De geschiedenis van de joodse sport in nederland

De geschiedenis van de Joodse sport in Nederland Op 20 april 2012 gaf ik een lezing over de geschiedenis van de Joodse sport in Nederland – met name van vóór de Tweede Wereldoorlog. De ruwe aantekeningen die ik maakte tijdens mijn onderzoek in digitale archieven heb ik hieronder verzameld. Het zijn vooral citaten uit artikelen in oude kranten en tijdschriften, met daarbij een link naar dit stuk.

Iedereen mag hiervan gebruik maken, mits er melding wordt gemaakt dat de gegevens zijn gevonden in dit bestand. Ook stel ik het op prijs als onderzoekers hun ruwe informatie over dit onderwerp ook weer delen via internet. Ik ga het niet controleren, maar hoop op je fatsoen om hieraan mee te werken.

Jurryt van de Vooren Sporthistoricus Eigenaar www.Sportgeschiedenis.nl, werkzaam voor VPRO Geschiedenis en Olympisch Stadion info@sportgeschiedenis.nl Amsterdam, 27 april 2012

De geuzennaam ‘Jodenclub’ zal Ajax eerder aan de supporters te danken hebben dan aan de spelers. Volgens de kronieken van de ruim honderdjarige club hebben slechts vier Joodse spelers het eerste elftal gehaald: Eddy Hamel, Johnny Roeg, Bennie Muller en Daniël de Ridder. Mendel Witzenhausen heeft slechts een enkele wedstrijd in de eerste van Ajax gespeeld. In de meeste publicaties wordt Sjaak Swart niet in het rijtje genoemd omdat hij alleen een Joodse vader heeft.

Staat op https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:t0rzfjVEH_UJ:www.joodsmonument.nl /attachment/562260+Evert+de+Vos+joodse+sport&hl=nl&gl=nl&pid=bl&srcid=ADGE ESjCOGzjuWpbgWLh00U9HZ8OEFHqV0vrCTrXfhSojTFt2hOYzqomyMZnOw3PTV1qPlpqCPP5qgI gav9ZKn3MElA2ghsspB7gCUJVMaQGtH-v-_jbWNB08WI8S8G2hJMFFGrDW1&sig=AHIEtbT-fsHOv7Hc1qv41zXu4X1H5VsDTw 5-11-1909 Oprichting Poseidon http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872756%3Ampeg21%3Ap006%3Aa00 55 10-6-1910 Slechte conditie door ghetto’s en armoede http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872787%3Ampeg21%3Ap002%3Aa00 45 10-3-1911 Lezing over spel en sport - Niet deelnemen op sabbath en feestdagen, maar niets tegen sport in het algemeen http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872722%3Ampeg21%3Ap009%3Aa00 60 en

http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872722%3Ampeg21%3Ap010%3Aa00 60 6-2-191 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010860296%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 45 Groninger Gymnastiekvereeniging „Athila".

Het bestuur der gymnastiekvereniging Athila, alhier, heeft dezer dagen een rondschrijven ver spreid, houdende eene uitnoodiging om de jaarlijksche uitvoering van genoemde vereeniging op Zaterdagavond 14 Februari bij te wonen. De gymnastiek is inderdaad een goede zaak. Nog altijd geldt de oude waarheid, dat alleen in een gezond lichaam een gezonde ziel kan wonen. En nog altijd geldt fjö nog oudero waarheid, dat er in joodsche kringen te weinig aandacht wordt geschonken aan de lichamelijke opvoeding, nieii zou kunnen aanvoeren, dat de Joden zich in de beoefening der sport kunnen vereenigen met andersdenken. Het ware te wenschen, dat het kon. Het is hier vroeger ook zoo geweest. Maar de befaamde splijtzwam heeft ook hier hare noodlottige werking gehad. En dus is er een Joodsche gymnastiekvereniging. En omdat zg er is, omdat zij er moet zijn, moeten wij haar steunen. Daarom den avond van den 14e Februari gereserveerd voor „Athila".

11-2-1916 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010859603%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 47 Juist wel op sabbath, om jongens van 8 tot 13 jaar van Sabbathontwijding af te houden

· · ·

· · ·

· · · ·

21-6-1918 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010859684%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 17 Joodsche Sportclub van 12 juni 1915 Joodse jeugd afhouden van bioscoop op bezoek aan Leger des Heils op sabbath JSC hield zich alleen niet echt aan de regels, volgens een anonieme brievenschrijver 4-6-1920 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010859786%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 63 Bekerwedstrijden van de Ooievaars Joden doen al eeuwen aan sport en spel Geestelijke en lichamelijke ontwikkeling om het joodse volk weer tot krachtig, gespierd ras te maken 13-8-1920 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010859796%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 35 Joodsche Sportdag in Hilversum Na de vele sport was er geen behoefte meer aan toespraken en gezangen Problemen rond zionistische toespraken Joodse sport, omdat katholieken en hervormden dat ook doen 20-8-1920

· · ·

·

· · ·

·

· ·

http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010859797%3Ampeg21%3Ap005%3Aa00 47 Reactie op sportdag Geen zionistische toespraken gewenst, geen politiek tijdens sport “Drijvers en dwepers, die overal, te pas en te onpas, hun politiek-Joodsche theorieën aan den man willen brengen” 8-4-1921 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010860150%3Ampeg21%3Ap014%3Aa01 16 “In de dagen der oudheid, toen Israël nog zijn eigen volksbestaan leidde, werden de verschillende takken van sport sterk beoefend. Wij waren toen een flink, gespierd ras. In de middeleeuwen, toen de Joden in de ghetto's werden opgesloten en alleen werd gewerkt voor de ontwikkeling van den geest, terwijl het lichaam noodgedwongen werd verwaarloosd, ging ons ras achteruit en werd verzwakt.

Gelukkiger tijden zijn thans weer voor ons volk aangebroken. Wij zijn weer in staat gesteld een eigen, nieuw volksbestaan in ons land te leiden. Noodzakelijk is het daarom, dat krachtig gewerkt wordt aan de versterking van ons lichaam. Een verblijdend verschijnsel is het, dat in de laatste 25 jaar de beoefening van de sport een voorname plaats in het Jodsche vereenigingsleven heeft ingenomen. Het solidariteitsgevoel wordt er door versterkt; de Joodsch-nationale idéé opgewekt en zoodoende gearbeid aan het veerkrachtig maken van ons ras. “ 21-6-1921 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010007285%3Ampeg21%3Ap004%3Aa00 77 1-7-1921 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010860162%3Ampeg21%3Ap006%3Aa00 72 Oprichting Joodsche Sportbond 21 augustus sportdag Scherpe kritiek Leeuwarder Courant: ‘Wat is specifiek-Joodsche sport? Geen Israëliet wordt bij ons, omdat hij Israëliet is, ergens buitengesloten. Een onderscheid tusschen Joden en niet-Joden kennen wij officieel niet. Maar is het dan wel verstandig, is het wel diplomatiek, zelf scheidingslijnen te trekken, zich te organiseeren tot een afzonderlijke gemeenschap? Wij kennen hier, Goddank, niet het elders als een kanker in het maatschappelijk leven woekerend anti-semitisme.

Laat men oppassen, dat men het niet kunstmatig verwekt.’

Verdediging: uit respect voor sabbath en het joodse leven, waarmee geen rekening wordt gehouden bij gemengde verenigingen. Samenwerking is wel mogelijk.

26-8-1921 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874017%3Ampeg21%3Ap002%3Aa00 37 Verslag Joodse sportdag, de derde op rij, maar eerste door de bond Propaganda voor sport onder Joden heeft resultaat 2-9-1921

· ·

http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874018%3Ampeg21%3Ap006%3Aa00 52 Positieve reacties uit de sport op Joodse sportdag Haagsche Courant: “de tijd dat men de Joden voorstelde als oude menschen met gekromde ruggen is reeds lang voorbij”

· ·

9-9-1921 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874019%3Ampeg21%3Ap005%3Aa00 51 De Joodsche Sportbond op een dwaalweg Noodzaak vanwege Joodse rituelen die in openbare verenigingen niet worden nageleefd --> volgens bond een week later een misverstand Kritiek op doelstelling van Bond om uiteindelijk op te gaan in niet-Joodse verenigingen Misdragingen tijdens sportdag: smerige Joodse school achtergelaten én onheilige handelingen. Meer op http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010860173%3Ampeg21%3Ap010%3Aa00 84 Opperrabijn A.S. Onderwijzer trekt zich terug uit erecomité na incidenten Ook jongelieden van orthodoxe afkomst moeten zich er thuis voelen

·

16-9-1921 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010860173%3Ampeg21%3Ap010%3Aa00 84 Bond kondigt nieuwe activiteiten aan, ook een eigen blad

·

30-9-1921 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874022%3Ampeg21%3Ap013%3Aa01 84 en http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010007417%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 49 (6-9-1921) Sport tijdens Zionistencongres in Karlsbad in Tsj, het eerste sinds 1913

· ·

7-10-1921 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874023%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 50 Joodse voetbalcompetitie Joodse propaganda voor sport

· · · ·

· ·

14-10-1921 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010860177%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 48 Feitenrelaas van gebeurtenissen in Joodse school in Den Haag Kritiek op schenden van Sabbath wordt als boemerang teruggegooid naar de rest van de Joodse beweging 16-12-1921 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874030%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 53

·

· ·

oprichting Amsterdamsche Joodsche Sportvereniging 6-1-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874036%3Ampeg21%3Ap011%3Aa00 77 Feestavond Haagse Ooievaars. In toespraak nadruk op belang van sport gelegd vanwege saamhorigheid en het versterken van het lichaam.

‘Het feit, dat ons volk thans nog bestaat, en trots alle verdrukking, steeds nog groeit en bloeit, wijdt spr. onder andere in niet geringe mate, aan het reeds door onze voorouders beoefenen van de sport. De sport is hét middel om het thans zoo noodige saamhoorigheidsgevoel aan te kweeken en te versterken. , .. , In dit verband wijst spieker op een gevecht, dat handjevol Joden hebben geleverd tegen een leger Siriërs en vindt het een verheugend feit, dat dit handjevol Joden zoo zegevierend uit den strijd omen, wat in niet geringe mate te danken was aan den moed en den durf, die deze Joden bezielden.’

· · ·

10-2-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874040%3Ampeg21%3Ap005%3Aa00 64 Jaarvergadering Bond Voorzitter S. Cohen overleden Sportdag 1922 naar Amsterdam

·

10-2-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874040%3Ampeg21%3Ap006%3Aa00 68 Pro Patria in Rotterdam wil maximaal 10% Joodse leden

·

24-2-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874042%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 44 Het turnen en de Joodse orthodoxie

· ·

10-3-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874044%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 06 veel Amsterdamse joden naar Antwerpen, onder wie veel sporters oproep lid te worden van Maccabi

·

·

17-3-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010007742%3Ampeg21%3Ap006%3Aa02 11 Krachtsportvereniging Simson: veel Joodse sport in Duitsland, Oostenrijk, de VS, Roemenië 7-4-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874048%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 78 oprichting Amsterdamse Joodse Sportbond

5-5-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874052%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 56 Sport en religie gecombineerd

· · ·

12-5-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874053%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 29 Sport en Jodendom in het buitenland Recente opkomst Joods Sportcongres in Boekarest geweest war de Joodse sportbond Makkabi is opgericht à Meer op http://en.wikipedia.org/wiki/Maccabi_World_Union

· ·

11-8-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874065%3Ampeg21%3Ap011%3Aa00 85 Verslag Joodse sportdag Leuk maar van gering sportief niveau

·

18-8-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874066%3Ampeg21%3Ap006%3Aa00 65 aanbeveling Revue der Sporten

· · · · ·

6-10-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874072%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 18 Aankondiging oprichting Joods-nationale sportvereniging: sport om de sport is ‘nietJoodsch’ Moet dienen voor de opbouw van een Joods Nationaal tehuis Weerbaarheid, stalen van de strijd Aankweken Joods saamhorigheidsgevoel en plichtsgevoel Trouw niet alleen aan de club, doch ook aan de ‘Joodsch-nationale zaak’ 10-11-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874077%3Ampeg21%3Ap011%3Aa01 19 Joodse sportclub in Enschede 15-12-1922 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874082%3Ampeg21%3Ap005%3Aa00 86 Joodse club in Utrecht, ter stimulering van Joods leven

· · ·

9-3-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874094%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 16 Utrecht: eigen club omdat UVV joden zou weigeren à CHECK! Klacht: RK-kerk steunt zijn mensen, opperrabijn doet niets.

Atilla uit Groningen bestaat al 25 jaar!

16-3-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874095%3Ampeg21%3Ap006%3Aa00 79 Klachten over wangedrag à VGL Feyenoord

· ·

13-4-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874099%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 72 Noodzaak sport voor Joden: Zie je, Siem, in mijn jongenstijd dacht men niet aan een Joodsche Sportclub. Er waren wel een paar gemengde vereenigingen, die aan sport deden, maar als wij Joodsche jongens er bij wilden, dan werden wij dikwijls geplaagd en soms geslagen, want wij waren meestal kleiner en zwakker dan die, door de Sport gesterkte nietJoodsche jongens". ...... , .. Maar de Joodsche jongens uit mijn jeugd, die voelden zich niet tot de sport aangetrokken. Wel lazen wij in onze geschiedenis graag van de krachtige Joodsche helden, die ons volk bezeten heeft, zooals: de Macabeeën, Simson, Bar Kochba en nog zooveel andere, maar om eigen lichaamsontwikkeling dachten wij niet Hoe licht vergeten wij Joden, dat door ons leven in de Diaspora, door onze achtervolging, ons leven in de donkere enge ghetti, kortom door het leven zonder zon en lucht, dat de Joden ongeveer twee dnizend jaar hebben geleden, onze lichamelijke ontwikkeling verwaarloosd is, ja tot beneden peil is gedaald. Stelt men den Jood niet voor als een klein, ineengedrongen, bultig, misvormd mannetje.

En is dit niet dikwijls, veel te dikwijls, waar?"— Ja voornamelijk het lichaam van den jood heeft in Goloes geleden, niet de geest. Want hoe dikwijls toont niet dat kleine mannetje een grooten, begaafden geest te bezitten? En nu dient juist gezorgd, dat dat lichaam weer wordt, zooals het voor twee duizend jaar in ons eigen land was. En dat dit kan, dat ziet men aan 't verjongde, krachtige Jodendom, dat zich op het oogenblik in onsl Erets Israël aan het vormen is. Daarom, mijn jongen, vind ik het uitstekend, dat er hier een vereeniging is opgericht van jonge Joden, die er voor willen waken, dat 't Joodsche volk niet door lichamelijke uitputting ten gronde gaat.

En ik vind heel goed, dat jij ook in die club gaat. Ik zal zelf trachten die club te steunen en bij mijn vrienden er op aan te dringen ook mede te werken, tot 't verkrijgen van een krachtige Joodsche Sportvereeniging".

11-5-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874103%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 25 Derde Joodse Sportdag in Groningen

· · ·

15-6-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872440%3Ampeg21%3Ap001%3Aa00 47 Naderend jubileum koningin Wilhelmina Goede tijd voor Nederlandse Joden à dankbaarheid Oproep NIW: wat gaan de Joden doen, onder meer met sport?

29-6-1923

http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872442%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 20 Oprichting vereniging in Enschede, met ook tennis erbij. Sport is echter bijzaak, ondergeschikt aan studie van taal en geschiedenis.

6-7-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872445%3Ampeg21%3Ap002%3Aa00 70 Zionistische jeugdvereniging organiseert sport 20-7-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872447%3Ampeg21%3Ap010%3Aa00 99 Duitsers naar Joodse Sportdag 17-8-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872451%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 61 Verslag Joodse Sportdag. Veel steun van niet-Joodse sport in Groningen 12-10-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872498%3Ampeg21%3Ap006%3Aa00 92 Na een gemengd huwelijk worden leden van Ooievaar uit de club gezet.

Uitgebreid verslag op http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872499%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 05 voorstel I. van Rijs. Gemengd huwelijk neemt schrikbarend toe, ook onder Joodse volksklasse. Een groot gevaar voor het Jodendom. Sommigen wilden zelfs met terugwerkende kracht de maarregel invoeren. Kortom: ‘Een lid of donateur die in het huwelijk treedt met een niet-Joodsche vrouw moet van de ledenlijst worden afgevoerd.’ En: ‘Personen die gemengd gehuwd zijn kunnen geen lid worden of donateur zijn van De Ooievaars.’

Vereniging moet niet alleen Joods zijn in naam, maar ook in daad Haagse Voetbalbond accepteerde de maatregel als interne affaire 94 stemmen: 63 voor, 16 tegen, 15 blanco Bij jubileumfeest in december 1923 is NVB en HVB aanwezig, plus andere notabelen, dus het besluit zorgde niet voor weerstand 17-12-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010658577%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 62 Advertentie Kadimah 28-12-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872462%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 56 10 jaar krachtsportvereniging Simson Directeur Joods Tehuis Den Haag: “We leven thans in een tijd waarin de sport hoogtij viert. Jong en oud houden zich met de beoefening van den een of anderen tak van de sport onledig. Het is goed, dat ook onze Joodsche jongere en rijpere jeugd zich daaraan niet onttrekken. Dit bewijzen wel de Haagsche

Joodsche sportvereenigingen. Toch moet ook hier een waarschuwend woord tegen overdrijving worden gehoord. De geestelijke ontwikkeling, vooral op godsdienstig gebied, wordt geheel of ten deele door de sport verwaarloosd.

Spreker, die immer met de jeugd in nauw verband staat, staat soms perplex over de volslagen onkunde die op Joodsch gebied bij de jeugd heerscht. De meest elementaire begrippen omtrent het Jodendom missen zij. Daardoor gaat bij hen of bij een volgende generatie het Joodsch gevoel totaal verloren. Hier is een der oorzaken te zoeken van de gemengde huwelijken, die in den laatsten tijd herhaaldelijk voorkomen en waarop in het verslag van de Joodsche gemeente de aandacht is gevestigd Spreker spoort daarom de jongens aan naast de lichamelijke ook zorg te dragen voor hunne geestelijke ontwikkeling en te trachten meer Joodsche kennis op te doen, waardoor 'zij voor het Jodendom behouden zullen blijven.”

29-12-1923 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010658595%3Ampeg21%3Ap006%3Aa01 51 Hakoah uit Wenen voetbalt in Palestina 14-3-1924 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872472%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 65 De Opperrabbijn van Palestina, Rabbi A. J. Kuk is op 2 Maart op reis gegaan naar Amerika, teneinde in de Amerikaansch-Joodsche kringen meer belangstelling voor het Heilige Land en de Thorabeoefening te wekken. Kort voor zijn vertrek heeft de opperrabbijn tegen de Sabbathontwijding door den Jeruzalemschen sportclub Makkabi het volgende protest, dat wij aan de J. P. Z. ontleenen, uitgevaardigd: “Broeders! niet met inkt, doch met het bloed van mijn hart schrijf ik deze woorden aan de kinderen van mijn volk in het Heilige Land en in de verre ballingschap. Het doet mij pijn in de ziel, dat ik ditmaal als aanklager moet optreden en de zonden mijner broederen gedenken, mijne broeders, die ik in het diepst mijner ziel bemin, als waren het mijn eigen kinderen. Maar ik kan niet anders. De zonden gaan te ver en ik moet het uitjammeren met diepe smart: Een gruwelijke ontwijding van de heiligheid van den Sabbath, een vergrijp tegen de waardigheid der natie in het hart van de heilige stad, met een onwellevendheid en onbeschaamdheid, die haars gelijke zoekt — moest het zoo ver komen?

Neen, geliefde broeders! Ik kan niet langer den smaad dragen, ik moet onze wereld in opstand brengen, met mijn woord en mijn pen voortdurend vermanen, dat ook zij tot zichzelf zullen inkeeren en zich zullen bezinnen, die tot nog toe doof waren. „Makkabi" gaat steeds voort, openlijk en voortdurend, den Sabbath te ontwijden; haar heilig voetbal gaat boven den Sabbath. O, wat schande!

De Tarbuth-scholen met haar Sabbath-reisjes veroorzaken, dat alles wat met de nationale wedergeboorte samenhangt, gewraakt wordt".

Terwijl het gedrag van de Jeruzalemsche sportclub en andere Palestijnsche instellingen den rabbijn deze smartkreet ontlokt, dient vermeld, dat de Weensche sportclub Hakoach ter gelegenheid van zijn Palestinatocht op Vrijdagmiddag een wedstrijd te Jeruzalem had georganiseerd. Een groote menigte toeschouwers was verschenen, onder wie alle regeeringsambtenaren met Sir Herbert Samuel aan het

hoofd. Daar het spel lang duurde, liet opperrabbijn Kvk verzoeken, den wedstrijd zoo tijdig te laten beëindigen, dat de Sabbath niet zou worden ontwijd. De sportlui van Hakoach luisterden naar het woord van den opperrabbijn en gingen na de match naar den Sabbath-godsdienstoefening bij den Westelijken Imuiir. Dadelijk begaf rabbijn Kvk zich eveneens er heen en hield een predikatie voor hen, waarin hij hun vermaande, ook in de toekomst thuis de godsdienstwetten in acht te nemen. De warme, hartelijke woorden van den opperrabbijn maakten een diepen indruk op de hoorders. Zoo blijkt het, dat de Joden uit het „goloes" de oppcrrubblnale woorden beter behartigen dan sommige thans in het Heilige Land wonende Joden.

11-4-1924 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872476%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 69 Ingezonden brief over onderlinge verschillen van rijke en arme Joden bij Haagse gymnastiekvereniging. ‘Ik zou zoo gaarne zien, dat er tusschen Jood en Jood geen verschil meer was en dat alle Joodsche sportvrienden zich zouden aansluiten, waar zij behooren, n.l. in één Joodsche vereeniging.’

Boze reactie van betreffende vereniging op http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872478%3Ampeg21%3Ap010%3A a0092 4-7-1924 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872488%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 85 Joodsche Sportbond bestaat niet meer! à CHECK Opeens weg!

Toch poging voor nieuwe Joodse sportdag op 24 augustus http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872501%3Ampeg21%3Ap006%3A a0088 27-3-1925 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872533%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 76 Krachtsport Simson in Den Haag: ‘Spreker (directeur Tehuis) wees daarna op den gestadigen bloei van de beoefening der sport onder de Joden in het buitenland, als: Weenen, New-York, Palestina, Polen, Bessarabië e.a. Daarmede houdt tegelijkertijd tred de oprichting van tal van Joodsche Turnen Sportorganisaties. Percentsgewijze Nederland daarbij ongunstig af. Wil de met de sport bezig houden, d noodzakelijk, dat zij zich organiseert in Joodsche vereenigingen uit oogpunt van zelfbehoud en zelfrespect. In dergelijke vereenigingen behoeft de Jood zich voor zijn Jood-zijn niet : n. Hij heeft zich niet noodig te verbergen of zich schuw terug te trekken, omdat hij bang is dat niet-Joden hem om zijn sport-prestaties zullen bespotten. Integendeel, hij is onder zijn Joodsche vrienden thuis. Hij zal zich daar ten volle geven, wat ten goede zal komen aan zijn geest en aan zijn lichaam. Het karakter zal er door gesterkt worden. Maar ook zijn Joodsch solidariteitsgevoel zal er bij winnen.’

28-5-1925 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010871872%3Ampeg21%3Ap010%3Aa01 18 Rede opperrabijn Maarsen: ‘Maar ook den Werknemer treft blaam. Men denke slechts aan de diamantïndustfie, waar gelegenheid is, om den Sjabbos te houden, als de werknemers maar Willen. Men geeft echter den rustdag der Christenen de

voorkeur. Waar wel vrij wordt gegeven, daar wordt de Sjabbosrust op schandelijke wijze misbruikt.

Men zoekt zijn ontspanning in de roeiboot, op de,fiets of in de auto. Of men stelt zich met een wandeling tevreden, of vermaakt zich door een stuk leer na te jagen, waarin spr. allerminst ontspanning kan zien. Spr. zegt dit niet om stelling te nemen tegen de propaganda, welke thans geheel ons land overstroomt Maar toch wil hij er op wijzen, dat het van groote oppervlakkigheid getuigt, wanneer men beweert, dat de sport bij ons Jodon een voorname plaats inneemt. Men meent het te kunnen afleiden uit het dansen van David voor de heilige Arke, uit' het werpen met fakkels bij het feest van het waterscheppen. Wie daaruit concludeert, dat de sport bij ons Joden gepropageerd werd, doet zeer verkeerd.’

20-6-1925, Vaderland http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010009757%3Ampeg21%3Ap006%3Aa01 38 Hakoah op 22 juni in Amsterdam à CHECK overzicht Joodse sport in Nederland Zionistische beweging belangrijk: het Muskeljudentum 23-6-1925 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010027877%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 58 verslag Hokoah – BlauwWit in Oude Stadion 26-6-1925 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010871876%3Ampeg21%3Ap006%3Aa00 86 Haagse sport gaat niet goed, ondanks de zes verenigingen Waarom geen eenheid, zoals Oostenrijk en Antwerpen? Standenverschil?

Reactie op http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010871865%3Ampeg21%3Ap006%3A a0076: veel te negatief, want in buitenland is meer antisemitisme Enschede gaat ook al niet goed: http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010871865%3Ampeg21%3Ap006%3A a0076 4-8-1925 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010871868%3Ampeg21%3Ap020%3Aa00 73 ‘Elk ras heeft door den bouw zijner individuele en door het klimaat, waarin het ras leeft een bepaalden tak van sport, waarin het uitblinkt. Hoe hooger cultuur, hoe meer sportbeoefening. Niet aldus onder de Joden een zestigtal jaren geleden. Wel werd de geest toen voldoende opgevoed, maar de lichaamsontwikkeling werd verwaarloosd. Men trof toen nog maar al te vaak het bekende ghetto-type aan; uitgezakte buitenwaarts gerichte platte voeten, op den borst gezonken hoofd en slappen ronden rug. In deze ietwat gebukte zwoegerstypen waren het lastdragen en karrensjouwen afgebeeld. Dit type is, wat Nederland betreft, sterk veranderd. Nog wel treft men onder de

-

-

platvoetlijders aan onze instituten een groot quantum Joden aan. Mijns inziens is dit geen ghettoresidu, maar een gevolg van onze pronkzucht, waardoor wij graag onze voeten verknoeien in slecht, doch chique schoeisel.’

Door lichaamsbouw (klein en breed) waren de Joden van 25 jaar daarvoor geschikt worstelen, gewichtheffen en daarna op gymnastiek. Na de Spelen van 1924 blonken Joden overal uit à CHECK Hierdoor een fysieke verandering: lengtegroei, ghettohouding verdwijnt Van Geistes-judentum naar Muskel-judentum: op naar muskelreich Geistes-judentum

20-11-1925 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010871890%3Ampeg21%3Ap010%3Aa01 23 Hollandse leden van Maccabi Antwerpen vertrekken omdat deze te zionistisch is.

Hebben een neutrale vereniging opgericht. à verschil per land Vind niets in 1925 over steun van Joodse beweging voor Spelen in Amsterdam à CHECK 9-4-1926 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010871911%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 62 Geen Joodse sportdag in 1925 geweest Was ‘een van de bestrijdingsmiddelen der assimilatie’ Poging om in 1926 er wel weer één te houden 9-4-1926 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010871911%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 63/layout/fullscreen Overzicht Joodse sport in Letland en gevolgen van Russische revolutie 15-4-1927 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858173%3Ampeg21%3Ap009%3Aa01 12 Joodse verenigingen of verenigingen van Joden? Kortom: wordt er rekening gehouden met Joodse voorschriften?

20-1-1928 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858039%3Ampeg21%3Ap001%3Aa00 02 Wat te doen met Joodse bezoekers en sporters tijdens de Spelen van 1928?

4-4-1928 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858050%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 39 Joods Comité Olympische Spelen 1928 Hoe worden Joodse gasten ontvangen in Amsterdam?

Contact met NOC over rituele eetgelegenheden 13-4-1928

http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858051%3Ampeg21%3Ap010%3Aa01 45 20 Joodse sporters uit Oostenrijk naar Amsterdam tijdens de Spelen, waarvan er drie meedoen. Opvang geregeld Komt een propaganda-avond over Joodse sport, met lezing. Veel enthousiasme. Meer op http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858014%3Ampeg21%3Ap012%3A a0150 ‘Het geheel wordt voor de Joodsche sportzaak een grootsch gebeuren.’

29-6-1928 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858024%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 32 Sport en jodendom Over Hakoah als lichtende tegenstelling van de ghettojood Foto atleten Hakoah uit Wenen Sport is om het Joodse ras te kweken om tradities en lichaam te kunnen bewaren 27-7-1928 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858028%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 27 Propaganda-avond op 1 augustus Verslag op http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858029%3Ampeg21%3Ap005%3Aa00 59 17-8-1928 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858031%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 72 veertig joden op Spelen 1928 voetbal, schermen, gymnastiek, hockey, worstelen, gewichtheffen, zwemmen en schoonspringen Minimaal zeven Joden bij Kunstolympiade Oostenrijkse hockeyers met Jiddische achternaam moesten die eerst wijzigen voor deelname. Waarom die eis? En waarom gingen ze erop in? à CHECK. IS DIT WAAR? Naast turnvrouwen ook drie Nederlandse turnmannen (Melkman, Jacobs, Wijnschenk) en schoonspringers Gompers en Davidson 2-11-1928 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010858058%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 26 Sport uitstekend tegen gemengde huwelijken. ‘Het kwaad moet in de kiem gesmoord worden.’

Meer verenigingen daarom nodig en wel korfbal ‘Komt steekt de hoofden bij elkaar, want dit is één van de vele middelen om het gemengde huwelijk tegen te gaan, en denkt U zich eens in, er openen zich dan voor uwe Vereeniging ongedachte perspectieven en wel de volgende: 1. Gij strijdt mede tegen het kwaad, hetwelk „Gemengde huwelijk" heet. 2. Gij kweekt

een krachtig Jodendom. 3. Gij haalt den band onder uwe leden vaster aan. 4. Gij zult uw ledenaantal zien toenemen. Ik ben er dan ook van overtuigd, dat indien men er flinke propaganda voor maakt, dat aan de Joodsche leden van neutrale korfbalvereenigingen doordrongen zullen worden van het belangrijke feit, waarom het hier gaat, en wel, dat zij zich bij uwe vereenigingen zullen aansluiten.’

25-8-1928, Vaderland http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010011732%3Ampeg21%3Ap010%3Aa02 00 Joodse successen op de Olympische Spelen Izaak Israëls Jannie Rosenfeld uit Canada (zilver en goud) Zwemsters Fritzi Lowy en Hedy Bienenfeld uit Oostenrijk Goud voor Kojac (VS, 100 m rugzwemmen) en Helene Mayer (schermen, DL) Turnvrouwen NL ‘Men heeft berekend dat, indien alle punten door Joodsche deelnemers behaald, tezamen geteld zouden worden, deze zich als No. 12 van de 32 landen zouden geplaatst hebben.’

13-9-1929 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874381%3Ampeg21%3Ap003%3Aa00 85 Nieuwe Joodse Sportbond?

Eerste bond gestopt wegens te weinig sporters en te weinig medewerking Nieuwe vergadering op 26 december voor bond of sportdag NIW looft een Zilveren Wisselbeker uit voor sportdag in Almelo van Hakoah 20-9-1929 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874382%3Ampeg21%3Ap012%3Aa01 19 NIW over reden van wisselbeker en heengaan Joodse Sportbond. Verder eerst maar eens peilen of er behoefte is aan een tweede poging. Pessimistisch, omdat campagne voor sportdag tijdens de Spelen van 1928 is mislukt.

5-9-1933 Swastika Haarlem en zijn naam Via http://www.noord-hollandsarchief.nl/kranten/102/456/ 10-10-1933 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010464160%3Ampeg21%3Ap002%3Aa00 21 Antisemitisch incident bij Ajax 19-2-1937 Swastika 12,5 jaar oud

27-8-1948 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010872057%3Ampeg21%3Ap005%3Aa00 34 Joodse Olympische atleten komen eraan 21-11-1938 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010474271%3Ampeg21%3Ap006%3Aa00 87 Een wedstrijd ten bate der Joodse vluchtelingen 17-2-1950 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010873946%3Ampeg21%3Ap005%3Aa00 58 Tafeltenniswedstrijd Nederland – Israël 26-10-1951 http://kranten.kb.nl/view/article/id/ddd%3A010874340%3Ampeg21%3Ap002%3Aa00 60 Ajax – Hapoël

Uit WV/HEDW Jubileumboek: p. 226 Cynisch artikel Het Parool over voetbal p. 227 Tijdens oorlog voetbal geen reddend netwerk, daarna wel p. 228 WV: 67 leden dood à 68,8% HEDW: 162 leden dood à 76,7% Met donateurs erbij dubbel aantal p. 230 Maurits van Thijn geworven voor HEDW in Auschwitz p. 232 Gymnastiekvereniging Zeeburg pas weg van veld WV na enkele rechtszaken waarbij WV heel pijnlijk bewijs moest gebruiken. Door fout in datering duurde het nodeloos lang. p. 235 Antisemitisme bij voetbal na WO2. KNVB in 1947

Uit mijn scriptie over Feyenoord in de oorlog: Verordeningen en maatregelen Er werd een aantal verordeningen en maatregelen afgekondigd, dat betrekking had op de sportwereld. Gepoogd werd de sporters en de verenigingen onder controle te krijgen, en de joodse sporter te isoleren, uit te sluiten en te deporteren.

In november 1940 werd Verordening 211 afgekondigd. Daarin werd gesteld dat de zorg voor de lichamelijke opvoeding officieel aan de overheid werd overgedragen. Meteen daarna werkten Nederlandse ambtenaren onder Duits toezicht deze verordening uit om concreet gestalte te geven aan het onderbrengen van sport en lichamelijke opvoeding bij Opvoeding, Wetenschappen en Kultuur.

Op 27 mei 1941 resulteerde deze arbeid in Verordening 103. De sportbeoefening werd nu definitief de verantwoordelijkheid van het departement van OWK. Over de belangrijkste aangelegenheden (organisatie, de voorwaarden waaronder gesport mocht worden en de wijze waarop dat gebeurde) sprak de secretaris-generaal zich uit. Zij die de bevelen negeerden of

overtraden riskeer-den schorsingen dan wel uitsluitingen. Tot slot werd een College van Gevolmachtigden ingesteld, dat de secretaris-generaal ondersteunde.

Terwijl gewerkt werd aan de verordening die sport en lichame-lijke opvoeding tot overheidsbeleid promoveerde, was een ander bevel uitgevaardigd. Het Commissariaat voor de Verenigingen van personen en stichtingen zonder economisch doel kondigde op 25 maart 1941 Verordening 145-50 af. Alle verenigingen die onder de hoede vielen van het Commissariaat, en dat waren alle voetbalverenigingen, dienden voortaan "regelmatig een exem-plaar van haar verenigingsblad, verenigingstijdschrift of mededelingenblad [te] zenden aan zijn bureau. (...) Clubbe-stuurders die niet in moeilijkheden willen komen, dienen met deze bepaling rekening te houden." In augustus 1941 werd een totaal verschijningsverbod opgelegd, waarbij de clubs die aangesloten waren bij de officieel erkende bonden werden uitgezonderd.

In september van dat jaar verbood Van Dam de verenigingen die niet aangesloten waren bij een leidende sportbond wedstrijden te organiseren buiten eigen verenigingsverband. Precies een jaar later vaardigde de secretaris-generaal de beschikkingen 1695 en 1696 uit. Daarin stond dat de niet-aangesloten vereni-gingen ook niet meer in clubverband de sport mochten bedrij-ven. Alleen de clubs die aangesloten waren bij een erkende bond konden nog aktiviteiten ontplooien. In dezelfde maand kregen de niet-aangesloten verenigingen twintig dagen de tijd zich aan te sluiten bij een erkende bond. Indien dat niet gebeurde werd de organisatie ontbonden.

Het College van Gevolmachtigden besloot in februari 1942 dat "in geen enkele sportbond confessionele of politieke commis-sies en competities mogen worden gehandhaafd". In juli 1942 publiceerde NVB-bestuurder A. Staal daarom het besluit dat alle rooms-katholieke jeugdcommissies opgeheven werden en dat de katholieke sporters ingedeeld werden bij de neutrale compe-tities.

Anti-joodse maatregelen In eerste instantie werd een aantal incidentele maatregelen genomen dat de joodse speler isoleerde van zijn omgeving. Op 31 mei 1941 volgde het eerste verbod met betrekking tot sport en vrijetijdsbesteding. Joden werden niet meer geaccepteerd in publiekelijk toegankelijke parken, in kamers in zee- en bad-plaatsen, in openbare wateren en op de tribunes bij paarden-rennen.

Op 15 september 1941 werd de joden te verstaan gegeven dat het verboden was "deel te nemen aan openbare bijeenkomsten en gebruik te maken van openbare inrichtingen, voor zover zij bestemd zijn om de bevolking ontspanning, tijdverdrijf en voorlichting te bieden".

Daardoor werd onder andere het deelnemen aan openbare sportaktiviteiten beĂŤindigd voor de joodse sporters. Het lidmaatschap was echter nog niet verbo-den. Alleen in eigen kring werd dit nog toegestaan, alhoewel door de tijdsomstandigheden daarvan waarschijnlijk weinig gebruik van werd gemaakt.

Op 1 november 1941 werd het lidmaatschap van een sportvereni-ging geheel verboden voor joden. Vanaf 11 juni 1942 werd joden verboden om te roeien, te zwemmen, te hengelen of te voetbal-len. Het lijkt wellicht overbodig om na het '1 november-ver-bod' nogmaals af te kondigen dat joden niet meer mochten roeien of voetballen, maar sommige joodse sporters speelden soms illegaal verder, en daaraan wilden de nationaal-socialis-ten een resoluut einde maken. De isolatie was toen compleet en de bezetters konden overgaan tot deportatie en verdelging.

De uitsluiting van de joden in de praktijk Vlak voor het begin van het seizoen 1941-1942 behandelde het NVB-bestuur de vraag of joden als scheidsrechter aangewezen mochten worden. Op deze 30e augustus bestond er behoefte aan duidelijkheid bij de bestuurders. "Na een korte bespreking van dit punt", aldus de notulen, "wordt besloten geen Joodse scheidsrechters en grensrechters aan te stellen bij wedstrij-den in plaatsen waar dit verboden is. Verder zullen geen maatregelen worden genomen." De voetbalbestuurders namen dit vĂŠrgaande besluit waarschijnlijk om te voorkomen dat de bezet-ter in zou grijpen.

Het verdere verloop van het leven van de joodse sporter ver-liep dramatisch. Na het Duitse verbod van 15 september 1941 zag een Noordhollandse NSB'er de kans schoon twee voetballende joden aan te geven bij de bezetter. Alhoewel onbekend is of de twee gestraft werden moge duidelijk zijn dat het joodse leven onmogelijk werd.

In Amsterdam, met een relatief grote concentratie van joden, slonk bij veel voetbalclubs hun aanhang, omdat onder joden voetbal een populaire sport was. Clubs die alleen of veel joodse leden hadden trokken zich terug uit de competitie. In Amsterdam staakten aan het begin van het seizoen 1941-1942 29 voetbalelftallen met in totaal meer dan driehonderd spelers hun aktiviteiten. Vanwege het enorme gevaar voor razzia's bleven de meesten weg uit de stadions.

Na het verbod in 1942 om te zwemmen, te roeien, enzovoort werden veel 'overtreders' gestraft. Bij overtreding liepen gevangenen jonger dan 18 jaar de kans om veertien dagen cel-straf opgelegd te krijgen; de ouderen riskeerden zes weken. Dat het verbod niet was afgekondigd, waardoor de 'zondaars' niet op de hoogte waren van hun overtreding, deerde niet. De Joodse Raad probeerde nog de arrestanten vrij te krijgen of de straf te verkorten, maar het is onwaarschijnlijk dat dat is gelukt. In deze jaren werd systematisch jacht gemaakt op joden en was de kans om vrij te komen uitermate klein. Het kleinste vergrijp was genoeg om afgevoerd te worden, dus ook op vrijetijdsbesteding stond de doodstraf.

De NVB en de joden Het NVB-bestuur verbood op 30 augustus 1941 dat joodse scheid-srechters een wedstrijd mochten leiden, daar waar problemen verwacht werden. Ruim twee weken later werd joden officieel verboden deel te nemen aan openbare aktiviteiten. De NVB liep in deze dus zestien dagen vooruit op de Duitsers.

"Men poogde vaak de Duitsers vooruit te lopen, ten einde te doen, wat men veronderstelt, dat de Duitsers zouden doen, althans wat men veronderstelde, dat de Duitsers wensten", luidde het oordeel van de EnquĂŞtecommissie na de oorlog. Duidelijk blijkt dat de houding van de NVB ook zo uit te leggen is. Of toch niet?

Leo Horn was scheidsrechter in die dagen en hing de joodse religie aan. Hij behoort tot de weinige joodse scheidsrechters die de oorlog hebben overleefd. "Zelf was ik al eerder ge-stopt, ja, inderdaad in verband met mijn joods-zijn", zei hij in 1979 tegen Barend en Van Dorp. "Geloof mij, met die maatre-gel [van het NVB-bestuur] had Lotsy [die in het bestuur zat] geen enkele moeite. Hij was een uitgesproken anti-semiet, voor de oorlog al."

Hier zal geen uitspraak volgen over het vermeende anti-semi-tisme, maar wel wordt nog even stilgestaan bij Lotsy's opstel-ling bij het eenwordingsproces van de gymnastiek. Het vergroot wellicht het inzicht in het scheidsrechtersverbod van de NVB. In de zomer van 1940 werd gepoogd de verschillende gymnastiek-bonden te fuseren. Na de eerste mislukte pogingen werd het proces stilgelegd, totdat enkele maanden later de kersverse sportadviseur Lotsy de arena betrad. Op 1 november 1940 riep hij de organisaties weer bij elkaar en drong sterk aan op een fusie. Hij voegde daaraan toe dat in het nieuwe bestuur geen joden zitting mochten nemen. De bonden, met name de NASB, accepteerden deze

voorwaarde echter niet en de besprekingen liepen wederom vast. Ruim een half jaar later, op 31 mei 1941, werd de eerste anti-joodse maatregel op sportgebied genomen. Daarin werd hen nog niet eens verboden om een be-stuursfunktie uit te oefenen. Er was hier in ieder geval sprake van een bestuurder die poogde erg hard vooruit te lopen op de Duitsers.