De ijswegenkaart van Overijssel

Lamberthe

de Jong

De IJswegenkaart van Overijssel Tijdens mijn onderzoek naar de geschiedenis van IJsclub Giethoorn ontdekte ik - via Verzamelaarsclub 'De Poolster' - het bestaan van negentiende-eeuwse 'ijswegenkaarten' . Dit zijn provinciale of regionale kaarten, waarop de geveegde ijsbanen tussen gemeenten en ijsclubs staan aangegeven. Dergelijke kaarten werden uitgegeven door de provinciale bonden van ijsclubs; tussen 1890 en 1941 zijn er zo'n dertig verschenen (daarna weer vanafI969).'

Ook in Overijssel is een ijswegenkaart uitgegeven: een gekleurde kaart met een afmeting van 42,8 x 54,5 cm, gedrukt door de Erven J.J. Tijl in Zwolle. De kaart kon volgens het opschrift ook gebruikt worden door wielrijders; de afstanden voor voetgangers worden weergegeven met 'uren gaans'.

Het bestuur van de Overijsselsche Schaatsenrijdersbond, dat vanaf de oprichting in mei 1895 heeft gefunctioneerd tot (vermoedelijk) 1902, besloot op haar eerste ledenvergadering - 4 november !896 - tot het uitgeven van de kaart. Afgezien van krantenverslagen van vergaderingen is deze ijswegenkaart het enige overgebleven 'bewijs' van het bestaan van de Overijsselsche Schaatsenrijdersbond.ĂŞ De bond werd op 25 mei !895 opgericht door een aantal ijsclubs uit o.a. Zwolle, Deventer, Kampen en Almelo met steun van burgemeesters. De belangrijkste doelstelling was het zorgen voor 'veilige en doelmatige ijsverkeerswegen' tussen de banen van contribuerende ijsclubs en belanghebbende gemeenten.

Daartoe werd de provincie verdeeld in negentien districten. Er werd besloten tot het vegen van routes en het uitgeven van de ijswegenkaart, waarop de geveegde routes met dikke lijnen werden gemerkt. Dankzij een subsidie van de bond werden de routes schoongehouden door plaatselijke baanvegers. Deze kregen daartoe ook materiaal als ijsschoffels en vegers. De passerende leden konden hun ledenkaart laten zien; voor niet-leden stonden bussen klaar voor een bijdrage. Zo hoefden de sportieve schaatsende burgers niet op elk geveegd traject 'baancenten' te betalen.'

De routes liepen over riviertjes, weteringen en kanalen. Vooral in het waterrijke gebied ten noorden van Zwolle zijn vele ijswegen aangegeven. Er is zelfs een route over de Zuiderzee getekend, vanafhet Kamper Eiland naar Vollenhove en dan naar Blokzijl. In dit gebied was al sinds 187! IJsclub 'Vooruitgang' uit Vollenhove actief evenals de drie jaar later opgerichte IJsclub 'Volharding' uit Giethoorn. Verder werden er ijswegen geveegd in het noordoosten van de provincie, tussen Dedemsvaart en Gramsbergen en naar Coevorden door IJsclub 'Twenthe' uit Almelo uit 1876. In het zuidwesten van de provincie was de in 1879 opgerichte D.IJ.C. uit Deventer verantwoordelijk voor het vegen van de banen en rond Zwolle zorgde de plaatselijke ijsclub (1853-1971) voor het schoonhouden van onder meer het inmiddels verdwenen Lichtrniskanaal. De bond regelde ook dat bij gestremde scheepvaart de schutsluis van Genemuiden werd opengezet. Zo konden de schaatsers de anders noodzakelijke 'klauterpartij' over de sluis vermijden."

OHB 11ge stuk 2004

De Ijswegenkaart van Overijssel

'57

z

u

SCHOJ<LANO

z

~

E

.. t.....t,..".;j'\.,.(".,. ...... _~"

~e"',;, --M--it

~

•• ;..;......

~".a.,f,.""&,,.

"A .. ""r.".

......... ,

___

i,..-";

___

X.,ïJ·

.

Ofltl.

De IJswegenkaart van de Overijsselsche Schaatsenrijdersbond, uitgegeven tussen 1897-1901.

De gekleurde kaart heeft een afmeting van 42,8 x 54,S cm (Archief Wiebe Blauw te Steenwijk).

158

Lamberthe de Jong

Kaart var I de provincie OverijsseL Uitgegeven vanwege de Overijsselsche 5chaat.senrijder.sborjd ) ten dienste van 5chaat.senrijder.s,Wielrijder.s. enz. (

door de Erven J. J. Tijl te Zwolle. ,

~'rn~~--~--~~

De IJswegenkaart van Overijssel

'59

Wanneer de kaart precies werd uitgegeven is niet bekend, want het enige overgebleven exemplaar is niet gedateerd. Op de kaart zelf zijn enige aanwijzingen te vinden: de in 1905 geopende spoorlijn van de Noordooster Lokaal Spoorweg (Zwolle-Emmen) staat er niet op; wel wordt de verbinding van het Overijssels Kanaal van Almelo naar Nordhorn die in 1904 voor het internationaal scheepvaartverkeer werd geopend, met een stippellijn aangegeven. Aangezien er op de jaarvergadering in november 1901over opheffing van de bond werd gesproken (zie onder) is de kaart waarschijnlijk gepubliceerd tussen 1897 en 190r. In de archieven van de drukkerij Erven Tijl is niets teruggevonden betreffende deze kaart. Ook in de krantenverslagen en advertenties in o.a. de Provinciaie Overijsselsche en Zwolsche Courant, is geen informatie over een datum van uitgave te vinden.

Er zijn in andere provincies eveneens dergelijke ijswegenkaarten uitgegeven door de provinciale ijsbonden, door particuliere uitgevers, de ANWB en na 1940-45 ook door de Gewesten van de KNSB. Dat blijkt uit de inventarisatie van Verzamelaarskring 'De Poolster', eind 1999. De eerst uitgegeven kaart uit 1890 betrofhet gebied ten oosten van Leiden en was voor fl. 0,60 te koop. Het fenomeen 'ijswegenkaart' was tot de inventarisatie vrijwelonbekend, want dergelijke particuliere kaarten werden over het algemeen niet bewaard. Ook in het Historisch Centrum Overijssel te Zwolle is de ijswegenkaart van de Overijsselse Schaatsenrijdersbond niet aanwezig."

Over het ontstaan van ijsbonden

De eerste ijsbond werd in 1886 opgericht in Friesland. Provinciale ijsclubs - er waren in 1881 reeds tachtig ijsclubs in Nederland - sloten zich aaneen. Dergelijke clubs werden meestalopgericht door de plaatselijke notabelen (hoofdonderwijzers, notarissen, soms predikanten en advocaten) en er werd vaak samengewerkt met kasteleins en hoteliers. Het bestuur had de intentie om ijsvermaak en wedstrijden te organiseren, maar ook om te zorgen voor betrouwbare ijsbanen. Het liefdadigheidsaspeet was belangrijk: bij de wedstrijden voor de arbeiders werd er gereden om voedsel ('spek en bonen'ofbrood) of om kostbare prijzen als zilveren tabaksdozen. Bovendien verschaften de clubs in de winter werk dankzij het baanvegen."

Vooral in de winter waren steden en dorpen over het ijs vaak beter bereikbaar dan over de modderige en slecht onderhouden wegen. Veel ijsclubs besloten daarom in de bond samen te werken en te zorgen voor 'veilige en doelmatige ijsverkeerswegen' tussen elkaars gebied. Weekmarkten in naburige plaatsen werden ten tijde van vorst beter bezocht, als er 'wegen' geveegd waren.?

Na de Friese ijsbond in 1886 volgden er bonden in Zuid-Holland, Groningen, Noord-Holland, op de Veluwe en in 1895 ook in Overijssel. Op de oprichtingsvergadering in de Harmonie in Zwolle waren belanghebbenden aanwezig uit Zwolle, Kampen, Zwartsluis, Raalte, Vollenhove, Hasselt, Zwollerkerspel en Gramsbergen. Steun was toegezegd door de burgemeesters van Zwolle, Genemuiden en Ommen en uit Giethoorn, Hasselt en Steenwijk waren 'betuigingen van adhesie' binnengekomen. Voor de nieuwe bond bestond zodoende een breed provinciaal draagvlak van de plaatselijke ijsclubs en gemeenten.

160

Lamberthe

de Jang

De provincie Overijssel werd door de nieuwe bond verdeeld in de reeds genoemde negentien districten. Aan het hoofd van elk district stond een commissie, bestaande uit een voorzitter en enkele commissarissen. Tijdens de eerste jaarvergadering op 4 november 1896 telde de bond vijf contribuerende ijsclubs (waaronder Deventer en Zwolle), 75 donateurs en 160 leden. Er waren 125 familiekaarten verkocht. De financiële situatie zag er in 1896 dan ook goed uit: de opbrengst bedroeg fl 972,5° (€ 442,-). De eerste voorzitter werd mr.

W.e. Lohman uit Zwolle.

Ondanks het vele ijs in de winter van 19°0-19°1 bleek echter dat de bond geen lang leven was gegund. Het ledental was dalende, al was de financiële situatie gunstig. Dit kwam vooral door de bussen die bij de ijswegen waren geplaatst: daaruit kwam een bedrag van fl. 853,- (€ 387,-), maar de contributie van de ijsclubs bedroeg slechts fl. 153,- (€ 69,55). Het zag er niet naar uit dat de nietbetalende ijsclubs toch iets zouden gaan bijdragen en daarom werd er op de jaarvergadering van 6 november 1901 in Zwolle reeds gesproken over opheffing. Wanneer deze daadwerkelijk heeft plaatsgevonden en wat er met het saldo van de bond is gebeurd, is (door mij) nog niet achterhaald. In de Zwolse kranten wordt er vanaf 1902 echter geen verslag meer gedaan van vergaderingen.

Pas in 1934 zou er opnieuween Bond van IJsclubs in Overijssel worden opgericht. Hier ging het niet meer om toerisme op de schaats, maar om wedstrijdschaatsen. Deze bond is de voorloper van het huidige Gewest Overijssel van de KNSB.8 Noten 1 lamberthe de Jong, Schaatsen in Hollands Venetie. De geschiedenis van IJsclub Giethoorn sinds 1874 (IJsselacademie,Kampen 2001); Ron Couwenhoven, 'IJswegenkaarten', in: Kouwe Drukte (uitgave verzamelaarsclub 'de Poolster'; 3e jaargang nr 8, april 2000), p. 36 en los bijgevoegde lijst met ijswegenkaarten. Met dank aan eigenaar Wiebe Blauw voor de informatie.

2 Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 12 april en 25 mei 1895,S november 1896 en 7 november 1901; Nederlandsche Sport, november 1897.

3 De contributie voor leden was bepaald op f l, voor gezinsleden 50 ct en voor donateurs f 2,50; de laatsten kregen daarvoor wel een dameskaart.

4 Zie ook Anne Vlieger, 'Als het vriest. Ijsclub Vooruitgang uit Vollenhove in de periode 18711950', in: Huisorgaan IJsselacademie, december 2000, 23ste jaargang nr. 4, p. 112-120.

5 Bij de redactie van het Kartografisch Tijdschrift en bij de afdeling Kartografie van de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen van de Universiteit Utrecht is vrijwel niets bekend over de ijswegenkaarten.

6 Het doel van Ijsclub 'Volharding' in Giethoorn was volgens een advertentie in de Opregte Steenwijket Courant van 18 januari 1886 'het voorzien van veilige ijsbanen voor het publiek, de liefhebbers van ijsvermaak en de arbeiders van brood'.

7 Diverse winkeliers uit Steenwijk waren daarom lid van de ijsclub in Giethoorn, die dan ook zorgde voor banen naar deze plaats, naar Blokzijl en Wanneperveen. Daarmee werd geadverteerd in de Opregte Steenwijket Courant.

8 Hedman Bijlsma en Karel Verbeek, Niet over één nacht ijs. Geschiedschrijving van de schaatssport in Nederland ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de Koninklijke Nederlandsche Schaatsenrijders Bond. Uitgave KNSB(Amersfoort, 1982); zie ook de jaarboeken van de K.N.S.B.Gewest Overijssel.

De lJswegenkaa ..t van Overijssel

r6r