åòíîïñèõîëîã³ÿ... Àëå îò ãðóçèíñüê³ áîéîâèêè- õðèñòèÿíè çíóùàþòüñÿ ç
427
Þ. ÊÀÐÀÁײªÂÑÜÊÈÉ
ìóñóëüìàí-îñåòèí³â – ³ âñ³ íàø³ ïîáóäîâè ëàìàþòüñÿ. À ïîò³ì óçáåêèìóñóëüìàíè ð³æóòü ìóñóëüìàí-òóðê³â... ² âñå æ òàêè, ìàáóòü, ó âñ³õ öèõ âèïàäêàõ ìè ìàºìî ä³ëî ç âèÿâîì òîãî, ùî ìîæíà áóëî á, í³ÿê íå îáðàæàþ÷è àí³ îêðåìèõ ëþäåé, àí³ ö³ëèõ íàðîä³â, íàçâàòè àç³àò÷èíîþ. Ìîæëèâî, â öüîìó îá’ºäíàíí³ – êëþ÷ ³ ÿêàñü óñå æ íàä³ÿ? ß ìàþ íà óâàç³ – â ºâðîïå¿çàö³¿. 4. Çâè÷àéíî, ìîæíà çàïåðå÷èòè, ùî í³ìö³... Àëå òóò, ìàáóòü, âñå-òàêè º áåçñóìí³âíà åâîëþö³ÿ. ªâðîïà, çà âñ³õ â³äõèëåíü, íåçð³âíÿííî á³ëüøå íèí³ çàõèùåíà â³ä ñïëåñê³â íàðîäíîãî ³ä³îòèçìó. Íåìຠïîòðåáè ãîâîðèòè, ùî «ªâðîïà» – ïîíÿòòÿ âæå íå ñò³ëüêè ãåîãðàô³÷íå, ñê³ëüêè ïðàâîâå ³ ñîö³îêóëüòóðíå. Àíãë³ÿ, Ôðàíö³ÿ, ßïîí³ÿ, Òàéâàíü, Ãîëëàíä³ÿ ³ òàê äàë³... ßêùî º øëÿõ – òî â³í â ºâðîïå¿çàö³¿, àëå öå øëÿõ òåîðåòè÷íèé, ñïîãëÿäàëüíèé. ³äâåðòî êàæó÷è, ÿ íå äóìàþ, ùî â íàéáëèæ÷îìó ìàéáóòíüîìó íèì ï³äóòü óñ³ íàðîäè ³ êðà¿íè. Âñå-òàêè íàøå – êîæíîãî – ñïàñ³ííÿ â öüîìó æèòò³ – â îáìåæåíîñò³ íàøî¿ óÿâè. ßêáè íå öåé çàõèñíèé ðåôëåêñ, ìè âñ³ ìàëè á ïîê³í÷èòè ç ñîáîþ, ëåäâå ä³çíàâøèñü ïðî Îñâåíö³ì, Ñóìãà¿ò àáî Áàáèí ßð. «Ñòðàøíî æèòè íà ö³ì ñâ³ò³ – ó íüîìó â³äñóòí³é çàòèøîê. ³òåð âèº íà ñâ³òàíêó, âîâêè çàé÷èêà ãðèçóòü». Àëå ìè, çàì³ñòü òîãî, ùîá ïîâåðíóòè á³ëåò, ÿê ²âàí Êàðàìàçîâ, ñòàâèìî íà ñò³ë ïåðåä òåëåâ³çîðîì òàð³ëêó ç êàðòîïëåþ ³ êóðêîþ, æóºìî ³ äèâèìîñÿ, ÿê òÿãíóòü ÷åðãîâèé ïîí³âå÷åíèé òðóï, íå çàáóâàþ÷è, ïðîòå, ñêðóøíî õèòàòè ãîëîâîþ. Íå çíàþ, ìàáóòü, êîëè ìè âæå òàê³ æèâó÷³, òðåáà õî÷à á ãîâîðèòè, íå ìîâ÷àòè, ³ íå ëèøå äî äàò, ³ íå ò³ëüêè ìàñîâî, ³ íå ëèøå ï³ñëÿ, à êðàùå á ó òîé æå ìîìåíò... Ïàì’ÿòàºòå, Þð³é Âëàñîâ ðîêè òðè-÷îòèðè òîìó íà çàïèòàííÿ ç çàëó, ùî â³í íåíàâèäèòü ïîíàä óñå, â³äïîâ³â êîðîòêî: «Êîëåêòèâíå ïðîçð³ííÿ!..» Ìèðîñëàâ ÌÀÐÈÍÎÂÈ×, ô³ëîñîô (Äðîãîáè÷) 1. Áàáèí ßð óâ³éøîâ â ìîº æèòòÿ ùå â þíàöüêîìó â³ö³ ÿê òðàãåä³ÿ «ç ïîäâ³éíèì äíîì»: îô³ö³éíî – ÿê áðàòñüêà ìîãèëà ÐÀÄßÍÑÜÊÈÕ ãðîìàäÿí – ³ íåîô³ö³éíî, ïðî ùî ãîâîðèëîñÿ òðîõè íå ïîøåïêè, ç ïðèñìàêîì ïðîòåñòó ùîäî âëàäè, – ÿê êðèâàâèé ñë³ä ãåíîöèäó ªÂÐůÂ. Áàáèí ßð ïîðÿä ç ³íøèìè ñèìâîëàìè ñàòàíèíñüêî¿ æîðñòîêîñò³ ñòàâ äëÿ ìåíå ñâ³ä÷åííÿì òîãî, ùî ëþäñòâî íàñïðàâä³ òÿæêî õâîðå îñîáëèâèì âèäîì åï³ëåïñ³¿. ×àñ â³ä ÷àñó ç ñóìíîþ ðåãóëÿðí³ñòþ âîíî ìóñèòü ç³ðâàòèñÿ, âïàñòè (çãàäàéìî, åï³ëåïñ³þ â íàðîä³ íàçèâàþòü ïàäó÷îþ) ó êîíâóëüñ³¿ òåðîðó, ñàäèçìó ³ æàõó, ùîá ïîò³ì îòÿìèòèñÿ ³, âèòèðàþ÷è êðèâàâó ï³íó, ñïîêóòóâàòè òÿæêèé ãð³õ. Ñëîâî «ìóñèòü» òóò – äàíèíà ³ñòîð³¿, àëå íå ôàòàëüíèé ïðîãíîç íà ìàéáóòíº. 2. Òàê, Áàáèí ßð – öå ñèìâîë ïåðåäóñ³ì ãåíîöèäó ºâðåéñüêîãî íàðîäó. ² áóäü-ÿêå çàìîâ÷óâàííÿ öüîãî ôàêòó íå ò³ëüêè âèïîâíþº äóøó ºâðå¿â æàëåì òà îáðàçîþ, à é ñïîòâîðþº ñâ³òîâó ³ñòîð³þ. Ïðèïóñêàþ, ïðîòå, ùî ó ñâ³äîìîñò³
428
ÄÎÄÀÒÎÊ 2. ÁÀÁÈÍ ßÐ: ÆÈÂÀ ÏÀÌ’ßÒÜ... ÓÐÎÊÈ ÌÈÍÓËÎÃÎ?
ùå áàãàòüîõ ãðîìàäÿí êîëèøíüîãî Ñîþçó ñëîâî «ðàäÿíñüêèé» çàòóëÿº âèðàçíó íàö³îíàëüíó ñïðÿìîâàí³ñòü ìàñàêðè â Áàáèíîìó ßðó. Àëå ãîñòðîòà óñâ³äîìëåííÿ íàö³îíàëüíîãî ãîðÿ ÷àñòî ñòຠïðè÷èíîþ ³íøî¿ àáåðàö³¿ ³ñòî𳿠– óñâ³äîìëåííÿ ñåáå «íàéá³ëüø ñêðèâäæåíèì íàðîäîì». Òàêà ïðîáëåìà ñòî¿òü ïåðåä áàãàòüìà íàðîäàìè, à íå ò³ëüêè ïåðåä ºâðåÿìè. Äëÿ ïðèêëàäó, õî÷ áè ÿêó ìóêó â³ä÷óâàëî ìîº ñåðöå óêðà¿íöÿ â³ä ôîòîãðàô³é íàï³âðîçêëàäåíèõ òðóï³â æåðòâ ãîëîäó 33-ãî ÷è â³ä óñâ³äîìëåííÿ êðèâàâèõ ïîêîñ³â ó ìîºìó íàðîä³ â ÷àñ ãóëàã³âñüêèõ æíèâ, ÿ íå ìàþ ïðàâà çàáóâàòè í³ Áàáèíîãî ßðó, í³ òðàã³÷íî¿ ïðîìåòå¿âñüêî¿ ïðèêóòîñò³ â³ðìåí äî Êàâêàçüêèõ ã³ð ³ æàõó ¿õí³õ íå ìåíø ðåãóëÿðíèõ ãåíîöèä³â. Íå ñì³þ çàáóâàòè ïðî êàìïó÷³éñüê³ åêñïåðèìåíòè ³ ïðî ïîøìàòîâàíå ò³ëî êóðäñüêîãî íàðîäó. ª ùîñü ïðîòèâíå Áîãîâ³ ó ñïðîáàõ âèâèùèòè ñâî¿ ñòðàæäàííÿ ïîíàä ñòðàæäàííÿ ³íøèõ. Òàê ìîæíà íå ïîì³òèòè íàï³âçîòë³ëî¿ óêðà¿íñüêî¿ âèøèâàíêè â ðîâàõ Áàáèíîãî ßðó ³ ìàëåíüêî¿ ç³ðêè Äàâèäà, íàïðèêëàä, ó Äðîãîáèöüê³é êàò³âí³ ÍÊÂÑ. 4. ³äïîâ³äàþ÷è íà ïèòàííÿ, ÿê çàõèñòèòè ñåáå â³ä ñàìîãóáñòâà, ÿ âñå æ íå ìîæó îá³éòè ðåë³ã³éíó ïåðñïåêòèâó ñâ³òó, ÿê³é äîâ³ðÿþñÿ ³ áåç ÿêî¿ íå ìèñëþ ñîá³ ìàéáóòíüîãî. Ëþäñòâî íå áàðîí Ìþíõãàóçåí ³ íå âèòÿãíå ñåáå ç òðÿñîâèííÿ çà êîì³ð. Ôåíîìåí ñòîðîííüî¿ äîïîìîãè, Áàòüê³âñüêî¿ ðóêè ìóñèòü âèÿâèòèñÿ îáîâ’ÿçêîâî. Àëå äëÿ öüîãî ïîòð³áíà îäíà ïåðåäóìîâà: ëþäñòâî ìຠçäîáóòèñÿ íà ïîòóæíå âîëüîâå çóñèëëÿ â á³ê Äîáðà, íà ÿêå â³äãóêíåòüñÿ Íåáî. ßêùî ïîêëàäàòèìåìî ñâî¿ íà䳿 íà Çëî, ÿêå â íàø ÷àñ âèÿâëÿºòüñÿ ó ì³æíàö³îíàëüí³é ÷è ì³æêîíôåñ³éí³é íåíàâèñò³, â³éñüêîâ³é àãðåñ³¿ òà íàñèëüñòâ³, òî äî íàñ ³ â³äãóêíåòüñÿ Çëî. Àëå öå áóäóòü îñòàíí³ ñóò³íêè ñâ³òó, ï³ñëÿ ÿêèõ çàïàäå í³÷. ßêùî æ ïðàãíåìî òîðæåñòâà Äîáðà, òî ìóñèìî éîãî âèÿâèòè â ñîá³, ëþäÿõ ³ â ìóäðèõ ôîðìóëàõ ñï³âæèòòÿ. Êîæåí ìóñèòü ñàì ñîá³ ñòàòè ìåñ³ºþ ³ äîâ³ðèòèñÿ çàêîíàì Äîáðà, íå îçèðàþ÷èñü íà òå, ÷è áàãàòî ëþäåé äîâêîëà ï³øëî òèì æå øëÿõîì. Íà æàëü, öå çàâäàííÿ íå ìîæíà ðîçêëàñòè íà ÷³òê³ ïàðàãðàôè ïîë³òè÷íî¿ ïðîãðàìè. ³ä êàòàñòðîôè íàñ ïîðÿòóº íå ïîë³òè÷íà ïàðò³ÿ, à ëþäñüêå ñåðöå. Ãðèãîð³é ÏÎÌÅÐÀÍÖ, ô³ëîñîô (Ìîñêâà) 1. Áàáèí ßð – öå ì³ñöå, äå ìîãëà ëåæàòè ìîÿ ìàìà. Âîíà ñâîº÷àñíî âè¿õàëà, àëå ìîãëà á ³ íå âñòèãíóòè. Öå ì³ñöå, äå êè¿âñüêà íîìåíêëàòóðà õîò³ëà âëàøòóâàòè ñòàä³îí. 2. ͳÿêî¿ çàãàëüíî¿ ïàì’ÿò³ ãåíîöèäó íåìàº. ͳìö³ âæàõíóëèñÿ òîìó, ùî çðîáèëè ¿õí³ áàòüêè é ä³äè. Òóðêè íå âæàõíóëèñÿ ³, ÿê ³ çàâæäè, íåíàâèäÿòü â³ðìåí. ß òðîõè ñïðîùóþ, àëå òàêà ïîçèö³ÿ óðÿäó ³ ïðîâ³äíèõ ãàçåò.
429
Ì. ÌÀÐÈÍÎÂÈ×
Ó XX ñòîë³òò³ áóëî ÷èìàëî ìàñîâèõ óáèâñòâ, óáèâñòâ ö³ëèõ êàòåãîð³é ëþäåé, øê³äëèâèõ ç ïîãëÿäó íàï³âíàóêè. ²íîä³ âáèâàëè çà åòí³÷íîþ îçíàêîþ, ³íîä³ – çà ñîö³àëüíîþ. Îñòàííº âàðòî áóëî á íàçâàòè íå ãåíîöèäîì, à ñòðàòî-öèäîì (íàïðèêëàä, ë³êâ³äàö³ÿ êóðêóëüñòâà ÿê êëàñó). ß íå áåðóñÿ ñóäèòè, ùî ã³ðøå. Ïî-ìîºìó, ïðî öå íàéâäàë³øå íàïèñàâ Âàñèëü Ãðîññìàí: òå é ³íøå îäíàêîâî æàõëèâå. 3.Óñ³ ìàñîâ³ âáèâñòâà çàñíîâàí³ íà ³äå¿, ùî îñîáèñò³ñòü íå ìຠçíà÷åííÿ, ùî êëàñ, àáî íàðîä, àáî íàö³ÿ, àáî ðàñà íàéâàæëèâ³øå. Öå íàäòî äàâíÿ ³ºðàðõ³ÿ ö³ííîñòåé. Ïëåì’ÿ, ÿêå ïåðåìîãëî ³íøå ïëåì’ÿ, ìîãëî ö³ëêîì âèáèòè éîãî. Òîä³ öå íå íàçèâàëîñÿ ãåíîöèäîì. Ñë³äè ïëåì³ííèõ â³éí çáåðåãëèñÿ ³ â Á³á볿, ³ ó ñëîâ’ÿíñüêîìó ë³òîïèñ³: «...ïîãèáîøà àêè îáðå, èõ æå íåñòü íè ïëåìåíè, íè íàñëåäêà». ×àñ â³ä ÷àñó òàêà ³äåÿ ³ ï³çí³øå îâîëîä³âàëà ìàñàìè (íàïðèêëàä, ãàéäàìàêàìè, ÿê³ çäîáóëè Óìàíü). Íèí³, ó çâ’ÿçêó ç ðîçïàäîì êîìóí³ñòè÷íî¿ íàääåðæàâè òà çðîñòàííÿì íàö³îíàëüíî¿ ñàìîñâ³äîìîñò³ â³äáóâàºòüñÿ ïîâåðíåííÿ äî òðèáàë³çìó. Ëþäÿì çäàºòüñÿ, ùî ³çãîÿìè âîíè áóëè ó ïîçàíàö³îíàëüí³é äåðæàâ³, à ó íîâ³é, åòí³÷íî ÷èñò³é, âîíè çíàéäóòü ñàìèõ ñåáå. Òàê ìð³ÿëè êîìóí³ñòè – çíàéòè ñåáå ó ñïðàâåäëèâ³é ïðîëåòàðñüê³é äåðæàâ³, áåç çàéâèõ, åêñïëóàòàòîðñüêèõ êëàñ³â. Íîâèé ñâ³ò í³÷èì íå êðàùèé â³ä ñòàðîãî. Ñïðàâæíº çâ³ëüíåííÿ â³ä á³ëüøîâèçìó – öå çâ³ëüíåííÿ â³ä äóõó íåíàâèñò³. Öå íå â ò³é àáî ³íø³é ³äå¿, à â íåíàâèñò³ äî ÷óæîãî, ñîö³àëüíî ÷óæîãî àáî íàö³îíàëüíî ÷óæîãî – âñå îäíî. Ñïðàâæíº çâ³ëüíåííÿ â³ä òîòàë³òàðèçìó – â ³ºðàðõ³¿ ö³ííîñòåé, ÿêà áóëà óòâåðäæåíà ùå 2000 ðîê³â òîìó: «ß ïðèí³ñ íå ìèð, à ìå÷. Ðîçëó÷ó áàòüêà ç ñèíîì...» Îñîáèñò³ñòü áóòòºâî ãëèáøà, í³æ íàðîä. Îñîáèñò³ñòü áåçïîñåðåäíüî âêîð³íåíà â Áîãîâ³, ³ íàéãëèáøèé êîð³íü îñîáèñòîñò³ – íå â íàö³îíàëüíîìó ãðóíò³, à â Íåá³. Öå íå îçíà÷àº, ùî íàö³ÿ àáî ñ³ì’ÿ íå ìàþòü çíà÷åííÿ, àëå ¿õíº çíà÷åííÿ íèæ÷å, í³æ ã³äí³ñòü îñîáèñòîñò³. Äîòè, äîêè öå íå çðîçóì³ëî, ñòð³ëÿíèíà â Êàðàáàñ³, â Îñåò³¿, ó Ïðèäí³ñòðîâ’¿ íå ïðèïèíèòüñÿ. Êîíôë³êò ó Êðèìó – ïîìñòà çà ãðóáå ïîðóøåííÿ ïðàâ òàòàð, çàñóäæåíèõ íå ÿê ³íäèâ³ä³â, íå çà îêðåì³ çëî÷èíè, à ãóðòîì – âåñü íàðîä. Íèí³ äâà íàðîäè, ÿê³ ïîä³ëèëè òàòàðñüê³ äîì³âêè, îïèíèëèñÿ ï³ä âëàäîþ íåíàâèñò³. Áåç âèõîäó ç íåíàâèñò³ íå áóäå ìèðó. 4. Ìè ñòî¿ìî íà ïîðîç³ íàéá³ëüøî¿ êðèçè â ³ñòî𳿠ëþäñòâà. Âïåðøå ó ðóêàõ ëþäåé º çàñîáè ïîãóáèòè âñþ á³îñôåðó. Íàøå ïî÷óòòÿ â³äïîâ³äàëüíîñò³ íèæ÷å, í³æ íàø³ òåõí³÷í³ ìîæëèâîñò³. Íàö³¿ ñõîæ³ íà ï³äë³òê³â, ÿê³ íàâ÷èëèñÿ ñòð³ëÿòè. Íà ùî ñïîä³âàòèñÿ? Íà óñâ³äîìëåííÿ íåáåçïåêè ³ çðîñòàííÿ ïî÷óòòÿ â³äïîâ³äàëüíîñò³. Íà çðîñòàííÿ ãëîáàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³. ßêùî íå áóäå ãëîáàëüíî¿ ñâ³äîìîñò³, ÿêùî âàðò³ñòü ëþäèíè ³ ëþäñòâà ñòîÿòèìóòü íèæ÷å â³ä íàö³îíàëüíèõ ³íòåðåñ³â, íàö³îíàëüíîãî ïðåñòèæó ³ íàö³îíàëüíî¿ ïèõè, – ìè íåîäì³ííî çàãèíåìî. Öå ñòîñóºòüñÿ ³ ïëàíåòè çàãàëîì, ³ ò³º¿ ¿¿ ÷àñòèíè, ÿêà êîëèñü áóëà Ðîñ³éñüêîþ ³ìïåð³ºþ.
430