Voetbalstadions: waar komen de concepten vandaan en wat houden ze in by Jurryt van de Vooren

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

voetbalstadions waar komen de concepten vandaan en wat houden ze in

paul bezemer 1

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Algemene informatie Colofon Naam: Studentnummer: Adres: Telefoon : E-mail: Instelling Naam: Adres: Telefoon: Begeleider Naam: Adres:

Paul Bezemer BSc. 0324817 HW Mesdagstraat 11 Tolbrugstraat Waterzijde 5 3351 BG Papendrecht 3311 EX Dordrecht 06-18272613 Paul.Bezemer@student.uva.nl paulbezemer@hotmail.com Universiteit van Amsterdam Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen Nieuwe Prinsengracht 130 1018 VZ Amsterdam 020-5255851

Telefoon: E-mail:

mr. J.G. Gomes Nieuwe Prinsengracht 130 Kamer G1.16 020-5254793 J.G.Gomes@uva.nl

Vakcode: Vaknaam:

AMP02 Masterscriptie Planologie

Afbeeldingen voorblad afkomstig van FC Dordrecht.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Voorwoord Stadions zijn gebouwen met een bepaalde aantrekkingskracht. Stadions spreken tot de verbeelding van mensen. Het zijn gebouwen waarvan verwacht wordt dat er binnenin iets gebeurd. Door het formaat en soms het gebruikte materiaal stralen ze een bepaalde kolossale geslotenheid uit. De lichtmasten zorgen ervoor dat het gebouw al van ver af te herkennen is. Het is een gebouw, gericht op een bepaald publiek. Het stadion creĂŤert bepaalde verwachtingen bij het publiek over hoe het er van binnen uit ziet en wat daar te beleven valt. Over stadions is de laatste jaren steeds meer geschreven. Doordat de stadions de laatste decennia een verandering hebben doorgemaakt, zijn ze voor een veel breder publiek interessant geworden. Veel stadionbeschrijvingen blijven echter steken in historische prestaties van de bespelers of verdwijnen in gedetailleerde bouwkundige beschrijvingen. Alsof een stadion staat of valt met de club of de architectonische hoogstandjes. Een stadion blijft dezelfde unieke plaats, hoe het er ook uitziet en wie er ook speelt. ste

Stadions worden getypeerd als de nieuwe ontmoetingsplaatsen van de 21 eeuw. Diverse lagen van de bevolking komen hier samen, op steeds meer tijdstippen, ook buiten de evenementen. Stadions worden multifunctioneler en gaan steeds meer onderdeel uitmaken van het daadwerkelijke stedelijke weefsel van steden en regioâ&#x20AC;&#x2122;s. Het voorwoord is ook altijd de plaats om mensen te bedanken. Hier is er speciale aandacht voor Johann Gomes, omdat hij me de vrijheid heeft gegeven zelf te blijven zoeken naar het daadwerkelijke probleem dat ik wilde onderzoeken en mij daarbij ontzettend geholpen heeft het denkproces te starten en in gang te houden. September 2007, Paul Bezemer

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Inhoudsopgave Colofon Voorwoord Inhoudsopgave

Hoofdstuk 1: 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6

Algemene Informatie

Inleiding Probleemstelling, doelstelling en onderzoeksvraag Aanpak Methodologie Leeswijzer Samenvatting

Hoofdstuk 2: 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10

p.2 p.3 p.4

Algemene ontwikkeling voetbalstadions

Inleiding Eerste Periode Tweede Periode Derde Periode Vierde Periode Vijfde Periode Zesde Periode Zevende Periode Stadioncapaciteiten Conclusie

Hoofdstuk 3: 3.1 Inleiding

De Nederlandse Stadions

Hoofdstuk 4:

Planologische Conceptstadions

3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8

p.6 p.6 p.7 p.8 p.8 p.9 p.9

De Concepten rondom de Nederlandse stadions Typering Nederlandse Stadion Stadionnieuwbouwgolf of niet Opmerkelijk punten typering Conclusie Inleiding Afbakening en verdeling conceptstadions Concepten rondom ontwikkelingsstadions Planologisch gegroeide concepten Planologische concepten vanaf het begin Nog te bouwen concepten en concepten in ontwikkeling Vergelijking verschillende conceptstadions Conclusie

p.11 p.11 p.11 p.12 p.13 p.14 p.14 p.15 p.16 p.17 p.18

p.19 p.19 p.20 p.52 p.57 p.57 p.59

p.60 p.60 p.61 p.61 p.66 p.72 p.78 p.82 p.83

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Hoofdstuk 5: 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8

Hoofdstuk 6: 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7

Buitenlandse stadions

Inleiding Stadion op sportcomplex Voetbalstadion + Multifunctioneel Sportstadion Ontwikkelingsstadion Ontwikkelingsstadion multifunctioneel en planologisch Planologisch concept Overige opmerkingen buitenland Conclusie

p.84 p.84 p.85 p.85 p.88 p.89 p.91 p.93 p.93

Afronding

p.94

Inleiding Beantwoording hoofdvraag Conclusie Aanbevelingen Eindconclusie Evaluatie Reflectie

p.94 p.94 p.95 p.96 p.97 p.97 p.99

Literatuurlijst Bijlage

p.102 p.112

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Hoofdstuk 1: 1.1

Algemene Informatie

Inleiding

Stadionbeschrijvingen gaan vaak helemaal niet over de stadions zelf. De bespeler, vaak een club of een nationaal team, wordt belangrijker gemaakt dan het gebouw, door successen en memorabele wedstrijden te noemen. Daarnaast zijn andere evenementen, zoals Olympische Spelen of Europacupfinales vaak belangrijk voor een stadion, omdat ze een bepaalde status aan een stadion verlenen. Het andere uiterste van stadionbeschrijvingen betreft het architectonische gedeelte. De steilheid van de tribunes, het aantal draagkolommen van het dak en de gebruikte materialen zijn een aantal kenmerken aan de hand waarvan stadions dan worden beschreven. Stadionbeschrijvingen beginnen vaak met de eeuwenoude oude stadions van de Olympische spelen in Griekenland of het Colosseum in Rome. Dit zijn inderdaad de oudste nog bestaande bouwwerken die op stadions lijken. Toch zijn er geen aanwijzingen dat de eerste moderne stadions daadwerkelijk gebaseerd zijn op deze historische concepten. Het primaire doel is altijd om zoveel mogelijk toeschouwers op een zo goedkoop mogelijke manier naar het evenement te laten kijken. Dat is waarschijnlijk de reden waarom tribunes en stadions er in de basis hetzelfde uitzien. Een stadion is echter meer dan de club, de evenementen of de architectuur. Een stadion is een ontmoetingsplaats, net als een plein in de stad. Om goed te kunnen functioneren zijn twee factoren belangrijk, namelijk de locatie van het stadion en de functies die het stadion vervult of die bij het stadion horen. De locatie van het stadion bepaalt voor een deel de toegankelijkheid van het stadion. In Nederland kennen we de situatie dat de meeste steden beschikken over ĂŠĂŠn stadion en dat er dus geen lokale concurrentie is. Deze is er wel op regionaal en nationaal schaalniveau. Hoe toegankelijker het stadion is, door middel van invalswegen, maar ook een centrale ligging in een stad, hoe groter de kans is dat er veel toeschouwers zullen komen. De functies van het stadion bepalen de frequentie van mogelijke bezoekers. Een puur voetbalstadion zal minder vaak toeschouwers trekken dan een multifunctioneel (sport)stadion, zeker als er ook bedrijfsfuncties bij het stadion te vinden zijn. De locatie en de functies van en rondom het stadion zijn de twee kenmerken waar dit onderzoek zich verder op richt.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

1.2 Probleemstelling, doelstelling en onderzoeksvraag 1.2.1 Probleemstelling Het laatste decennium zijn de Nederlandse stadions veranderd. Er zijn veel nieuwe stadions gebouwd en veel oude stadions zijn verbouwd. Er kan mogelijk gesproken worden over een stadionnieuwbouwgolf. In deze bouwgolf worden de locaties en de functies van de stadions opnieuw bekeken en worden er nieuwe locaties gekozen. Een algemene trend is dat de stadions vanuit de woonwijken naar bedrijventerreinen verhuizen. Deze nieuwe locatie zorgt ervoor dat het stadion als ontmoetingsplaats een andere invulling aan dit begrip ontmoetingsplaats gaat geven. Om deze rol toch goed te kunnen vervullen, bevinden stadions zich in concepten met allerlei andere functies. Het is onduidelijk hoe de ontwikkeling van voetbalstadions richting planologisch relevante concepten is gegaan. Er moet een omslag in denkbeelden rondom stadions zijn geweest, om over te gaan tot een andere manier van plannen en bouwen. Daarnaast is het onduidelijk binnen wat voor concepten de stadions gerealiseerd worden, het ene bedrijfsterrein is het andere niet. Om greep te krijgen op dit probleem zijn de volgende hoofd- en deelvragen geformuleerd, die moeten helpen bij het vinden van antwoorden op de gestelde vragen.

1.2.2 Doelstelling Dit onderzoek kent verschillende doelen. Als eerste wordt er geprobeerd een volledig beeld te schetsen van de Nederlandse stadions. Hierna wordt er geprobeerd deze stadions te analyseren op een manier die nog nooit eerder gedaan is, namelijk op basis van locatie en functiekenmerken. Vervolgens worden er opmerkingen geplaatst en aanbevelingen gegeven die van belang kunnen zijn bij het ontwikkelen van nieuwe stadions, om uiteindelijk te komen tot een betere inpassing van de voetbalstadions in het stedelijke weefsel.

1.2.3 De onderzoeksvraag Het geschetste probleem en de gestelde doelen hebben uiteindelijk tot de volgende onderzoeksvraag geleid: Hoe hebben voetbalstadions zich ontwikkeld tot planologisch relevante concepten en wat houden deze concepten in? Om deze vraag daadwerkelijk te kunnen beantwoorden zijn een aantal deelvragen opgesteld, zodat het probleem systematisch behandeld kan worden. - Hoe heeft de Nederlandse stadionbouw zich ontwikkeld? - Wat zijn de kenmerken van de huidige en toekomstige Nederlandse stadions? - Hoe zijn de huidige en toekomstige stadions te typeren? - Wat zijn de concepten waarbinnen stadions worden ontwikkeld? - Wat kan de Nederlandse stadionbouw leren van buitenlandse voorbeelden? Deze vragen vormen de rode draad van de scriptie en worden in deze volgorde in de diverse hoofdstukken behandeld en beantwoord.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

1.3

Aanpak

Als eerste is er gezocht naar alle beschikbare en relevante literatuur over stadions, stadionbouw en stadionplanning. Nadat deze informatie behoorlijk beperkt in aanbod en diepgang bleek te zijn is besloten eerst zelf dit aanbod te gaan creëren. Deze informatie is zo compleet mogelijk opgesteld. Achteraf gezien kan worden gesteld dat het voornamelijk een explorerend onderzoek is geworden. Er worden zaken over stadions behandeld die nog niet eerder behandeld zijn. Op basis van de gedateerde stadionhistorie is geprobeerd deze op een zelfde manier weer actueel te maken. Aan de hand van deze informatie is vervolgens gewerkt aan een typering van de stadions op basis van de kenmerken op het gebied van de locatie en de functie. De stadions met de meeste planologische relevantie zijn specifieker op de aanwezige functies onderzocht. Over het combineren van verschillende soorten functies met voetbalstadions is weinig bekend, wat de reden is waarom er eerst geprobeerd is een compleet beeld te schetsen van de functies die worden aangeboden rondom de stadions. Om concrete aanbevelingen te kunnen geven voor de Nederlandse stadionbouw is er gekeken naar buitenlandse stadions om deze aanbevelingen ook te kunnen onderbouwen. Voor ieder vastgesteld type stadion is in buitenlandse voorbeelden gezocht naar stadions met dezelfde kenmerken, om vervolgens opvallende positieve punten van de stadions eruit te lichten. De richting van het onderzoek is aangepast tijdens het proces, vanwege tegenvallende beschikbare informatie of interessante gevonden resultaten.

1.4

Methodologie

Voor de literatuur over de algemene ontwikkeling van voetbalstadions is voornamelijk gebruik gemaakt van boeken uit de eigen boekenkast. De werken van Tummers en Van Loock zijn hierbij als belangrijkste bronnen gebruikt. Vooral het boek van Tummers heeft een basis gelegd voor een indeling van stadionbouw in verschillende tijdsperiodes, welke daarna op een zelfde manier doorgetrokken is. Bij de typering van de stadions is, naast het gebruik van de luchtfoto’s, veel gebaseerd op de eigen waarnemingen die de afgelopen maanden en jaren gedaan zijn in de omgevingen van deze stadions. Daarnaast zijn documenten van gemeenten en nieuwsberichten uit kranten belangrijke hulpmiddelen geweest. De uiteindelijke typering is vervolgens opgesteld aan de hand van de kenmerken ‘functie’ en ‘locatie’. Voor de beschrijving van de conceptstadions is in eerste instantie gebruik gemaakt van websites met bedrijvengidsen. Omdat dit niet de meest betrouwbare vorm van informatievergaring is, zijn er een aantal bezoeken naar sommige conceptstadions geweest om deze lijsten te controleren. Na een bezoek aan Den Bosch, Eindhoven en Amsterdam bleek dat deze lijsten zo up-to-date waren, dat controle van alle lijsten niet strikt noodzakelijk was. Ook voor de buitenlandse stadions is gebruik gemaakt van literatuur uit de eigen boekenkast. Uit diverse verzamelboeken over buitenlandse stadions zijn relevante voorbeelden gehaald, waar vervolgens geprobeerd is meer artikelen over te vinden.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

1.5

Leeswijzer

Deze scriptie begint met het hoofdstuk 2 over de historische ontwikkeling van voetbalstadions. Vervolgens wordt er in paragraaf 3.2 gekeken naar de stadions zoals deze er in de zomer van 2007 uitzagen. Aan de hand hiervan wordt in op basis van verschillende kenmerken in de rest van hoofdstuk 3 een typering van voetbalstadions gemaakt. Een aantal van deze verschillende typen stadions wordt vervolgens in het vierde hoofdstuk verder onderzocht naar de aanwezige functies. Hierna wordt er in hoofdstuk 5 in het buitenland gekeken op welke manier ieder type stadion te verbeteren valt, waarna in het laatste hoofdstuk de scriptie wordt afgesloten met de conclusies. In deze scriptie komen een aantal begrippen voor, die in het gebruik verwarrend over kunnen komen of op het eerste gezicht niet geheel duidelijk zijn. Het gaat hierbij voornamelijk om de typering van de verschillende stadiontypen, welke op pagina 53 en 54 gedetailleerd wordt behandeld. Hieronder worden deze verschillende soorten stadions alvast opgesomd, waarbij wordt uitgelegd hoe deze woorden in deze scriptie gebruikt worden * Stadion op sportcomplex à Dit is een voetbal- of sportstadion wat zich op een groter terrein met meerdere velden, eventueel van verschillende sporten, bevind. * Voetbalstadion à Een stadion waarin voetbal de enige sport is die beoefend kan worden en wat zich niet op een groter complex bevindt. * Ontwikkelingsstadion à Een stadion wat zich, door middel van verbouwingen, in de loop der jaren is veranderd van vorm en waarbij ook de omgeving veranderd kan zijn. * Multifunctioneel sportstadion à een stadion waarin meerdere sporten dan alleen voetbal kunnen worden beoefend. * Ontwikkelingsstadion multifunctioneel en planologisch à Een ontwikkelingsstadion, waar in een latere fase diverse functies aan zijn toegevoegd. Het stadion heeft zich op dezelfde locatie ontwikkeld. * Conceptstadion à Een voetbalstadion, waarbij diverse andere functies zijn te vinden. Deze categorie is te splitsen in gegroeide concepten, waarbij de functies later zijn toegevoegd en stadionconcepten die vanaf het begin functies kenden.

1.6

Samenvatting

In deze scriptie wordt opzoek gegaan naar het antwoord op de vraag: Hoe hebben voetbalstadions zich ontwikkeld tot planologisch relevante concepten en wat houden deze concepten in? Het onderwerp zijn de voetbalstadions die zich de afgelopen honderd jaar hebben ontwikkeld. Er wordt gekeken hoe deze ontwikkeling plaats heeft gevonden. Vervolgens worden de stadions, zoals ze in de zomer van 2007 erbij lagen, behandeld en op basis van verschillende kenmerken getypeerd. Deze typering leidt tot een afbakening binnen de voetbalstadions. Er blijken verschillende soorten multifunctionele stadions te zijn, met ieder hun eigen kenmerken. Om te kunnen onderbouwen waar de Nederlandse stadionbouw zich op kan verbeteren, worden buitenlandse voorbeelden gebruikt die illustreren hoe met bepaalde zaken in het buitenland wordt omgegaan. De ontwikkeling van de Nederlandse voetbalstadions de afgelopen honderd jaar is onder te verdelen in zeven tijdsperiodes. De chronologische periodes worden meestal afgebakend door een belangrijke gebeurtenis, die daarna van invloed blijkt te zijn op de stadionbouw in de jaren erna.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Deze gebeurtenissen, zoals de bouw van de eerste stenen tribune, de opgestelde NOC-regels, de Tweede Wereldoorlog, de terugloop onder de bezoekersaantallen, de verbouwing van de Galgenwaard en de bouw van het Abe Lenstra stadion blijken keerpunten te zijn geweest, waarna vanaf dat moment de stadionbouw op een andere manier plaatsvindt. De Nederlandse stadions in de zomer van 2007 geven goede voorbeelden van de meeste van de zeven tijdsperiodes. Iedere stad kent zijn eigen ontwikkelingsgeschiedenis, waarin veel overeenkomsten te vinden zijn. Dankzij deze overeenkomsten zijn de Nederlandse stadions in een zestal categorieën te typeren, namelijk stadion op sportcomplex, voetbalstadion, ontwikkelingsstadion, multifunctioneel sportstadion, ontwikkelingsstadion multifunctioneel en planologisch en planologisch concept. Binnen deze categorieën vertonen de stadions dezelfde kenmerken wat betreft de locaties en de functies. Er kan daadwerkelijk gesproken worden over een stadionnieuwbouwgolf in het laatste decennium. De multifunctionele en planologische ontwikkelingsstadions en de planologische conceptstadions worden vervolgens nader bekeken op de aanwezige functies die aanwezig zijn bij de stadions. Hieruit blijkt dat de verschillende soorten stadions ook verschillende soorten bedrijven aantrekken. Zo hebben de ontwikkelingsstadions voornamelijk kantoorgebouwen en zijn de gegroeide concepten niet onder één noemer te vangen. De stadions die vanaf het begin binnen een concept vielen, blijken vaak op bedrijfsterreinen zonder duidelijke doelgroep te staan. Bij de nog te bouwen conceptstadions valt op dat er geprobeerd wordt veel meer doelgroepen aan te spreken door een diverser aanbod aan functies. Deze stadions beginnen weer deel uit te maken van het stedelijke leven, waar ze jarenlang naar de randen zijn weggestopt. De Nederlandse stadionbouw is, in vergelijking met het buitenland, zeker niet slecht of achtergebleven. Toch kan ieder soort stadion leren van andere buitenlandse voorbeelden. Stadions op sportcomplexen in het buitenland worden vaak door veel meer clubs gebruikt. In Nederland wil iedere vereniging een eigen terrein hebben. De voetbalstadions en de multifunctionele sportstadions kunnen vooral leren van het Amerikaanse parkeerbeleid en het Chinese bouwtempo. Daarnaast zou deze categorie architectonisch gezien wat meer moeten ‘durven’. De ontwikkelingsstadions uit het buitenland laten zien dat het verdwijnen van de Nederlandse ontwikkelingsstadions niet noodzakelijk is. Er zijn allerlei varianten te bedenken om ontwikkelingsstadions toch in te passen in hun oorspronkelijke omgeving. De multifunctionele en planologische ontwikkelingsstadions kennen in het buitenland vaak een bedrijf als eigenaar, waardoor de invulling van het ‘gegroeide concept’ op een andere manier kan verlopen dan in Nederland. De planologische concepten in het buitenland zijn niet zover gevorderd als in Nederland en daar liggen de aanbevelingen voornamelijk in de details. Er kan geconcludeerd worden dat voetbalstadions tegenwoordig absoluut planologisch relevant zijn. Dankzij de historische ontwikkeling zijn keuzes die nu gemaakt worden, beter te begrijpen. De verschillende typen stadions hebben verschillende ontwikkelingsmogelijkheden en het blijkt dat verschillende soorten bedrijven zich vestigen bij verschillende typen stadions. De planologische concepten zijn nog niet zo ver gevorderd als vooraf gedacht.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Hoofdstuk 2: 2.1

Algemene ontwikkeling voetbalstadions

Inleiding

Om de huidige keuzes rondom de bouw, de vorm en de locatie van voetbalstadions te begrijpen is het van belang dat eerst de historische ontwikkeling van de stadionplanning bekeken en beschreven worden. In dit hoofdstuk wordt de deelvraag Hoe heeft de Nederlandse stadionbouw zich ontwikkeld? beantwoord. Dit wordt bereikt door de belangrijkste kenmerken en periodes van stadionbouw aan te duiden en de gevolgen die deze periodes hebben voor de planning weer te geven. De vorm en het gebruik van de binnenkant van een stadion bepalen uiteindelijk de mogelijkheden voor de ontwikkeling aan de buitenkant van een stadion. In totaal wordt er in dit hoofdstuk een zevental perioden behandeld. De afbakening van deze perioden hoeft niet zeer letterlijk opgevat te worden, maar is een keuze geweest die aan de hand van bepalende gebeurtenissen zo gekozen is. De gehele stadionbouw kenmerkt zich door het innovatieve karakter, maar daarnaast blijven oude tradities lang bestaan, zonder dat de bouwers en ontwikkelaars zich daar altijd van bewust zijn en worden daar nieuwe inzichten worden aan toegevoegd. De zeven periodes die worden behandeld zijn de volgende: 1) 1879-1903: Ontwikkeling voetbal tot publiekssport 2) 1903-1917: Tribunebouw, interlands 3) 1917-1940: NOC regels, sportcomplexen en crisisjaren 4) 1945-1960: Wederopbouw en populariteitsgroei 5) 1960-1982: Stilstand, verval en veiligheid 6) 1982-1993: Commercialisering en verbouwingen 7) 1993-2007: Nieuwbouw, multifunctionaliteit en planologische relevantie. De keuze voor deze zeven periodes is niet volledig uit de lucht komen vallen. Hij is deels overgenomen van de indeling die Tummers (1993) in zijn boek gebruikt. Deze indeling kenmerkt zich door het gebruik van belangrijke gebeurtenissen die telkens het einde van de oude en het begin van een nieuwe periode in de stadionbouw betekenden. Omdat het boek van Tummers al gedateerd is, wordt voor de nieuwere periodes deze lijn van belangrijke gebeurtenissen gekozen. Ook wordt er een ander onderscheid gemaakt in de naoorlogse periodes, omdat achteraf de impact van de periode van stilstand en verval heeft geleid tot een nieuwe aandacht voor veiligheidsaspecten, in plaats van dit los van elkaar te zien.

2.2

Eerste periode: 1879-1903 Ontwikkeling voetbal tot publiekssport

Voetbal is een sport die sinds 1879 officieel in Nederland beoefend wordt. Daarvoor werden er natuurlijk altijd al vergelijkbare balspelen gespeeld, maar nu waren er officiĂŤle regels en belangrijk voor dit onderzoek, officiĂŤle maten waaraan een voetbalveld moet voldoen. Maten die tot op de dag van vandaag vrijwel hetzelfde zijn gebleven. De eerste wedstrijden werden gespeeld in vrij toegankelijke openbare terreinen, zoals parken in de steden, of in weilanden vlak buiten de stad. Geen enkele club of vereniging was in het bezit van een eigen veld, laat staan kleedruimtes of eventuele voorzieningen voor publiek dat wilde komen kijken. In de beginjaren kwam er ook helemaal niemand kijken, voetbal was een elitesport, bedoeld voor lichamelijke oefening van de beoefenaars. Langzaam veranderde dit en vonden mensen het ook interessant om naar te komen kijken. Gezagsdragers zagen in deze passieve recreatievorm een kwalijke ontwikkeling. In 1890 werd in Wageningen een wedstrijd verboden, omdat de burgemeester vond dat hij voetbal waarnaar

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

mensen kwamen kijken niet meer kon zien als een besloten aangelegenheid, maar een officiële vermakelijkheid (Tummers 1993, p.8). In deze sfeer was het neerleggen van een plank, om te voorkomen dat toeschouwers natte en smerige voeten kregen, al een vergaande stap. Sparta uit Rotterdam heeft vervolgens een belangrijke stap genomen in de ontwikkeling van boetbal tot publiekssport. Het weekblad Nederlandse Sport schreef in 1893 dat “Sparta heeft het voetbal tot iets gemaakt waar men naartoe gaat.” (Van der Sluijs 2000, p13) Doordat Sparta de eerste club in Nederland was met daadwerkelijk een eigen veld met een omheining, was het ook de eerste club die in staat was om entreegeld te vragen aan de toeschouwers. Vriendschappelijke wedstrijden tegen Engelse clubs trokken meer toeschouwers, maar een aanleiding om voor deze mensen een tribune te bouwen, was er nog altijd niet. Een clublokaal met eventueel een verhoogde veranda was het maximale wat deze periode te bieden had.

2.3

Tweede periode: 1903-1917 Tribunebouw en interlands

De eerste voetbaltribune in Nederland werd in 1903 in Enschede gebouwd. Helaas is hier geen foto van bewaard gebleven en is het onduidelijk hoe deze tribune er precies uit heeft gezien. Waarschijnlijk was het een zeer eenvoudige houten constructie, niet te vergelijken met de destijds gangbare tribunes bij het baanwielrennen en de paardenrennen. Bekende renbanen als Duindigt en Woestduin hadden toen al goede tribunes, omdat ze verzekerd waren van hoge inkomsten uit de weddenschappen die rondom deze evenementen werden afgesloten 14 mei 1905 is een belangrijke dag geweest voor het voetbal in Nederland en de toekomst van de stadion en tribunebouw. Die dag werd de tweede voetbalinterland tussen Nederland en België op het Schuttersveld in Rotterdam gespeeld. Een maand eerder was de eerste officiële interland in Antwerpen, waar ongeveer 800 mensen kwamen kijken. De belangstelling in Rotterdam was iets groter. De schattingen lopen uiteen tussen de 20.000 en 30.000 mensen, die zelfs op de daken van de omliggende huizen plaats hadden genomen om maar iets van de wedstrijd te zien (Verkamman, M. 1989, p.14), een ongekende belangstelling voor een voetbalwedstrijd. De kleine, houten tribunes die voldeden voor clubwedstrijden, konden zulke grote belangstelling niet aan. Toch trok het nationale elftal langs velden in het hele land. Iedere club wilde ze wel ontvangen, omdat het voor ongekend hoge inkomsten zorgde. Dat de accommodaties er niet voor geschikt waren, was jarenlang eigenlijk geen probleem. Tot 17 april 1911. Die dag stortte er een noodtribune achter een doel bij de interland Nederland - Engeland op sportpark OudRoosenburgh in Amsterdam in. Wonderbaarlijk waren er alleen enkele tientallen lichtgewonde slachtoffers. Nadat er strengere eisen aan de tribunes werden gesteld door de overheid, bleek dat de tijdelijke uitbreidingen van sportcomplexen niet opwogen tegen de eenmalige opbrengsten van een dergelijke interland. De interlands moesten een vaste plaats krijgen, vanwege de veiligheid maar ook vanwege de verminderde interesse bij de amateurclubs om deze te organiseren. “De Maatschappij tot Exploitatie van het Nederlands Sportpark te Amsterdam” werd opgericht, met als doel het realiseren van een voetbalstadion in Nederland. Dit stadion, genaamd “Het Stadion” werd uiteindelijk gebouwd, mede dankzij de ‘Revue der Sporten’ die zich in diverse artikelen sterk maakte voor de noodzaak van een voetbalstadion. In 1914 werd dit stadion in Amsterdam geopend. Een volledige stenen constructie die in totaal plaats bood aan 30.000 toeschouwers, speciaal gebouwd voor de interlands en zonder vaste club. Sparta volgde in 1916 met een stenen tribune aan haar nieuwe veld in de wijk Spangen. Over het jaar bouwjaar van deze tribune bestaat onduidelijkheid, aangezien het Kasteel in het stedenbouwkundige concept van de wijk Spangen (1913) was opgenomen en daarin een onbestemde functie had (Van der Sluijs, R. 2000, p17). Deze stenen tribunes bleven lange tijd uitzonderingen, de meeste clubtribunes waren van hout en zeer eenvoudig. Deze houten tribunes volgden veel ongeschreven richtlijnen die nu nog gelden en

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

worden toegepast. Ze hebben een oplopende kap, zodat het regenwater naar de achterkant wordt afgevoerd. Aan de voorzijde een aflopende klep tegen de inslaande regen en al snel gebruikt als reclameruimte. De tribune zelf bestaat uit een zeer eenvoudige plankenconstructie, maar al snel wordt de mogelijkheid tot het benutten van de ruimte onder de tribune gevonden. De situering van de tribunes verliep wonderbaarlijk genoeg ook bijna altijd volgens een bepaald stramien. De eerste tribune werd bijna altijd aan de lange zijde geplaatst. Vanwege de middagzon, in die dagen werd er overwegend ’s middags gespeeld, wordt deze tribune aan de zuidkant van het veld geplaatst, zodat de toeschouwers de zon in de rug hebben en er niet tegenin kijken. Vanwege de overheersende westenwind in Nederland zal, als het veld in noordoostelijke richting ligt, deze tribune aan de westkant worden geplaatst, om de meest betalende toeschouwers uit de wind te houden. Een eventuele tweede tribune wordt altijd aan de andere lange zijde geplaatst. Daarna volgen eventueel pas tribunes achter de beide doelen. Hetzelfde geldt voor de overkappingen: de tribunes achter de doelen worden pas overdekt als de lange zijdes allebei een overkapping hebben. Deze ongeschreven regels zijn in Nederland bij hoge uitzondering doorbroken en vrijwel alleen als het door bepaalde omgevingskenmerken niet mogelijk was deze regels op te volgen. Toch is deze eerste standaard van stadionplanning een typische Nederlandse uitvinding. In andere Europese landen is veel meer gebruik gemaakt van aanwezige natuurlijke elementen als glooiingen en heuvels om tribunes op of tegenaan te bouwen.

2.4

Derde periode: 1917-1940 NOC regels, sportcomplexen en crisisjaren

De periode van vrije tribunebouw met de ongeschreven regels wordt in 1917 afgesloten als het Nederlands Olympisch Comité (NOC) het “Ontwerp voor een sportterrein voor een kleine gemeente” opstelt en publiceert in de Revue der Sporten (Herder en de Herder, 1917, p104-105 en 118-119). Deze koerswijziging valt samen met de verandering die het voetbal doormaakt van elitaire ontspanning tot een volkssport. Steeds meer gemeentes besloten tot de aanleg van een ‘gemeentelijk sportpark’, wat de beweging en gezondheid van de gehele bevolking ten goede moest komen. Hierdoor waren ze vaak ingericht voor meerdere sporten of doeleinden en te kenmerken als de eerste overheidsbemoeienis met stadionplanning. Het aanleggen van tribunes en velden was tot dan toe een private zaak van de clubs. De NOC regels zijn te typeren als een ideaalontwerp. Iedere gemeente kon hier vervolgens haar eigen specifieke invulling aan geven. Deze regels schreven voor onder andere om de overdekte tribune aan de zuidzijde te plaatsen, ‘opdat het meest betalende publiek de minste last van de middagzon heeft’. De meeste clubs waren daar al zelf achtergekomen. Belangrijke nieuwe regels betreffen het advies om de opgangen (trappen) niet aan de achterkant maar aan de voorkant te plaatsen, “zodat iedereen kan zien wie de tribunes beklimt”. Deze trappen aan de voorzijde zijn een typisch Nederlands verschijnsel wat in de stadionbouw toegepast wordt, zonder een functionele doelstelling. Naast de locatie van de trappen is er nog een andere belangrijke aanwijzing. Zo moeten de laagste banken ongeveer twee meter boven het veld liggen, zodat voor de tribune ruimte is waar toeschouwers kunnen staan, zonder het zicht van de personen op de tribune te belemmeren. Een dergelijk paddock heeft tot 2006 in de Adelaarshorst in Deventer bestaan, maar helaas is ook dit voorbeeld in het betaalde voetbal gesneuveld. Bijkomend voordeel van een verhoogde tribune van 2 meter is het feit dat de ruimtes eronder volledig te benutte zijn. Niet alleen als materiaalopslag, maar kleedkamers, restaurants en kantines passen door de hoogte goed onder de tribune. Naast het uiterlijk van de tribunes kenmerkten veel gemeentelijke sportparken zich door de multifunctionaliteit. De complexen beschikten vaak over een atletiekbaan en de grotere zelfs over wielerbanen en zwembaden, naast de standaard sportvelden. Het sportpark van Dudok in Hilversum is een van de minder bekende werken van deze architect, maar een prachtig voorbeeld

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

van een multifunctioneel sportpark uit deze periode. Andere aanbevelingen van het NOC waren om op de lange overzijde een zodentribune, een aarden wal met staanplaatsen, aan te leggen, omdat dit de capaciteit verhoogt en deze tevens als hoofdtribune van een bijveld gebruikt kan worden. Als materiaalsoort voor de tribunebouw werd beton geadviseerd. Dit is relatief onderhoudsvrij, kan nauwelijks beschadigd worden en kan zo uitgevoerd worden dat er zeer weinig zichtbelemmerende draagkolommen voor het dak noodzakelijk zijn. De meeste sportparken die volgens de NOC richtlijnen ontworpen zijn, kenden toch vaak houten tribunes, omdat ze vele malen goedkoper waren. Helaas zijn veel van deze tribunes afgebrand, omgewaaid of door moderniseringen gesloopt. Naast de grote populariteit is de ontwikkeling van stadions vanuit de overheid in deze periode bepaald onder het motto van ‘werkverschaffing’. De crisisjaren ’30 van de twintigste eeuw kenden een hoog werkloosheidscijfer. Om dit terug te dringen werd vanuit de overheid, maar ook vanuit de particuliere sector, een groot aantal projecten opgestart. Enkele stadions zijn in deze periode gebouwd, waaronder de Galgenwaard in Utrecht en de Goffert in Nijmegen. Tijdens de bezetting werden veel stadions en tribunes door de bezetter gebruikt. Sommige als militair oefenterrein, andere tribunes zijn naar Duitsland afgevoerd voor het materiaal. Ook voor de net gebouwde Rotterdamse Kuip waren sloopplannen, maar gelukkig bleef dit gebouw de sloop bespaard (De Wolff 1997, p113).

2.5

Vierde periode: 1945 - 1960 Wederopbouw en populariteitsgroei

Na de oorlog was er korte tijd door materiaalschaarste weinig mogelijk. De beschikbare materialen werden gebruikt voor het terugdringen van de woningnood. De economie trok langzamerhand aan en er kwam steeds meer geld beschikbaar voor sport en ontspanning en zo ook weer voor de stadionbouw. De bouwstijl verschilde van de bouwstijl van voor de oorlog. De NOC regels werden minder strikt opgevolgd en de wielerbanen verdwenen uit de grotere nieuwbouwcomplexen. Een sintelbaan bleef wel aanwezig in de plannen. Voorbeelden uit deze periode zijn De Vliert (Den Bosch), het Diekman stadion (Enschede), Kaalheide (Kerkrade) en het Gemeentelijk sportpark in Tilburg. In kleinere steden en dorpen verrezen stadions op sportparken zonder sintelbaan. Zeer eenvoudige constructies die er simpelweg op gericht waren toeschouwers naar een voetbalwedstrijd te laten kijken. Deze periode is nooit echt afgesloten. Op een bepaald moment hadden alle gemeenten die een dergelijk sportpark wilden, er één. De clubs in andere gemeenten lieten veelal op eigen initiatief tribunes bouwen. Dit eigen initiatief is niet negatief te noemen, maar het kenmerkt zich door het ontbreken van sturing, richtlijnen en een herkenbaar beeld. Iedere club had zijn veld en als er behoefte was aan een overkapping, dan werd dat gerealiseerd. Moest de capaciteit omhoog, dan kwamen er uitbreidingsplannen, maar nooit nieuwbouwplannen. Deze pragmatische stadionplanning functioneerde lange tijd en heeft enkele veel beschreven stadions opgeleverd, zoals het Oosterpark in Groningen, het Haarlem stadion, de Wageningse Berg en Monnikehuize in Arnhem.

2.6

Vijfde periode: 1960 - 1982 Stilstand, verval en veiligheid

Helaas werd Nederland vanaf de jaren’70 bekend met het voetbalvandalisme. Bezoekers van voetbalwedstrijden die binnen en buiten de stadions voor overlast zorgden, vroegen om een andere benadering in de omgang met het publiek, met als gevolg dat er andere eisen aan de inrichting van de tribunes en stadions gesteld werden. Naast het plaatsen van hekken tussen verschillende tribunes en vakken werd er lange tijd niets gedaan. De voetbalsport had behoefte aan een innovatie, aan een nieuw concept. Dat werd gerealiseerd in 1982.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

FC Utrecht was een fusieclub die in het oude Galgenwaard stadion van 1936 te kampen had met veel vandalisme en supportersproblemen. Deze toeschouwers zaten bovendien door de atletiekbaan en wielerbaan erg ver van het veld af. Ballast Nedam kreeg als opdracht een modern stadion te ontwerpen wat met deze problemen kon omgaan. Dat lukte en lange tijd gold dit stadion als het veiligste ter wereld (Tummers 1993, p108). De Nieuwe Galgenwaard was het eerste stadion met een gracht die wordt gebruikt voor de aanen afvoer van de supporters naar de hoger gelegen tribunes (ongeveer 2.20 meter, waarmee deze constructie opvallend veel overeenkomsten vertonen met de oude NOC voorschriften). Daarbij heeft deze gracht het voordeel dat het nagenoeg onmogelijk is het veld te betreden vanaf de tribunes, zonder dat hier zichtbelemmerende hekwerken voor nodig zijn. Daarnaast werden de ‘traditionele’ staanplaatsen achter de doelen vervangen door zitplaatsen, in de hoop de lastige supporters, die zich bijna altijd op deze goedkopere tribunes bevonden, rustiger te krijgen. In de vier hoeken van het stadion werden vier kantoorgebouwen geplaatst. Door de verandering van de stadionstructuur, van een ovaal naar een rechthoek, was er ruim voldoende ruimte in de omgeving voor parkeergelegenheid, waardoor deze kantoren populairder waren dan gelijksoortige ruimtes in de Utrechtse binnenstad. De aandacht voor het veiligheidsprobleem was in Nederland doorgedrongen. Er was een nieuw concept voor bedacht en een manier om het te financieren, door de ontwikkeling van kantoorgebouwen en het gebruik maken van prefab betonnen elementen. Toch zouden buitenlandse ontwikkelingen een grotere impact op de Nederlandse stadionbouw hebben. Het Heizeldrama in Brussel in 1985 en de Hillsbrough ramp van 1989 in Sheffield zijn de twee beroemdste rampen rondom voetbalwedstrijden, maar absoluut niet de enige rampen (Website BBC Sport 2001) die tot op de dag van vandaag van invloed zijn op de stadionbouw en planning. Als gevolg van deze twee rampen zijn er diverse maatregelen genomen en richtlijnen aangescherpt. Vrije looppaden, het verdwijnen van de zitplaatsen, elektronische toegangspoorten sectorscheidingen en dergelijke zijn allemaal op deze twee rampen terug te leiden. In Nederland heeft gelukkig nooit een dergelijke grote ramp plaatsgevonden. Toch zag de KNVB, mede door veranderende Europese regelgeving vanaf 1998, de noodzaak om in 1993 nieuwe richtlijnen voor stadionbouw uit te schrijven. Een opmerkelijke stap, omdat de clubs al uit eigen initiatief bezig waren met moderniseringen. Dit proces raakte nu in een stroomversnelling, maar veiligheid was niet de enige reden voor de aanpassingen.

2.7

Zesde periode: 1982-1993 Commercialisering en verbouwingen

Het begin van de multifunctionele stadionbouw lag in Utrecht, met de kantoortorens in de hoeken. De belangrijkste rol speelde echter PSV. In 1977 bouwde de Eindhovense club een nieuwe hoofdtribune. Binnen tien jaar bleken er door constructiefouten scheuren in het beton te zitten. Een groot probleem voor de club, aangezien ze niet de financiële middelen had deze tribune zelf te vervangen. Door deze situatie was de club genoodzaakt creatief en innovatief te denken en te handelen. De oplossing werd gevonden in een geheel nieuw concept. Behalve de tribunes, ging het nieuwe gebouw ook businesseats, kantoren en een restaurant bevatten. De tribune kostte de club 40 miljoen gulden, maar op deze manier werd dat geld terugverdiend (Wich 1993, p.167). Geïnspireerd door dit succes werd vijf jaar later de nieuwe westtribune opgeleverd, wederom met een formule met business-seats en kantoren. Twee jaar later volgde de oosten weer anderhalf jaar later de noordtribune. Het Philips Stadion was in korte tijd getransformeerd van normaal stadion tot multifunctioneel complex waar dook in gevoetbald kon worden. Naast PSV was Ajax in 1986 begonnen met het ontdekken van nieuwe commerciële mogelijkheden. De successen van

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

de Amsterdammers zorgden ervoor dat er ambities waren om op dit hoge niveau te blijven acteren. Hier was meer geld voor nodig. Het eigen stadion de Meer was klein en al meerdere malen verbouwd. Geld voor nieuwbouw was er niet en de beschikbare ruimte was zeer beperkt. Alleen onder aan het dak was nog vrije ruime en zo werd de skybox uitgevonden. Hangend aan het dak werd een exclusieve ruimte voor sponsoren gerealiseerd. Vanaf het begin zijn deze ruimtes uitverkocht geweest (Van Hoof 1996, p.46). Al snel volgden meer clubs, om op dergelijke manieren hun inkomsten te vergroten. In de meeste gevallen ging het om eenvoudige uitbreiding of verbouwing van de ouderwetse eretribunes. Omdat Feyenoord in een monument (de Kuip) voetbalt, waren de mogelijkheden er beperkt. Om toch de concurrentie aan te kunnen blijven gaan, werd naast het stadion het Maasgebouw gebouwd, waar alle benodigde voorzieningen in aanwezig waren. Door middel van loopbruggen werd dit losstaande gebouw met de tribune verbonden. Deze initiatieven vallen allemaal in de categorie verbouwingen. Door de aanhoudende economische groei en populariteitsstijging van het voetbal werden dit vrijwel zonder uitzondering allemaal succesverhalen. Toch zou er een nieuwe ontwikkeling zijn, die deze volledig overschaduwde.

2.8 Zevende periode: 1993-2007 Nieuwbouw, multifunctionaliteit en planologische relevantie Waar de topclubs voorop gingen in eenvoudige verbouwingen die werden gevolgd door kleinere clubs, was het een eerstedivisionist die de stadionbouwwereld in Nederland definitief op zijn kop zette. In Heerenveen verrees voor het eerst in jaren een stadion op een nieuwe locatie. Sinds de bouw van de Koel in 1971 bleven de clubs opmerkelijk trouw en honderd procent gebonden aan hun locatie. De verhuizing in Heerenveen was een gedwongen verhuizing, omdat de gemeente op de plaats van het oude stadion woningen en een ziekenhuis wilde realiseren. Omdat de club weinig geld hard, werd op een goedkope locatie buiten het dorp een nieuw stadionnetje gebouwd, waarvan niemand kon vermoeden dat het binnen vijftien jaar als voorbeeld voor de rest van Nederland zou gelden. Dit stadion was ‘ideaal’. Veel sponsorruimtes, veel moderne zitplaatsen en misschien wel het belangrijkste: veel uitbreidingsruimte. Het is een stadion gebleken dat continu verbouwingen heeft ondergaan en is getransformeerd van een complex met enkele eenzame tribunes in een weiland tot het nieuwe sportcentrum van zuidelijk Friesland. Er was ruimte voor andere functies bij het stadion en deze functies blijken ook nog goed te functioneren. Hierdoor krijgen stadions een andere planologische betekenis. De locatie waar ze het best functioneren is veranderd, vanwege de betekenis en vercommercialisering van het voetbal. De meeste clubs waren genoodzaakt een nieuw stadion te bouwen of aanpassingen te doen naar de nieuwe commerciële maatstaven, simpelweg omdat andere clubs dat ook deden. Om de concurrentie aan te kunnen blijven gaan moesten de inkomsten verhoogd worden. Over de toekomstige ontwikkelingen bestaat zoals altijd veel onduidelijkheid. Bijna iedere club speelt in een nieuw of verbouwd stadion en de anderen zullen volgen of besluiten met beperktere middelen proberen de concurrentie aan te gaan. Op dit moment kent de populariteit van het spel haast geen grenzen. Niet alleen de toeschouwersaantallen blijven groeien, ook de interesse vanuit het bedrijfsleven blijft ongekend hoog. De vraag is of dit allemaal blijvende interesse is. Het verleden heeft bewezen dat deze interesse altijd met golfbewegingen gaat. Daarnaast is de economische situatie van Nederland natuurlijk ook van belang. Wel lijkt de groei groot-grotergrootst voorlopig nog door te zetten, waarbij moet worden opgemerkt dat de toeschouwersaantallen van de jaren zestig en zeventig nog lang niet bereikt worden, maar de inkomsten zijn wel enorm verhoogd. Voetbal draait in de nieuwe stadions niet meer om de

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

toeschouwers, maar om de sponsoren die het grote geld inbrengen. Daarmee zijn ook de stadions van binnen definitief veranderd, een verandering die ook in het amateurvoetbal waar te nemen is. Clubs als Spakenburg, IJsselmeervogels, Quick Boys, SV Woerden, Rijnsburgse Boys en vele anderen hebben inmiddels ook een moderne tribune met een goede ontvangstruimte voor de sponsoren, al blijven deze clubs voorlopig wel trouw aan hun oorspronkelijke sportparken.

2.9

Stadioncapaciteiten

De verschillende periodes zijn aan de hand van de stadioncapaciteiten terug te vinden en te onderbouwen. In bijlage 1 op pagina 106 is een tabel opgenomen met de stadioncapaciteiten van alle stadions van de afgelopen drie decennia. Deze tabel is opgesteld aan de hand van beschikbare gegevens uit de seizoengidsen van Voetbal International en Panini. Een aantal opmerkelijkheden worden hier nader toegelicht. Helaas is het niet gelukt om ook vele oude cijfers over de toeschouwersaantallen (de bezettingsgraad van de capaciteit) te verkrijgen.

1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000

Totaal:

Totaal Eredivisie:

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

Totaal Eerste Divisie:

Figuur 1: De totale capaciteiten van stadions in het betaalde voetbal

In 1979 telden alle betaald voetbalstadions in Nederland samen een capaciteit van 1.008.700 plaatsen. Dit betekende een gemiddelde van bijna 29.500 per stadion. 1979 is een jaar uit het einde van de vijfde periode: stilstand en verval. De meeste clubs hadden toen inderdaad hele grote stadions, maar deze zaten lang niet altijd vol. Opvallend is dat de Eerste Divisie toen een grotere capaciteit had dan de Eredivisie, ook omdat deze uit meer clubs bestond dan de eredivisie. Vanaf 1979 is te zien hoe ieder jaar de totale capaciteit en de gemiddelde capaciteit teruglopen. Het verdwijnen van FC Amsterdam (65.000) heeft daar eenmalig een groot aandeel in gehad, maar verder leiden de diverse veiligheidsmaatregelen jarenlang tot een beperking van het aantal plaatsen. Het definitief verbieden van staanplaatsen in 1999 leidt ertoe dat het jaar erna direct 50.000 plaatsen in alle stadions zijn verdwenen. Mochten deze in de toekomst weer worden toegestaan, dan is het te verwachten dat de capaciteiten direct omhoog zullen schieten. In 2001 wordt het absolute dieptepunt van 444.135 plaatsen, een gemiddelde van 12.337 gehaald. Twintig jaar eerder waren er nog 712.000 plaatsen in totaal. Vanaf 2001 is de lijn omhoog weer ingezet en in de huidige jaargang wordt nog net geen totaal aantal van 500.000 behaald. De Eerste Divisie blijft voorlopig sterk achter bij de groei die de Eredivisie laat zien.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Ondanks het feit dat er geen harde bewijzen voor kunnen worden gegeven, is de bezettingsgraad van de huidige stadions vele malen groter dan vroeger. Het afgelopen seizoen was het best bezochte seizoen ooit volgens de Eredivisie NV (Website Wikipedia, 2007).

2.10

Conclusie

Het voetbal is de laatste honderd jaar zeer sterk veranderd. Het is geen puur vermaak meer, maar het is door de algemene vercommercialisering een complete bedrijfstak geworden waarin miljoenen of miljarden euro’s in omgaan. Dit heeft gevolgen voor de stadionbouw. Er ontstaat een vraag naar een ander soort stadion, wat de laatste periode kenmerkt. De vraag waarmee dit hoofdstuk begon was Hoe heeft de Nederlandse stadionbouw zich ontwikkeld? De zeven periodes geven een duidelijk beeld hoe de stadions zich ontwikkeld hebben. Het is een geleidelijk proces van losse tribunebouw naar commerciële conceptbouw geweest. Opvallend hierbij is dat de overheidsbemoeienis door de jaren heen sterk verschild. De eerste periode is bepalend in het feit dat er mensen naar sportevenementen komen kijken. Hierdoor ontstaat de behoefte aan voorzieningen voor dit publiek. In de tweede periode groeit deze vraag naar zulke grote hoogte, dat er daadwerkelijk geïnvesteerd dient te worden in deze voorzieningen. De derde periode bevat de eerste vastgestelde regelgeving en het begin van multifunctionaliteit. Dit wordt bereikt door de stadions zo in te richten dat meerdere sporten er gebruik van kunnen maken. De vierde periode gaat op het gebied van multifunctionaliteit door, maar nu meer vanuit praktische overwegingen. Hierna volgt een periode van stilstand en verval, waarin de toeschouwersaantallen teruglopen en het publiek dat er nog is, voor allerlei soorten overlast zorgt. Dankzij de vercommercialisering van het voetbal komen er middelen vrij om in een periode de bestaande stadions te verbouwen. In de zevende periode is het verdienen van geld zo belangrijk geworden, dat een verbouwing van het bestaande stadion niet meer de gewenste inkomsten genereert en er nieuwbouwstadions worden gerealiseerd. Deze nieuwe multifunctionele stadions krijgen hierdoor ook een nieuwe planologische relevantie. Stadionplanning bestaat voor een groot deel uit het zorgen voor een overeenstemming tussen de vraag en het aanbod van het publiek. Als er meer mensen willen komen kijken naar een wedstrijd, worden de tribunes uitgebreid. Als de sponsoren luxere plaatsen willen, worden die gerealiseerd. Als mensen weg blijven vanwege onveiligheid, worden de stadions veiliger en publieksvriendelijker gemaakt. Het verleden wijst uit dat deze vraag zich lastig laat voorspellen. De stadionbouw ontwikkelt zich ook sterk aan de hand van bepaalde gebeurtenissen. Vaak worden wijzigingen pas doorgevoerd zodra een ramp heeft plaatsgevonden. Anticiperen en vooruitkijken, blijkt weinig voor te komen. Dit kan ook de massale bouwontwikkelingen van de laatste jaren verklaren. Omdat een bepaalde club onverwacht nieuwe markten aanboort, gaan alle andere clubs hetzelfde doen, om maar niet achterop te raken. De Nederlandse stadionbouw is dus geen stabiele en voorspelbare sector De vercommercialisering en het omgaan van miljoenen zorgen er ook voor dat er op een andere manier naar de stadions wordt gekeken. Het zijn niet alleen maar gebouwen die een behoefte moeten faciliteren, Ook aan de gebouwen zelf is geld te verdienen. Door andere functies bij de stadions te betrekken, kan de eigenaar van een stadion de investeringen die erin gedaan worden, terugverdienen.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Hoofdstuk 3: 3.1

De Nederlandse Stadions

Inleiding

In het vorige hoofdstuk is de Nederlandse stadionbouwgeschiedenis beschreven. Daarbij wordt er in de zevende periode van een nieuwbouwgolf gesproken. In dit hoofdstuk wordt gekeken hoe de Nederlandse stadions er in de zomer van 2007 uitzien en hoe de Nederlandse stadionbouw zich in de verschillende steden en dorpen ontwikkeld heeft. Vervolgens worden deze stadions getypeerd en wordt er geprobeerd de stadion bouwgolf goed af te bakenen danwel te ontkennen dat een dergelijke bouwgolf heeft plaatsgevonden. Daarna volgen nog opmerkelijk punten uit de typering die niet gemist mogen worden, waarna het hoofdstuk wordt afgesloten met een conclusie. De centrale deelvraag van dit hoofdstuk is Wat zijn de kenmerken van de huidige en toekomstige Nederlandse stadions? Dit wordt voornamelijk op beschrijvende basis gedaan. De locatie van het stadion, zowel ten opzichte van het centrum van de stad als verkeerskundige en de functies die het stadion had en heeft zijn daarbij de belangrijkste aandachtspunten. Alle gebruikte luchtfotoâ&#x20AC;&#x2122;s zijn afkomstig van maps.google.nl en zijn bewerkt. Ook eigen waarnemingen spelen een belangrijke rol bij het maken van deze beschrijvingen, net als de beschikbare literatuur. Er is de keuze gemaakt om de stadions per speelstad te behandelen in plaats van los. Uit hoofdstuk 2 bleek al dat binnen de stadionbouw vaak sprake is van oorzaak - gevolg relaties. Sommige keuzes voor de locaties van stadions zijn vanwege deze redenering binnen steden te achterhalen. Niet alle steden hebben een even boeiend verhaal en lang niet alle stadions zijn daadwerkelijk interessant. Toch is ervoor gekozen om ze in het begin van dit hoofdstuk allemaal te behandelen. Voor zover bekend is er nooit eerder een compleet beeld geschetst van alle Nederlandse stadions. Dankzij deze volledigheid is de daarna volgende typering ook sterker en de volledigheid is noodzakelijk om daadwerkelijk vast te kunnen stellen of er nu wel sprake is van een nieuwbouwgolf.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2 De concepten rondom de Nederlandse stadions 3.2.1 Alkmaar

2) Alkmaar

3) De Alkmaarderhout

4) DSB Stadion

De Alkmaarderhout is aangelegd als sportpark vanaf de jaren twintig. De drafbaan ernaast is ouder dan het stadion en het park ten noorden van het stadion ook. Het stadion is een typisch voorbeeld van een ontwikkelingsstadion op een sportpark (Brinkman en van Eijk 2005, p.54-55). De tribunes zijn gebouwd, verbouwd of overkapt als daar behoefte aan bleek te zijn. Uiteindelijk was het stadion simpelweg opgebruikt, omdat het steeds gerenoveerd is en er bijna nooit sloop en nieuwbouw heeft plaatsgevonden. Halverwege de jaren negentig vroegen de ambities van AZ en de bouwdrift van de concurrerende clubs om een nieuw stadion. Op de oude locatie lagen bouwbeperkingen vanwege het park, de begraafplaats en de woningen in de omgeving. Dierdoor was een nieuwe locatie noodzakelijk, die vervolgens ook nieuwe mogelijkheden met zich meebracht. Het DSB Stadion (met als werktitel Kooimeerplaza) is in 2006 geopend. Uiteindelijk is hier nieuwbouw op een zichtlocatie buiten de stad in het oog van de snelweg gekomen. Ecorys heeft ste begin 21 eeuw geadviseerd hier een grootschalig retailcluster te ontwikkelen (Website Ecorys, 2004). De gemeente heeft dit vervolgens in haar bestemmingsplan overgenomen. Er is lange tijd een strijd geweest met ondernemers uit het centrum van de stad, omdat bij het stadion concurrerende detailhandel was gepland. Dit stadion is duidelijk te typeren als een planologisch concept, wat uiteindelijk niet is uitgevoerd zoals de plannen en ideeën er lagen. Dankzij de rijke voorzitter, doormiddel van de ontwikkelingsmaatschappij “AZ Vastgoed”, is het stadion er in een kalere vorm uiteindelijk toch gekomen, waarbij nu nog de mogelijkheden worden onderzocht om de omgeving toch te gaan ontwikkelen met een ander programma. In het huidige digitale bestemmingsplan van de gemeente Alkmaar is de omgeving van het stadion dan ook niet ingekleurd (Website Gemeente Alkmaar, 2007).

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.2 Almere

5) Almere

6) Mitshubitsi Forklift Stadion

7) Olympiakwartier

FC Omniworld speelt pas sinds 2005 in het betaalde voetbal. Daarvoor was het een amateurclub in de hoofdklasse. De zeer beperkte verbouwing van het amateurcomplex in 2005 met diverse tijdelijke tribunes laten zien dat dit de modernste vorm is van een sportparkstadion, al is het moeilijk een stadion te noemen. De locatie van het sportpark aan de rand van de stad langs de “Hogering / Buitenring” is een locatie met veel potentie omdat er veel lokaal verkeer langs komt. Er zijn plannen voor een nieuw stadion. Zwarts & Jansma Architecten hebben in 1999 een ontwerp gemaakt voor een Omniworld stadion in Almere (Provoost 2000, p.145-146). Dit ontwerp bevat een stadion en een sporthal, gesitueerd vlakbij een treinstation. Op dit moment bouwt Almere in het stadsdeel Almere Poort, langs de A6 vlakbij de Hollandse Brug aan het Olympiakwartier (Website Zwarts & Jansma (2005). In de plannen van dit gebied is voorlopig geen voetbalstadion opgenomen. In 2002 is de gemeente hiervan afgestapt omdat de stad destijds geen betaald voetbal organisatie had en “De veronderstelde synergie van dit concept is uitgebleven en de verwachting dat marktpartijen een wezenlijke bijdrage zouden leveren is niet uitgekomen”.(Website Nieuwsbank, 2002) In de zomer van 2007 heeft Almere wel de gewenste betaald voetbal organisatie. Tot 2008 is er in de planvorming van het Olympiakwartier ruimte gereserveerd voor een voetbalstadion. Er is op het moment van schrijven nog geen besluit genomen of dit stadion daadwerkelijk gebouwd gaat worden. De rest van de plannen van het Olympiakwartier bestaat uit een NS stadion, 550 2 woningen, 110.000 m kantoren, een hotel, een centrum voor top- en breedtesport en een breed 2 aanbod van winkels (minstens 28.000 m ). Een wandelboulevard zal alles met elkaar verbinden (Website Gemeente Almere, 2007).

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.3 Almelo

8) Almelo

9) Bornsestraat

10) Polman Stadion

Het oude stadion van Heracles aan de Bornselaan was een ontwikkelingsstadion. Op een sportpark buiten de stad was tegen het einde van het bestaan van het stadion een mengeling aan verschillende soorten tribunes te vinden. Dit stadion is deels gesloopt, op de oude locatie komen woningen en de oude houten hoofdtribune is verplaatst naar een ander sportpark (Website Monumentale tribune AVC Heracles 1903, 2007). Het Polman stadion is een bescheiden vorm van een nieuwbouwstadion met een planologisch concept. De Weezebeeksingel vormt met andere singels een soort ringweg die Almelo ontsluit een aansluiting biedt op de A35. Bij het stadion zijn voorzieningen als een bibliotheek, een supermarkt, kantoren en een fitnessclub te vinden. Het stadion ligt op een afgesloten ‘eiland’, op een terrein wat zich eigenlijk buiten de stad bevindt. Het is in 1998 opgeleverd en sindsdien is de capaciteit één keer uitgebreid. Inmiddels heeft de gemeente Almelo besloten dat er naast het stadion een Internationaal Indoor Sportcentrum (IISPA) zal worden gerealiseerd (Website Gemeente Almelo, 2007). Binnen de Netwerkstad Twente (Website Netwerkstad Twente, 2007) werd gezocht naar een locatie voor een dergelijke voorziening. Dit project zal voornamelijk bestaan uit diverse sporthallen, maar in combinatie met het stadion liggen hier in de toekomst mogelijk plannen voor de ontwikkeling van een complete sportboulevard.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.4 Amsterdam

11) Het zuidelijke deel van Amsterdam

12) Olympisch Stadion

13) Amsterdam Arena

Amsterdam kent een grootse stadiongeschiedenis. Het is begonnen met “Het Stadion” in 1914, wat na de Olympisch Spelen van 1928 gesloopt is. Het stadion was nutteloos omdat de stad een nieuw stadion had, het Olympisch Stadion, oorspronkelijk aan de rand van de stad gebouwd en al snel uitgebreid was het geen mooi stadion, maar vooral een functionele kolos (Tummers en Sorgdrager, 2000, p.15). De grootste club, Ajax, liet in 1934 op het eigen sportpark in de Watergraafsmeer ook een stadionnetje bouwen (Van Hoof, 1996, p.14). In 1934 lag ook dit terrein aan de rand van de stad. Dit stadion is wederom te typeren als een typisch sportparkstadion, wat vele verbouwingen heeft gekend door de jaren heen. De kandidatuur voor de spelen van 1992 heeft een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van het Amsterdamse stadionlandschap. Hierdoor zijn er al in een vroeg planvormingstadium diverse plannen gemaakt voor nieuwe stadions (Tummers 1993, p.117), wat uiteindelijk de weg vrij heeft gemaakt voor de bouw van de Arena. Doordat Amsterdam nu beschikte over een nieuw stadion, waren de andere twee eigenlijk nutteloos geworden. De Meer is uiteindelijk in 1996 gesloopt, waarna er woningen op die plaats voor in de plaats zijn gekomen. Voor het Olympisch Stadion waren dezelfde plannen, alleen toen het de status van monument had gekregen, was dit niet meer mogelijk. In 1999 is het Olympisch Stadion gerenoveerd en in oorspronkelijke staat teruggebracht. Onder het veld is een parkeergarage aangebracht en in de tribunes is diverse kantoorruimte opgenomen. Het stadion kan voortbestaan, omdat het als beeldmerk en icoon zo sterk is, dat bedrijven in de rij staan om zich hiermee te verbinden. De Amsterdam Arena lijkt het grootste voorbeeld in Nederland van een planologisch concept. Bij een nadere bestudering van het proces blijkt dat het van toevalligheden aan elkaar hangt. De locatie is zo gekozen dat niet alleen Amsterdam, maar heel Nederland het stadion goed kan bereiken over de snelwegen en met de trein (Van Loock, 1999, p.27). De combinatie met het transferium is min of meer toevallig gemaakt, omdat de bouw van het stadion op de oorspronkelijke locatie geen doorgang kon vinden, omdat de Gemeente Ouder Amstel dwars lag (Smulders Tilmans en partners, 1996, p.126). Het stadion heeft door de Olympische plannen, bijna tien jaar de tijd gehad om te groeien tot haar uiteindelijke vorm. Opmerkelijk is dat het planologische concept van de Arena Boulevard, met de functies zoals ze nu voorgesteld worden, veel nieuwer is dan het stadion. Oorspronkelijk was het voornamelijk een boulevard die voor de afvoer van de bezoekersstromen moest zorgen, nu wordt er gesproken over “een nieuw stadshart” (Website Arena Boulevard, 2007). Samen met de verbouwing van NS station Bijlmer en de ontwikkeling van allerlei andere ‘leisure’ functies is de Arena van multifunctioneel stadion veranderd in een icoon en een beeldmerk, in een multifunctionele omgeving. De geplande woontoren maakt het multifunctionele karakter compleet. Het GETZ entertainmentcenter zorgt voor functies die nog in het gebied ontbraken. Ook de kantoorlocaties en woningbouwgebieden in de omgeving worden betrokken bij de planvorming, waar hier bij de eerste plannen en de uiteindelijke plannen van de Arena met geen enkel woord over werd gerept.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.5 Apeldoorn

14) Apeldoorn

15) Berg en Bos

16) De beoogde locatie

AGOVV speelt pas sinds 2004 in het betaalde voetbal, na een afwezigheid van meer dan 30 jaar. Het huidige stadion Berg en Bos is daardoor niet veel meer dan een aangepast amateurveld op een historische sportparklocatie met een historische hoofdtribune. De club zelf heeft altijd aangegeven de huidige locatie als tijdelijk te beschouwen en inmiddels is de gemeente Apeldoorn in april 2007 gekomen met plannen voor een nieuw stadion. Deze plannen bevinden zich nog duidelijk in een verkennende fase. De supporters van AGOVV houden op een website (Website AGOVVApeldoorn, 2007) de voortgang rondom de planvorming nauwkeurig bij. Ook de regionale krant De Stentor heeft een Dossier over het nieuwe stadion (Website De Stentor, 2007). Deze twee zijn te raadplegen voor actuele informatie over het nieuwe stadion in Apeldoorn, omdat deze informatie op het moment van schrijven snel veranderd. In het voorjaar van 2005 heeft de gemeente Apeldoorn van de vijftien onderzochte mogelijke locaties er uiteindelijk vier aan de club voorgelegd. De club had geen directe voorkeur en kon met alle voorgestelde locaties leven. Uiteindelijk werd gekozen voor de locatie Zuidwestpoort, een herstructureringsgebied aan de rand van de stad, waar de club een businesscase voor zou moeten opstellen. In het voorjaar van 2007 bleek echter dat de grondprijzen hier hoog waren waardoor er moeilijkheden waren dit stadionproject te realiseren. Een terrein in de buurt was eigendom van de adviseur van de stadioncommissie en dus ging AGOVV verder met de planvorming op die locatie. In april 2007 presenteert de club dan enkele plannen, waarbij grote interesse van investeerders wordt geschetst. Het terrein aan de Europaweg lijkt de nieuwe locatie te worden, omdat dit zowel vanuit de stad als de regio goed bereikbaar is met de auto en er ruimte is voor het ontwikkelen van diverse functies. Het â&#x20AC;&#x153;Experiance Apeldoornâ&#x20AC;? wordt een leisure- en sportcentrum. Na de optimistische presentatie blijft het stil. Ondertussen zijn er milieugroepen tegen de kap van bomen die onderdeel uitmaken van het Veluws Massief op de stadionlocatie. Ook de attractieparken in Apeldoorn zien niets in het idee om de parkeerruimte rond het stadion te gebruiken als transferium. Het zou niet functioneren, omdat de parken maar een aantal dagen per jaar voor een korte tijd extra parkeerruimte nodig hebben. Het is onzeker in hoeverre deze twee factoren de stadionontwikkeling in de toekomst zullen belemmeren.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.6 Arnhem

17) Arnhem

18) Monnikehuize

19) Gelredome

In Arnhem speelde Vitesse jarenlang op Monnikehuize. In 1915 werd het sportpark aangelegd in de bossen aan de noordkant van de stad. Na 35 jaar verliet de club dit stadion, om een paar honderd meter verderop in een nieuw stadion te trekken. Het was een on-Nederlands stadion, wat gebruik maakte van de natuurlijke glooiingen. Het was geen multifunctioneel complex, wat opmerkelijk was, aangezien de meeste stadions uit die periode dat wel waren. Het Gelredome is tot stand gekomen na jarenlange planvorming rondom een overdekt stadion (Tummers, 1993, p126). Al in 1988 lagen de eerste plannen voor een multifunctioneel overdekt complex er, wat destijds absoluut uniek in Europa zou zijn geweest. Vitesse was toen nog een Eerste Divisieclub en het stadion zou het grootste van Nederland moeten worden. De één zal dit ambitieus noemen, de ander een gebrek aan realisme. Diverse oorzaken, waaronder de welstandscommissie, hebben de bouw ervan jarenlang vertraagd. Ook is het uiteindelijke ontwerp vele malen veranderd en aangepast. Nieuwe eisen zorgden ervoor dat er uiteindelijk ook een energiezuinig gebouw is gekomen (Spampinato, 2004, p.294). Het uitschuifbare veld was ook een unieke idee om de kwaliteit van het gras op peil te houden en de binnenruimte eenvoudiger toegankelijk te maken voor andere evenementen. Uiteindelijk is het gebouw er in 1998 gekomen, maar is het een “on-Nederlands” nieuwbouw stadion geworden. Niet alleen de binnenkant verschilt erg van andere voetbalstadions, ook de omgeving en de inpassing is anders. Bij het Gelredome draait alles volledig om het evenement wat binnen plaatsvindt. Er zijn geen andere functies tegen het stadion ‘geplakt’, ondanks de uitstekende bereikbaarheid en het overschot aan parkeerplaatsen op niet-evenementendagen. De Stadion NV is net als de voetbalclub meerdere malen bijna failliet geweest en op het laatste moment gered door de gemeente Arnhem (Website Gladio, 2007). Het is dan ook niet verwonderlijk dat er in het verleden wel plannen zijn gemaakt voor verdere ontwikkeling, maar tot op heden zijn deze nooit concreet gemaakt. In augustus 2005 presenteerde de gemeente de Ontwikkelingsvisie Centrum-Zuid (Gemeente Arnhem, 2004). Hierbij wordt gezocht naar kansen en mogelijkheden om de zuidkant van Arnhem beter te ontwikkelen. Het stadion speelt hierin een belangrijke rol als herkenbaar punt.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.7 Breda

20) Breda

21) Beatrixstraat

22) Rat Verlegh Stadion

Het stadion van NAC was een typisch stedelijk ontwikkelingsstadion. Het maakte deel uit van een klein sportpark, wat nooit echt aan de rand van de stad heeft gelegen. Het stadion was een echt voetbalstadion, waarvan de tribunes telkens aanpassingen kregen als de club dat nodig vond (Van Loock, 1999, p.26). De eretribune kende in 1977 een verbouwing waarbij de constructie van een tweede ring boven de eerste leek te zweven. Door de overlast en de veroudering leek een stadion op een dergelijke locatie halverwege de jaren negentig niet gehandhaafd te kunnen worden. Nieuwbouw op die plaats was niet mogelijk vanwege bouwbeperkingen die de omliggende huizen met zich meebrachten. In 1996 verrees er nieuwbouw op een locatie ingeklemd tussen de spoorlijn, de Westerparklaan en de Lunetstaat, twee grote invalswegen van Breda. Het nieuwe stadion kende van begin af aan een klein aantal kantoren en een aantal horecagelegenheden. Wat betreft het uiterlijk lijkt het, door de hoektorens die aan de binnenkant zichtbepalend zijn, op het Luigi Ferraristadion in Genua, het Europese voorbeeld van een stadion dat ingepast is in zijn omgeving. Het nieuwe stadion van NAC was echter jarenlang een bouwwerk omringd door trainingsvelden en parkeerplaatsen. In mei 2007, ruim een decennium na de oplevering van het stadion, werden er door de club in samenwerking met de gemeente plannen voor een compleet stadionkwartier gelanceerd (Website BN De Stem, 2007). Op de plaats van de trainingsvelden en een deel van de parkeerplaatsen moet een sport-, winkel- en ontspanningsgebied worden gerealiseerd wat met de Bredase binnenstad kan concurreren. Het plan bevat 17.400 vierkante meter winkelruimte die vooral op sporten leisure gericht moeten zijn. In de zes kantoortorens moet 17.000 vierkante meter kantoorruimte verrijzen en daarnaast is er ruimte voor een megabioscoop met tien zalen. Daarnaast moet de eretribune van het stadion verbouwd en anders ingericht worden, waardoor er meer ruimte voor business-seats en een congrescentrum is en een compleet â&#x20AC;&#x153;health wellnessâ&#x20AC;? sportcentrum, bestaand uit onder andere een sauna.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.8 Den Bosch

23) Den Bosch

24) De Vliert

25) De Vliert in de jaren vijftig.

Na de Tweede Wereldoorlog werd aan de rand van Den Bosch, tegen de toenmalige gemeente Rosmalen aan, het sportpark de Vliert aangelegd. Dit zogenoemde overheidsinitiatief wed gebouwd volgens de toenmalige NOC normen, waardoor het een multifunctioneel karakter kende, met naast het veld ook een atletiekbaan. Jarenlang bleef het stadion onaangetast op een enkele overkapping van een tribune na (Van Loock, 1999, p.55). Eind jaren negentig, met de verdwijning van de staanplaatsen, moest ook de Vliert grondig worden verbouwd. Dankzij de grote hoeveelheid parkeerplaatsen en de spoorlijn met stadion Den Bosch – Oost was dit een goede locatie voor de gemeente om een transferium aan te leggen. Er is echter geen directe relatie met het stadion of de verbouwingsplannen, alleen wordt de naam van het stadion gebruikt als herkenbaar element voor het transferium. Bij de verbouwingen is het stadion omgebouwd tot een puur voetbalstadion en zijn er vier kantoortorens ontwikkeld die uiteindelijk de kosten van de bouw hebben betaald. Oorspronkelijk was het plan er om dit zonder kantoortorens te doen, maar de club verkeerde in financiële problemen, waardoor dit niet mogelijk was (Website Voetbaltempels, 2007).

3.2.9 Den Haag

26) Den Haag

27) Zuiderpark

28) Forepark

Het Zuiderpark in het zuidwesten van Den Haag is één van de weinige volksparken die Nederland kent. De volksparken worden in de paragraaf over Nijmegen op pagina 39 verder behandeld. Het park is aangelegd in 1920 en vijf jaar later betrok ADO drie sportvelden in het park. Pas in 1928 verrees, vanwege de grote publieke belangstelling, de eerste tribune. Het Zuiderpark is dus niet te vergelijken met de bekendere Duitse volksparkstadions, die vaak multifunctioneel waren opgezet met grote tribunes (Meyer, de Jong, Hoekstra, 2006, p.159). Het stadion van ADO is altijd een puur voetbalstadion geweest en laat zich, door de diverse verbouwingen door de jaren heen, eigenlijk beter typeren als ontwikkelingsstadion dan als volksparkstadion. ADO Den Haag is altijd een club geweest die veel overlast van haar supporters heeft gehad. De parkomgeving en de lastige aanrijroutes in de woonwijken droegen daar aan bij. Ook de beperkte bouwmogelijkheden in het park zorgden ervoor dat zowel bij de Gemeente als bij de club de wens

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

leefde om een nieuw stadion te bouwen. In 2002 heeft de gemeente Den Haag een locatieonderzoek uitgevoerd. Daarbij werd het Zuiderpark vergeleken met twee locaties in de Ypenburgse A12-zone, een locatie in de Vlietzone en een locatie in het Forepark. Deze laatste kwam als beste naar voren, vanwege de goede bereikbaarheid per auto over de A4 en de A12, de bereikbaarheid per openbaar vervoer via het Randstadrailstation Ypenburg en de ruimte om bij het stadion andere functies te ontwikkelen (Website Gemeente Den Haag, 2002). Een bestemmingsplanwijziging van de als bedrijfsterrein geplande grond was noodzakelijk. De daadwerkelijke bouw van het stadion liep uiteindelijk twee jaar vertraging op, omdat de MER procedure roet in het eten gooide. Er was onduidelijkheid over het aantal jaarlijkse bezoekers van het stadion (meer of minder dan 50.000), wat een verschil op de milieubelasting van het gebied zou betekenen (Website ADOfans, 2004). Puur voetbalgerelateerd zou het stadion dit niet halen, maar met de geplande functies erbij wel. In een eerdere planfase was er al mogelijke vertraging omdat het archeologische onderzoek naar mogelijke aanwezigheid van overblijfselen uit de Romeinse tijd in het gebied uitliep. Over de andere aanwezige functies rondom het nieuwe stadion bestond ook lange tijd onduidelijkheid. De architecten hadden een ontwerp gemaakt met een ring van commerciĂŤle voorzieningen. Winkels, showrooms, een wasstraat en een bioscoop waren in deze plannen opgenomen (Website Zwarts & Jansma, 2007). Om dit mogelijk te maken, waren in het bestemmingsplan horeca-inrichtingen categorie I tot en met IV toegestaan. In die categorie IV vallen ook discotheken (Website gemeente Den Haag, 2007) wat uiteindelijk leidde tot veel protesten van omwonenden. Ook de mogelijke komst van recreatieve voorzieningen was onduidelijk, wat de gehele stroomlijning van de planvorming en de bouw niet ten goede kwam. Alles bij elkaar opgeteld kan er over een vertraging van bijna drie jaar gesproken worden. De directe kosten hiervoor zijn door de gemeente in kaart gebracht en worden geschat op 6,5 miljoen euro die ze aan de club heeft geleend. Deze betaalt dat terug in de huurprijs van het stadion (Website CompuServe Nieuws, 2007). Het Forepark was een bedrijfsterrein langs de A4 waar nu op relatief dure grond een duur stadion gebouwd is met een bescheiden aantal nevenfuncties. De vraag is in hoeverre de club erop vooruit gaat, aangezien ze afgelopen zomer gedegradeerd is en nu in een minder aantrekkelijke competitie speelt, waardoor de verwachte winsten wel eens een kostenpost kunnen worden.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.10 Deventer

29) Deventer

30) De Adelaarshorst

31) De locatie langs de A1

De Adelaarshorst is het op één na oudste stadion van Nederland. Het in 1920 gebouwde stadion bevond zich aan de rand van de stad Deventer. Mede dankzij de successen van Go Ahead kon dit stadion jarenlang als een ontwikkelingsstadion door middel van diverse verbouwingen groeien en veranderen. De eerste verbouwing was in 1934, in de jaren vijftig werd het stadion stukje bij beetje overkapt. In de jaren zeventig groeide het stadion verder en werd het maximumaantal van 23.000 toeschouwers behaald bij een interland. Daarna is het bergafwaarts gegaan met het stadion en vanwege diverse veiligheidsmaatregelen daalde de capaciteit steeds verder. Uiteindelijk leek de situatie voor het stadion onhoudbaar omdat het stadion aan drie kanten omringd is door ste woonwijken. Aan het begin van de 21 eeuw werd gezocht naar een locatie voor een nieuw stadion wat veel op het Abe Lenstra stadion moest gaan lijken (Van Loock, 1999, p.20). In november 2000 besloot de gemeente in te stemmen met de bouw van een nieuw stadion te zijn, waarna verschillende locaties werden onderzocht (Website Nieuwsbank, 2000). Het college van B&W in Deventer besloot in mei 2001 dat dit nieuwe stadion op het bedrijvenpark langs de A1 moest komen (website Nieuwsbank, 2000). Dit zogeheten ‘Adelaarsoog’ moest op die locatie verrijzen, omdat de club had aangegeven de commerciële mogelijkheden en de exploitatie op andere mogelijke locaties waarschijnlijk niet rond te krijgen. De financieel-economische haalbaarheid van het project werd gezien als het belangrijkste, naast de beschikbaarheid van de grond. De functies waarover gesproken werd, waren kantoren en leisure. Doordat er uiteindelijk geen definitief besluit werd genomen, omdat de MER procedure niet correct doorlopen werd en onverwachte obstakels opwierp (Website D’66 Deventer, 2004), besloot de club om in de zomer van 2006 het stadion nogmaals te verbouwen, zodat het zou voldoen aan de op dit moment geldende eisen. Een keuze waardoor de bouw van het nieuwe stadion minstens een decennium lijkt te worden uitgesteld.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.11 Doetinchem

32) Doetinchem

33) De Vijverberg

Het stadion De Vijverberg van De Graafschap is net zo oud als de club, namelijk uit 1954. Destijds bestond het voornamelijk uit graswallen (Van Loock, 1999, p.162). Langzaamaan werden er tribunes gebouwd, maar het stadion mag niet worden getypeerd als een ontwikkelingsstadion. Daarvoor is de laatste verbouwing van 1998 te grondig geweest. Het oude stadion werd volledig platgegooid en op dezelfde locatie verrees nieuwbouw. Kale nieuwbouw, zonder andere functies, behalve de kantoren van de club zelf. Plannen voor een nieuw stadion zijn er niet, of niet concreet.

3.2.12 Dordrecht

34) Dordrecht

35) De Krommedijk

36) Amstelwijck

DFC betrok het terrein aan de Krommedijk in 1948. Tien jaar later verrees de eerste tribune, die nogsteeds overeind staat als het midden van de oosttribune. Met de vele naamswijzigingen van de club (FC Dordrecht, DS’79, Dordrecht;90 en FC Dordrecht) volgende ook evenzoveel verbouwingen van dit stadion op een sportpark (Van Loock, 1999, p.83). Dit is één van de weinige ontwikkelingsstadions diestenog in volle glorie overeind staat. De laatste verbouwing van 1998 moest het stadion voor de 21 eeuw klaarmaken, maar feitelijk was het meer een ste modernisering zodat het kon voldoen aan de eisen die in de 20 eeuw werden gesteld. Begin januari 2006 presenteerde de club, in samenwerking met Ballast Nedam en Van der Valk, plannen voor een nieuw stadion op bedrijfsterrein Amstelwijck, aan de rand van de stad. Met ruimte voor veel andere functies, waaronder een sportclub en zelfs een hotel bovenop het stadion (Website Nieuw Stadion FC Dordrecht, 2006). De voornaamste reden was het feit dat de club weinig verdere commerciële groeimogelijkheden zag op de huidige locatie. Daar kon dan woningbouw plaatsvinden. De gemeente besloot echter dat het stadion niet op het bedrijfsterrein kan komen, waarna een zoektocht naar nieuwe locaties is gestart, die op het moment van schrijven nog bezig is.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.13 Eindhoven

37) Eindhoven

38) Philips Stadion

39) Jan Louwers Stadion

Eindhoven kent twee stadions. In de schaduw van PSV speelt FC Eindhoven haar wedstrijden in het Jan Louwers Stadion. In 1934 werd dit stadion aan de Aalsterweg op het sportpark gebouwd en lange tijd bestond het grotendeels uit staanplaatsen. De laatste verbouwingen vinden plaats in 1998 en 1999, waarin veel gesloopt is en er nu drie tribunes staan (Van Loock, 1999, p.101). De locatie, aan een invalsweg vanaf de ring Eindhoven en op een sportpark biedt in theorie veel kansen voor grotere ontwikkelingen, maar de club zelf trekt niet de toeschouwers en de bedrijven aan om enige haalbare opties te ontwikkelen. Want bij Eindhoven hoort het Philips Stadion. Het grootste voorbeeld in Nederland van een ontwikkelingsstadion. Sinds de oprichting in 1913 heeft PSV altijd haar wedstrijden hier afgewerkt. Oorspronkelijk begonnen als sportpark aan de rand van de stad voor de werknemers van Philips is het uitgegroeid tot een multifunctionele voetbaltempel. Het aantal verbouwingen is niet bij te houden en het stadion is continu aangepast aan de veranderende eisen. Zo ook in 1977, toen het stadion een nieuwe hoofdtribune kreeg. Deze bleek door constructiefouten echter na tien jaar al vervangen te moeten worden. Omdat de club zelf geen geld had om dit te financieren, moest er innovatief gedacht worden (Tummers 1993, p114). De traditionele manier van denken, met eens stadion wat 25 dagen per jaar, tweemaal 45 minuten echt gebruikt wordt, werd verlaten. De business ruimtes waar de gebruikers ook buiten de wedstrijden gebruik van konden maken, waren een zeer groot succes, waardoor de club besloot dat ook de andere drie tribunes over een dergelijk formule moesten gaan beschikken. Een brasserie, kantoren, winkelruimtes en later nog meer commerciĂŤle ruimtes en speciale plaatsen voor sponsoren zorgen ervoor dat het Philips Stadion in ruim vijftien jaar tijd onherkenbaar veranderd is. De locatie van het stadion, op loopafstand van het centrum, biedt in potentie nog altijd heel veel mogelijkheden. Toch lijkt PSV zichzelf in de vingers te hebben gesneden met de snelle opvolging van verbouwingen. Er is immers nu geen ruimte meer om, zonder grote kapitaalvernietiging, iets nieuws te ontwikkelen. Een eventueel vertrek naar een nieuw stadion op een andere locatie lijkt ook bemoeilijkt te worden door alle andere activiteiten die aan het huidige stadion gekoppeld zijn. Voorlopig blijft het Philips Stadion echter het grootste voorbeeld van een multifunctioneel ontwikkelingsstadion in een stedelijke omgeving.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.14 Emmen

40) Emmen

41) Sportpark Meerdijk

In Emmen wordt pas sinds 1985 betaald voetbal gespeeld. De oorspronkelijke amateurclub speelde jarenlang in het centrum van Emmen. In 1985 verhuisde de club naar het sportpark Meerdijk. Jarenlang was het een sportpark met ĂŠĂŠn bescheiden tribune. Halverwege de jaren negentig ging het economisch gezien beter met de club en mede door het verbieden van de staanplaatsen door de KNVB werd de club gedwongen nieuwe tribunes te bouwen. Deze kwamen er, voor het grootste gedeelte kale tribunes. Enkel de Gamma vestigde zich onder de zuidtribune als functie door gebruik te maken van de aanwezige parkeerruimte. In 2002 hebben de gemeente Emmen en de club een ondernemingsplan opgesteld voor de stadion BV. Deze moet uitgroeien tot een multifunctionele sportvoorziening voor leisure, evenementen en (top)sport op bovenlokaal niveau (Website Gemeente Emmen, 2003). Ook de provincie lijkt in deze gedachte mee te gaan (Website provincie Drenthe, 2004). Het geld lijkt echter alleen besteed te zijn aan verbouwingen aan het stadion en van ontwikkelingen in de omgeving is nog weinig te zien. De locatie, ver buiten stad, nodigt niet direct uit om iets te gaan ontwikkelen. Het is een groot sportpark met meerdere voetbalclubs en andere sportverenigingen. Daarbij is er geen grootschalige infrastructuur aanwezig die grote bezoekersstromen kan garanderen en ook het achterland is bescheiden in vergelijking met andere stadions.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.15 Enschede

42) Enschede

43) Diekman

44) Arke Stadion

Na de Tweede Wereldoorlog liggen de sportaccommodaties in Enschede er slecht bij. De gemeente ontwerpt een compleet nieuw sportcomplex voor verschillende sporten buiten de wijk Diekman, aan de rand van de stad. Naast een zwembad en algemene sportvelden komt er een stadion met een atletiekbaan. Na wat getouwtrek over de financiering wordt in 1953 begonnen met de bouw van dit stadion en drie jaar later wordt het feestelijk geopend (Website FC Twenteâ&#x20AC;&#x2122;65, 2007). In de jaren zeventig worden delen overkapt, maar fysiek raakte het stadion versleten. Vanaf de jaren tachtig werd al gesproken over een nieuw stadion, eerst op de locatie van het oude stadion. Dit blijkt financieel niet de aantrekkelijkste mogelijkheid te zijn. Het Business en Sciencepark tegenover de Universiteit van Twente lijkt de beste optie te zijn. Een locatie buiten Enschede, langs de spoorlijn met Hengelo waar in 1998 een nieuw stadion verrijst. Behalve het hoofdgebouw en andere functies die gericht zijn op voetbalsupporters, zijn er aan het stadion geen andere functies tegen het stadion gebouwd. Uit de Masterscriptie van Marjolein van Zanten (2006, p.73) blijkt dat de bedrijven in de omgeving zich meer identificeren met het Business en Sciencepark dan met het stadion of de club FC Twente. In 2007 heeft de club plannen gelanceerd voor een verbouwing van het stadion. Naast een capaciteitsgroei zullen ook de commerciĂŤle ruimtes voor de club groeien, maar wederom wordt er weinig met andere functies gedaan die het project zouden kunnen financieren. Aan de weginfrastructuur, wat het grote probleem lijkt te zijn, wordt in deze fase nog niets gedaan (Website IAA Architecten, 2007).

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.16 Groningen

45) Groningen

46) Oosterpark

47) Euroborg

Het Oosterpark was een goed voorbeeld van een ontwikkelingsstadion. De hele geschiedenis is uitgebreid beschreven in het boek “Oosterpark, een voetbalbolwerk”(Swart, N. en P. Zweverink, 2005). In 1933 zijn het sportpark en het park zelf aangelegd, wederom aan de rand van de stad. Talloze verbouwingen en aanpassingen heeft het stadion vervolgens ondergaan, om eind 2005 uiteindelijk afgedankt te worden. De stad was om het stadion heen gegroeid. Naast alle verbouwingsplannen die door zijn gegaan, zijn er ook vele plannen gemaakt die niet doorgingen. In 1983 worden de plannen gelanceerd voor een nieuw stadion zoals dat ook een jaar eerder in Utrecht is gebouwd, sterk gericht op een goede veiligheid. Als gevolg hiervan kan indirect worden gesteld dat het de nieuwe hoofdtribune van het Oosterpark heeft opgeleverd. Verder zou het stadion voor de Olympische Spelen van 1992 en het EK van 1996 als speelstad kunnen fungeren. Beide evenementen gingen echter niet naar Nederland, waardoor het plan met bedrijfsruimtes onder het stadion die voor een stimulans van de wijk konden zorgen, geen doorgang vond. Vanaf 1996 wordt gewerkt aan plannen voor een nieuw stadion, op het terrein van de Hunzecentrale. Hier moet een compleet nieuwe wijk verrijzen en het Oosterpark zal gesloopt worden en er zullen huizen verrijzen (Website Nieuwsbank, 2005). Het terrein van de Hunzecentrale krijgt al snel de naam Europapark en het stadion gaat de Euroborg heten, al is de programmatische invulling van de diverse plannen verschillend geweest. Er lagen drie motieven aan de ontwikkeling ten grondslag (Van Zanten, M. 2006, p.50); de behoefte aan nieuwe kantoorruimte, de wens voor een hoogwaardig sporten vermaakcentrum en de behoefte aan nieuwe woningen. Belangrijk voor de ontwikkeling van het Europapark is de komst van een treinstation geweest. De komst van dit station in 2009 maakt het mogelijk ook hier een transferium te realiseren, volgens de ‘Kolibri’ visie die de gemeente Groningen op meerdere plaatsen in de stad uitvoert (Website Gemeente Groningen, 2005). Dit zorgt ervoor dat er behoefte ontstaat om op deze locatie een bepaald voorzieningenprogramma te ontwikkelen. Zoals het er nu voorstaat, wordt het Europapark een multifunctioneel gebied, met woningen, kantoren, winkels en leisureactiviteiten (Website Gemeente Groningen, 2007).

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Figuur 48: Het complete plan voor het Europapark.

Het plan is in vier kwadranten opgedeeld; het Euroborg kwadrant, met wonen, werken, studeren, uitgaan en het stadion zelf. Het De Linie kwadrant met alleen wonen en werken, het kantorenkwadrant, langs de A7 met goede zichtlocaties en het NS stadion kwadrant, waar de OV stromen samen komen met kantoorontwikkelingen. De locatie van het gebied biedt vele kansen met de snelweg en de spoorlijn en deze lijken ook allemaal benut te worden. Het stadion fungeert volgens Van Zanten (2006, p.61) niet zelf als herkenbaar element in de planvorming en speelt geen rol in de beeldvorming rondom het gebied. Wellicht is het nog te vroeg om een dergelijke conclusie te trekken. Pas als het gebied af is, zal echt duidelijk worden welk element zich de nieuwe beeldvormer mag noemen.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.17 Haarlem

49) Haarlem

50) Haarlem Stadion

51) Oostpoort

Het stadion in Haarlem met de weinig originele naam “Haarlem Stadion” is direct na de Tweede Wereldoorlog in 1947 gebouwd. Sinds 1907 speelde de club op een terrein in de buurt en dit stadions is een paar honderd meter verderop gebouwd omdat de Duitse bezetter dit terrein onbruikbaar had achtergelaten (Van Loock, 1999, p.91). Het stadion is een ontwikkelingsstadion op een amateurcomplex, maar heeft niet veel verbouwingen gekend. In 1976 werd één lange zijde overkapt en in 1987 werd een nieuwe hoofdtribune opgeleverd. Nadat staanplaatsen in 1997 verboden werden, besloot de club de twee tribunes achter de doelen te sluiten, waardoor het stadion nu uit twee tribunes bestaat, met maar 3.500 plaatsen, waar er vroeger meer dan 14.000 toeschouwers inpasten. Al in december 1998 keerde de partij “De Groenen” zich tegen een nieuw stadion in de Zuiderpolder (Website De Groenen Haarlem, 1998). Onder de naam Oostpoort is deze planontwikkeling verder gegaan. Het hele gebied moet een voorbeeld worden van optimale kruisbestuiving tussen economie en leisure. Winkels, horeca, woningen, sportfaciliteiten, leisure, health, buurtvoorzieningen, het stadion, een hotel en parkeren worden volledig op elkaar afgestemd (Website Stadion Oostpoort, 2007). Een dergelijk stadion in een concept is moeilijker te realiseren dan een losstaand stadion. Op 7 mei 2007 hebben de bewoners van de wijk Zuiderpolder aangegeven dat wat hun betreft de plannen volledig onacceptabel zijn (Website Digitale wijkkrant Haarlem Oost (2007). Deze plannen waren in maart 2007 gepresenteerd. De belangrijkste bezwaren zijn dat het Voorontwerp Bestemmingsplan bol staat van de aannames, vooronderstellingen en achteraf redeneringen. De vooronderstelling dat het ontbreken van een profclub met een mooi stadion het imago van ‘Haarlem Sportstad’ economisch schade toe zou toebrengen vinden de bewoners een verkeerd beginpunt. Volgens de bewoners deugt er veel niet aan de plannen, maar vooral dat het stadion in een gebied moet komen wat in de jaren negentig nog werd geprezen om zijn groene en landschappelijke kwaliteiten, zet veel kwaad bloed. De rode contour is in het Streekplan NoordHolland-Zuid van 2003 speciaal verschoven om de komst van het stadion mogelijk te maken. In Haarlem hebben de burgers een geschiedenis met het tegenhouden van bouwplannen (de Raaks is een bekend voorbeeld) en ook het nieuwe stadionplan wordt voorlopig tegengehouden. De start van de bouw is inmiddels verschoven naar halverwege 2008, maar dat de bouw dan ook lijkt te beginnen, lijkt alleszins onzeker.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.18 Heerenveen

52) Heerenveen

53)Oude Stadion

54) Nieuwe Abe Lenstra Stadion

Heerenveen heeft een unieke situatie in Nederland. Zowel het oude als het nieuwe stadion heten het Abe Lenstra Stadion, hoewel ze op twee verschillende locaties staan of stonden. In 1920 werd het oude stadion op een sportcomplex aan de rand van het dorp aangelegd. Diverse kleine en een enkele grote verbouwing in 1970 maakten het tot een ontwikkelingsstadion (Van Loock, 1999, p.12). In 1990 waren er plannen om op die plaats een psychiatrisch ziekenhuis te bouwen en dat is er later ook gekomen. Een nieuw stadion was noodzakelijk, waarvan de bouw in 1993 begon. Heerenveen was de eerste club die in 1994 in een nieuwbouwstadion op een nieuwe locatie trok en bleek daarmee later trendzetter in Nederland te zijn. Ook de binnenruimte, met de gracht met de trappen die veel lijken op die van de tweede Galgenwaard en de hoge, steile, tribunes waardoor eronder veel ruimte voor andere functies bleek te zijn, is zeer vaak in Nederland gekopieerd. Het nieuwe Abe Lenstra Stadion blijkt daarnaast nog een kwaliteit te hebben. Ook het nieuwe stadion is een ontwikkelingsstadion gebleken. De constant toenemende belangstelling voor het Friese voetbal en de regionale uitstraling die de club heeft, zorgen voor een blijvend groeiende toeschouwerstroom (Website Feanfans, 2007). De uitbreidingen kosten geld, wat dankzij de zichtlocatie langs de A32 terugverdiend kon worden. In 1999 begon de planvorming rondom de Sportstad Heerenveen, een complex met naast het voetbalstadion, een multifunctioneel centrum gericht op sport, gezondheid en ontspanning met een LifeStyle Passage, een SportstadcafĂŠ, het Friesland College, een Gezondheidsboulevard, een congres- en vergadercentrum en parkeergelegenheid (Website Sportstad Heerenveen, 2007). De bouw daarvan begon in 2001 en is nog altijd bezig. Mede door de Europese deelnames van de club, bleef er behoefte aan uitbreidingen, ook van de sponsorplaatsen. Inmiddels telt het stadion bijna 30.000 plaatsen, een verdubbeling van het aantal bij de oplevering. In de omgeving is het nieuwe centrum van Zuid-Friesland gebouwd. Vooraf was het onmogelijk in te schatten dat een nieuw stadion een dergelijke impact heeft kunnen hebben. Mede hierdoor zal dit concept zo vaak gekopieerd zijn.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.19 Helmond

55) Helmond

56) Stadion de Braak

Ook de Braak is een stadion op een amateurcomplex. In 1945 is aan de rand van de stad, tegen het Zuid-Willemskanaal aan, een stadionnetje met 10.000 plaatsen aangelegd. Doordat sommige tribunes afbranden of verouderden was het jarenlang een ontwikkelingsstadion. Nadat de staantribune aan een lange zijde na 1988 niet meer voldeed aan de KNVB eisen en gesloopt werd, is het stadion in onbalans en dat is het altijd gebleven. De gemeente weigerde geld in een nieuwe oosttribune te stoppen waardoor er jarenlang een wand met reclameborden stond. Aan de zuidkant, bij de Bakelsedijk, kon geen zittribune worden gebouwd, omdat de achtertuinen van de buurtbewoners te dicht bij het speelveld liggen (Van Loock, 1999, p.42). Inmiddels kent het stadion drie nieuwe tribunes, gebouwd tussen 1993 en 1998, maar aan de zuidkant volgen nog altijd buurtbewoners op de daken van hun schuurtjes de wedstrijden. In 2007 is de Kadernotitie Helmond Sport (Gemeente Helmond, 2007) verschenen. Hierin worden vier punten genoemd waarom nadere studie noodzakelijk is. De openbare orde en veiligheid, de bereikbaarheid en het parkeren, uitbreidingsmogelijkheden en overlast en de trainingsaccommodatie en jeugdopleiding blijken de belangrijkste zorgenkindjes te zijn, waarvan drie van de vier zaken met de locatie van het stadion te maken hebben. De gemeente komt tot de conclusie dat een nieuw stadion goed te financieren is, als een deel van het oude terrein voor een woningbouwopgave wordt gebruikt. In totaal worden er acht locaties bekeken voor een nieuw stadion. De gemeente heeft een voorkeur voor een stedelijke locatie, omdat deze goed in het al geldende beleid passen. De club ziet problemen in het verplaatsen van de amateurverenigingen van het huidige complex, waardoor de verwachte woningbouwopbrengsten zullen tegenvallen. Zij komt zelf met een locatievoorkeur die niet onder één van de acht locaties van de gemeente valt. Het lijkt vooral een financiële kwestie te gaan worden wie het risico van een nieuw te ontwikkelen stadion en van de woningbouwontwikkeling op de oude locatie gaat dragen. Uit de vergadering van 3 april 2007 blijkt dat de club vooral een noodzaak tot verhuizen naar een andere locatie ziet. De gemeente is hier niet van overtuigd (Website SP Helmond, 2007). In april is besloten nader onderzoek naar de problematiek en de mogelijkheden te doen en op het moment van schrijven is dit onderzoek nog gaande. Figuur 57: De locatie voor een nieuw stadion in Helmond

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.20 Kerkrade

58) Oostelijke Mijnstreek

59) Kaalheide

60) Parkstad Limburg

In een glooiende omgeving is het Sportpark Kaalheide een haast on-Nederlands stadion. Het in 1946 gebouwde stadion maakt gebruik van zijn ligging in een kuil. Het voldeed aan de NOC normen van 1917 met één overdekte, één onoverdekte tribune en in de bochten onoverdekte staanplaatsen. Daarnaast was het stadion te gebruiken door maar liefst tien sportclubs, een voorbeeld van multifunctionaliteit. De atletiekbaan werd zelfs gebruikt voor wielerwedstrijden. Pas in 1950 werd het stadion geopend en kende jarenlang nauwelijks veranderingen, behalve de plaatsing van lichtmasten (Van Loock, 1999, p108). Een situatie die bij meer multifunctionele stadions is waargenomen. Na vijftig jaar was het stadion dan ook aan vernieuwing toe. Niet alleen fysiek, maar ook de eisen aan een nieuw stadion waren veranderd. De bestuurlijke situatie in de regio was veranderd. Zeven gemeenten hebben een samenwerkingsverband gesloten in de vorm van Parkstad Limburg (Website Parkstad Limburg, 2007) en Kerkrade valt hieronder. Het nieuwe stadion staat dan ook binnen de gemeentegrens van Heerlen. De daadwerkelijke bouw van het nieuwe stadion heeft uiteindelijk nogal wat moeilijkheden gekend. Een casino en een grote bouwmarkt wilden zich tegen of onder het stadion vestigen, maar stuitten op concurrentiebezwaren van de overheid. Het stadion is samen met het omliggende bedrijfsterrein ontworpen en de bedrijven waren nodig voor de financiering van het 74 miljoen gulden kostende stadion. Uiteindelijk is het zonder al te grote problemen gebouwd en in 2001 geopend. Opmerkelijk is wel dat de Parkstad Limburg als gebied meer bekendheid heeft dan het gelijknamige stadion.

3.2.21 Leeuwarden

61) Leeuwarden

62) Cambuur stadion

De geschiedenis van het Cambuurstadion begint in 1932. Aan de rand van de stad werd een sportpark aangelegd waar de eerste jaren alleen schapen graasden. In 1936 werd de eerste wedstrijd gespeeld. Na de Tweede Wereldoorlog, in 1949, was er pas sprake van een stadion met tribunes aan alle kanten. Diverse kleine verbouwingen zorgden ook hier voor een ontwikkelingsstadion op een amateurcomplex. In 1993 presenteerde bouwbedrijf Jorritsma nieuwe plannen, die na enkele bezuinigingsronden ook werd uitgevoerd en in 1995 was de

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

verbouwing compleet (Van Loock, 1999, p.43). Een tweetal supermarkten heeft zich in de ruimte onder de hoofdtribune gevestigd. Op 17 mei 2005 heeft de gemeenteraad van Leeuwarden het advies gekregen het stadion aan te kopen en verder met functies te gaan ontwikkelen. Het gaat voornamelijk om woningbouw op de bijvelden van het stadion (Website Gemeente Leeuwarden, 2005). In januari 2007 heeft de club aangegeven naar een nieuw stadion te willen. De club verkeert in een financieel onzekere situatie en profiteert niet voldoende van de ontwikkelingsplannen. Ze denkt dat dit in een nieuw stadion beter zal gaan. De gemeente heeft hier op het moment van schijven geen uitspraken over gedaan.

3.2.22 Maastricht

63) Maastricht

64) De Geusselt

MVV voetbalde jarenlang in de Boschpoort in het centrum van de stad. Al in de jaren twintig was dat stadion volledig ingeklemd door de omgeving. Uiteindelijk was het het stadsbestuur in de jaren vijftig dat aan de club het verzoek deed om in een nieuw stadion aan de rand van de stad te gaan spelen. Het stadion voldeed volledig aan de NOC normen en kende een atletiekpiste. De Geusselt was een sportpark en werd in 1960 geopend (Van Loock, 1999, p.82). Behalve de hoofdtribune stelde het stadion niet veel voor en was ook de sfeer beneden peil. Omdat de toeschouwersaantallen terug liepen, werd gezocht naar een manier om ze weer terug te krijgen. Er werd gekozen voor het draaien van het veld en de bouw van twee nieuwe tribunes. In 1987 werd het gedraaide stadion in gebruik genomen (Tummers, 1993, p103). Jarenlang bleef het stadion er zo bij liggen, totdat MVV in geldnood kwam. Een consortium van de Gemeente Maastricht, de Kamer van Koophandel, de SNS Bank en het Bedrijfspensioenfonds Bouwnijverheid investeerden negentig miljoen gulden in de ontwikkelingen rondom de Geusselt. Door de draaiing van het stadion was hier veel ruimte en de locatie langs de A2 was erg gunstig. Het Businesspark Geusselt ging voornamelijk kantoren huisvesten. Het geldtekort van twee miljoen van MVV zou hiermee afgedekt worden (Website Nieuwsbank, 1999). Een doorslaand succes zijn deze ruimtes niet; bij een willekeurig bezoek in april 2007 stonden er diverse ruimtes te huur en te koop.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.23 Nijmegen

65) Nijmegen

66) De Goffert

67) Nieuw- in oud Stadion.

In Nijmegen begon men in 1935 met de aanleg van een Volkspark wat diende als werkverschaffingsproject in de economische crisistijd. Het Amsterdamse Bos en het Haagse Zuiderpark zijn andere bekende voorbeelden van dergelijke volksparken in Nederland. Deze laatste hoort, samen met het Goffertpark, tot de enige volksparken met een gemengde stijl. Dit uit Duitsland afkomstige idee combineert de parkfuncties als ontspannen wandelen met sportievere functies die vaak in een openbaar stadion hun plaats kregen. Het Goffertstadion is een typisch Duits volksparkstadion, vanwege de kuil waarin het gelegen is. De burgemeester vond dit noodzakelijk omdat “Een sportstadion, omgeven door hoge tribunes kan een imposant bouwwerk zijn, maar vooral in een landelijke omgeving strekt het niet altijd tot verfraaiing.(Tummers, 1993, p.82” Het stadion stak jarenlang maar drie meter boven de omliggende grasvelden uit en was minder hoog dan de bomen eromheen. De lichtmasten en de latere overkappingen deden dit beeld echter schade aan (Website Goffertpark Nijmegen, 2007). Volledig volgens de NOC regels uitgevoerd kende het stadion één overdekte zittribune, één onoverdekte en staanplaatsen aan de korte zijdes. Het stadion beschikte over een atletiekbaan en een wielerbaan, waardoor het een immense schotel in het park vormde. Deze immense schotel zorgde er ook voor dat de toeschouwers zeer ver weg zaten. Nadat Nederland het EK van 1996, waarin Nijmegen als één van de speelsteden was aangewezen, niet kreeg, werden er plannen voor een verbouwing van het stadion gemaakt (Meyer et al, 2006, p59). Voornamelijk omdat de club dit wilde, omdat de commerciële mogelijkheden te beperkt waren in vergelijking met de concurrentie en het stadion het imago van de club niet ten goede kwam. Binnenin het oude stadion verrees een nieuw stadion. De tribunes werden dicht op het veld gebouwd. Doordat de oude schotel behouden is, zijn er geen andere functies bij het stadion ontwikkeld en ook de locatie van de Goffert is historisch bepaald. Planologisch zijn dus vooral de jaren dertig interessant geweest, met de gehele volksparkfilosofie, waar het huidige, moderne stadion eigenlijk niet meer in past.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.24 Oss

68) Oss

69) Het TOP Oss stadion

De geschiedenis van het TOP Oss Stadion is weinig interessant. De club speelt pas sinds 1991 betaald voetbal. Hiervoor was het een amateurclub op een normaal amateurveld, waar het een aantal keren kampioen is geworden. Begin 1997 volgt een nieuwe hoofdtribune en in 1998 volgen nog twee tribunes. Voor de vierde tribune is jarenlang geen geld en geen belangstelling. In 2006 wordt er een ander project gestart, namelijk het de Talentencampus Oss. Op de plaats van de vierde tribune moet een school en een topsporthal gevestigd worden. Tegelijkertijd wordt het stadion onder handen genomen met diverse businessruimte en bedrijfsruimte (Website TOP Oss, 2007). De eerste paal moet echter nog altijd geslagen worden en de financiĂŤn zijn op 9 mei 2007 nog altijd niet volledig gedekt.

3.2.25 Roosendaal

70) Roosendaal

71) De Luiten

72) Vast en Goed stadion

RBC speelde precies vijftig jaar lang op Sportpark de Luiten. Vanaf 1951 was dit kleine amateurstadion in gebruik. De club speelt pas sinds 1984 in het betaald voetbal en de verbouwingen aan het ontwikkelingsstadion stammen dan ook uit die tijd. Het nieuwe stadionnetje was dan ook noodzakelijk. In 2000 werd dit gebouwd op industrieterrein de Bochwerf (Website RBC Roosendaal, 2007). Een locatie vlak aan het spoor tussen Dordrecht en Antwerpen, maar omdat het stadion van Roosendaal geen achteruitgang kent, kan deze potentie niet gebruikt worden. In het eerste seizoen in het nieuwe stadion promoveerde de club, waardoor er al direct in 2002 uitbreidingsplannen werden gemaakt. De bouw van winkels, een discotheek en een amusementshal bij het stadion moesten de uitbreiding mogelijk maken. Dit zou in vier fases moeten gebeuren, waarbij de sponsorplaatsen als eerste aan de beurt zouden komen (Website JFR Online, 2006). Deze plannen zijn, door de degradatie en de gemeente die tegen gokhallen is, volledig in de ijskast verdwenen.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.26 Rotterdam

73)Rotterdam

74) Het Kasteel

75) De Kuip

76) Woudestein

Met drie voetbalstadions is Rotterdam de stadionhoofdstad van Nederland. Daarnaast zijn met het Sportpaleis Ahoy, het Neptunus honkbalstadion, de Topsporthal en het Rotterdam Hockeystadion ook andere sportstadions goed vertegenwoordigd. Verder hebben SVV en Xerces amateuraccommodaties waar vroeger betaald voetbal is gespeeld. Alle drie de huidige stadions hebben hun eigen ontwikkelingsgeschiedenis. Het Kasteel van Sparta uit 1916 in Rotterdam-West is de oudste. Het Kasteelgebouw zelf is in samenhang met de wijk Spangen ontworpen door architect Overeynder (Van Loock, 1999, p.62). De wijk vormde toen een buitenwijk en het stadion lag aan de rand van de stad. Jarenlang was het stadion een ontwikkelingsstadion. Het ging voortvarend met Sparta en dus was er steeds behoefte aan een uitbreiding of aanpassing van het stadion. Opmerkelijk is het verhaal van de Schietribune, welke achter de oude houten tribune werd gebouwd, zodat er niet een jaar met een beperkte capaciteit gespeeld hoefde te worden. Nadat deze tribune werd gesloopt bleek de nieuwe toch wel erg ver van het veld te liggen (Tummers, 1993, p.34). In 1998 en 1999 volgde een bijna volledige renovatie. Na een zoektocht langs diverse locaties in en buiten Rotterdam, waaronder Woudestein, besloot het college van B&W op 3 juli 1997 dat Sparta op Spangen zou blijven. Een nieuw stadion paste goed in het beleid om de wijk Spangen op te waarderen (Van der Sluijs, 2000, p.16). Uiteindelijk werd het stadion een kwartslag gedraaid, werden er vier nieuwe tribunes gebouwd met daaronder bedrijfsruimtes. Ook de openbare ruimte in de omgeving werd opnieuw ingericht. De Kuip is een bijnaam van het Stadion Feijenoord. Hoewel het Kasteel ook officieel het Sparta Stadion heet, geeft een dergelijke bijnaam aan hoe bijzonder en uniek het stadion is. De bijnaam geeft goed weer wat de status van het stadion is, namelijk de nummer ĂŠĂŠn van Nederland. Het is een voetbalstadion zoals er in Nederland geen tweede te vinden is (Van Loock, 1999, p63). Door de successen van de club in de jaren twintig en dertig zag het bestuur van de club de noodzaak tot de bouw van een nieuw stadion in. 30.000 toeschouwers zou de nieuwe accommodatie moeten kunnen ontvangen, maar voorzitter Van Zandvliet had grotere plannen; 70.000 toeschouwers en twee hangende tribunes. Het stadion moest tot de vijf grootste van Europa gaan horen. Iedereen, met name in Amsterdam, wat net het Olympisch Stadion had gebouwd, dacht aan grootspraak, maar in 1936 stond het stadion er (Tummers, 1993, p73). Van der Vlugt en Brinkman, de architecten van de Van Nelle fabriek, ontwierpen de stalen kolos, die in een lege polder op Rotterdam-Zuid verrees. Het stadion was zelfs af voordat er toegangswegen naartoe waren (De Wolff, 1997, p237). Het station bij het Stadion werd snel aangelegd, net als parkeervoorzieningen, zodat het stadion goed bereikbaar werd. Het stadion was het grootste en modernste van Nederland. Ondanks dat het te boek staat als een echt voetbalstadion hebben er juist, meer dan in andere stadions altijd veel andere evenementen in de Kuip plaatsgevonden. Het stadion is altijd een multifunctioneel gebouw geweest. Dat het een goed ontwerp is geweest, kan bewezen worden door het geringe aantal aanpassingen en

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

verbouwingen, dat jarenlang noodzakelijk was. Tot halverwege de jaren negentig was het stadion vrijwel identiek aan het origineel. Gedwongen door de commerciële ontwikkelingen in de voetballerij onderling het stadion in 1994 toch een grondige verbouwing. Door het Maasgebouw, met commerciële ontvangstruimtes en kantoren, los naast het stadion te bouwen, is het oorspronkelijke gebouw behouden gebleven. De nieuwe dakconstructie, die nu alle vier de tribunes in plaats van één tribune overdekt, zorgt er voor dat het stadion nog meer op een kuip lijkt. Ondanks deze aanpassingen zijn er de laatste jaren steeds meer voorzichtige plannen gemaakt voor een nieuw stadion voor Feyenoord. De club meent commercieel toch niet genoeg te kunnen groeien en verliest het ten opzichte van de concurrentie. Het stadion zelf kan nog jaren mee, de vraag is alleen of het betaald voetbal niet te erg is veranderd om het stadion nog goed te laten functioneren. Woudestein is altijd de kleinste van de Rotterdamse stadions geweest. Oorspronkelijk bevond landgoed “Woudensteyn” zich in de gemeente Kralingen en het terrein heeft vanaf 1902 wedstrijden van Excelsior een plaats gegeven. In 1939 volgde een grote verbouwing en in de jaren zestig nog één. Toch week de club voor wedstrijden met veel belangstelling uit naar de grotere stadions van Rotterdam (Van Loock, 1999, p167). Door de aanwezigheid van twee andere Eredivisieclubs in de stad heeft Excelsior altijd minder belangstelling gehad van het publiek. Het stadion was dan ook altijd kleiner dan de andere twee. De locatie van het sportpark is wel veranderd. Aan de rand van een aparte gemeente ligt het nu relatief dicht bij het stadscentrum, perfect bereikbaar vanaf de ruit van Rotterdam en met de metro. Toen Sparta in de jaren negentig op zoek was naar een nieuwe locatie voor een stadion, werd Woudestein, maar ook twee locaties in de buurt onderzocht. De plannen voor een gezamenlijk stadion zijn vanuit Excelsior eigenlijk nooit echt ondersteund en nadat het besluit was genomen dat Sparta op Spangen bleef, begon Excelsior aan haar eigen stadionverbouwingsplannen. De “oud-papier” club (gaten in de begroting werden jarenlang gedicht door het inzamelen van oud papier) kwam met zeer eenvoudige sloop en nieuwbouw plannen (Website ERFC Online, 2007). In 1999 werd dit nieuwe stadion geopend en voor het eerst in de geschiedenis beschikte Excelsior over vier volwaardige tribunes, waarvan er twee met subsidie van de gemeente gebouwd zijn. Andere functies zijn vreemd genoeg niet aan het stadion toegevoegd, hoewel de locatie ervoor ideaal lijkt, zeker met het oog op de ontbrekende financiën. Rotterdam beschikt nu over drie gerenoveerde stadions. Waar in andere steden de stadions nieuwe locaties hebben gekregen, is het hier nog niet zover. In de toekomst zal het waarschijnlijk wel zover komen. De Kuip is een oud stadion én een monument, waardoor sloop of grote verbouwingen onmogelijk zijn.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.27 Sittard

77) Sittard

78) De Baandert

79) Wagner&Partners stadion

Sittard en Geleen zijn twee Limburgse steden die altijd een nauwe band met elkaar hebben gehad. Fortuna Sittard is een samenvoeging van het Geleense Fortuna en Sittardia uit Sittard. Na de samenvoeging speelde de nieuwe club zijn thuiswedstrijden afwisselend in het Maurtisstadion van Geleen, welke over een lichtinstallatie beschikte en in de Baandert, gebouwd in 1964. In 1970 werd definitief gekozen voor de Baandert, omdat de gemeente Sittard meer bereidwillig was het betaalde voetbal te steunen. In 1972 volgde dan ook een verbouwing van dit stadion (Van Loock, 1999, p36), dat een stedelijk voetbalstadion was en niet echt een ontwikkelingsstadion. Dit laatste had het wel kunnen worden, als de gemeente halverwege de jaren negentig had gekozen voor een verbouwing in plaats van nieuwbouw. Woningbouw op de oude locatie was aantrekkelijker. In 1998 werd de eerste paal van het nieuwe stadion geslagen en in 2000 werd het in gebruik genomen. De ligging van het nieuwe stadion is altijd omstreden geweest. Bijna vijf kilometer van het stadscentrum af is het niet meer per voet te bereiken. Economisch is het echter een prima locatie, aan de grote randwegen van de nieuwe gemeente Sittard-Geleen met een goede verbinding naar de A2. Het stadion ligt in het midden van deze ‘nieuwe stad’ en er zijn veel ontwikkelingsmogelijkheden in de omgeving (Website FortunaHome, 2005). De plannen voor het gehele bedrijfsterrein eromheen zijn echter, zeven jaar na de opening, nog altijd niet uitgevoerd. De Bedrijvenstad Fortuna was in 1998 door het ministerie van VROM aangewezen als voorbeeldproject STIR (Stimuleringsprogramma Intensief Ruimtegebruik)(Website SenterNovem, 2006). De economische recessie en de degradatie van de club zijn hier beide oorzaken van. Ook is er in de omgeving in Midden-Limburg veel vergelijkbare bedrijfsruimte beschikbaar, waardoor alle terreinen slecht gevuld zijn. Ook het tot 2005 geldende bestemmingsplan bood niet veel ruimte voor retail-activiteiten, omdat deze zouden concurreren met de binnensteden. De club kwam mede door tegenvallende ontwikkelingen in de omgeving, in een financiële crisis terecht en heeft een aantal maal op de rand van het faillissement gestaan. In 2005 besloot de gemeenteraad het bestemmingsplan te verruimen en werd er met een consortium van marktpartijen een overeenkomst gesloten. In ieder geval zullen er een supermarkt en een speelhal gerealiseerd worden. In januari 2006 werd het Citta-plaza plan gelanceerd. Het stadion, wat aan de buitenkant nooit afgewerkt was, moest kantoren, winkels en entertainmentfuncties gaan huisvesten, om de hele omgeving een impuls te geven (Website Citta Plaza, 2006). Bij het laatste bezoek, in september 2006, was hier nog niets van zichtbaar, net als van alle andere plannen.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.28 Tilburg

80) Tilburg

81) Willem II Stadion

Het Willem II stadion bevindt zich al jarenlang op dezelfde plaats aan de Goirlseweg. Er werd al op het veld gevoetbald voordat er in 1921 gebouwd werd, wederom aan de rand van de stad. Op voorschrift van de bekende NOC regels kreeg de accommodatie ook een atletiekbaan. De schade die het sportpark in de Tweede Wereldoorlog opliep werd in 1946 hersteld door de gemeente, welke er een nieuw multifunctioneel sportpark van maakte, net als in Den Bosch en Enschede. De formule met één overdekte, één onverdekte zittribune en twee staantribunes werd wederom gebruikt en in 1948 werd dit vernieuwde sportpark geopend (Van Loock, 1999, p166). Begin jaren negentig werd het park verbouwd. Er werd in de buurt een nieuwe atletiekbaan aangelegd, waardoor de nieuwe, moderne tribunes dichter op het veld geplaatst konden worden. In 1993 was dit nieuwe voetbalstadion gereed. Ondanks de ideale locatie vlakbij een afslag van de A58, zijn er geen andere functies bij het stadion aanwezig, iets wat bij een mogelijke verbouwing (waar geen concrete plannen voor zijn) een optie zou kunnen zijn.

3.2.29 Utrecht

82) Utrecht

83) De Galgenwaard (2005)

84) De Galgenwaard (jaren zestig)

De Galgenwaard is bezig aan de derde vorm waarin het stadion bestaat. Het in 1936 opgeleverde werkverschaffingsproject van de gemeente was een multifunctioneel sportcomplex aan de rand van de stad. Het stadion bevatte een atletiekbaan en een wielerbaan en was een bijna kopie van het Goffert stadion in Nijmegen (Van Loock, 1999, p122). In 1970 werd de fusieclub FC Utrecht opgericht en deze werd de vaste bespeler van het stadion. Het toenemende supportersgeweld van deze aanhang zorgde ervoor dat er een veiligere accommodatie moest komen. In 1982 was het zover. Ballast Nedam ontwierp een stadion wat lange tijd bekend stond als het veiligste van de wereld. Door het ontwerpen van een puur voetbalstadion kwamen de tribunes dicht op het veld te staan. De ruimte eromheen kon perfect worden gebruikt als parkeerplaatsen. In de hoeken tussen de vier tribunes verrezen kantoortorens, die dankzij de goede bereikbaarheid en de ruimte parkeergelegenheid het beter deden dan kantoorruimte in de Utrechtse binnenstand (Tummers, 1993, p104). De gracht zorgde ervoor dat de supporters van het veld gescheiden werden, zonder zichtbelemmerende hekken.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Dit veilige stadion voldeed jarenlang, totdat de commerciële mogelijkheden onvoldoende bleken te zijn. Een kleine verbouwing van de eretribune vond plaats in 1993, zodat de club weer meekon, maar al snel werd duidelijk dat de “Nieuwe Galgenwaard” alweer verouderd was. Geen fysieke veroudering, maar een economische. Dus werden er wederom verbouwingsplannen gemaakt door Zwarts en Jansma (Website Zwarts & Jansma, 2007). De kosten van deze verbouwing (en de uitbreiding naar 25.000 plaatsen) van ongeveer dertig 2 miljoen euro werden bijeengebracht door het ontwikkelen van ongeveer 30.000 m kantoren, tachtig appartementen, een parkeergarage, een leisure-winkelcentrum en een gemeentelijke sporthal. De grond onder en rondom het stadion, welke eigendom was van de gemeente, werd voor een symbolisch bedrag aan de stadionstichting gegeven. Daarnaast legde de provincie Utrecht in het kader van het grootstedenbeleid een aantal miljoenen bij. De SP fractie in Utrecht was het absoluut niet eens met de plannen (Website SP Utrecht, 2003). Toch is het stadion in vier jaar tijd, in verschillende fases, volledig verbouwd volgens de oorspronkelijke plannen. De locatie aan de rand van de stad, dicht bij de ringwegen, bleek wederom een succesfactor te zijn. Het nieuwe stadion heeft een hele grote herkenbaarheid gekregen en fungeert daardoor als icoon voor dit deel van Utrecht.

3.2.30 Veendam

85) Veendam

86) De Langeleegte

87) Locatie langs de N33?

De Langeleegte in Veendam is het stadion met misschien wel de meest tot de verbeelding sprekende naam van Nederland. Veendam is voor de meeste bewoners van Nederland al ver weg en de Langeleegte lijkt niet iets om naar uit te kijken. De club Veendam verplaatste zich over veel verschillende velden, totdat de gemeente eindelijk de beoogde grond van een boer had kunnen kopen. De Tweede Wereldoorlog zorgde er echter voor dat pas in 1950 de bouwwerkzaamheden aan dit terrein daadwerkelijk begonnen. Het was een sportpark met een zwembad, wat later sneuvelde voor extra parkeerruimte. Het is ook een typisch ontwikkelingsstadion, met verbouwingen in 1959, 1987, 1988 en 1998, op een amateurcomplex (Van Loock, 1999, p119). In februari 2006 kwam de club met plannen voor een nieuw stadion, op een locatie langs de N33(Website BV Veendam, 2006). De voornaamste redenen hiervoor waren het terugdringen van onderhoudskosten en een lagere huur. Omdat de gemeente eerst niet erg meewerkte, omdat ze het stadion net voor een paar miljoen heeft gekocht van de club, werd gedreigd een andere gemeente in Oost-Groningen te zoeken. Hoe het nu met de plannen staat is vrij onduidelijk. Het behalen van de play-offs kan een stimulans zijn om snel concrete resultaten te boeken.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.31 Velsen

88) Velsen â&#x20AC;&#x201C; Zuid

89) Sportpark Schoonenberg

De Duitse bezetting zorgde voor een probleem in dit deel van Noord-Holland. De beide clubs Stormvogels en VSV zaten zonder onderdak en moesten uitwijken naar Beverwijk. De gemeente wilde dit niet en had plannen voor een volledig sportpark en kocht de gronden op de Schoonenberg aan. In 1947 en 1948 werd het stadionnetje gebouwd en begin jaren zestig werd het al vervangen. De fusie van beide clubs tot Telstar in 1963 was daar de belangrijkste aanleiding voor (Van Loock, 1999, p151). Sindsdien zijn er kleine verbouwingen geweest, maar echt sprake van een ontwikkelingsstadion is er niet. Het is nog steeds een jaren zestig stadion op een sportpark. De staantribunes achter de doelen zijn afgesloten en de deels houten hoofdtribune voldoet ook niet meer aan de KNVB eisen. In 2007 waren de club en bouwbedrijf Midreth overeengekomen dat er een nieuwe tribune zou worden gebouwd (Website Haarlems Dagblad, 2007), maar de gemeente werkt daar niet aan mee, omdat ze bang is buiten de boot te vallen als het stadion gesloopt wordt en er woningen gebouwd worden. Er zijn diverse plannen geweest voor verbouwing van de Schoonenberg en mogelijkheden om samen met HFC Haarlem een stadion in de regio te betrekken. Aan het begin van het seizoen 2007-2008 is de houten hoofdtribune van het stadion afgekeurd en gesloten voor het publiek. De plannen zijn er om op deze plaats zo snel mogelijk een nieuwe tribune te plaatsen.

3.2.32 Venlo

90) Venlo

91) De Koel

De Koel ligt op nog geen kilometer van de Duitse grens en het is dan ook niet verwonderlijk dat dit een on-Nederlands stadion is. Gebruik makend van de Kuil waarin het stadion zich sinds 1971 bevindt, zijn twee tribunes tegen de heuvels aan gebouwd. Jarenlang is het een verzameling van diverse tribunes geweest (Van Loock, 1999, p111), waar in de verbouwing van 2005 verandering in is gekomen. Een echt ontwikkelingsstadion, alleen niet op een sportpark maar aan de rand van de stad. Nadat de club onverwacht promoveerde in 2007, riep de burgemeester in zijn enthousiasme dat VVV wel een nieuw stadion zou moeten krijgen (Website FCUpdate, 2007). Het bedrijfsleven zou nu geĂŻnteresseerd zijn om zich aan de club te binden. Inmiddels is de gemeente mogelijke locaties aan het onderzoeken en lijkt een nieuw stadion er binnen vijf jaar daadwerkelijk te komen.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.33 Volendam

92) Volendam

93) Kras Stadion

Over het Stadion in Volendam is vrij weinig geschreven. De plaatselijke voetbalclub heeft altijd, sinds de oprichting in 1947 op het sportpark gespeeld. Dit sportpark lag eerst ver buiten het dorp maar inmiddels is het dorp eromheen gegroeid. Het veld van het stadion was oorspronkelijk ook gewoon het hoofdveld. Het is een echt ontwikkelingsstadion op een sportpark, met verbouwingen aan de tweede lange zijdes in 1953 en het bouwen van een echt stadion eind jaren zeventig. In 1992 verrees een nieuwe hoofdtribune met business-seats en twee jaar later volgden twee nieuwe zittribunes achter de doelen (Van Loock, 1999, p161). Het geld voor een laatste nieuwe tribune ontbreekt voorlopig nog. In Volendam is niet een grote behoefte aan winkel- of kantoorruimte, waardoor het onwaarschijnlijk is dat dergelijke functies kunnen worden gebruikt voor de financiering van het stadion.

3.2.34 Waalwijk

94) Waalwijk

95) Mandemakers Stadion

96) Ruimte aan de A59

RKC speelt pas sinds 1984 in het betaalde voetbal. Daarvoor speelde de club al jarenlang aan de Akkerlaan op het Sportpark Olympia. Het in 1962 aangelegde sportpark aan de rand van het dorp heeft een aantal kleine verbouwingen gekend. RKC speelde jarenlang in een veredelde â&#x20AC;&#x153;fietsenstallingâ&#x20AC;?, een stadion wat zo genoemd werd door de vele hekwerken. Plannen voor een echt stadion waren er wel, zeker na de promotie naar de Eredivisie in 1988, maar deze zijn nooit uitgevoerd. De uit 1991 stammende plannen waren pas in 1996 voltooid. De gemeente weigerde namelijk lange tijd geld in het project te steken. Toen deze met twee van de acht miljoen gulden over de brug kwam, was het snel geregeld, ook omdat RKC anders zijn betaald voetbal licentie zou verliezen. Een tekort aan parkeerplaatsen op het huidige sportpark heeft in 2007 vanuit de club de roep om een nieuw stadion losgemaakt (Website Voetbalbelgie, 2007). Dit zou dan langs de A59, in combinatie met kantoren en bedrijven gerealiseerd moeten worden, functies die nu niet bij het stadion te vinden zijn.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.35 Zwolle

\ 97) Zwolle

98) Oosterenk Stadion

Het Stadion in Zwolle kent een roerige geschiedenis. De eerste tribune op het sportpark werd in 1934 in gebruik genomen. De Stadsarchitect Wiebinga had in de jaren daarvoor de plannen voor een sportpark met voetbalveld, paardenrenbaan en zwembad gemaakt. Het stadion bleek een ontwikkelingsstadion op een amateurcomplex te worden. Diverse kleine verbouwingen leiden tot een grote verbouwing in 1977. De gemeente zorgde voor de financiële steun en nieuw stadion werd geopend. Na de brand in december 1985 moest de hoofdtribune vervangen worden en vervolgens volgden nog wat kleine aanpassingen van de diverse staan- en zittribunes (Van Loock, 1999, p136). De oudste plannen voor een nieuw stadion voor FC Zwolle dateren uit 2001. Het sportpark bleek, dankzij de goede bereikbaarheid via de A28, nog steeds een uitstekende locatie. Het stadion wordt wel een aantal meters verschoven en de andere velden verdwijnen. Hierdoor ontstaat er ruimte om andere functies en parkeergelegenheden aan het gebied toe te voegen. Het thema “sport, vrije tijd en leisure” is aan de 35.000 m2 winkelruimte toegeschreven, wat naast de kantoorruimte, een fitnesscentrum, een restaurant, een hotel, een fast-food restaurant en een casino voor de inkomsten van de bouw van het nieuwe stadion moeten zorgen (Website stadioncomplex Zwolle, 2007). Dit casino is één van de redenen geweest waarom het stadion zoveel vertraging heeft opgelopen. Het aantal gokautomaten en de effecten op gokverslaving onder de bevolking speelde een belangrijke rol in de afweging of het stadion er moest komen. Op 2 maart 2005 is dit referendum gehouden, waaruit bleek dat het merendeel van de bevolking (indirect) voor de komst van een gokhal bij het stadion was (Website Nieuws Overijssel, 2004). Vervolgens bleek het verplaatsen van de amateurclubs een probleem, omdat hun nieuwe velden nog niet gereed waren (Website D’66 Zwolle). Uiteindelijk is in mei 2007 begonnen met de sloop van het oude stadion en de bouw van het nieuwe stadion, inclusief gokhal en alle andere functies.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.2.36 Overigen

99) De Wageningse Berg

100) Westmaat in Spakenburg

101) Dudok tribune in Hilversum

Behalve de hiervoor behandelde steden met een betaald voetbal club zijn er nog een aantal steden en dorpen met een stadion in Nederland. In Haren, vlakbij de grens met Groningen, ligt het stadion de Esserberg. Breda heeft de Blauwe Kei, Schiedam sportpark Harga, Delft de Brasserskade, Vlissingen sportpark Irislaan en Wageningen de Wageningse Berg. Dit zijn allemaal stadions op een amateurcomplex, sommige ontwikkelingsstadions en anderen nog in oorspronkelijke staat aanwezig, maar altijd bevinden ze zich aan de rand van de stad. Alle stadions zijn min of meer ongebruikt achtergebleven, omdat de clubs zelf geen betaald voetbal meer spelen en bij de amateurs maar weinig publiek trekken. Het Fanny Blankers Koen stadion in Hengelo, het oude Veldwijk stadion, heeft als atletiekstadion wel een duidelijke nieuwe functie gekregen. Naast stadions kent Nederland ook een aantal historische tribunes. Aan de Reeweg in Dordrecht, Het Kleine Loo in Den Haag, de Leeuwarderweg in Sneek en de Nieuwsportlaan in Alkmaar staan gerestaureerde gebouwen, zonder andere niet genoemde oude tribunes te kort te doen. Binnen het amateurvoetbal in Nederland is ook een nieuwbouwtrend van tribunes waar te nemen. Spakenburg, IJsselmeervogels, Rijnsburgse Boys, Quick Boys, SV Woerden een VV Gemert zijn enkele voorbeelden van topamateurclubs die deze eeuw een nieuwe tribune hebben laten bouwen. Soms gaat dit gepaard met een businessclub, omdat ook in het amateurvoetbal geld een belangrijke rol speelt. Een bijzondere vermelding is er voor het sportpark dat Dudok in Hilversum heeft ontworpen. Het sportpark was als totaalconcept ontworpen om meerdere sporten te huisvesten. Bij het hoofdveld verrees ook een tribune. Deze houten tribune is in 1920 opgeleverd en diende lange tijd als stadion van één van de drie Hilversumse profclubs. Bij een sanering in de jaren vijftig en zestig verdween het betaald voetbal in Hilversum en het sportpark onderging een aantal wijzigingen. De tribune werd afgesloten voor publiek en er werd weinig mee gedaan. In 2000 stelde de gemeente Hilversum het Masterplan Arenapark vast. Ondanks de inzinking in de kantorenmarkt werd in 2003 besloten dat het een ‘hoogwaardig Kantorenpark’ moest worden (Website Nieuwsbank, 2004). Het sportpark is hiervoor gesloopt en inmiddels staan de eerste kantoren er, waaronder het kantoor van Nike Benelux. In april 2007 heeft de gemeenteraad het Masterplan definitief goedgekeurd, wat de weg vrij maakt voor het laatste deel van de bebouwing. De historische tribune blijft echter wel gewoon staan (Website Gemeente Hilversum, 2007).

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.3

Typering Nederlandse Stadions

In hoofdstuk 2 zijn een zevental stadionbouwperiodes onderscheden. In paragraaf 3.2 is vervolgens ieder huidig Nederlands voetbalstadion behandeld. In deze paragraaf wordt geprobeerd ze allemaal te typeren aan de hand van een aantal punten. Aan de hand van deze informatie kan uiteindelijk de vraag â&#x20AC;&#x153;Hoe zijn de huidige en toekomstige stadions te typeren?â&#x20AC;? beantwoord worden. De punten aan de hand waarvan de stadions getypeerd worden zijn de zeven perioden uit hoofdstuk 2, de locatie van het stadion bij de bouw en in 2007, de verkeerskundige situatie rondom de stadionlocatie bij de bouw en in 2007 en de functie van het stadion en de omgeving bij de bouw en in 2007. Aan de hand van deze informatie, die in een grote tabel uiteengezet is, is de uiteindelijke typering van de stadions anno 2007 tot stand gekomen. Hierin worden zeven verschillende typen stadions onderscheden.

3.3.1 Locatie Een standaardtypering die gebruikt zou kunnen worden is die van Ecorys (Ecorys Kolplon, 1995, p5). Zij maken een onderscheid in drie verschillende soorten locaties, namelijk centrumgebieden, grootschalige voorzieningsgebieden en centra gericht op het dagelijkse aanbod. Voor voetbalstadions is deze indeling niet direct bruikbaar, omdat er een traject voorafgaat aan het daadwerkelijke gebruik van de functies. Een ander bekend en veelgebruikte locatietypering is het zogenoemde A-B-C beleid voor de vestiging van nieuwe bedrijven en kantoren. Het onderscheid tussen OV bereikbaarheid en autobereikbaarheid is ook voor stadions interessant, maar dit is geen volledige typering, omdat er verschillen zitten in de autobereikbaarheid. Niet alleen zijn snelweg zichtlocaties interessant, maar ook de invalsweglocaties. Voetbal blijft toch voornamelijk een lokaal of regionaal gebeuren, waarbij het interessanter kan zijn een locatie aan een lokale weg te hebben dan aan een nationale verkeersader. Omdat er geen typeringen zijn gevonden die automatisch toepasbaar waren op de stadionproblematiek, zijn er typeringen op het gebied van locatie, verkeerskundige factoren en functies opgesteld, die de behandelde cases afdoende omvatten. Als eerste is er gekeken naar het type locatie waar het stadion zich bij de bouw en in 2007 bevond. In deze locatietyperingen is het volgende onderscheid gemaakt. [1] Centrum gebied. Het stadion ligt in of tegen het centrum van de stad aan. [2] Stedelijk gebied. Het stadion is gelegen in een woonwijk of tussen andere bebouwing. [3] Stadspark. Het stadion bevindt zich in een groene omgeving in de stad. [4] Stadsrand. Het stadion bevindt zich in de stadsrand, het overgangsgebied tussen de stad en het land eromheen. [5] Buiten de stad. Het stadion bevindt zich duidelijk buiten de stad. Het stadspark is bewust als losse locatietypering genomen. Eigenlijk is de locatie hetzelfde als bij het stedelijke gebied, een stadspark maakt ook onderdeel uit van het stedelijke gebied. Tegelijkertijd zorgt de omgeving ervoor dat dezelfde voordelen gelden als bij een stadion buiten de stad, zonder de negatieve kanten van de stedelijke omgeving.

3.3.2 Verkeer Naast deze typeringen van positie in de gehele stad, is de locatie van de stad ook getypeerd naar een aantal verkeerskundige kenmerken. Hierbij is voornamelijk naar autobereikbaarheid gekeken.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

De meeste stadions zijn namelijk slecht bereikbaar met het openbaar vervoer. Dit kan ermee te maken hebben dat, zeker de oudere generaties stadions, alleen verkeersstromen genereerden op het moment dat er een evenement aan de gang was. Het is dan rendabeler om bijvoorbeeld op die dagen pendeldiensten in te zetten, dan een standaard OV verbinding te verzorgen. Het volgende onderscheid wordt gemaakt: [0] Geen opvallende verkeerskundige factoren. [1] Invalsweg. Het stadion bevindt zich bij een belangrijke invalsweg van de stad. [2] Zichtlocatie snelweg. Het stadion is goed zichtbaar vanaf de naastgelegen snelweg. [3] OV locatie. Het stadion is goed bereikbaar met het openbaar vervoer. [4] Invalsweg + OV locatie. Het stadion is zowel met auto als ov goed bereikbaar. [5] Zichtlocatie snelweg + OV locatie. Zichtbaar vanaf de snelweg en bereikbaar met OV

3.3.3 Functie Ook is er een typering gemaakt naar de functies die zich rondom het stadion bevinden. Er zijn alleen typeringen opgenomen die ook daadwerkelijk voorkomen rondom de stadions. Dit verklaart het ontbreken van de typering leisure, aangezien deze wel voorkomt, maar altijd in combinatie met andere functies en dus in categorie 6 valt. Bepaalde functies zijn vaak gecombineerd met een bepaalde locatie. Hier wordt na de tabel verder en dieper op ingegaan. De volgende typeringen zijn gemaakt wat betreft de functie: [1] Sportstadion. Het stadion staat op zichzelf en er zijn geen andere functies in de omgeving. [2] Sportpark. Het stadion bevindt zich op een sportpark met meerdere velden of sporten. [3] Woonwijk. Het stadion wordt omgeven door bebouwing die de woonfunctie hebben. [4] Bedrijfsterrein. Het stadion ligt op een bedrijfsterrein. [5] Kantorencomplex. Kantoren zijn de belangrijkste functies die het stadion omringen. [6] Gemengde functies. Er is niet één overheersende functies rondom het stadion aan te wijzen. Het stadion bevindt zich in een gemengd gebied.

3.3.4 Type stadion Aan de hand van de voorgaande drie typeringen voor twee tijdsperiodes worden de stadions daadwerkelijk getypeerd in een allesomvattende omschrijving. Deze zes of eigenlijk zeven typeringen worden hieronder verduidelijkt. [1] Stadion op sportcomplex In de meeste gevallen zijn de Nederlandse stadions zo begonnen. Het hoofdveld van een nieuw aan te leggen sportcomplex, wat kan bestaan uit veel of weinig velden en ook andere sporten die beoefend worden, krijgt één of een aantal tribunes en zo ontstaat een stadion. Het stadion is niet aangelegd om een stadion aan te leggen, maar is aangelegd als onderdeel van een grote geheel of met een grotere gedachte dan puur een voetbalstadion. Dat is het belangrijkste verschil met de volgende categorie, waar het stadion wel vanwege het stadion is aangelegd. [2] Voetbalstadion De meest logische beschrijving van een voetbalstadion, maar toch komt deze vorm het minst vaak voor. Een voetbalstadion is gebouwd als stadion, maakt geen deel uit van een groter complex of van een grotere planologische gedachte. Opmerkelijk genoeg vinden er bij stadions van dit type ook weinig verbouwingen plaats.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

[3] Ontwikkelingsstadion Een ontwikkelingsstadion is (meestal) een voortzetting van een stadion uit de eerste typering, namelijk een stadion op een sportcomplex. Dit stadion is in de loop der jaren meerdere malen verbouwd en van vorm veranderd. Niet alleen omdat de publieke veiligheid of veranderde regelgeving erom vraagt, ook omdat het vanuit de club of de gemeente zelf wenselijk werd geacht. Het stadion kent in de loop van de jaren verschillende vormen, maar blijft altijd op de oorspronkelijke locatie. Het beperkt zich echter wel tot de binnenruimte van het stadion. [4] Multifunctioneel Sportstadion Een multifunctioneel sportstadion is een voetbalstadion waar in de binnenruimte ook andere evenementen kunnen worden gehouden. Dat kan in principe op het grasveld van ieder stadion, maar er wordt mee bedoeld dat bij de bouw van het stadion dit bewust een doel was. Het gaat hierbij om een multifunctionele binnenruimte, waarbij vooral gedacht moet worden aan multifunctioneel sportgebruik, soms gecombineerd met bijvoorbeeld een atletiekbaan. De Amsterdam Arena was in 1996 een nieuw voorbeeld van een multifunctioneel sportstadion, omdat van een Arenaboulevard als in de huidige vorm op dat moment nog geen sprake was. [5] Ontwikkelingsstadion multifunctioneel en planologisch. Deze categorie is eigenlijk voortgekomen na het toewijzen van categorieën aan de stadions. Er bleken erg veel stadions een ontwikkelingsstadion te zijn, maar daarin zijn twee groepen te onderscheiden, namelijk de stadions die zich op een sportpark zich zijn gaan ontwikkelen als stadion en de stadions die op een locatie zich meer als multifunctioneel planologisch concept zijn gaan ontwikkelen. Deze stadions kunnen pas in een latere fase het planologische concept erbij hebben gekregen. [6] Planologisch concept Een planologisch concept stadion is een stadion wat multifunctioneel aan de buitenkant is. Er wordt gebruik gemaakt van de mogelijkheden die het stadion biedt en er verschijnen allerlei andere functies bij het stadion, die ervoor zorgen dat het stadion veel vaker en veel meer gebruikt wordt dan pure voetbalstadions. Het verschil met categorie 5 is dat deze stadions vanaf het begin deel uit maakten van een groter geheel. Het verschil is vaak te zien aan de manier waarop het stadion ingepast is in de omgeving. [7] Woonwijk Dit is eigenlijk geen typering van een stadion, maar deze is toegevoegd om aan te geven wat er met oude stadionterreinen gebeurd is. Opvallend is dat alle gesloopte stadions vervangen zijn door woningen. Geen enkel stadion heeft plaats gemaakt voor een andere functie. De tabel met deze typeringen is op de volgende pagina’s te vinden. Deze tabel is tot stand gekomen als gevolg van de beschrijvingen uit paragraaf 3.2. Deze beschrijvingen, in combinatie met de luchtfoto’s, leiden ertoe dat de verschillen, die op de foto’s en in de teksten te vinden zijn, ook zijn te versimpelen tot enkele getallen. De verschillen in schaal tussen de verschillende soorten stadion en de relatie tussen de locaties en de functies blijkt duidelijker uit deze afbeeldingen. Met behulp van deze tabel is het mogelijk om de stadions in categorieën onder te verdelen en te typeren. Hierdoor is het mogelijk bepaalde karakteristieken van verschillende soorten stadions van elkaar te onderscheiden. Dit is een belangrijk hulpmiddel bij het verder onderzoeken van de voetbalstadions, omdat hierdoor niet meer gesproken hoeft te worden over ‘de stadions’, wat een breed en vaag begrip is, en er concreter kan worden aangeduid over wat voor soort stadion gesproken wordt.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Stad

Stadion

Alkmaar

Alkmaarderhout DSB Stadion Mitsubishi Olympiapark Bornsestraat Polman Stadion Het Stadion Olympisch Stadion De Meer Amsterdam Arena Berg en Bos Zuiderpoort Monnikehuize Gelredome Beatrixstraat Rat Verlegh De Vliert Zuiderpark Forepark Adelaarshorst Adelaarsoog Vijverberg Krommedijk Amstelwijck Jan Louwers Philips Stadion Meerdijk Diekman Arke Stadion

Almere Almelo Amsterdam

Apeldoorn Arnhem Breda Den Bosch Den Haag Deventer Doetinchem Dordrecht Eindhoven Emmen Enschede

Bouwjaar Verbouwing 1932 2006 2005 nnb 1924 1998 1918 1928 1934 1996 1920 nnb 1949 1998 1940 1996 1951 1927 2007 1920 nnb 1954 1948 nnb 1934 1913 1985 1956 1998

Periode Locatie [H2] bouw 3 7 7

1999

2004

3 7 2 3 3 7 3

2006

4 7 3 7 4 3 7 3

1998 1998

4 4

1996 1988-2004 1997

3 2 6 4 7

2003 1957

[4] [5] [4] [5] [4] [4] [5] [4] [4] [4] [4] [4] [4] [5] [2] [4] [4] [3] [5] [2] [4] [5] [4] [4] [5] [4] [5] [4] [4]

Locatie Verkeer Verkeer Functie 2007 bouw 2007 bouw [4] [5] [4] [5] [4] [4] [2] [2] [2] [4] [4] [4] [2] [5] [2] [4] [4] [3] [5] [2] [4] [4] [4] [4] [4] [1] [5] [2] [4]

[0] [2] [1] [5] [0] [1] [0] [0] [0] [5] [0] [1] [0] [1] [0] [0] [0] [0] [2] [0] [2] [0] [0] [2] [0] [0] [0] [0] [3]

[0] [2] [1] [1] [1] [0] [2] [0] [5] [0] [0] [1] [0] [1] [4] [0] [5] [0] [0] [1] [2] [1] [3] [1] [0] [3]

[2] [1] [2] [6] [2] [2] [1] [1] [1] [1] [2] [6] [1] [1] [1] [1] [2] [2] [4] [1] [5] [1] [2] [4] [2] [2] [2] [2] [6]

Functie 2007

Type bouw

Type 2007

[2] [6] [2]

[1] [6] [2]

[7]

[3] [6] [3] [6] [3] [6] [2] [3] [6] [3] [6] [5] [2] [4] [3] [1] [2] [2] [6] [2] [3] [6]

[1] [6] [3] [4] [1] [3] [2] [6] [1] [3] [1] [2] [4] [4] [6] [1] [6] [1] [1] [6] [2] [5] [2] [4] [6]

[6] [7] [7] [5] [7] [6]

[7] [7] [5]

[1] [3]

[6] [5] [7]

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Groningen

Zwolle

Oosterpark Euroborg Haarlem Stadion Oostpoort Oude ALS Abe Lenstra De Braak Kaalheide Parkstad Limburg Cambuur Stadion Geusselt Goffert TOP Oss De Luiten Vast&Goed Het Kasteel De Kuip Woudestein De Baandert Wagner&Partners Willem II Galgenwaard Langeleegte N33 Schoonenberg De Koel Kras Stadion Mandemakers A59 Oosterenk

Stad

Stadion

Haarlem Heerenveen Helmond Kerkrade Leeuwarden Maastricht Nijmegen Oss Roosendaal Rotterdam

Sittard Tilburg Utrecht Veendam Velsen Venlo Volendam Waalwijk

1933 2005 1947 nnb 1920 1994 1945 1946 2001 1932 1960 1935 1998 1951 2001 1916 1936 1939 1964 2000 1921 1936 1950 nnb 1948 1971 1947 1962 nnb 1934

Vaak

3 7 4

[3] [4] [4] [4] 3 [4] continu 7 [5] 1998 4 [4] 4 [4] 7 [4] 1995 3 [4] 1987 - 2001 4 [5] 2000 3 [3] 7 [4] 4 [4] 7 [4] 2000 2 [4] 1994 3 [5] 1998 3 [5] 4 [4] 7 [5] 1993 3 [5] 1982 - 2004 3 [5] 1998 4 [4] [5] 1963 4 [4] 2005 5 [5] 1994 4 [4] 1996 4 [4] [5] 2007 3 [4] Periode Locatie Bouwjaar Verbouwing [H2] bouw

[2] [0] [0] [2] [4] [0] [3] [6] [2] [0] [0] [2] [4] [2] [5] [6] [2] [0] [0] [1] [4] [1] [2] [1] [2] [0] [1] [2] [2] [0] [0] [2] [4] [2] [2] [6] [2] [0] [0] [2] [4] [1] [2] [2] [3] [0] [1] [2] [4] [0] [1] [2] [2] [0] [0] [2] [4] [1] [3] [1] [2] [0] [4] [1] [4] [0] [4] [1] [4] [0] [4] [1] [2] [0] [0] [1] [4] [1] [1] [1] [4] [0] [2] [2] [4] [0] [2] [2] [4] [0] [0] [2] [5] [2] [4] [4] [0] [1] [2] [5] [0] [0] [1] [4] [0] [0] [2] [4] [0] [0] [2] [5] [2] [2] [4] [4] [1] [1] [2] Locatie Verkeer Verkeer Functie 2007 bouw 2007 bouw

[3] [6] [2] [3] [6] [2] [2] [4] [2] [5] [2] [2] [3] [4] [6] [1] [1] [3] [4] [2] [5] [2]

[1] [6] [1]

[2] [1] [2] [2]

[1] [5] [1] [4] [6] [1] [4] [4] [2] [1] [6] [1] [3] [2] [1] [6] [4] [4] [1] [6] [2] [1] [1] [2]

[5] Functie 2007

[1] Type bouw

[7]

[6] [7] [6]

[5] [3] [5] [7] [6] [3] [7] [3] [5]

[6] [5] Type 2007

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.4

Stadionnieuwbouwgolf of niet?

In dit onderzoek is enkele malen gesproken over een mogelijke stadionnieuwbouwgolf. De voorgaande tabel wordt gebruikt om daar duidelijkheid over te krijgen. Als het aantal behandelde (er zijn in het verleden meer stadions gebouwd, die in dit onderzoek niet behandeld worden) stadions per decennium wordt uiteengezet, ontstaat het volgende beeld. decennium 1907-17 1918-27 1928-37 1938-47 1948-57 1958-67 1968-77 1978-87 1988-97 1998-2007 aantal 2 7 10 6 8 3 1 1 3 11 Figuur 103: Aantal nieuwgebouwde stadions per decennium

Met een andere keuze aan jaartallen ontstaat een iets ander beeld, maar feit blijft dat er na een periode van weinig nieuwbouw een periode met veel nieuwbouw is gekomen. Vanaf halverwege de jaren vijftig tot halverwege de jaren negentig zijn er maar vijf stadions op nieuwe locaties gebouwd. Vanaf 1994 tot nu zijn dat er maar liefst veertien en staan er nog diverse in de planning. Ook met het oog op de nog geplande stadions kan er terecht gesproken worden van een stadionnieuwbouwgolf. Het argument dat de stadions uit de eerste nieuwbouwgolf (1927-1936, tien stuks) en de tweede nieuwbouwgolf (1947-1956, tien stuks) halverwege de jaren negentig allemaal fysiek dusdanig verouderd waren en dus vervangen moesten worden, is een goed argument om te verklaren waarom de nieuwbouwgolf halverwege de jaren negentig begonnen is. Maar toch verklaart dit niet waarom er in zoveel gevallen gekozen is voor nieuwbouw op een nieuwe locatie in plaats van nieuwbouw op de bestaande locatie. De nieuwbouwgolf lijkt voornamelijk uit een fysieke veroudering voort te komen. Toch moet de economische veroudering, die optreedt door de vercommercialisering van het voetbal, niet vergeten worden. Omdat er clubs waren die nieuwe manieren vonden om meer inkomsten te genereren, waren de andere clubs min of meer gedwongen ook aanpassingen te doen, om de concurrentiestrijd vol te kunnen houden. De toekomst zal uit moeten wijzen of stadions daadwerkelijk met diverse nieuwbouwgolven worden gebouwd, of dat het vanaf 1994 een continue nieuwbouwstroom blijkt te zijn. Voorlopig lijkt er namelijk nog geen eind aan te komen en zelfs steden met relatief nieuwe nieuwbouwstadions (Groningen, Amsterdam) praten voorzichtig over nog nieuwere stadions. De huidige stadions zullen over ongeveer vijftig jaar allemaal weer fysiek verouderd zijn. De economische veroudering gaat op het moment echter zo snel, dat het niet waarschijnlijk is dat de stadions de komende jaren er hetzelfde uit blijven zien.

3.5

Opmerkelijke punten typering

Op de voorgaande twee paginaâ&#x20AC;&#x2122;s staat Figuur 102: De Typering van de Nederlandse stadions anno 2007. Aan de hand van de beschrijvingen in de paragraven 3.2 en 3.3 en de uitgebreide tabel zijn een groot aantal conclusies te trekken en andere opmerkelijkheden te noemen. Uit de uitgebreide tabel blijkt dat alle stadions bij nieuwbouw aan de rand van de stad of buiten de stad gebouwd worden. Dit lijkt logisch, aangezien stadions en sportterreinen een grote oppervlakte vragen, waarvoor in de steden geen ruimte is. Hier blijkt ook uit dat een sportterrein geen functie is waarvoor andere stedelijke functies zullen wijken. Het Europapark terrein in Groningen is het enige voorbeeld van herstructurering waarbij een voetbalstadion gebruikt is.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

De meeste stadionlocaties zijn in de loop der jaren omgeven door meer bebouwing. Een logisch gevolg van het groeiende percentage bebouwde oppervlakte in Nederland. Het is opvallend dat de meeste stadions die in een stedelijke woonwijk zijn komen te liggen, ook zijn vervangen door woningbouw. In die gemeente is vervolgens een nieuw stadion op een andere plaats gebouwd. De vraag die hierbij optreedt, is of een stadion daadwerkelijk een grote NIMBY functie is die niet te mengen valt met de woonfunctie. In de meeste gevallen was het stadion er eerder dan de woonbebouwing. Alle stadions die gebouwd zijn in de zevende periode en alle geplande stadions zijn op een locatie [4] of [5] te vinden. Bij de verkeerssituatie is vooral de verandering van locatie van belang. Hoewel het stadion zelf niet van plaats verandert, kan de omgeving door een nieuwe invalsweg of autosnelweg ingrijpend veranderen. De nieuwe infrastructuur zorgt niet alleen voor een betere bereikbaarheid van het stadion zelf, het zorgt er ook voor dat er meer ontwikkelingsmogelijkheden voor het stadion en de gronden eromheen. Waar geen enkel oud stadion uit de eerste periodes over andere functies beschikte bij de bouw, zijn deze in 2007 wel aanwezig. Opmerkelijk is dat de stadions met kenmerk [0] bij de verkeerssituatie, enkel over andere sportfuncties beschikken. De stadions met andere, commerciĂŤle, functies, bevinden zich allemaal minstens aan een invalsweg of nog hoger. De nieuw geplande en nog te bouwen stadions bevinden zich ook op zichtlocaties of bij invalswegen van de steden. Hierbij verschijnen ook meteen de diverse functies. Van de stadions die in de loop der jaren op een zichtlocatie of langs een invalsweg zijn komen te liggen, hebben alleen Excelsior en Willem II geen ander programma bij het stadion. In het geval van Excelsior zitten er beperkingen vanwege de bebouwing die tussen het stadion en de snelweg staat. Het stadion in Tilburg is verbouwd in 1993, voordat de stadionnieuwbouwgolf met andere functies daadwerkelijk begon. Toch is het verrassend dat deze twee clubs hun potentie wat betreft verkeerskundige locatie nog niet optimaal hebben benut. Met behulp van de tabel kan ook verklaard worden waarom sommige clubs hebben gekozen voor een verbouwing van hun stadion, in plaats van voor nieuwbouw op een nieuwe locatie. Alle clubs die hun stadion hebben verbouwd, zijn op een gunstigere positie komen te liggen dan ze oorspronkelijk bij de bouw lagen. Hierdoor is er meer uit de locatie te halen dan alleen een sportcomplex. De clubs waar deze positieverbetering en dus de mogelijkheid tot meer commerciĂŤle activiteiten niet aanwezig was, zijn naar de nieuwe locaties getrokken. Dit is ontzettend bruikbaar om te voorspellen welke clubs nog zullen volgen in Nederland met de bouw van een nieuw stadion. Als er in de locatie geen verbetering heeft gezeten, zullen ze waarschijnlijk vertrekken. In de tabel zijn enkele vakjes leeg gelaten. Dit is alleen het geval bij stadions die nog niet opgeleverd zijn of de planfase nog niet zijn ontgroeid, of door het ontbreken van informatie, waardoor het niet mogelijk bleek een juiste typering aan dat kenmerk van het stadion toe te schrijven.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

3.6

Conclusie

Voetbalstadions zijn in een korte tijd onherkenbaar veranderd. Het zijn geen sportstadions of sportparken meer, maar compleet nieuwe bouwwerken en concepten. De multifunctionaliteit wordt op een compleet andere manier ingevuld. De nieuwe functies rondom de stadions vragen tegelijkertijd om andere locaties. Als de oude stadionlocatie niet aan de nieuwe eisen kan voldoen, worden nieuwe, goed bereikbare locaties gezocht. Uit de complete beschrijvingen van de Nederlandse in de zomer van 2007 blijkt dat er een samenspel is tussen de locatie van de stadions, het type stadion en de functies die bij de stadions aanwezig zijn. Er zitten grote verschillen op het gebied van schaal tussen de verschillende stadions. Toch kan gesteld worden dat stadions bij nieuwbouw bijna altijd aan de rand van de bestaande stad gebouwd. Ook zijn de snelweglocaties of locaties langs invalswegen populair voor stadionbouw. Doordat de stadions zijn gaan beschikken over veel meer functies, zijn ze veel meer een onderdeel van de steden geworden. Dit is nog niet terug te vinden in de locaties, deze blijven toch aan de buitenranden van de steden liggen. Daarom kan de vraag gesteld worden of de nieuwe concepten wel zullen werken. Een deel van de aanwezige functies zijn toch â&#x20AC;&#x2DC;centrumfunctiesâ&#x20AC;&#x2122;, maar bij de stadionlocaties staan ze op zichzelf, zonder de grote stroom publiek die de binnensteden dagelijks genereren. Daartegenover staat het langsrijdende verkeer wat weer voor meer bezoekers zorgt. In het volgende hoofdstuk wordt nadrukkelijker ingegaan op de functies van de nieuwe concepten rondom voetbalstadions.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Hoofdstuk 4: 4.1

Planologisch Conceptstadions

Inleiding

In het tweede hoofdstuk is gebleken dat de stadionbouw in Nederland steeds meer een planologische betekenis heeft gekregen. Op dit moment bevindt de stadionbouw zich in een fase van conceptplanning. De stadions staan niet meer op zichzelf, maar worden in een breder concept met andere functies opgenomen. In het derde hoofdstuk is gekeken voor welke stadions dit geldt. Uit de typering blijkt welke stadions interessant zijn om verder te gaan analyseren. Er wordt wel gesproken over concepten, Wat zijn de concepten waarbinnen stadions worden ontwikkeld? is dan ook de deelvraag van dit hoofdstuk. Er is voor het onderzoeken van de conceptstadions een andere benadering gekozen dan Hey en van der Ven (2004) gedaan hebben. In hun onderzoek hebben zij zich gericht op de bedrijfsruimte die bij stadionaccommodaties is toegevoegd. Zij hebben zich beperkt tot de eredivisieclubs van het seizoen 2003-2004 en hebben vooral gekeken naar de voordelen voor de bedrijven. Er wordt gesproken over 62% dienstverlenende bedrijven, 11% horeca en 7% industriële bedrijvigheid. (ROM, 2005, p17). Deze ondernemers noemen bereikbaarheid als doorslaggevende motief, of als één na belangrijkste om voor de stadionlocatie te kiezen. Uit hoofdstuk 3 is al gebleken dat de nieuwe stadionlocaties inderdaad vaak op gunstige plekken voor bedrijfshuisvestiging gelegen zijn. Uitstraling en binding met het stadion of met de voetbalclub worden als minder belangrijke motieven genoemd door de bedrijven. Daarnaast zou het rendement van deze bedrijven niet spectaculair beter zijn en met name detailhandel en leisureactiviteiten generen door de soms geïsoleerde ligging zelf minder inkomsten dan gelijksoortige bedrijven in het centrum of op grootschalige detailhandel- en leisurelocaties. Het onderzoek heeft zich alleen gericht op bedrijven gevestigd bij vijf stadions, namelijk die in Enschede, Maastricht, Breda, Utrecht en Kerkrade. Bij dit onderzoek is voorbij gegaan aan de verschillende typen stadions die er zijn. Daarom wordt in dit hoofdstuk eerst bekeken in welke categorieën de conceptstadions te verdelen zijn, om vervolgens te kijken of het soort bedrijven dat zich bij een stadion vestigt, niet puur van de stadionlocatie afhangt, maar ook van het type voetbalstadion. Om de deelvraag te beantwoorden worden eerst de conceptstadions afgebakend en in een aantal groepen onderverdeeld. Vervolgens worden ze geanalyseerd naar de verschillende functies die bij de stadions aanwezig zijn. Hiervoor is niet een standaard straal of maat genomen, er wordt gekeken welke functies uit de omgeving op de één of andere manier een verband tonen met het stadion of welke functies zich binnen een bepaald plangebied bevinden. Er is voor gekozen alleen de multifunctionaliteit van de directe omgeving te behandelen. Extra multifunctionele opties die ontstaan door het veld van kunstgras te voorzien en andere soortgelijke mogelijkheden worden niet behandeld. Ook dit hoofdstuk wordt afgesloten met een conclusie. Omdat ook hier informatie over de aanwezige functies bij stadions zeer beperkt bleek te zijn, is ervoor gekozen om eerst van alle relevante stadions functietabellen op te stellen. In deze tabellen zijn alle aanwezige bedrijven, gevestigd aan bepaalde straten aan of in de buurt van het stadion, terug te vinden. Ook is er bij ieder gevonden bedrijf toegevoegd uit welke sector dit bedrijf afkomstig is, omdat de meeste bedrijfsnamen niets zeggen over hun activiteiten. Deze aanwezige functies zijn per categorie, waarvan de afbakening hierna volgt, behandeld. Dit is gedaan omdat tijdens het onderzoek bleek dat er al zeer zinnige conclusies te trekken waren aan de hand van die afbakening. De nog te bouwen stadions kennen een ander soort lijsten, omdat hier de bedrijven vaak nog niet met naam en functie bekend zijn.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

4.2

Afbakening en verdeling conceptstadions

Alleen stadions in de categorie [5] en [6], planologisch ontwikkelingsstadion en planologisch concept, komen in aanmerking voor een uitgebreidere behandeling in deze paragraaf. Uit figuur 102 blijkt dat er in totaal 27 stadions in deze categorieën vallen. Als eerst wordt er een onderscheid gemaakt tussen gerealiseerde stadions en verbouwingsplannen. Zes stadions vallen bij voorbaat af omdat de gemaakte plannen niet doorgaan of de gevonden informatie daarover niet concreet genoeg is. Dit zijn de Meerdijk in Emmen, de “N33” in Veendam, de “A59” in Waalwijk, het Adelaarsoog in Deventer en de verbouwing van het TOP Oss stadion. De overige 21 stadions worden in drie verschillende categorieën behandeld, namelijk de planologische en multifunctionele ontwikkelingsstadions [4.3], de planologische conceptstadions die “gegroeid” zijn, oftewel conceptstadions die zich bij de bouw nog niet in een concept bevonden [4.4], de planologische conceptstadions die vanaf het begin een concept waren [4.5] en de nog te bouwen stadions [4.6]. In de beschrijving van de conceptstadions is ervoor gekozen het stadiongedeelte achterwege te laten en op zoek te gaan naar de functies die zich in en rondom de stadions bevinden. De nadruk ligt hierbij op het schetsen van een zo compleet mogelijk beeld van het concept. Wat voor soort bedrijven bevinden zich tegen het stadion of op het omringende terrein en is er sprake van een samenhang, een wisselwerking en / of een meerwaarde tussen de bedrijven onderling en het stadion?

4.3 Concepten rondom ontwikkelingsstadions 4.3.1 De Vliert [Den Bosch] Het Stadion in Den Bosch is in hoofdstuk 3 getypeerd als een multifunctioneel en planologisch ontwikkelingsstadion, wat vooral tot uiting komt in de verschillende kantoortorens die in de hoeken van het stadion gebouwd zijn. Met behulp van de Website allebedrijvenindenbosch.nl (2007) is gezocht naar bedrijven die gerelateerd kunnen worden aan het stadion. Hiervoor bleek vooral de Victorialaan van belang. De straten “Sportpark de Vliert” en “Stadionlaan” gaven geen hits of de hits die kwamen waren aan het huisnummer te zien niet te relateren aan het voetbalstadion. 1Key ICT Solutions Club Fysio Therapie Deems Private Trust Services EJP accountants & adviseurs FC Den Bosch uitzendbureau FCI ‘s-Hertogenbosch BV Het Molenven RK Basisschool HVA Business English Training Services INTO Study Exchanges JB Beveiliging Lindeman Advocatenkantoor Lisman Inter Holding BV Office2start Business Centre Osteoporose Stichting Peoplequest BV Plan B Proper Sound Division BV

Computers-consultancy Fitnesscentra Secretariaatswerk Accountants-RA Uitzendbureau Productie-electra Basisonderwijs Taalonderwijs Taalonderwijs Beveiliging Letselschadespecialisten Projectontwikkeling Makelaar Belangenvereniging Detachering Technisch Detachering Technisch Evenementenhallen

Victorialaan 15 Victorialaan 3 / 13 Victorialaan 15 Victorialaan 15 Victorialaan 21 Victorialaan 1 Victorialaan 15 Victorialaan 15 Victorialaan 15 Victorialaan 15 Victorialaan 15 Victorialaan 15 Victorialaan 15 Victorialaan 15 Victorialaan 15 Victorialaan 15 Victorialaan 10

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

PTC Nederland BV Rialto Vastgoedontwikkeling Sinnema Overheidsadvies BV Smits Rij- en Transportopleidingen Sportiom Fitnessclub The Value Company Tintelingen Figuur 104: Aan het stadion

Computer Software Victorialaan 15 Projectontwikkeling Victorialaan 15 Commercieel Adviesbureau Victorialaan 15 Autorijschool Victorialaan 15 Fitnesscentra Victorialaan 10 Detachering Technisch Victorialaan 15 Relatiegeschenken Victorialaan 15 gerelateerde bedrijven en de sector waar ze toe behoren.

Opvallend is dat veel van deze bedrijven op nummer 15 zijn gevestigd. De kantoortorens maken dus gebruik van eenzelfde voordeur, waardoor het eerder bedrijfsverzamelgebouwen zijn. Van een echt cluster van een bepaalde bedrijfstak kan niet worden gesproken. Daarvoor is het aanbod te divers en is er geen overheersende functie aanwezig. Ook zijn de meeste bedrijven niet erg gebonden aan het voetbalstadion zelf. Het is mogelijk dat de fitnesscentra nog door de club gebruikt worden, maar verder zijn er geen duidelijke win-win situaties. Wel is het opvallend dat FC Den Bosch een eigen uitzendbureau heeft.

4.3.2 Olympisch Stadion

[Amsterdam]

Het Olympisch Stadion is net als de Vliert een Multifunctioneel en planologisch ontwikkelingsstadion. De website van het Olympisch Stadion (2007) biedt zelf een lijst met alle gevestigde bedrijven. Het stadion fungeert daardoor als belangrijk beeldmerk voor de bedrijven. Advocaten Blaisse AHC Nederland Atletiekvereniging Phanos Burggolf Holding BV Cruyff Academics EVN Reclame Focus Conferences BV IdeaIndustry ITB Amsterdam Johan Cruyff Foundation John Bukman Management Medico Vision Sports Training BV MK Leads BV NykampNyboer Olympic Experience Amsterdam ONLY PeopleInTouch Prins & Partners Project X Promit Ter Haar Ready 4 Work Regardz Amsterdam Zuid Relakz International BV Richard Krajicek Foundation Rmark International BV SportWays

Advocatenkantoor Risicomanagement Sportvereniging Golfbaanbeheerder Sportstichting Reclamebureau Conferentieorganisator Reclamebureau Reisbureau Sportstichting Uitzendingsbureau bekende Nederlanders Fitnesscentrum Bijscholingsbureau Visual Identity Management Sportmuseum Reclamebureau Bijscholingsbureau Bijscholingsbureau Marketing Consultants Relatiegeschenken Bijscholingsbureau BV achter Fitnesscentrum Sportstichting BV achter Fitnesscentrum Hockeykampen

38 12 1 40 11 3 43 7 14 5 42 16-18 4 6 2 10 41 41 9 36-37 3 24-28 15 3 15 21

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Staccato Reclamestudio Reclamestudio Stichting Exploitatie O. S. Amsterdam Belangenvereniging Stichting O.S. Amsterdam Belangenvereniging Stichting Topsport Amsterdam Belangenvereniging Tangram Architecten Architectenbureau Thung & Van der Kruk Onderzoek- en Adviesbureau Under Armour Europe BV Sportkleding Vak Zuid Bar / Restaurant / Lounge Vogel & Ruitenberg Advocaten Advocatenkantoor Figuur 105: Bedrijven en stichtingen in het Olympisch Stadion in Asmterdam

3 21 21 39 8 41 13 35 33

Naast de bedrijven die in het stadion zelf (met als adres, Olympisch Stadion) gevestigd zijn, zijn er ook bedrijven in de omgeving die gebruik maken van het ‘beeldmerk’ van het stadion en hun bedrijf daaraan proberen te koppelen. Aan de bedrijven binnen het concept (het verbouwde stadion) valt ten eerste op dat er veel sportgerelateerde BV’s tussen zitten. Het stadion blijft dus verbonden met sportgerelateerde activiteiten. Daarnaast is er een aantal bijscholingsbureaus en is er een cluster van reclamebureaus te vinden, die deels onder hetzelfde adres ingeschreven staan. Het beeld dat overheerst is een sportieve en creatieve groep bedrijven.

4.3.3 Geusselt

[Maastricht].

Ook de Geusselt is getypeerd als een multifunctioneel en planologisch ontwikkelingsstadion. De ste andere functies zijn pas jaren later, voornamelijk in de 21 eeuw, aan het stadion toegevoegd. Met behulp van de website ilocal (2007) is een lijst van bedrijven aan de Maastrichtse Stadionweg, Stadionplein, Olympiaweg en Geusseltweg opgesteld. Advocatenkantoor Maas Bams + Feijs Financiele Planners Bloem Bouwadvies en Planningburo Building Services Café De Gouden Ster CSU Schoonmaak CSU Security De Leau Adviseurs Dr. Stein & Collegae EBS Elberg Groep Euregio Laboratory Services EUREMCO Felix Verf en Wand Freddy Goal 043 Hago Nederland Jmevents JNH Oostwegel Kegelhome Geusselt Kenniscentrum Projectadvisering KGG Personeeldiensten KPE Process

Advocaten Adviesbureau Ingenieursbureau Klussenbedrijf Horeca Schoonmaakbedrijf Beveiliging Administratie en boekhoudkantoren Laboratoria Adviesbureau Taxaties Onderzoeksburea Arbeidsbemiddeling Verfspeciaalzaak Bedrijfskleding Internetdiensten Schoonmaakbedrijven Studio's en producties Accountants Sporthallen en terreinen Projectontwikkeling Arbeidsbemiddeling Ingenieursbureau

Stadionplein 42 Geusseltweg 31-C Stadionplein 19 Stadionplein 58 Stadionplein 1 Geusseltweg 45-B Geusseltweg 45-B Stadionplein 41 Stadionplein 46 Geusseltweg 7-C Stadionplein 21 Stadionplein 46 Stadionplein 19 Stadionplein 22 Geusseltweg 9-C Stadionplein 58 Stadionplein 31 Stadionweg 50 Stadionplein 42 Stadionweg 50-C Stadionplein 58 Stadionplein 58 Stadionplein 58

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Maetis NV Bedrijfsgezondheidsdiensten Mat Moonen Consultancy Adviesbureau Mateum Adviesbureau McDonalds Horeca Meijers Creative Communication Reclame Meijers Creative Management Arbeidsbemiddeling Mister Mail Automatisering Mosae Recruitment Arbeidsbemiddeling Mr. Sligchers Advocaten Multi Concepts Bouwmarkten Nexwork Internetdiensten Romaes Ontwikkeling II Projectontwikkeling Sportkantine Geusselt Catering Stichting Ipal Makelaars Stichting MVV Voetbalclub Tema Ingenieurs Ingenieursbureau Top Talent Placing Arbeidsbemiddeling Van Strijp Financiele Planners Adviesbureau WBR Reizen Reisbureau Wok restaurant Geusselt Horeca Zuiderlicht Fotografische vormgeving Figuur 106: De bedrijven in en rondom het stadion van MVV

Stadionplein 45 Geusseltweg 23-C Geusseltweg 19-C Stadionplein 2 Stadionplein 23 Stadionplein 23 Stadionplein 44 Geusseltweg 15-C Geusseltweg 43-D Stadionplein 43 Stadionweg 70-D Stadionweg 70-C Olympiaweg 81 Geusseltweg 43-C Stadionplein 32 Geusseltweg 5-B Stadionplein 58 Geusseltweg 33-C Geusseltweg 27-C Stadionplein 10-33 Stadionweg 60-B

In totaal zijn er 44 bedrijven gevonden die aan de criteria voldoen. Het stadion de Geusselt kent een groot aantal arbeidsbemiddelingsbureaus en adviesbureaus. De horecagelegenheden zijn voornamelijk gericht op de bezoekers van de voetbalwedstrijden. Ook is er een aantal projectontwikkelaars aanwezig. Het is te typeren als een echt kantorencomplex. Bedrijven die minder ‘schoon’ zijn, zitten veelal aan de Olympiaweg op het naastgelegen bedrijfsterrein. Het zijn ook voornamelijk kleine bedrijven, gezien de totale oppervlakte van het complex en het ontbreken van bekende bedrijfsnamen. De meeste bedrijven bevinden zich binnen het “Porta Mosae”, wat als ‘de toegangspoort van Maastricht wordt omschreven (Website Porta Mosae, 2007). Binnen dit businesspark zal de 2 komende jaren nog 40.000m kantoorruimte worden gerealiseerd, net als recreatieve en horecafuncties. Niet alleen is dit in het bestemmingsplan voorgeschreven, ook zijn er wensen vanuit de bedrijven omdat het businesspark dan voor meer verschillende publieksgroepen aantrekkelijk zou zijn. De vraag is echter wat het aantrekken van andere publieksgroepen daadwerkelijk op zal leveren voor de huidige bedrijven. Porta Mosae geeft zelf aan dat ze geen ruimte mag bieden aan detailhandel. Juist dit is een functie die publieksstromen kan aantrekken.

4.3.4 Galgenwaard

[Utrecht]

Het complex aan de Galgenwaard bestaat uit twee verschillende generaties multifunctionaliteit. Bij de verbouwing in 1982 werd een viertal kantoortorens aan het complex aan de Herculesplein ste toegevoegd. Bij de verbouwingen in de 21 eeuw zijn deze vier torens blijven staan, maar zijn er ook veel diversere functies, zoals winkelruimtes en grote sporthallen toegevoegd. Met behulp van de website ilocal (2007) zijn alle bedrijven in de volgende tabel gevonden. Abu Vastgoedmanagement A.C.N. Utrecht

Makelaars Administraiekantoor

Herculesplein 263 Herculesplein 303-313

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Ans de Wijn Makelaars Asito Schoonmaakbedrijf ATM Advocaten Autorijschool Bruinsma Verkeersschool Axxis Reintegratiebureau Cene Bankiers Beleggingsmaatschappij Champion it Professionals Arbeidsbemiddeling Co. Arbeidsbemiddeling De Heksenketel Restaurants FC Utrecht Sportvereniging Fitness First Fitnesscentrum Golfplaza Utrecht Sportartikelen Grand Prix Copyrette Copyshop Heijting en Weerts Adviesbureau Interstep Arbeidsbemiddeling Koopmans Bouw Aannemers KPN Telecom Telefoonwinkel LC van de Vac's Consumenteninformatie LF Laets Huishoudelijke artikelen Maison van den Boer Cateringservice Maresca CafĂŠ Master it Training Cursuscentrum Nederlandse Raad voor Winkelcentra Beroepsorganisatie NV Instituut voor Ziekenhuisfinanciering Financieringen O'Daniels Partycentrum Oikocredit Belangenvereniging Roachford Adviesbureau Sport Instituut Galgenwaard Sporthal Stichting Milieu Centraal Belangenvereniging Stichting Tjandu Belangenvereniging Symphony Apotheek Apotheken Symphony Reintegratie Arbeidsbemiddeling Thomas School- en studiebegeleiding Van der Berg De Rie & Uyterlinde Deurwaarders Van Hall Siemelink Advocaten Van Lanschot Bankiers Bank Work-On Arbeidsbemiddeling WPM Kantoormanagement Makelaars WPM Promotie en Communicatie Reclame Figuur 107: De bedrijvenlijst van stadion De Gelagenwaard

Herculesplein 353 Herculesplein 245-247 Herculesplein 213 Herculesplein 227-231 Herculesplein 351 Herculesplein 5 Herculesplein 215-219 Herculesplein 361 Herculesplein 343 Herculesplein 241 Herculesplein 375-377 Herculesplein 371 Herculesplein 275 Herculesplein 351-A Herculesplein 211 Herculesplein 359 Herculesplein 215 Herculesplein 207 Herculesplein 303-313 Herculesplein 241 Herculesplein 331 Herculesplein 359 Herculesplein 271 Herculesplein 5 Herculesplein 281-283 Herculesplein 207-A Herculesplein 355-A Herculesplein 327 Herculesplein 357 Herculesplein 351 Herculesplein 373 Herculesplein 379 Herculesplein 209 Herculesplein 261 Herculesplein 203 Herculesplein 5 Herculesplein 355-A Herculesplein 267 Herculesplein 271

In deze tabel komt een klein aantal sportgerelateerde of op bezoekers van voetbalwedstrijden gerichte functies voor. Naast de arbeidsbemiddelingsbureaus is er geen overheersende functie (in aantal) aan te wijzen. Wat betreft de oppervlakte is het Sport Instituut het meest prominent aanwezig, met drie sporthallen over vijf etages op elkaar gestapeld. De woontoren die op het moment van schrijven bij het stadion wordt gebouwd, lijkt niets met het concept te maken te hebben. De functies zijn geen grote publieksfuncties waar een bepaald draagvlak van woningen voor noodzakelijk is.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

4.3.5

Conclusie Ontwikkelingsstadions.

Bij de vier behandelde stadions valt één ding direct op. Het zijn uitgebreide lijsten van aanwezige bedrijven, maar vele bedrijfsnamen zijn onbekend. Ieder stadion kent wel een aantal sportgerelateerde bedrijven, maar wat overheerst is een verzameling van, op het oog, lukraak aan het stadion verbonden bedrijven, die waarschijnlijk vanwege de locatie voor deze kantoorruimtes hebben gekozen. Het zijn ook alle vier voornamelijk kantorenstadions, met eventueel een enkele andere grote (sport)voorziening. Ook is overal wel horeca aanwezig die niet specifiek gericht is op de stadionbezoekers. Het Olympisch Stadion vormt een uitzondering, met een duidelijker sportgerelateerd concept. Mogelijk heeft dit er ook mee te maken dat dit stadion een duidelijkere icoonfunctie vervult als nationaal stadion en is de uitstraling van de “lokale” stadions in Den Bosch, Maastricht en Utrecht daar toch te gering voor. Alle stadions liggen langs een invalsweg en hebben, in de vorm van een parkeergarage (Amsterdam, Utrecht), een transferium (Den Bosch) of op maaiveld niveau (Maastricht) ruim voldoende parkeergelegenheid. Toch lijken de functies niet voldoende bezoekers te trekken om ook buiten evenementendagen de parkeerplaatsen goed gevuld te krijgen.

4.4 Planologisch gegroeide concepten 4.4.1 Philips Stadion [Eindhoven] Het Philips Stadion is het oudste voorbeeld van een gegroeid concept. De ligging in het centrum van Eindhoven zorgt ervoor dat er veel mogelijkheden liggen rondom de ontwikkeling van andere functies. Met behulp van de website ilocal (2007) zijn op de vier straten die het stadion omringen (en waarvan de nummers redelijkerwijs tot het stadion behoren) de volgende bedrijven gevonden. Oad Reisbureau Reisbureau Escee Autobedrijven Autoaccesoires en onderdelen Philips Stadion Sportoganisatie PSV Fan Products Sportartikelen Eurovoetbalshop Geschenkartikelen LC Lease Autobedrijven Aragorn Directie Adviesbureau James Mobility Wegtransport Restaurant Avant Garde Restaurant Eurolink Invest Adviesbureau International Sport Entreprises Sportartikelen Philips Nederland Huishoudelijke artikelen SLK en Partners Kleding Maison van den Boer Restaurant Mi-Coffee Koffie en Thee Blok Meubel Meubels Grafico De Poost Reclame Stichting Multi-Art-Disc Kunstenaars Made in Holland Reclame Oooms Interieusontwerpers Marieke van de Graft Reclame Trifid Media Creations Reclame Figuur 108: De aanwezige functies rondom het Philips stadion

Stadionplein 3 Stadionplein 6 Mathildelaan 81 Mathildelaan 81 Mathildelaan 81-A Mathildelaan 81 Mathildelaan 81 / BU9 Mathildelaan 81 / BU9 Frederiklaan 10D Frederiklaan 10B Frederiklaan 10 Frederiklaan 10C Frederiklaan 10 Frederiklaan 10A Frederiklaan 10 Vonderweg 1C Vonderweg 1 Vonderweg 1 Vonderweg 1 Vonderweg 1C Vonderweg 1 Vonderweg 1

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Als er naar deze lijst met bedrijven gekeken wordt, valt de aanwezigheid van een concept eigenlijk tegen. Er zijn een aantal sportgerelateerde functies en andere functies die op stadionbezoekers gericht zijn. Daarnaast is er een klein reclamecluster en zijn er nog wat overige, andere functies te vinden. Maar de stedelijke locatie lijkt toch meer potentie te hebben dan alleen dit, hoewel de multifunctionaliteit rondom de wedstrijden, met de businessclub en dergelijke, wel goed functioneert. Een oorzaak die hieraan ten grondslag zou kunnen liggen, is het feit dat de ruimtes al relatief oud zijn. De multifunctionaliteit van het Philips Stadion bestaat al meer dan tien jaar. Destijds waren de mogelijkheden rondom stadionontwikkeling nog niet zover gevorderd als nu. Bij het Philips Stadion lijkt niet echt sprake te zijn van een bepaald concept. Het is een stedelijk centrum stadion, zoals er maar ĂŠĂŠn in Nederland te vinden is. De functies zijn ook logische functies voor een centrum, alleen zijn het er vele malen minder dan verwacht. In de concept ontwikkelingsvisie Stadionkwartier van de gemeente Eindhoven (Website Gemeente Eindhoven, 2007) komen niet direct punten naar voren die nieuwe functies aan het gebied zullen toevoegen. De visie richt zich voornamelijk op de openbare ruimte en de kwaliteit daarvan. Plannen om meer te ontwikkelen zullen waarschijnlijk vanuit de club moeten komen. Voor het parkeerterrein achter 2 de westtribune, waarvan de grond in het bezit van de club is, zijn plannen om 40.000 m 2 woningen en 20.000 m kantoorruimte te ontwikkelen (Website Gemeente Eindhoven, 2005). Dit lijkt echter puur uit winstoogmerk te gebeuren en niet vanuit een grotere gedachte rondom het planologische concept van dit stadion.

4.4.2 Het Kasteel

[Rotterdam]

Het Kasteel is bij de verbouwing in 2000 pas een planologisch concept geworden. De Rotterdamse wijk Spangen had een nieuwe impuls nodig, vooral ook op het gebied van bedrijfsruimte. Aan het Spartapark is deze bedrijfsruimte gerealiseerd. Met behulp van de website ilocal (2007) zijn de volgende bedrijven gevonden. Nieuw Rotterdams Pijl Medical Training Ziekenhuis WSM Worldwide Sports Management Sportorganisatie Amor FM Studio's en producties Sparta Rotterdam Sportorganisatie Peter Bonthuis Management en Organisatiebureau Organisatiebureau LeaseMotive Autobedrijf Blue Benelux I.o Computer en randapparatuur Nijgh Interpartners Adviesbureau Kasteel Spangen Cafetaria Figuur 109: De aanwezige bedrijven bij het Spartastadion

Spartapark-Noord-1 Spartapark-Noord-1 Spartapark Oost 13-15 Spartapark-Noord-1 Spartapark-Noord-1 Spartapark-Noord-1 Spartapark-Noord-1 Spartapark-Noord-1 Spartastraat 7

Zoals aan de adressen te zien is, gaat het voornamelijk om de noordkant van het stadion, de hoofdtribunekant. In deze hoofdtribune bevinden zich ook een zalencomplex (Website Sparta Rotterdam, 2007) en onder de westtribune bevind zich een brasserie (Website Brasserie Kasteel Spangen, 2007). Toch zijn dit allemaal functies die oorspronkelijk gericht zijn op de (rijkere) stadionbezoekers. De bedrijven in het hoofdgebouw zitten, net als bij eerder behandelde stadions, in een soort bedrijfsverzamelgebouw wat overal had kunnen staan. Ook hier ontbreekt een duidelijk concept en zijn het meer voetbalfuncties (in de breedste zin van het woord) die ook buiten wedstrijden om gebruikt worden.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

4.4.3 Abe Lenstra

[Heerenveen]

Het Abe Lenstra stadion kent de laatste jaren zeer veel verbouwingen in het kader van de ontwikkeling van Sportstad Heerenveen (Website Sportstad Heerenveen, 2007). De bijbehorende functies zouden dan ook vooral op sport gericht moeten zijn. Gymnasion Heerenveen Fitnesscentra Abe Lenstra Boulevard 27-7 Sportstad Heerenveen Sporthallen Abe Lenstra Boulevard 23Q Sportinstituut Judo Sporthallen Abe Lenstra Boulevard 23Q Abe Lenstra Stadion Exploitatie Restaurant Abe Lenstra Boulevard 21 De Bruin en Cho Kapper Abe Lenstra boulevard 23E Sportstad Heerenveen Zwembaden Abe Lenstra Boulveard 23 McDonalds Restaurant Stadionweg 11 Tigra Heerenveen Fysiotherapeuten Dalhuysenstraat 11 Figuur 110: De functies rondom het Abe Lenstra stadion.

De Sportstad is een volkomen terechte benaming. Sporthallen, zwembaden en een fitnesscentrum zijn sportgerelateerde functies. Daarbij moet vermeld worden dat het zwembad bestaat uit drie zwembaden, de sporthal van tachtig bij vijftig meter ook onder te verdelen is in aparte zalen en er een aparte turnhal en dojo voor vechtsporten is. Deze sportfuncties zijn als eerste gerealiseerd, wat verklaart waarom de gevonden lijst met bedrijven relatief kort is. Naar de sportboulevard moeten een gezondheidsboulevard en een LifeStyle passage het gebied completer gaan maken. Hierin moet een algemeen ziekenhuis, een speciale rugkliniek, een natuurwinkel, een klimspeciaalzaak, een oogspecialist en een afslankcentrum / sauna’s gerealiseerd worden. Het Fitnesscentra wat hier ook bij hoort, is al gerealiseerd. Het Friesland College, wat MBO opleidingen verzorgt, komt ook in het gebied met een vestiging, wat een bepaald draagvlak voor de functies zal gaan creëren. De keuze om eerst de sportfaciliteiten te realiseren is een logische, zonder deze faciliteiten is de rest van het concept namelijk gedoemd te mislukken. Toch is het de vraag of een dergelijke sportstad voldoende bezoekers zal gaan trekken. Vooral gecombineerd bezoek van verschillende sportfuncties lijkt in de praktijk weinig voor te komen. Omdat Nederland geen soortgelijk concept kent is er vooraf weinig over te zeggen en zal het eerst afgebouwd moeten worden en daarna de tijd krijgen om te gaan functioneren zoals gepland.

4.4.4 Amsterdam Arena

[Amsterdam]

De Amsterdam Arena is het bekendste voorbeeld van een stadion binnen een concept. Uit de beschrijving in hoofdstuk 3 blijkt al dat de Arena niet altijd als multifunctioneel concept werd voorgesteld en ook de realisatie van de andere functies rondom het stadion is jaren na de oplevering van het stadion begonnen. Uit de voorgaande zin blijkt al één heel belangrijk verschil. De functies rondom het stadion. Bij de beschrijvingen van concepten tot nu toe, lagen de functies in principe in, onder of tegen het stadion aan. De Sportstad bij het Abe Lenstra stadion wijkt al van dat principe af, maar bij de Arena is haast een totale loskoppeling waar te nemen. Het stadion zelf is een multifunctioneel gebouw, maar is enkel op (sportieve) evenementen gericht. Zelfs de kantoren van Ajax bevinden zich in het hoofdgebouw, wat voor de Arena staat en niet geïntegreerd in het gebouw is. Bij het Arenagebied treedt vervolgens het probleem van de afbakening op. Wat zijn de grenzen van het te behandelen gebied? De functies selecteren op een relatie met het voetbalstadion lijkt

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

geen serieuze optie, omdat deze relatie veelal niet aanwezig is. Er is daarom gekozen voor dezelfde afbakening die de website van de Arena Boulevard (2007) aanhoud. Wat betreft oppervlakte is dit dan een planologisch concept dat niet meer te vergelijken is met de anderen.

Figuur 111: Afbakening van het planologische concept rondom de Amsterdam Arena.

Direct opvallend is de functiescheiding binnen het plangebied. Als eventuele toekomstige bebouwing niet wordt meegerekend, is het gebied ten noorden van de Burgemeester Stramanweg gereserveerd voor Sportfuncies. Bullewijk, het gebied tussen de A2 en de spoorlijn ten zuiden van de Burg. Stramanweg is voor werken en studeren bedoeld. De Amsterdamse Poort is een winkelcentrum aan de oostkant van het stadion Bijlmer. Alleen de Arenaboulevard zelf kent een zekere mate van functiemenging, met alle aanwezige functies. Opvallend is dat op deze kaart de functie wonen niet voorkomt. Omdat het gebied met gemengde functies het interessantst is, wordt alleen dit behandeld voor de lijst met aanwezige functies. Er wordt alleen gekeken naar bedrijven en functies die gevestigd zijn aan de Arena Boulevard. Dit is al een uitgebreide lijst van 94 bedrijven. AFC Ajax NV Ajax Images Ajax Merchandising Amstel Corner Amsterdam Admirals Arena Advisory Artana Vloeren Asian Living Auping Plaza VI

Sportvereniging Octrooien Sportartikelen CafĂŠ Sportvereniging Sporthallen en terreinen Vloeren Meubels Bedden en Matrassen

29 29 29 77 73 1 28/B 50 2-apr

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Australian Homemade Automatiek Febo Bakerstreet Bal-lorig bd Cosmetics Lounge Beter BED Bo-Concept Brandmeester's Brugman Bruynzeel Catering Club Catum Trading Charlston CSU Cleaning Services CSU Security De Eerste Kamer De Stam / Riant Decathlon Delifrance Downtown Eventes Droomdomein Droomoord Elementi Ep & R. Solutions Euro-Floor Eurysakes Explore Vision Group Fauteuilerie Georgio Design Gossens Wonen & Slapen Grand Café Rox Grando Grolsch Music Heineken Music Hall Helsinki Living Hoom Houweling Villa Hulshoff Design Interieurline Jencikova Jinso Oriental Kabana Koffie & Kado Krea Arena L. Sassi Leef Leyard Europe Displays Lucky Leder

Ijs Cafetaria Bakker Kinderspeelparadijs Cosmetica Bedden en Matrassen Meubels Levensmiddelen Keukens Keukens Cafetaria Kleding Meubels Schoonmaakbedrijf Beveiliging Meubels Meubels Sportartikelen Broodjeszaak Studio's en producties Bedden en Matrassen Bedden en Matrassen Meubels Bedrijfsgezondheidsdiensten Woningtextiel Postorder en webwinkel CD's / DVD's Meubels Meubels Meubels Café Keukens Café Theaters Keukens Meubels Bouwmarkt Bouwmarkt Meubels Mebeuls Restaurant Meubels Huishoudelijke artikelen Sanitair Meubels Meubels Fotozaak Meubels

40 135 143 240 129-133 30 70 160 106 102 1 12 14 1 1 46 140 101 146 1 20 134 80 129-133 222 29 79-81 216 170 114 156 210 242 590 16-A 58 10 236 46 148 155 230 96 198 144 72 79 74-A

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Maison van den Boer Cateringservice Media Markt Electronica Mondileder Bouwmarkt Montel Meubels Nomi Meubels Oase Slaapkamer Bedden en Matrassen Oosten Nederland Kantoor- en bedrijfsmeubels Orphanaat Dataverrijking en databanken Oslo Living Bouwmarkt Pasion Latina CafĂŠ Pathe Arena Bioscoop Perry Sport Sportartikelen Phi-Ton Amsterdam Bedden en Matrassen Practical Living Bouwmarkt Prenatal Babyartikelen Riviera Maison Bouwmarkt Rofra Meubelen Meubels Royal Sleeptrend Bedden en Matrassen Sanders Meubels Sani Dump Sanitair Soccer World Cafetaria Sport Led Solutions Electronische artikelen Stadion Amsterdam CV Sporthallen en terreinen Start People Arbeidsbemiddeling Stockholm Living Bouwmarkt SVA Stichting Trendhopper Bouwmarkt Tulp Keukes Keukens Valhal Diemen Bouwmarkt Van den Heuvel Verlichting Van Wees Winkelexploitatie Verf en Lak Villa Don Broodjeszaak Villa Verne Verf en Lak Volkers Sanitair Woontrend Manou Wonen Meubels Wrekonize Studio's en producties Young Label Adviesbureau Figuur 112: De bedrijven aan de Arenaboulevard in Amsterdam

1 123-125 132 218-220 154 84 208 98 16-A 145-1 600 51-53 50 16 55 228 212 22 34 78 5 79 1 63 16-A 29 68 110 90 42 98 173 164 108 74-A 129-133 1-A

Wat direct opvalt, is het cluster van meer dan zeventig winkels op het gebied van interieurs in de lijst. Deze bevinden zich allemaal binnen de Villa Arena (Website Villa Arena, 2007), een op deze functie gespecialiseerde Mall. Verder bevinden zich veel uitgaansfuncties in het gebied en een aantal winkels. Het concept rondom de Amsterdam Arena is in ieder geval vele malen groter dan de tot nu toe behandelde concepten. Ook wordt er duidelijk op andere functies gemikt en gaan de ideeĂŤn veel verder dan enkel bedrijfsruimtes. Er zijn voornamelijk publieksgerichte functies te vinden, functies die afhankelijk zijn van bezoekersaantallen.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

4.3.6

Conclusie veranderde concepten

Het Philips Stadion en het Kasteel zijn niet erg grootschalige concepten. Vooral van het Philips Stadion in het centrum van Eindhoven valt dit tegen en hier lijken zeker grotere mogelijkheden te liggen. Het Abe Lenstra stadion kent met de Sportstad een duidelijke doelgroep, al moet het daadwerkelijke functioneren nog blijken omdat het nog niet volledig gerealiseerd is. De Amsterdam Arena is een bijzonder concept, wat eigenlijk geen concept rondom een stadion meer is, maar een stadion wat ‘toevallig’ binnen een concept ligt en vooral als herkenbaar punt en als naamgever wordt gebruikt.

4.5 Planologische concepten vanaf het begin 4.5.1 Polman Stadion [Almelo] Het Polman stadion in Almelo is een klein stadion met een capaciteit van 8.000. Omdat de tribunes niet groot zijn, is ook de beschikbare ruimte onder het stadion niet groot, waardoor de functies rondom het stadion in een kleine hoeveelheid aanwezig zijn. KroeseWevers Accountants Stadionlaan 50 Resmed Trefpunt Slaap Othopedische artikelen Stadionlaan 50 Asito Schoonmaakbedrijven Stadionlaan 28 Muta Sport Sportartikelen Stadionlaan 1 Itannex Automatisering Stadionlaan 36 Twinnoflex Adviesbureau Stadionlaan 50 Health City Almelo Fitnesscentra Stadionlaan 40 Plus Supermarkt Stadionlaan 30 Partygroep Twente Cateringservice Stadionlaan 1A Stichting Heracles Voetbqalclub Stadionlaan 1 Bibliotheek Bibliotheek Stadionlaan 34 Figuur 113: De aanwezige functies rondom het Polman Stadion

Het meest opvallend aan deze lijst zijn het fitnesscentrum, een supermarkt en een bibliotheek. Vooral deze laatste functie en de gehele culturele sector komen niet vaak voor rondom voetbalstadions. Bij het Polman stadion zijn vooral functies opgenomen die parkeerplaatsen gebruiken en goed te combineren zijn met de openingstijden van het stadion. De bibliotheek en de supermarkt zijn in principe dicht op deze tijden.

4.5.2 DSB Stadion

[Alkmaar]

Het DSB Stadion in Alkmaar had een stadion binnen een concept moeten worden (Website Zwarts & Jansma, 2007). De provincie Noord-Holland had in haar visie al opgenomen dat het stadion een retailcluster van ‘sport en leisure’ zou worden (NoordWest8, 2003, p.53). Het stadion 2 is echter voorlopig gerealiseerd zonder omliggende functies. Het geplande aanbod van 20.000 m detailhandel zou te veel concurreren met het winkelaanbod van de binnenstad. Vervolgens is gezocht naar andere functies, zoals een discotheek, die wel in het gebied gevestigd mochten worden (Website Gemeente Alkmaar, 2004). In mei 2004 bleek ook dat de gemeente de grond niet aan de club kon schenken, omdat er dan sprake zou zijn van staatssteun voor een voetbalclub (Website Nieuws.nl, 2004). Toen alle planprocedures veel tijd gingen kosten besloot de voorzitter om de bouw van het pure stadion eerst door te zetten en eventueel in een latere fase nog aan ontwikkeling van de omliggende gronden te doen. Zodoende werd de grond aangekocht en het stadion werd in

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

augustus 2006 zonder functies geopend. Op de plek van het geplande ‘Kooimeerplaza’, de winkelvoorzieningen, is voorlopig een trainingsveld voor de voetbalclub aangelegd (Website Gemeente Almaar, 2007). Dit lijkt geen functie die goed geschikt is voor zulke dure grond. Het is zeer onzeker hoe het verder gaat met de ontwikkeling van het DSB stadion.

4.5.3 Parkstad Limburg

[Kerkrade]

Het Parkstad Limburg Stadion is in 2000 geopend en richt zich naast de voetbalwedstrijden van Roda JC voornamelijk op kleinere concerten, congressen, beurzen, bedrijfsbijeenkomsten, en feesten (Website Parkstad Limburg, 2007). Dit gebeurt door het verhuren van diverse zalen die in het stadion aanwezig zijn. Daarnaast is er een tweedeling in functies in de omgeving te zien, namelijk functies die gevestigd zijn aan de “Roda JC Ring”, de rondweg rondom het stadion en functies die zich in de gehele Parkstad Limburg bevinden. In de onderstaande tabel zijn enkel functies aan de Roda JC Ring opgenomen. Martinair Party Service Evenementen en beurzen 1 Stevacon Bouw Installatiebedrijf 31 Flextree Bedrijfsgezondheidsdiensten 93 Tripolis Advies Adviesbureau 101A GP Purchasing Services Certificeren en keurmerken 41 Halfords Sportartikelen 85 Rodinborgh Projectontwikkeling 101-4E Address @ More Secretariaatsdiensten 41 Flexpoint Arbeidsbemiddeleing 1-B Life Source International Natuurvoeding en reform 41 Ackermann Accountants 99-A Bozzini Deluxe Evenementen en beurzen 3 GP Customer Services Callcenter 41 Albron Cafetaria 4 Ralph Huis & Advies Makelaar 23 Wyckerveste Adviseurs Projectontwikkeling 101 GP Logistics Services Opslag en overslag 41 Q Media Studio's en producties 29 Greempower Int. Natuurvoeding en reform 41 HFC Folland Fulfilment Center Natuurvoeding en reform 41 SV Roda JC Sportvereniging 1 Fitness First Health Club Fitnesscentra 95 Burger King Cafetaria 2-A Hornbach Bouwmarkt 4 Secola Beleggingen 41 Wik Restaurant Parkstad Restaurant 89 Nature's Advantage Natuurvoeding en reform 41 Pro Active Adviesbureau 93 Colce International Hotel 101 Bufkes Broodjeszaak 83 Fair Play Casino Automaten 91 Figuur 114: De functies aan de Roda JC Ring rondom het Parkstad Limburg stadion.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Het stadion bevindt zich in een zeer gemengd gebied, waarbij het aantal natuurvoeding- en reformwinkels opvallend hoog is. Maar veel belangrijker dan de Roda JC Ring is de gehele Parkstad Limburg waarbinnen het stadion zich bevind. Voortgekomen uit een samenwerkingsverband van zeven gemeenten in de regio Zuid-Limburg, is het bedrijfsterrein RodaBoulevard, ook bekend als de Locht en de Locht-Zuid, ontwikkeld (Website bedrijvenmanagement Parkstad Limburg, 2007). Dit is een bedrijfsterrein van 34 hectare, wat aan de westen oostzijde door twee bedrijfsterreinen van nog eens 44 hectare groot. Al deze terreinen hebben het segment “modern gemengd” toegewezen gekregen, wat grofweg inhoud dat ieder bedrijf zich hier mag vestigen, behalve de zwaardere typen van industrie. Dit verklaart ook waarom een samenhang van de bedrijven met het stadion lijkt te ontbreken. Er is geen duidelijk doel wat voor soort bedrijven er aan het stadion gebonden kunnen worden en er is geen duidelijke regie op het aantrekken van deze bedrijven. Het uiteindelijke resultaat is dat het concept uitloopt op een normaal bedrijfsterrein, waar ook een stadion staat waar min of meer toevallig ook een aantal functies in zijn ondergebracht.

4.5.4 Arke Stadion

[Enschede]

Het Arke Stadion in Enschede bevindt zich buiten de stad in een gebied wat het Business en Science Park Twente heet, gelegen naast de Universiteit Twente, het transportcentrum Twente en het Twentekanaal. Het Stadion zelf is omringd door een weg die ‘Colosseum’ heet, deze loopt echter onder het spoor door aan de andere kant. Het stadion zelf heeft als huisnummer 65, wat een indicatie moet geven welke bedrijven daadwerkelijk bij het stadion gelegen zijn. Aan deze straat zijn de volgende bedrijven gevestigd: Deloitte Management Support Deloitte Accountants Deloitte MKB Deloitte Delastingadviseurs Arke Houseonly.NL Logicamg Group & Incentive Travel ANT International Haskoning Nederland Adviesbureau voor water en milieu BTG Biomass Technology Group Micronit Microfluidics Total Micro Products Bizzdesign Academy Bizzdesign Consultancy Bissdesign Medical Measurement Eurocapital Services Twenchem NV Enrico Trading Cilled Food Company Telios Condite Omtrend

Adviesbureau Administratie Advocaten Accountants Reisbureau Informatieve websites Computers en Randapparatuur Reisbureau Software Architecten Ingenieursbureau Onderzoeksbureau Laboratoria Electronische artikelen Software Software Software Laboratoriabenodigdheden Effectenhandel Speelgoed en spelletjes Levensmiddelen Levensmiddelen Software Adviesbureau Adviesbureau

1 1 1 1 2 2 2 2 2 3 3 11 15 20 21 21 21 25 29 30 40 40 42 44 44

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Visiemotion Adviesbureau Pronto Presso Reclame Femis-Ardem Café FNA Restaurant Twentese Catering Groep Cateringservice FC Twente Promotion Stichting Stichting Twentse ondernemers Societeit Stichting Cendris Customer Contact Callcenters FC Twente '65 Sportvereniging 5Phoreca Café Go-Planet Ontspanning Go Dance Academy Dansscholen Bowling Enschede Bowlingbaan Coronel Kartracing Enschede Kart- en racebanen Singelpoint Reclame Reclame Eyeopener Exhibitions Adviesbureau Gerrits & De Mari Veiligheid Ten Cate Web Internetdiensten Digigram Reclame Top Les Motor-Opleidingen Verkeersschool Projectsourcing Ingenieursbureau Figuur 115: De bedrijven aan Colosseum in Enschede

44 44 62 64 65 65 65 65 65 66 70 70 72 84 103 105 109 111 111 65-101 73-75

Op huisnummer gesorteerd is de tweedeling door de spoorlijn goed te zien. Bij de lagere nummers (tot en met 44) zijn veel bedrijven te vinden die op een Business en Science Park te verwachten zijn en die daar gegroepeerd zitten. De hogere nummers zijn veel meer de bekende stadionfuncties, deels gericht op de stadionbezoekers of gebruik makend van de aanwezige mogelijkheden, zoals de verkeersschool. Naast de tweedeling is het opvallend dat de verschillende functies die tot ‘actief uitgaan’ kunnen worden samengevat, allemaal onder één dak, het Go-Planet centrum, vallen. Dit is dus geen toevallige clustering, deze bedrijven zijn bewust bijeen gebracht op deze locatie. Het is verder een gemiste kans dat er geen relatie gelegd wordt met het Business en Science Park. De functies bijten elkaar niet, maar creëren ook geen meerwaarde voor elkaar.

4.5.5 Wagner & Partners [Sittard] Het concept rondom het nieuwe stadion in Sittard is een weinig optimistisch verhaal. In 2000 is het voetbalgedeelte met het hoofdgebouw opgeleverd en binnen enkele jaren zouden zowel tegen het stadion als op het bedrijfsterrein Fortuna vele bedrijven gevestigd zijn. Door geld in de club te stoppen zouden deze bedrijven ervoor zorgen dat de club op termijn Europees voetbal zou gaan spelen. Dit scenario is niet uitgekomen. Tot op heden is het stadion niet afgebouwd en bleef de rest van het bedrijfsterrein een grote kale vlakte. Direct tegen het stadion aan, aan de Milaanstraat in Sittard, bevinden zich de volgende bedrijven: Imprezz Grafisch Servicecentrum Huisartsen Zorg Westelijke Mijnstreek DZL Facit CNB Centre for New Business Domein Scholteshof

Reclamebureau Artsen en Specialisten Adviesbureau Makelaars Zakelijke dienstverlening Restaurant

100 100 100-3 100-3 100-3 120

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Abelhausen Management Adviesbureau Van Noorbeek Ingenieursbureau Limburg Bewaking Beveiliging Fortuna Sittard Catering Cateringbedrijf Stadstoezicht Westelijke Mijnstreek Stichting Krekels Uitzendgroep Arbeidsbemiddeling Ronde Tafel Makelaars RTNL Studio's Fortuna Brasserie Restaurant Tohave Websolutions Internetdiensten Fortuna Sittard Sportvereniging Figuur 116: De bedrijven direct aan het Fortuna Stadion gelegen

120 100-3 120 120 200 120 120 90 120 100 100

Behalve dat deze bedrijven allemaal bij elkaar in een klein bedrijfsverzamelgebouw gevestigd zijn, is het meest pijnlijke dat er geen bedrijven zijn aan de drie andere straten die het stadion omringen. Ook vele andere straten in het gebied kennen geen bedrijven, alleen de volgende zijn gevonden: QS Graphics Cutech Smeets Loopcomfort McDonalds Life Style Centrum Skin Top Felix verf Keco Ramen & Deuren Sikkens Autobedrijf Jera Life Style Health Alfrance Strikers De Automakelaars M2000 QC Total Concept Imagic Plush & Zoo Mosarec Scootxtreme R.Janssen TET Design Groep European Sales Solutions Design All Over Figuur 117: De aanwezige bedrijven

Grafische bedrijven Internetdiensten Schoenenwinkel Restaurant Gezondheidsdienst Schoonheidsinstituut verf en lak Bouwmarkt verf en lak Garage Adviesbureau Bloemenzaak Speelautomaten Autobedrijven Interieurbouwbedrijf Bedden en matrassen Reclamebureau Speelgoed Afvalverwerking Scooters en motoren Schoonmaakbedrijf Interieurbouwbedrijf Adviesbureau Interieurbouwbedrijf op het bedrijfsterrein Fortuna

Lissabonlaan 2 Lissabonlaan 10 Lissabonlaan 10 Lissabonlaan 6 Stockholmstraat 10 Stockholmstraat 10 Oslostraat 10 Oslostraat 20 Oslostraat 4-6 Oslostraat 70 Kopenhagenstraat 7 Parijsboulevard 215 Parijsboulevard 235 Parijsboulevard 215 Parijsboulevard 225 Parijsboulevard 295 Parijsboulevard 251 Parijsboulevard 251 Parijsboulevard 205 Parijsboulevard 205 Parijsboulevard 305 Parijsboulevard 241 Parijsboulevard 205 Parijsboulevard 215 in Sittard

Ook uit deze bedrijfslijst (waarbij nog diverse straten van het terrein volledig leeg zijn) blijkt dat er niet een echt duidelijk concept is voor het huidige terrein. Iedere bedrijf wat zich er wil vestigen lijkt ontvangen te worden, zodat er tenminste een paar bedrijven staan en er misschien iets kan groeien.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

In januari van 2006 lanceerde de gemeente Sittard-Geleen de plannen rondom het Citta Plaza (website Citta Plaza, 2006). De plannen klinken veelbelovend. Het stadion wordt daadwerkelijk afgebouwd met een winkelcentrum van vier verdiepingen, wat gebruik moet gaan maken van de parkeergarage die al onder het stadion ligt. In dit winkelcentrum moeten veel sportgerelateerde winkels komen, en een supermarkt. Daarnaast is er een entertainmentcentrum met bars, restaurants, een bowlingcentrum, een amusementshal, een discotheek en een healthcenter. Ook zijn er een tennis / badmintonhal, een squashaccommodatie en een klimhal in het plan opgenomen, net als veel kantoorruimte, een conferentiecentrum en een hotel. Op 12 augustus 2007 was het bouwen van dit complex niet begonnen. Het opmerkelijke is dat de website sinds de presentatie van de plannen niet meer bijgewerkt is en er geen enkel nieuwsbericht over voortgang van deze plannen te vinden is. Hiermee lijkt de gemeente dezelfde fout te maken als in het verleden, waarbij het een te groot en te complex project wil ontwikkelen op een locatie waar de markt toch niet aan mee wenst te werken.

4.5.6 Forepark

[Den Haag]

Het bedrijfsterrein Forepark is al sinds 1990 in ontwikkeling. Het is begonnen met het verwerven van de gronden door de gemeente Leidschendam. In 2002 is het gebied door middel van een annexatie tot de gemeente Den Haag gaan behoren. Hiermee is ook een verandering van het soort bedrijfsterrein en de mogelijke komst van het voetbalstadion gepaard gegaan (Website projectbureau Forepark / A12 zone, 2007). De oorspronkelijke plannen spreken over een ruimtelijk en multifunctioneel bedrijvenpark. Tegenwoordig is een tweedeling waar te nemen. De buitenrand wordt ingevuld door de grotere internationale bedrijven waar de binnengebieden meer voor de lokale ondernemers bedoeld zijn. Alle kavels zijn op het moment van schrijven verkocht of vergeven. Een lijst van gevestigde bedrijven is te vinden via de website van de Vereniging Beheer Forepark (2007). Op 13 augustus waren er 123 bedrijven gevestigd op het bedrijfsterrein, in allerlei verschillende sectoren en allerlei verschillende maten. Deze vereniging was lange tijd niet blij met de komst van het stadion naar het bedrijfsterrein (Website ADOfans, 2007). Er worden vooral parkeerproblemen en vandalisme verwacht rondom de wedstrijden van ADO Den Haag. Ook de bewoners van de wijk Ypenburg (Website ADOfans, 2007) en de burgemeester van Nootdorp (Website Haagse Courant, 2000) waren tegen de plannen. Enkel het hoofdgebouw van het stadion kent ook een aantal andere functies. Deze commerciële ruimtes worden casco opgeleverd, zodat de huurders zelf de inrichting kunnen bepalen. Op het moment van schrijven is niet bekend wat voor soort bedrijven zich in deze ruimtes zullen gaan vestigen. Het is zeer opvallend hoe het stadion van Den Haag later aan een bedrijfsterrein is toegevoegd, waar andere stadions het centrale punt van een bedrijfsterrein vormen. Hieruit, en uit het feit dat het stadion weinig multifunctioneel is, blijkt dat er hier geen sprake is van een conceptstadion, maar simpelweg van een voetbalstadion op een bedrijfsterrein.

4.5.7 Euroborg

[Groningen]

“Groningen leeft in de Euroborg” is een slagzin die gebruikt wordt voor het nieuwe stadsdeel Euroborg. Het feit dat er over een stadsdeel gesproken wordt, geeft al direct aan dat er sprake is van een veel uitgebreidere mix van functies dan bij vele andere conceptstadions. Direct in of aan het stadion zijn de volgende functies gevestigd: een megasupermarkt, een casino, een health- en fitnessclub en een onderdeel van het Noorderpoortcollege (Website Euroborg, 2007).

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Het draait echter niet alleen om het stadiongebied in het Europapark. Het gehele gebied wordt omschreven als â&#x20AC;&#x153;een ultramodern voetbalstadion, een fantastische woon- en werkomgeving, horecagelegenheden, een megabioscoop, een casino, een sporten gezondheidscentrum, een megasupermarkt, een ROC onderwijsinstelling en een parkeergarage met duizend parkeerplaatsen.â&#x20AC;? Deze veelzijdigheid is niet alleen uniek binnen de conceptstadions, het is ook uniek dat er woningen in het plangebied voorkomen, welke in twee appartementtorens verwerkt zullen worden. Het stadion is als eerste opgeleverd, wat inhoudt dat veel van de functies nog gebouwd moeten worden. De plannen zien er veelbelovend uit, de vraag is alleen of dit stadion al bij de gerealiseerde concepten had moeten worden behandeld of bij de toekomstige concepten.

4.5.8

Conclusie conceptstadions vanaf het begin

Direct opvallend is dat het realiseren van deze concepten niet altijd vlekkeloos verloopt. Sommige concepten wachten nog steeds op de realisatie ervan. Verder is er een duidelijke tweedeling in deze conceptstadions te onderscheiden. Er zijn stadions die deel uitmaken van een stadionconcept, waarbij het stadion centraal staat en eromheen functies worden ontwikkeld. Voorbeelden hiervan zijn het Polman stadion en het DSB stadion. Veel stadions uit de vorige paragraaf, die op hun oude locatie een concept zijn geworden, vertonen veel gelijkenissen met deze categorie. Daarnaast zijn er planologische concepten waarbij het meer om de omgeving draait. De Parkstad Limburg, het Science Park in Enschede, Bedrijvenpark Fortuna en het Forepark in Den Haag zijn voorbeelden van complete bedrijventerreinen, waar min of meer een stadion op staat. Het succes van deze stadions lijkt op het eerste gezicht veel minder groot te zijn. De invulling van de terreinen gaat moeizamer en doordat er geen duidelijk etiket op het soort bedrijven wat zich er mag vestigen is geplakt, wordt het een mengelmoes van bedrijven, waarbij de vraag is of de potentie van deze stadions wel maximaal wordt gebruikt. De Euroborg is een compleet nieuw stadsdeel, net als het Arenagebied, waarin kenmerken van andere typen planologische stadions terugkomen. Toch is er bij dit type veel meer aandacht voor andere zaken, zoals de openbare ruimte voor de voetganger en de beleving van de gebieden.

4.6

Nog te bouwen concepten en concepten in ontwikkeling

In de vorige paragraaf bleek dat van Sommige al gerealiseerde concepten het lastig is om een goede beschrijving en beoordeling te geven, aangezien de stadiongedeeltes eerder gerealiseerd waren dan het omliggende concept. Voor stadions die zich in de planfase bevinden geldt hetzelfde, met het feit dat het onzeker kan zijn welke bedrijven zich daadwerkelijk zullen gaan vestigen. Daarom is ervoor gekozen deze beschrijving korter te maken aan de hand van de bekend gemaakte plannen.

4.6.1 Oosterenk

[Zwolle]

Het Oosterenkstadion in Zwolle wordt verbouwd op de oude locatie. De planvorming drijft voornamelijk op de vrijetijdsbesteding. De geplande kantoorruimte wordt in principe voornamelijk gebruikt door de club. De sportfunctie wordt ingevuld door het stadion zelf. Daarnaast zijn winkels gepland, maar niet gespecificeerd. De vrijetijdsbestedingfuncties bestaan uit een fitnesscentrum, een casino en een hotel. De verbouwing van het stadion is inmiddels begonnen en zal waarschijnlijk in de zomer van 2008 afgerond zijn. Het nieuwe concept is dus ook een soort verzameling van mogelijkheden. Alleen de vrijetijdsfuncties zijn gespecificeerd, maar vertonen geen onderlinge samenhang of een samenhang met andere functies in het gebied.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

4.6.2 Rat Verlegh

[Breda]

Het Rat Verlegh stadion is nu ruim tien jaar oud. Het is destijds gebouwd met een aantal simpele functies al een restaurant en een paar kantoren. De gepresenteerde plannen (Website BN De stem, 2007) spreken over de volgende functies: 2

(Sport)winkels 17.400 m o.a. AH XL 2 Kantoorruimte 14.000 m 6 kantoorgebouwen Megabioscoop 2.000 stoelen Stadiongedeelte congrescentrum sportcentrum Figuur 118: geplande functies rondom het stadion in Breda

Rondom dit stadion wordt gesproken over gebiedsontwikkeling voor het stadionkwartier. Het huidige stadion moet zich meer in een levendig gebied gaan bevinden. Vooral de aanwezige maar weinig benutte parkeerruimte lijkt hiervoor een belangrijk argument te zijn, net als het herkenbare karakter van het stadion.

Figuur 119: De grove plankaart van het Stadionkwartier

4.6.3 Amstelwijck

[Dordrecht]

De plannen rondom het stadion op het bedrijfsterrein Amstelwijck gaan volgens Dordrecht supporters niet door (Website FC Dordrecht Forum, 2007). De grond van dit terrein zou al volledig zijn uitgegeven aan geĂŻnteresseerde bedrijven. Het stadion op dit terrein zou geen kantoren of winkels gaan bevatten, maar vooral gericht zijn op hotelbezoekers. Casino Hotel Restaurant Fitnessclub / sauna Figuur 120: De geplande functies bij het stadion in Dordrecht

Een Van der Valk hotel van negen verdiepingen zou voldoende draagvlak creĂŤren voor een casino, een restaurant en een fitnessclub, die tevens door de club en haar gasten gebruikt konden worden (Website nieuw stadion FC Dordrecht, 2006). Zoals gezegd gaan deze plannen op die

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

locatie niet door en onbekend is of hetzelfde concept op een andere locatie kan worden toegepast, waar geen snelweg zichtlocatie en bedrijfsterrein aanwezig zijn.

4.6.4 Oostpoort

[Haarlem]

Het Oostpoortstadion in Haarlem is meer dan een stadion. Het vertoont grote gelijkenissen met de Euroborg in Groningen. Beiden hebben dan ook dezelfde architect en net als bij dat stadion, is er in Haarlem sprake van de ontwikkeling van een compleet stadsdeel. De volgende functies zouden hier dan moeten worden gebouwd (Website Stadion Oostpoort, 2007): Wonen Kantoren Winkels Hotel Parkeren

72 appartementen 1 toren grootschalige en perifere detailhandel 10 etages garage 800 plaatsen + kleine garages horeaca, leisure, health, buurtgebonden functies Overige kinderdagverblijf, huisartsenpraktijk, ouderenzorg, wijksteunpunt voetgangersgebied + NS stadion. Figuur 121: De geplande functies rondom het nieuwe Haarlem-Stadion

Wat direct opvalt, is het aantal van 72 appartementen. Deze zijn ondergebracht in twee torens van tien etages, die dezelfde hoogte hebben als andere geplande torens. Daarnaast is het een zeer compleet gebied en is echt de intentie er om een stadsdeel te creëren. Enkel de winkelfunctie is nog niet gespecificeerd. Ook de komst van een NS treinstation zorgt ervoor dat er voor dit concept veel meer mogelijkheden liggen dan voor andere concepten.

4.6.5 Zuiderpoort

[Apeldoorn]

De gepresenteerde stadionplannen in Apeldoorn spreken over een “Experiance Apeldoorn”. Het beleven van de diverse activiteiten staat daarbij centraal en wordt onderverdeeld in een aantal thema’s (Website AGOVV, 2007): virtual world virtiueel skien, golfen, surfen, tenissen, achtbaan gaming world voetballen, roeien, zwemmen, squash Bowling world bowlingbaan shopping world winkels op het gebied van electronica en geming meet and eat world multifunctionele horeca casino world electronische apparaten Figuur 122: De geplanden ‘werelden’ bij het nieuwe AGOVV stadion

Als dit project gerealiseerd wordt, wordt het dus een echt ontspanningscentrum. Echter de basis van dit plan lijkt te liggen in de transferiumfunctie die de parkeerruimte rondom dit nieuwe stadion moet gaan vervullen op dagen dat er geen evenementen zijn, om de verkeersdrukte in de binnenstad te beperken. De gemeente heeft echter aangeven dat in haar ogen op die locatie geen transferium gerealiseerd hoeft te worden.

4.6.6 Olympiapark

[Almere]

Het Olympiapark moet onderdeel gaan uitmaken van het nieuwe stadsdeel Almere Poort. Dit gebied, langs de A6 en vlakbij de Hollandse Burg naar Amsterdam en de rest van de Randstad, moet wederom voor veel woningen gaan zorgen. Voorlopig is er enkel een voorzieningenkaart

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

beschikbaar (Website Almere-Poort, 2007), waarop grofweg functies staan aangegeven. Voor het Olympiakwarter houdt dit in dat er de volgende functies gepland zijn: Peuterspeelzaal / kinderdagverblijf Kunst / Cultuur Sport Onderwijs Ontmoetingsruimte jongeren Bibliotheek NS Station Figuur 123: geplande voorzieningen Olympiapark

Het meest opvallend is dat winkels niet gepland zijn. De functie sport zal waarschijnlijk een stadion bevatten, maar kan ook anders worden ingevuld, aangezien er meerdere sportvoorzieningen in de Almere Poort zullen komen. De gemeente moet nog een besluit nemen over het vestigen van een stadion op deze locatie.

4.6.7 Future Centre

[Wageningen]

De Wageningse Berg is een in verval geraakt stadion, nadat FC Wageningen in 1992 werd opgeheven en er geen betaald voetbal meer werd gespeeld. Er is sprake van sloop en de bouw van flats geweest, maar de Stichting Behoud Wageningse Berg heeft dit voorkomen en heeft vervolgens het stadion opgeknapt, maar nog altijd ontbreekt een activiteit voor dit terrein. Daarom heeft dezelfde stichting in augustus 2005 de plannen rondom een Future Centre rondom het stadion gelanceerd. Concrete functies worden er in deze eerste plannen nog niet genoemd (stichting Behoud Stadion de Wageningseberg, 2005, p3), maar wel word er gesproken over “een ontmoetings- en belevingsplaats voor sport en recreatie, cultuur en educatie.” Er wordt ingespeeld op de symbolische waarde en herkenbaarheid van het oude stadion die ook in de toekomst nog een rol van betekenis zouden kunnen spelen voor nieuwe ontwikkelingen.

4.6.8 Conclusie nog te bouwen concepten De nog te bouwen concepten vertonen, net als alle gebouwde concepten, een zeer grote diversiteit. Er zijn verbouwingen, nieuwbouw op oude locaties, nieuwbouw op bedrijfsterreinen en de ontwikkeling van compleet nieuwe stadsdelen langsgekomen. Daarnaast zijn er twee nieuwe concepten gelanceerd, met het Future Center in Wageningen en de Experience Apeldoorn. Vooral deze twee zijn interessant om te blijven volgen, aangezien ook de nog te bouwen concepten laten zien dat er nog niet één hoofdrichting van nieuwe concepten heeft ontwikkeld. Opvallend is ook de vaagheid van de meeste nieuwe plannen en de soms beperkte onderbouwing of voorkennis van de makers ervan. Sommige plannen zijn simpelweg niet mogelijk of stuiten, net als een aantal gerealiseerde stadions, op veel bezwaren van lokale overheden of belangengroepen. De nog te bouwen concepten zorgen er in ieder geval voor dat de stadionbouw nog steeds in een vernieuwende fase zit en niet aan het einde van een nieuwbouwgolf blijkt te zitten.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

4.7

Vergelijking verschillende conceptstadions

De ontwikkelingsstadions: Deze stadions beschikken voornamelijk over bedrijfsverzamelgebouwen. Hierin zitten veel klein, onbekende bedrijven gevestigd, voornamelijk kantoren. Er is geen verwevenheid met de omgeving, de stadions en hun functies bevinden zich min of meer op een ‘stadioneiland.’ De gegroeide concepten: De hoeveelheid functies direct in of aan het stadion valt hier in aantal tegen. Deze stadions zijn wel sterk op het gebied van naamgeving en identiteit. Hierdoor is er ook een grote verbondenheid met het later toegevoegde concept. Deze concepten krijgen ook een label (sportstad / arenaboulevard) wat groter is dan het stadion zelf. Ontwikkelingsstadions

Gegroeide Concepten

Begin Concepten

Nieuwe stadsdelen

Soort functies

kantoren

afhankelijk van label

zeer divers

alles, ook woningen

Soort bedrijf

veel kleine, onbekende bedrijven

afhankelijk van label

grotere panden

veel kantoren

losstaand op terrein

verweven in plan

Bebouwing los van bedrijfsverzamelg stadion / tegen ebouwen stadion aan Grote verbondenheid met later toegevoegd Niet nadrukkelijk concept Relatie met aanwezig. (naamgever / omgeving Stadioneiland beeldmerk) Figuur 124: De verschillende typen conceptstadions Soort bedrijfsruimte

weinig relatie stadion bedrijfsterrein op een rijtje

zeer sterk

Conceptstadions vanaf het begin: Er is een tweedeling in deze categorie. Er zijn de stadionconcepten, die sterk lijken op de ontwikkelingsstadions, met als belangrijkste verschil dat deze stadionlocaties nieuw gekozen zijn. Ook zijn er de omgevingsconcepten, waar het stadion zich op een groter bedrijfsterrein bevindt. De bedrijven op dit terrein vertonen geen duidelijke relatie met de club of het stadion. Het zijn zeer diverse soorten bedrijven en de invulling van de terreinen lijkt soms moeizaam te verlopen. Nog te bouwen conceptstadions: Er is een grote diversiteit waar te nemen binnen de conceptstadions die gepland zijn. Alle drie de categorieën worden nog in de toekomst toegepast. Het aantal functies, de grote van de functies en het beeldmerkkarakter van het stadion wordt wel veelvuldiger toegepast. De nieuwe stadsdelen: Dit is een vorm van conceptstadion waarbij ook woningen een aantal bijbehorende functies worden gebouwd. Het doel hierbij is niet meer het stadion op zich, maar het creëren van een goed functionerende nieuwe wijk. Dit schept kansen om andere functies bij de stadions te betrekken. De verbondenheid met het stadion zal vanwege de uitgebreide verwevenheid groot zijn. Ook kan het stadion uitstekend als naamgever of beeldmerk dienen voor het nieuwe gebied.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Dat de overgang van sportstadions naar conceptstadions in volle gang is, mag duidelijk zijn. De oorspronkelijke typeringen verklaren de verschillen tussen de nieuwe stadions. Deze nieuwe stadions en degene die nog ontwikkeld worden, zijn uiteindelijk in een drietal categorieĂŤn onder te verdelen. Als eerste is er het stadion met bedrijfsruimte. Als tweede is er het bedrijfsterrein met een stadion en als derde is er het stadion binnen een nieuw stadsdeel. Een stadion met bedrijfsruimte is de eenvoudigste en meest voorkomende vorm van een concept. Bij, tegen of in de ruimtes onder het stadion worden eenvoudige kantoor- of andere bedrijfsruimtes gerealiseerd. De grootte van deze ruimtes hangt af van de wensen van de gebruikers, maar vaak is dit een groot aantal kleinere ruimtes. Deze bedrijven vestigen zich bij het stadion, maar een groot deel kan in principe ook op een andere locatie worden gevestigd. Bij een bedrijfsterrein met een stadion draait het in principe om het gehele bedrijfsterrein. Het stadion zelf heeft vaak ook bedrijfsruimte, maar het bedrijfsterrein is de oorspronkelijke reden van de ontwikkelingen. Bij deze terreinen treden dezelfde problemen op als bij alle andere bedrijfsterreinen. Een snellere economische dan fysieke veroudering zorgt ervoor dat het verloop van bedrijven hoog is. Daarnaast is er vaak geen duidelijke richting aangegeven wat voor soort bedrijven zich mogen vestigen, waardoor er al snel een mengelmoes van vele bedrijfstakken ontstaat, waaruit onderling geen meerwaarde te creĂŤren valt. Het stadion binnen een stadsdeel is een nieuwe ontwikkeling. De daadwerkelijke resultaten moeten nog blijken omdat geen enkele van deze nieuwe stadsdelen al volledig in gebruik is genomen. Toch is dit een zeer interessante ontwikkeling. Dit is namelijk het enige soort conceptstadion waarbij woningbouw bij de stadionplannen betrokken wordt. Ook gaat deze stroming in tegen het idee om stadions altijd maar naar de stadsrand of buiten de stad te plaatsen, maar worden de stadions het middelpunt van het leven van een bepaalde wijk.

4.8

Conclusie

De periode van functiescheiding lijkt met de komst van de conceptstadions definitief voorbij. Allerlei functies worden gecombineerd met het bouwen of verbouwen van stadions. Het is niet alleen leisure en ontspanning en ook niet alleen pure, kale kantoorruimte wat rondom stadions wordt gebouwd. De woningbouw blijft alleen wel een grote afwezige al laten de nieuwe stadsdeelstadions ook hier een ommekeer in zien. In totaal zijn er meer dan 400 bedrijven op dit moment verbonden aan de behandelde stadions in Nederland. Dit aantal zal de komende jaren, met de oplevering van de nieuwe conceptstadions, alleen maar groeien. Toch is er niet een bepaalde bedrijfstak toe te wijzen die standaard past bij een voetbalstadion. Uit de diverse voorbeelden blijkt wel waarom sommige bedrijven hebben gekozen voor een ruimte bij een voetbalstadion, maar een andere locatie met dezelfde kenmerken voldoet net zo goed. Het blijkt dat de historische ontwikkeling van een voetbalstadion mede bepalend is voor de soort bedrijfsruimte die bij een stadion wordt gebouwd en daardoor mede bepalend is voor het soort bedrijf dat zich bij een stadion kan vestigen. Anders gesteld, verschillende soorten stadions trekken verschillende soorten bedrijven aan. In het licht van de totale ontwikkeling van voetbalstadions is er een grote mate van vooruitgang te zien. Toch liggen er nog zeer veel kansen om nog meer stappen vooruit te maken. In Groningen, Haarlem en mogelijk Almere lijkt de nieuwste generatie, stadions binnen stadsdelen, voor een nieuwe trend te gaan zorgen.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Hoofdstuk 5: 5.1

Buitenlandse stadions

Inleiding

In Nederland denken we graag dat we zelf het wiel rondom stadionplanning hebben uitgevonden. Voor een deel klopt dit ook, de Nederlandse stadionbouw heeft altijd zijn eigen unieke kenmerken gehad. De recente nieuwbouwgolf, waarbij bijna alle stadions een gracht met trappen voor de tribunes hebben, is het meest recente exportproduct van de Nederlandse stadionbouw. Ook het uitschuifbare veld van het Gelredome is een Nederlands exportproduct geworden. Verder terug zijn de multifunctionele Amsterdam Arena, de business-seats van PSV, de veiligheid van de Galgenwaard, de diverse Elascon luifelconstructies voorbeelden van Nederlandse stadionbouw elementen die in het buitenland (veelvuldig) gekopieerd en gebruikt zijn. Toch zijn er altijd al buitenlandse invloeden geweest. De eerste tribunes leken erg veel op Engelse tribunes, simpelweg omdat het voetbal uit Engeland kwam overwaaien en alles wat Engels was, gekopieerd werd. De volksparken en de bijbehorende volksparkstadions komen uit Duitsland en ook de Olympische (Frans-Zwitserse) gedachten hebben een rol gespeeld bij het ontwikkelen van het Olympisch Stadion. De vrijdragende constructie van de tweede ring van de Kuip was geĂŻnspireerd op het Londense stadion Highbury, de overkapping van de Arena kwam ook niet uit de lucht vallen en juist de buitenlandse stadionrampen (Heisel, Bradford en Hillsbrough) hebben ervoor gezorgd dat ook in Nederland veranderde eisen aan de accommodaties werden gesteld. Het Engelse voorbeeld van stadions zonder hekken wordt ook steeds vaker in Nederland toegepast. Het is altijd al een wederzijds leerproces geweest. In dit hoofdstuk wordt gekeken wat de Nederlandse stadions op dit moment van buitenlandse voorbeelden kunnen leren, om de bijbehorende deelvraag te beantwoorden. Om dit hoofdstuk buitenland niet een losstaand en onsamenhangend hoofdstuk van typische buitenlandse voorbeelden te maken, is ervoor gekozen de typering van stadions uit het derde hoofdstuk te gebruiken. Per type stadion zal gezocht worden naar geschikte buitenlandse voorbeelden waar bruikbare ideeĂŤn voor de Nederlandse stadionbouw in zitten. Omdat in het buitenland het onderscheid tussen een puur voetbalstadion en een multifunctioneel sportstadion nog niet zover doorgewerkt is als in Nederland, zijn deze twee typen stadions in dit buitenlandhoofdstuk samengevoegd. De aanbevelingen en leerpunten bleken namelijk grotendeels op hetzelfde neer te komen.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

5.2

Stadion op sportcomplex

Hoewel het stadion op een sportcomplex in Nederland aan het uitsterven is, is het een concept wat in het buitenland nog veelvuldig toegepast wordt. Niet alleen de traditionele sportparken worden in stand gehouden, er worden ook nog nieuwe sportparken aangelegd In deze moderne vorm biedt dit stadion nog steeds vele mogelijkheden. Door het combineren van meerdere verenigingen of sporten op één complex, kunnen de aanwezige voorzieningen vaker en optimaler benut worden. Hierbij valt te denken aan bijvoorbeeld kleedkamers, kantines, de sportvelden zelf, maar ook de parkeerplaatsen. Deze zijn vaak aanwezig voor de grote stroom bezoekers tijdens evenementen, maar blijven daarbuiten leeg en ongebruikt achter. In Macau ligt een zeer mooi voorbeeld van hoe een stadion op een sportcomplex meerdere functies kan herbergen. Links op de afbeelding is de achterzijde van een tribune van het grote stadion. Rechts op de afbeelding is een kleine tribune bij een aangrenzend hockeyveld. Het dak is één doorlopende constructie en de ruimte onder de tribunes is vanaf beide sportterreinen te gebruiken. In Nederland hebben verenigingen meestal hun eigen gebouw en hun eigen terrein. Sporthallen Figuur 125: Dubbele tribune in Macau kennen vaak al wel ruimtes die door meerdere clubs gebruikt worden. Om dit ook bij stadions toe te passen, zal de rol van de overheid moeten veranderen. De gemeentelijke sportparken zijn bijna allemaal verdwenen, waar in het buitenland het meest kleine dorpje nog wel een “Estadio Municipal” heeft, waar alle sportverenigingen bij elkaar zitten. Zonder gemeentelijke bemoeienis en subsidie is dit lastiger, zo niet onmogelijk te bereiken. De vraag is of het wenselijk is om naar de sportparkensituatie terug te gaan, of dat de voordelen die ermee te bereiken zijn, ook op een andere manier te behalen zijn.

5.3 Voetbalstadion + Multifunctioneel Sportstadion Zoals gezegd in de inleiding worden in dit hoofdstuk de pure voetbalstadions en de multifunctionele sportstadions in dezelfde paragraaf behandeld. De reden hiervoor is dat het Nederlandse onderscheid in het buitenland niet zo nadrukkelijk aanwezig is. Er zijn wel ruim voldoende pure voetbalstadions en nog meer multifunctionele sportstadions, maar van het merendeel valt weinig te leren voor de Nederlandse stadionplanning. Het eerste wat wel opvalt, is dat de Nederlandse stadions allemaal klein zijn in vergelijking met de buitenlandse. De gemiddelde capaciteit lag in het seizoen 2006-2007 op 13.002 toeschouwers (eigen tabel, bijlage?). In het buitenland kunnen de stadions gemiddeld veel meer toeschouwers bevatten. Leeds United in de derde divisie kan er 40.000 ontvangen, Napoli twee seizoenen terug 80.000 en zo zijn er veel meer voorbeelden te noemen. Maar ook kleinere clubs hebben veel grotere stadions, hoewel de toeschouwersaantallen niet altijd beter zijn dan in Nederland. Specifieker valt ook op dat de meeste buitenlandse stadions zich onderscheiden door bepaalde architectonische kwaliteiten. In Nederland lijken de nieuwbouwstadions van binnen heel erg op elkaar. In het buitenland wordt er minder van elkaar gekopieerd en worden er vaker architecten ingehuurd voor het daadwerkelijke ontwerpproces. Dit zorgt ervoor dat er op een andere manier naar stadions gekeken wordt door professionals. Voor buitenlanders is niet zozeer de functionaliteit van het stadion belangrijk is, maar de vorm speelt een belangrijke rol. “Nowadays, stadia are not simply sporting sites, but also act as tourist attractions” (Daab, 2004, p4). Stadions zijn belangrijke herkenbare gebouwen van de steden. De architectonische hoogstandjes kunnen

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

sterk bijdragen aan dit beeld. Het werkt identiteitscheppend en beeldbepalend. “Een stadion moet zich zoveel mogelijk identificeren met een stad of met een club en deze vertegenwoordigen, waardoor het een herkenningsteken wordt” (Spampinato, 2004, p9). Het daadwerkelijke ontwerp van het stadion is dus een volledig aparte wereld. In het buitenland is er een groeiende interesse op dit gebied. Grote evenementen worden steeds meer als mogelijkheid aangegrepen door steden om zich te profileren. Daar hoort geen simpel en functioneel stadion bij, maar een beeldmerk, een icoon. Ook politiek gezien worden stadions op die manier gebruikt. “The building of these 10 stadiums and infrastructures for the Euro 2004 was considered a priority by the politicians elected for governments as well as for local councils for the last two mendates in order to enhance the international image of Portugal” (ArchiNews, 2004, p5). Stadions spelen een veel belangrijkere rol voor een stad dan alleen het sportieve of multifunctionele karakter. Hoe dat precies moet gebeuren, is niet te zeggen, omdat de architectonische cultuur in ieder land verschilt. Daarom beperkt dit hoofdstuk zich verder tot concrete ideeën die over te nemen zijn uit andere landen, waarbij de uitstraling van het stadion als geheel nooit vergeten mag worden. De stadions die gebouwd zijn voor de diverse Olympische Spelen door de jaren heen zijn de beste voorbeelden van de categorie multifunctionele stadions die door middel van architectuur een bepaalde uitstraling hebben meegekregen en daarmee bijdragen aan het beeld van een stad.

5.3.1 Amerikaanse stadionplanning Behalve architectonische uitstraling, zijn er nog een aantal punten waarvan de pure sportstadions kunnen leren. De Verenigde Staten kennen veel meer dan Nederland een autocultuur. Dit is ook terug te zien in de omgeving rondom sommige stadions. De immense parkeervlaktes voorzien in de parkeerbehoefte van de automobilisten. In Nederland zijn parkeerplaatsen in de directe omgeving van de stadions schaars en vaak betaald rondom evenementen. Daar komt bij de in de Verenigde Staten meerdere sporten hun eigen grote stadions hebben. American Football, honkbal en sporthallen voor ijshockey, basketbal en gewone evenementhallen hebben allemaal hun eigen locatie met hun eigen parkeergelegenheden. In Philadelphia zijn deze stadions geclusterd, zodat de parkeergelegenheden vaker en optimaler benut kunnen worden. Dit vraagt wel veel coördinatie tussen de verschillende bespelers. Inmiddels is er ook in de Verenigde Staten een trend om de stadions meer in de steden te plaatsen, om zo gigantische parkeervlaktes te vermijden. De stadions, met als eerste de honkbalstadions, worden weer ‘downtown’ gelegen. De stedelijke locatie vraagt om een andere vormgeving, om aansluiting op de omgeving en een bouwkundig element dat stadions in de periferie meestal niet bezaten: een gevel (Provoost, 2000, p130).

126) Aloha stadium, Hawaii

127) Giants Stadium, New Jersey

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

128) Stadioncluster in Philadelphia

129) Oriole Baseball Park, Baltimore

Toch liggen er grote kansen wat betreft de parkeerruimte. Niet alleen kan de parkeerruimte van sportparken beter benut worden, ook zijn er relatief eenvoudig grote winsten te behalen, net als in Philadelphia. De Efteling heeft bijvoorbeeld een groot parkeerterrein wat in de winter niet gebruikt wordt. RKC heeft een parkeerprobleem bij zijn stadion. De bouw van het nieuwe stadion in die regio bij de Elfteling zou voor beide partijen gunstig kunnen uitwerken. Hetzelfde geldt voor de combinatie van een stadion in Rotterdam met een nieuw Ahoy. Het Gelredome heeft als stadion voor Nederlandse begrippen veel parkeerplaatsen, maar geen andere functies die er gebruik van kunnen maken. De Amsterdam Arena heeft met het transferium, wat geen doorslaand succes is gebleken, ervoor gezorgd dat de discussie rondom parkeerplaatsen bij stadions en het innovatief denken daarover niet echt los gekomen is. Er zal gezocht moeten worden naar een andere formule, waarbij de parkeerplaatsen zowel op de evenementtijden als daarbuiten goed benut kunnen worden.

5.3.2 Chinese Stadionplanning In de stad Guangzhou (12 miljoen inwoners) in het zuidoosten van China zijn verschillende stadions te vinden. Het oude stadion in het Yuexiu Park is een voorbeeld van een oud multifunctioneel sportpark. Het is het oudste stadion van de stad en is waarschijnlijk aan het eind van de jaren vijftig gebouwd, net als de belangrijkste toeristische attracties in het park. Het nieuwere Tianhe stadion ligt verder naar het westen en is gebouwd in 1987. Het is een stuk groter met een capaciteit van 60.000 en ook bedoeld voor multifunctioneel sportgebruik. Inmiddels, twintig jaar na de oplevering ziet het stadion er vervallen en verlaten uit. Het lijkt niet meer in gebruik, alleen de sportwinkeltjes onder het stadion lijken de reden te zijn dat het bouwwerk nog overeind staat.

130) Het Yuexiu Park Stadion (jaren vijftig)

131) Het Olympisch Stadion (2001)

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

132) Het Tianhe Stadion (1987)

133) Het Higher Education Stadion (2007)

De reden hiervoor moet waarschijnlijk gezocht worden in de bouw van het Olympisch Stadion in Guangzhou. In 2001 werd een multifunctioneel sportstadion opgeleverd voor maar liefst 80.000 toeschouwers. Het probleem is alleen dat de Olympische Spelen in 2002 aan Beijing werden toegewezen en dat Guangzhou nu een stadion zonder groot evenement heeft. De stad heeft wel een ander evenement weten aan te trekken, namelijk de studentenkampioenschappen in 2007. Ondanks het feit dat de stad al beschikt over drie multifunctionele sportstadions, is er op de universiteitscampus een vierde stadion gebouwd. De Chinese stadionplanning is er één van veel bouwen. Vooral de laatste jaren wordt er veel geld uitgegeven aan nieuwe stadions, die in een hoog bouwtempo ook gerealiseerd worden. Het nut van zoveel stadions, die ook nog eens allemaal tot hetzelfde type behoren, is niet duidelijk. Ook is het onduidelijk wat er met de oude stadions moet gebeuren. In het Tianhe stadion ligt nu bijvoorbeeld een soort golfbaan, om het toch maar te kunnen blijven gebruiken. De Europese opvatting is dat zoveel dezelfde stadions zonde van het geld is, maar wat betreft realisatietijd en daadkrachtig handelen, valt er zeker iets van China te leren, ook al kennen ze daar een compleet ander planningstelsel.

5.4

Ontwikkelingsstadions

Groot-Brittannië is de bakermat van het voetbal en dus ook van de stadionbouw. Wellicht mede door het feit dat het een eiland is, heeft dit land een eigen kenmerkende stijl ontwikkeld. Multifunctionele stadions zijn in Engeland nauwelijks te vinden. Het zijn allemaal pure voetbalstadions en de meeste bevinden zich van oorsprong in een stedelijke omgeving. Mooie voorbeelden van ontwikkelingsstadions zijn er te vinden, van clubs die al meer dan honderd jaar op dezelfde locatie spelen en hun “ground” nooit hebben verlaten. Toch is ook hier de modernisering langzamerhand onvermijdelijk en verhuizen steeds meer clubs naar nieuwbouwstadions aan de rand van de stad. Bij ontwikkelingsstadions is het een kwestie van de ruimte krijgen om te kunnen blijven groeien. Als deze ruimte niet geboden wordt, moeten er andere oplossingen bedacht worden. De inpassing van een groeiend stadion in een veranderende omgeving is daarbij van groot belang. In Dubin is de hoofdtribune van het stadion aan Lansdowne Road over een spoorweg heen gebouwd.

88 134) Lansdowne Road.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Ook bevinden zich twee huizen in de hoeken van het stadion, tussen de tribunes. Het Vicente Calderon stadion van Atletico Madrid kent een gelijksoortige constructie, al is het daar geen spoorlijn maar een belangrijke autoweg die onder de hoofdtribune is aangelegd. Naast aanpassing aan verkeerskundige elementen in de stad, moet ook rekening worden gehouden met de woonbebouwing van de omgeving. In Football grounds from above (Hay, I. 2006) is duidelijk te zien hoe de stadions in Engeland vaak in de woonwijken zijn ingepast. Het oude stadion van Arsenal, Highbury, wat niet meer in gebruik is, was daar een perfect voorbeeld van. Eén van de ingangen van de tribunes kwam van onder een woonhuis vandaan.

135) Het Highbury stadion tussen de huizen

136) Luigi Ferraris stadion, ingepast aan vorm.

Het bekendste voorbeeld van stedelijke inpassing van een voetbalstadion is het Luigi Ferraris stadion in Genua. Voor het wereldkampioenschap werd van 1990 werd dit stadion volledig gerenoveerd en in ieder boek over stadions, stadionbouw en stadionplanning komt dit stadion wel voor. Het betreft hier voornamelijk een inpassing op vorm en kleur (Tummers, 2007, p.33). Het conflict met de beperkte ruimte wordt opgelost door een on-Italiaans en haast Engels stadion met twee ringen te maken, binnen een gevelwerk wat nauwelijks te onderscheiden is van de omringende woontorens. Ontwikkelingsstadions hebben als kenmerk dat ze zichzelf kunnen ontwikkelen. Het is dus onzinnig om buitenlandse voorbeelden letterlijk te gaan kopiëren. Wat vooral geleerd kan worden, is dat ogenschijnlijke onoverkomelijkheden geen belemmering hoeven te zijn om het stadion op de oorspronkelijke locatie te handhaven. Helaas verandert de status van de gekozen voorbeelden snel. Lansdowne Road gaat uitgebreid verbouwd worden, Arsenal is naar een nieuw stadion verhuisd, Atletico Madrid heeft vergaande plannen voor nieuwbouw en ook het stadion in Genua (waar zich enkele winkelruimtes onder het stadion bevinden) is geen doorslaand succes gebleken. Behalve in Nederland dreigen ook in het buitenland de ontwikkelingsstadions langzaamaan te verdwijnen.

5.5

Ontwikkelingsstadion multifunctioneel en planologisch

Het verdwijnen van de pure ontwikkelingsstadions zorgt er tegelijkertijd voor dat ook in het buitenland de nieuwe ontwikkelingsstadions en planologische concepten verschijnen. Het Parken stadion in Kopenhagen is een voorbeeld van één van de eerste multifunctionele ontwikkelingsstadions. Het stadion stamt oorspronkelijk uit 1911 en is tegelijkertijd met het Idraetspark aangelegd als volksparkstadion. Eind jaren tachtig lag het er vervallen bij en kwam er een projectontwikkelaar met het plan kantoren op deze locatie te bouwen. De gemeente eiste uiteindelijk dat er een stadion voor de Deense Voetbalbond bleef bestaan. In 1991 viel het besluit, alleen de hoofdtribune bleef staan, het veld werd een kwartslag gedraaid en drie nieuwe tribunes werden toegevoegd, inclusief kantoortorens in de hoeken. In 1992 kwam het stadion in handen van Baltics Finans A/S en werd de verbouwing uitgevoerd, waarna het stadion in 1997 aan PSE

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

werd overgedragen, waardoor de club FC Kopenhagen en het stadion in één bedrijf samensmolten. Nadat in 2000 Denemarken het Eurovisie songfestival won, werd er gezocht naar een locatie waar dit festival een jaar later gehouden kon worden. Door een dak op het stadion te plaatsen, was het stadion geschikt voor deze organisatie en konden er voortaan veel meer binnenevenementen plaatsvinden. De kleine kantoorontwikkeling en het dak zorgen ervoor dat het Parken stadion internationaal meetelt als multifunctioneel stadion, maar in vergelijking met de Nederlandse voorbeelden is het nog een redelijk monofunctioneel stadion. Het volgende voorbeeld, Saint Jakob Park in Basel, is al veelgecompliceerder. Voor het wereldkampioenschap van 1954 werd in 1950 het stadion in Basel gebouwd. Het stadion bevond zich langs een spoorlijn aan de buitenrand van de stad op een groot sportcomplex, maar was geen parkstadion of een multifunctioneel sportstadion. In 2001 werd het stadion groots verbouwd. Aan het stadion is het grootste winkelcentrum van noordwest Zwitserland gebouwd, met 33 winkels en 700 parkeerplaatsen. Het is een compleet winkelcentrum, zonder specifieke functies of branding (Website St. Jakob Shopping Center, 2007). Het opmerkelijke is dat zowel het stadion, de naastliggende sporthal, als het winkelcentrum en het restaurant in handen zijn van één bedrijf, Basel United AG (Website Basel United AG, 2007). Een fitnesscentrum, en een bejaardentehuis zijn de belangrijkste functies naast het winkelcentrum die toegevoegd zijn aan het stadion. Hierdoor is de mix van wonen, werken en ontspanning aanwezig bij dit stadion, waardoor het een compleet gebied is geworden binnen de stad Basel. Opmerkelijk aan het stadion is dat het dak van de noordtribune hellend is. Dit is bewust gedaan, zodat de zonnepanelen die op het dak geplaatst werden, meer zonlicht konden opvangen. Deze panelen leveren meer dan voldoende energie voor de verlichting van alle wedstrijden en andere evenementen (Heatley, M. 2006, p104).

137) Parken stadion

138) St. Jakob stadion

139) Stamford Bridge

Stamford Bridge, de thuishaven van Chelsea in Londen, is het derde voorbeeld in deze categorie. Het oorspronkelijke stadion stamt al uit 1877 en werd voornamelijk gebruikt voor atletiekwedstrijden. Jarenlange uitbreidingen en verbouwingen volgden, waarbij de capaciteit op sommige momenten boven de 100.000 lag. De club was nagenoeg failliet aan het eind van de jaren tachtig en werd voor het symbolische bedrag van één pond verkocht aan een nieuwe eigenaar. In de jaren negentig volgde een grootschalige verbouwing in fases, waarbij het stadion werd omgebouwd tot een puur voetbalstadion. Hierdoor kwamen de tribunes veel dichter op het veld te liggen en bleef er ruimte over aan de buitenkant van het stadion. Aangezien de grond in het bezit van de club was, kwam de club met plannen om bij het stadion andere functies te gaan ontwikkelen. Hierdoor kon de financieel slechte periode afgesloten worden en had de club opeens miljoenen te besteden. In deze ruimte zijn onder andere twee hotels gebouwd, waaronder het 4-sterren hotel. Daarnaast zorgen appartementen, bars, restaurants, de Chelsea Megastore en het Chelsea World op Sport, een interactief voetbalmuseum ervoor dat allerlei verschillende functies aanwezig zijn. Toch

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

bleken het allemaal niet de goudmijnen waarop was gehoopt. In 2003 bevond de club zich weer in een financiële crisis en werd ze wederom overgenomen. De nieuwe voorzitter wil zich weer puur op het voetbal richten en alle niet voetbalgerelateerde voorzieningen zijn onder de naam Chelsea Village in een nieuw bedrijf ondergebracht Het opmerkelijke bij deze ontwikkelingsstadions is ten eerste dat de ruimte voor het ontwikkelen van andere functies pas concreet wordt gemaakt zodra het stadion een ingrijpende verbouwing ondergaat. Er wordt niet gesproken over het toevoegen van functies aan een oud stadion. Daarnaast is in deze drie vormen het stadion iedere keer ondergebracht in een particulier bedrijf, samen met de andere functies. De opbrengsten komen dus niet (direct) ten goede van de clubs. Verder is het succes wisselend te noemen, niet iedere combinatie van functies blijkt op iedere locatie te werken.

5.6

Planologische conceptstadions

Behalve de planologische ontwikkelingsstadions komen er in Europa ook steeds meer planologische nieuwbouwstadions. Het eerste conceptstadion werd gebouwd voordat in Nederland met multifunctionele stadionbouw was begonnen. Niet toevallig gebeurde dit ook in een dichtbebouwd land. Het Stade Louis II in Monaco is het oudste voorbeeld van een planologisch conceptstadion. In het kleine vorstendom is de beschikbare ruimte zeer schaars. De oppervlakte van een stadion puur aan sportgerelateerde voorzieningen besteden is niet mogelijk en niet voldoende winstgevend. Uiteindelijk wordt drie van de 195 hectares van het vorstendom voor sportgerelateerde activiteiten gebruikt. Om deze ruimte optimaal te benutten is het veld 8,5 meter verhoogd, wat neerkomt op de derde verdieping van de omliggende gebouwen. Onder het stadion bevinden zich een meerlaagse parkeergarage, een zwembad met Olympische afmetingen en een grote zaal voor indoorsporten (Spampinato, A. 2004, p236). Behalve dit “sportpark over meerdere verdiepingen” kent het stadion ook kantoor- en bedrijfsruimtes langs drie gevels. Samen met het dak, wat dezelfde kleur en vorm heeft als de omliggende bebouwing zorgt dit geheel ervoor dat het stadion letterlijk opgaat in de omgeving, zowel wat betreft vorm als functie. Het werd in 1985 geopend en voldoet nog steeds aan alle eisen, waarschijnlijk mede door de gedwongen multifunctionaliteit. Ondanks de relatief lage capaciteit (18.500) zijn er geen plannen bekend voor een verbouwing. Een nieuw stadion binnen de grenzen van Monaco is waarschijnlijk onmogelijk om te realiseren. Het volgende voorbeeld van een planologisch concept staat ook in Frankrijk. Voor het wereldkampioenschap in 1998 zijn diverse nieuwe stadions gebouwd, waaronder een nieuw nationaal stadion ten noorden van Parijs. Het Stade de France verrees tussen 1995 en 1997 in Saint-Denis, een wijk die tegenwoordig een achterstandswijk genoemd wordt. Het plan was om met het stadion de wijk een opwaardering te geven. De architecten kregen de vraag “what is an urban stadium?” mee. Het antwoord dat de vier winnende architecten gaven was “it’s a stadium opening onto the city” (The Stade de France, 1998, p10). Dit komt uiteindelijk ook terug in het ontwerp. Het is een open stadion, van binnen is de buitenwereld te zien en andersom. Deze architectonische visie klopt niet met de visie die planners hebben bij een stedelijk stadion. Het stadion bevindt zich namelijk, mede door de gekozen constructie van toegangspoorten, op een afgesloten eiland, los van de wereld eromheen. Op de terreinen buiten de stadionpoorten zijn diverse andere nieuwe bedrijfsruimtes en winkels verschenen. Deze zijn vooral gericht op sport en leisure. Desondanks blijft het gebied een vreemd

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

gebied. Het stadion blijft een sportstadion, een groots en grijs gebouw waar buiten de evenementen om niets te beleven valt. Buiten de poorten bevinden zich enkele nieuwe winkels, maar erg levendig is het gebied niet. De bezoekers komen aan met de metro, gaan naar het stadion en gaan weer weg. Het aanbod van winkels is niet zo groot dat het kan concurreren met de binnenstad van Parijs, waardoor deze nauwelijks publiek lijken te trekken. In hoeverre de wijk heeft geprofiteerd van de komst van het stadion is niet duidelijk. Het complex lijkt, zeker op een regenachtige donderdagochtend, erg veel op de Arenaboulevard op een regenachtige donderdagochtend. De infrastructuur is prominent aanwezig, er zijn stedelijke functies, maar toch overheerst er een gevoel van “net niet”.

140) Stade Louis II

141) Stade de France

142) Jose Alvalade

Een gevoel van “net wel” is aanwezig bij het Jose Alvalade Stadion in Lissabon. Voor het EK van 2004 werd het oude stadion van Sporting gesloopt en ernaast werd een nieuw stadion gebouwd. Niet alleen is de binnenruimte van het stadion en de architectuur aan de buitenkant zeer goed geslaagd, ook het bedachte concept functioneert beter dan sommige andere. Naast het stadion staat het complex Alvalaxia. Hierin zit onder andere een groot winkelcentrum, een bowlingbaan, de grootste bioscoop van Lissabon en verschillende restaurants. Ook zijn er in het winkelcentrum leisureactiviteiten als een klimwand en lasergamehallen te vinden (ArchiNews 2004, p102). Daarnaast is de parkeergarage, half onder het stadion, buiten wedstrijddagen gratis te gebruiken door bezoekers van het winkelcentrum. Wat het gebied compleet maakt zijn de diverse woningen. Niet alleen in de directe omgeving maar ook nieuwbouw, wat ervoor zorgt dat het complex continu een stroom bezoekers trekt. Een belangrijk verschil met het Arena gebied is dat in dit Portugese voorbeeld, de openbare ruimte binnen is. Niet alleen is dit handiger als bescherming tegen de weersomstandigheden, ook zorgt het ervoor dat mensen makkelijker van meerdere functies gebruik maken. Verder bevindt het zich dicht bij het centrum van Lissabon vanwaar het ongeveer tien minuten met een snelle metroverbinding is. Het vliegveld is nog dichterbij, slechts twee afslagen van de snelweg (Uefa Euro 2004, 2004, p2). De locatie is zeer goed. Het laatste voorbeeld van een planologisch conceptstadion in het buitenland wordt in België gezocht. Op 25 mei 2007 werd in Brugge een persconferentie gehouden, waarvan de powerpointpresentatie online staat (Website Club Brugge, 2007). Deze presentatie is zeer interessant, omdat het de beweegredenen van de club voor de bouw van een nieuw stadion duidelijk uiteenzet. De doelstelling van het project is simpel. Meer geld genereren om ‘de kloof’ te overbruggen. De begroting van de Belgische club blijft achter ten opzichte van Europese clubs waarmee ze zich wenst te vergelijken. “Matchday inkomsten” worden als enige mogelijkheid gezien om dit te vergroten. Het huidige stadion aanpassen is geen optie. Dit kost vele miljoenen euro en nog blijven problemen als optimale mobiliteit, buurtoverlast en ordehandhaving bestaan. Bovendien zouden de inkomsten tijdens een verbouwing teruglopen, iets wat de club absoluut niet wenst.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Het nieuwe stadion zou goedkoper zijn dan een verbouwing en hoeft niet door de overheid gefinancierd te worden. De mobiliteit, nabij twee snelwegknooppunten, is beter. In de omgeving van het nieuwe stadion staan ook geen woningen. Daarbij zou het geplande overdekte winkelcentrum een gigantisch succes worden, omdat een dergelijke formule in West-Vlaanderen op dit moment niet voorkomt. Niet onbelangrijk is dat de club uitgaat van woningbouw op de oude stadionlocatie. 667 wooneenheden zouden maar liefst 29,8 miljoen euro moeten opleveren. Hiermee is meteen duidelijk wat het nieuwe stadion moet financieren. De totale kosten zouden ongeveer tachtig miljoen zijn, waarvan maar 5,7 afkomstig van de overheid. Er wordt verondersteld dat marktpartijen het gat zullen invullen en een voorverkenning heeft diverse geĂŻnteresseerde partijen opgeleverd. De vraag is echter in hoeverre deze ook bereid zijn mee te werken zodra er harde afspraken gemaakt moeten worden. Ook de gemeente Brugge heeft op het moment van schrijven nog geen uitspraken over de plannen gedaan.

5.7

Overige opmerkingen buitenland

Ook in het buitenland zorgt een bepaald groot evenement vaak voor de start van een nieuwbouwgolf. In deze paragraaf zijn steeds voorbeelden genomen, maar in landen als Duitsland (2006), Portugal (2004), Frankrijk (1998) en Engeland (1996) is zichtbaar dat er eerst stadions worden gemoderniseerd voor het grote toernooi. In de jaren erna volgen dan de clubs en steden waar geen wedstrijden zijn gehouden en die vernieuwen ook, om de concurrentie aan te kunnen gaan; niemand wil achter blijven. Stadions in het buitenland zijn over het algemeen groter dan in Nederland. Ook verschillend ze meer van elkaar, wat berteft uiterlijk en inhoud. Er worden vaker architecten ingehuurd die iets bijzonders proberen te maken. Het opzoeken van nieuwe locaties is nog niet zo erg in trek al in Nederland.

5.8

Conclusie

Er kan veel geleerd worden van de buitenlandse voorbeelden. Naast concrete zaken rondom multifunctionaliteit, lijkt het er vooral op dat we in Nederland meer moeten durven. Zoals eerder al is aangegeven zijn stadions symbolen voor een stad. Durf daarom onderscheidend te zijn ten opzichte van andere stadions in Nederland en maak van het nieuwe stadion iets unieks. Op dit moment zijn er heel veel stadions die van binnen, van buiten, wat betreft de locatie en de functies, allemaal op elkaar lijken. Gechargeerd gezegd verschilt alleen de kleur van de stoeltjes. In het buitenland worden veel meer architectonische kunststukjes uitgehaald, voor ieder type stadion. Ook de stadions die binnen een planologisch concept vallen, hoeven niet per se op elkaar te lijken. In het buitenland is men ook al verder met het inpassen van de stadions in het stedelijke weefsel. Dit komt mede doordat de stadions (nog) niet massaal naar de stadsranden worden verplaatst, waardoor inpassing een noodzakelijk kwaad is. Juist de binnenstedelijke locaties bieden veel meer mogelijkheden wat betreft functies die aan het stadion toegevoegd kunnen worden. De rol van de overheid is ook een belangrijke factor. In Nederland is die controlerend te noemen. Het zijn voornamelijk marktpartijen en clubs die met nieuwe voorstellen voor stadionbouw komen, die vervolgens door de gemeentes beoordeeld worden. In het buitenland blijken bepaalde BVâ&#x20AC;&#x2122;s eigenaar te zijn van complete, multifunctionele stadionconcepten. Het andere uiterste is dat de overheid zich er volledig mee bemoeit, wat Chinese taferelen zou kunnen opleveren.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Hoofdstuk 6: 6.1

Afronding

Inleiding

In dit laatste hoofdstuk wordt het onderzoek naar de planologische betekenis van voetbalstadions afgerond. Er wordt begonnen met de beantwoording van de hoofdvraag. Vervolgens wordt er nog een aantal conclusies getrokken en worden er aanbevelingen gedaan over het toekomstige plannen van voetbalstadions. Hierna wordt een eindconclusie opgesteld, waarna een evaluatie van het onderzoek en het onderzoeksproces en een reflectie hierop gegeven wordt. De literatuurlijst en de bijlagen zijn aansluitend te vinden.

6.2

Beantwoording hoofdvraag

Een belangrijk onderdeel van het onderzoek is het beantwoorden van de hoofdvraag, waarmee het onderzoek begonnen is. Deze vraag luidt:

Hoe hebben voetbalstadions zich ontwikkeld tot planologisch relevante concepten en wat houden deze concepten in? Voetbalstadions hebben zich langzaam ontwikkeld tot planologisch relevante concepten. Dit is een proces wat eigenlijk al vanaf het begin van de bouw van de stadions is begonnen. Vanaf halverwege de jaren tachtig van de twintigste eeuw is dit proces in een stroomversnelling gekomen omdat clubs nieuwe manieren zochten om meer geld te genereren. Dit leidde in het begin tot verbouwingen van bestaande stadions en later tot de ontwikkeling van nieuwe stadions. Als een club zijn inkomsten verhoogde, is het voor een andere club een belangrijke zaak dat ook te doen, omdat anders de concurrentie niet meer kan worden aangegaan. Het gevolg is dat alle clubs op zoek gingen naar nieuwe inkomstenbronnen. Zodra er een succesvolle formule was gevonden, werd deze gekopieerd. De kantoorruimtes bij stadions zijn inmiddels door bijna alle clubs toegepast en ook andere functies komen steeds vaker voor. Deze andere functies zorgen ervoor dat stadions zijn veranderd van gebouwen waar enkel sportfuncties in waren ondergebracht tot multifunctionele gebouwen. De concepten zijn grofweg in drie categorieĂŤn onder te verdelen. Als eerste zijn er de concepten die bestaan uit bedrijfsruimte bij / tegen of in het stadion. Hierbij is het aantal en de oppervlakte van deze bedrijven relatief klein. Als tweede categorie zijn er de stadions op een bedrijfsterrein. Dit kan ook een stadion uit de eerste zijn, maar het verschil is dat de omgeving ook gevuld is met veelal grotere bedrijven. Ook ligt de nadruk bij dit terrein niet meer op het stadion, maar op de economische ontwikkeling van het gehele gebied. Als derde zijn er de concepten die volledig nieuwe stadsdelen ontwikkelen. Deze concepten zijn nog meer multifunctioneel dan de andere twee en proberen de stadions weer terug naar de stad te halen, in plaats van zover mogelijk erbuiten, wat eigenlijk bijna honderd jaar lang een trend is geweest.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

6.3

Conclusie

De ontwikkeling van stadions is een geleidelijk proces geweest. Er zijn zeven periodes van stadionbouw van elkaar te onderscheiden. Deze zeven periodes zijn van elkaar te onderscheiden door opmerkelijke gebeurtenissen die het einde en het begin van een periode markeren. De laatste twee periodes speelt de vercommercialisering een belangrijker rol. Het geld wordt steeds belangrijker, waardoor het gevolg is dat het bouwtempo opgeschroefd wordt en in deze concurrentiestrijd alle clubs meegezogen worden. De multifunctionele en planologisch relevante periode waar de stadionbouw zich nu in bevindt, lijkt nog lang niet ten einde, maar wordt eerder steeds extremer. Meer en grotere functies worden gecombineerd met de bouw van nieuwe stadions. Deze trend zal zich waarschijnlijk nog wel doorzetten, omdat op deze manier er een financieringsmethode is gevonden voor de bouw van de stadions. De daadwerkelijke planologische relevantie is, ingegeven door het multifunctionele karakter, pas een recent verschijnsel. De complete uiteenzetting van steden met voetbalstadions in Nederland laat zien dat er op basis van de locatiekenmerken en aan de hand van de aanwezige functies de huidige stadions in zes typen onder te verdelen. Deze zes typen zijn het stadion op een sportcomplex, het voetbalstadion, het ontwikkelingsstadion, het multifunctionele sportstadion, het ontwikkelingsstadion multifunctioneel en planologisch, en het conceptstadion. Ondanks de aanwezigheid van stedelijke functies, waardoor de stadions meer bij het stedelijke leven worden betrokken, blijven de stadsrandlocaties in de meeste gevallen de populairste locaties voor stadionnieuwbouw. De conceptstadions zijn op basis van hun historie in verschillende categorieĂŤn onder te verdelen. Hieruit blijkt dat een verschillend type stadion, een ander type bedrijvigheid aantrekt. De historie zorgt vaak voor het verschil tussen een stadion met bedrijven en een stadion op een bedrijfsterrein. Dit zijn uiteindelijk de eerste twee vormen van een conceptstadion. De derde soort conceptstadions zijn stadions in nieuwe stadsdelen, een fenomeen wat tegen eerder gesignaleerde trends ingaat. Hierbij worden de stadions centraal gesteld voor nieuwe stadsdelen, in plaats van ene stadion zover mogelijk van de bestaande bebouwing af te plaatsen. Toch is voorlopig ook bij deze nieuwe stadsdelen een vlucht naar de rand van de stad waar te nemen, wat te verklaren is met de ruimte die een stadion en een nieuw stadsdeel inneemt. Vrijwel alle denkbare functies worden op verschillende plaatsen in Nederland met een stadion gecombineerd. Er is geen sprake van een overheersende bedrijfstak. Wel zijn functies die zowel op wedstrijddagen als daarbuiten te gebruiken zijn, populair, omdat het mes hier aan twee kanten snijdt. Zowel de club als de exploitant van de functie trekken op meer momenten publiek, waardoor ze meer geld kunnen verdienen. De voordelen van stadions buiten wedstrijddagen, zoals parkeerruimte, bereikbaarheid en herkenbaarheid, worden aangegrepen door de functies om zich op die locatie te vestigen. Hoewel de stadionbouw in Nederland zeker niet slecht is, is er nog steeds veel te leren uit het buitenland. Hierbij moet opgemerkt worden dat ieder type stadion, met zijn eigen kenmerken, op een eigen manier benaderd moet worden voor verbetering. Het is te simpel om te stellen dat alle sportparkstadions verbeterd kunnen worden door een planologisch concept te worden. Voor bijna alle typen stadions geldt echter dat het vooral lijkt te gaan om meer te durven. De omvang, van zowel de stadions als de aanliggende functies, is in Nederland nog vaak beperkt. Ook de verscheidenheid is beperkt, de Nederlandse stadions lijken allemaal sterk op elkaar. Er kan een sterkere identiteit gecreĂŤerd worden door van dit algemene beeld af te wijken.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

6.4

Aanbevelingen

Deze aanbevelingen zijn niet direct gericht op een bepaald persoon of organisatie, maar meer gericht op iedereen die zich nu en in de toekomst bezig houdt met het (ver)bouwen en ontwikkelen van voetbalstadions. Ook voor andere sportaccommodaties zijn sommige aanbevelingen toe te passen. Wees er bij stadionontwikkeling van bewust in welke periode van stadionbouw het stadion gebouwd is, welk type stadion het is en eventueel wat voor soort concept het stadion is. Deze drie elementen verklaren de vorm van het stadion, de locatie van het stadion en dit bepaald deels de mogelijkheden die er zijn tot verbouwing. Daarnaast is er uit af te leiden welke functies er veelal bij dit soort stadions worden toegepast. Het is niet noodzakelijk vervolgens dezelfde soort functies te plannen rondom het stadion, maar geeft wel aan welke vormen van stadionbouw relatief veilig zijn, omdat deze elders zijn toegepast. Vanuit het buitenland kan zeer veel geleerd worden, voor ieder type stadion. Daar komen een aantal zeer concrete punten uit naar voren. Een dubbele tribune (zoals in Macau) en het anders indelen van sportparken kan naast ruimtebesparing ook zorgen voor een optimaler gebruik van de beschikbare ruimtes. Zeker als de betreffende gronden in eigendom zijn van de gemeente zijn sportparken veel meer samen te gebruiken, dan iedere club met z’n eigen veld en z’n eigen kantine. Het clusteren van verschillende soorten sportstadions (zoals in de Verenigde Staten) biedt de mogelijkheid om de parkeerruimte beter te benutten. Aangezien in Nederland weinig andere sporten een zelfde aantal bezoekers trekt als voetbal, zal er naar andere functies gezocht kunnen worden, zoals pretparken of woonboulevards. Afstemming en coördinatie van verschillende evenementen is hierbij wel van groot belang. Het onderbrengen van het stadion en de omliggende functies in één BV is een formule die ervoor zorgt dat de kosten (zowel verbouwing als onderhoud) van het stadion bij de club of de gemeente worden weggenomen. Nadeel is dat er een huurprijs tegenover zal staan en de club niet meer “baas in eigen huis” is. Als algemene aanbeveling lijkt te gelden dat er in Nederland meer gedurfd moet worden. Op architectonisch gebied zijn weinig hoogstandjes te vinden en lijken alle stadions op elkaar. Dit is geen goede ontwikkeling als er wordt gekeken naar de identiteit die een stadion kan uitstralen en waarmee bedrijven gewonnen kunnen worden. Daarbij kan het durven ook wat betreft de functies worden opgevat. Veel van de behandelde concepten zijn niet grootschalig en er ligt ruimte om veel meer te doen met stadions. Door stadions meer te betrekken bij het stedelijke leven, ontstaan voor Nederlandse begrippen ongekende mogelijkheden. De tijd dat stadions enkel overlast veroorzaken is afgelopen en kansen kunnen gegrepen worden. Het stadion kan het middelpunt van een stadsdeel of mogelijk zelfs een complete stad worden, door het op een slimme manier in te plannen. Echter is dit niet de eenvoudigste manier van plannen en bouwen en waarschijnlijk ook niet de bouwvorm die het meeste geld oplevert.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

6.5

Eindconclusie

Stadions zijn een planologisch relevant onderzoeksonderwerp. De stadions die echter een planologisch concept zijn, zijn in de meeste gevallen niet van het verwachtte hoge niveau. Het lijkt op het eerste gezicht vaak meer dan het daadwerkelijk blijkt te zijn. De interessante vormen van stadionbouw binnen de ontwikkeling van compleet nieuwe stadsdelen worden pas zeer recent toegepast en is pas weinig in de praktijk voltooid, waardoor het nog te vroeg is om deze vorm goed te kunnen evalueren. Om verder te komen in de stadionplanning zal er echt veel meer onderzoek naar gedaan moeten worden. De beschikbare literatuur is zeer beperkt en ook het aantal vrij toegankelijke wetenschappelijke onderzoeken is niet in grote mate aanwezig. Naast de locaties en de functies die in deze scriptie behandeld worden, is er ook nog een compleet actorenspel wat invloed heeft op de stadionbouw. Ook daar is zeer weinig over bekend. De plannen rondom verbouwingen en nieuwbouw die nu bekend zijn, zetten de trend van steeds meer en grotere functies verder voort. Het concept rondom een stadion lijkt een invloed of een aantrekkingskracht op andere functies te hebben. Het creëren van nieuwe stadsdelen zou ertoe kunnen leiden dan er in de toekomst daadwerkelijk complete steden rondom stadions gebouwd gaan worden. De toekomst van voetbalstadions in een planologische context is zoals altijd onzeker en hangt sterk af van gebeurtenissen en evenementen in de toekomst. Zo kan een mogelijke toewijzing van het WK 2018 ervoor zorgen dat de stadionbouw in een nieuwe tijdsperiode komt, of zorgen de ‘stadsdeel stadions’ ervoor dat er al een nieuwe periode is aangebroken, maar dat dit pas achteraf gesignaleerd kan worden. Veranderde regelgeving zal er zoals altijd voor zorgen dat er een noodzaak tot het aanpassen van de stadions blijft. Dit zorgt ervoor dat de stadionbouwwereld in beweging zal blijven. Ook als de populariteit van de sport afneemt of nog verder toeneemt en de commercie afneemt of nog verder gaat overheersen, zullen aanpassingen aan stadions wenselijk zijn. Net als de rest van de bebouwde wereld blijven stadions aan veranderingen onderhevig.

6.6

Evaluatie

Het onderzoek is uiteindelijk een andere kant op gegaan dan vooraf verwacht. Het onderwerp van deze scriptie was in het begin de enige houvast die er was. Er waren allerlei ideeën om aan de slag te gaan met de voetbalstadions. Al bij de eerste verkenningen bleek dat de hoeveelheid literatuur over stadions en stadionbouw echt zeer beperkt is. Zonder de persoonlijke verzameling aan stadionboeken had deze scriptie er niet kunnen liggen. Ook een van de grote stadionbouwbedrijven in Nederland wenste niet mee te werken, waardoor het verkrijgen van informatie van binnenuit vele malen moeilijker werd. De vraag “wat wil je onderzoeken” bleek een hele belangrijke. Nog steeds zijn er vele elementen rondom de stadionbouw die niet behandeld zijn. Uiteindelijk moesten er keuzes gemaakt worden en is ervoor gekozen eerst ‘de basis’ te onderzoeken. Namelijk de locatie en de functie van stadions analyseren en kijken of er onderscheid te maken valt in de verschillende soorten stadions, zodat er concreter over kan worden gesproken. Het hele spel van actoren, met de driehoeksverhoudingen tussen de clubs, de gemeentes en de ontwikkelaars, zijn daardoor helemaal niet aan bod gekomen. Het ‘basisboek’ bleek niet te bestaan. Er zijn twee boeken die daar eventueel voor in aanmerking zouden kunnen komen. Het boek van Tummers is goed, omdat het verbanden tussen bepaalde tijdsperioden en de stadionontwikkeling weet te leggen. Het is echter in 1993 uitgegeven,

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

waardoor de nieuwste periodes waarin de ontwikkelingen juist opmerkelijk anders zijn dan de voorgaande jaren, niet worden behandeld. Het werk van Van Loock is zeer historisch beschrijvend en bovenal, niet compleet. In het voorwoord meldt hij dat hij er alleen voor gekozen heeft de stadions die hij persoonlijk relevant vond, te behandelen. Hieruit is de ‘drive’ gekomen om dit onderzoek wel compleet te maken, omdat het anders een lastige basis is om voor andere op door te gaan. Uiteindelijk is dat gelukt. Vooraf was er al de voorzichtige aanname dat er verschillende soorten stadions zijn. Nadat de historische ontwikkelingen en de actuele voorbeelden uitgewerkt waren, bleek dit ook waar te zijn. Vervolgens moest dit onderscheid ergens op gebaseerd worden. Dat werden de locatie- en de functiekenmerken, waardoor de stadions in verschillende typen bleken onder te verdelen. Deze typen bleken weer handig om de in mijn ogen echt relevante stadions (de stadions met ook andere functies dan alleen een sportgerelateerde) te gaan behandelen. Omdat er ook weinig informatie voorhanden was over welke functies zich bij stadions vestigen, is ook hier een compleet, maar eenvoudig, onderzoek naar gedaan. De gesuggereerde aanwezigheid van ‘leisurefuncties’ bleek mee te vallen en eigenlijk niet dominanter dan welke andere functie dan ook. Volledig onverwacht was het feit dat verschillende typen stadions ook verschillende soorten functies aantrekken. Dit zal deels met het verschil in locatie te maken hebben, maar er liggen ook andere zaken aan ten grondslag, waar geen duidelijk antwoord op gevonden is. Mogelijk gaat het hier om een eenvoudige winstmaximalisatie, omdat sommige functies makkelijker (en dus goedkoper) in te passen zijn bij een verbouwing dan anderen. De buitenlandparagraaf met voorbeelden hoe het anders kan was vanaf het begin al een idee. Door ook deze per type stadion af te werken is een betere samenhang met de voorgaande hoofdstukken ontstaan. Uit de aanbevelingen die hieruit voortvloeien blijkt hoe belangrijk het is om te weten welk type stadion behandeld wordt. Uiteindelijk ligt er naar mijn gevoel een compleet onderzoek. Een onderzoek dat een aantal zaken rondom stadionbouw duidelijk maakt en vooral een onderzoek wat duidelijk maakt dat er veel meer aandacht voor stadionplanning zou moeten zijn. Op lokaal niveau kan het voor grote opwinding in de media zorgen, maar de wetenschap lijkt zich er nog zeer weinig mee te bemoeien. Als de wetenschap al interesse toont, worden er vooral theorieën uit diverse vakgebieden losgelaten op een aantal casestudies, volledig voorbijgaand aan het feit dat de stadions zelf ook een theorie hebben en niet zomaar met elkaar te vergelijken zijn. Naast inhoudelijk is er ook op het proces terug te kijken. Het daadwerkelijke uitvoeren van het onderzoek heeft meer moeite gekost dan gedacht. Het onderwerp was duidelijk, maar de gevonden bronnen gaven niet het startpunt waarvandaan gewerkt had willen worden. Dit heeft voor verwarring gezorgd en voor een periode waarin de voortgang soms ver te zoeken was. Op een gegeven moment, ergens in mei, is er besloten dan maar vanuit de historische ontwikkeling op zoek te gaan naar materiaal om verder te werken. Nadat in juni en juli een hele sterke basis werd gelegd met de complete beschrijving van de Nederlandse stadions, werd de rest van het onderzoek ook duidelijker. Er moest worden aangetoond wat voor soort verschillende stadions er zijn en wat voor soort conceptstadion er zijn. Dat laatste is beoordeeld op basis van de functies, omdat dit één van de weinige parameters is die puur uit lijsten op te bouwen is. Samenhang tussen de functies is ook een belangrijk gegeven, maar is veel lastiger in concrete gegevens om te zetten.Uiteindelijk is het meeste concrete werk in de maanden juni, juli en augustus verzet. Ook de afronding verliep moeizaam, aangezien er nog veel losse eindjes waren die het liefst verder uitgezocht zouden zijn.

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Het is jammer dat er geen theoretische basis of kader is waaraan het hele verhaal opgehangen kan worden. Hierdoor is het geen standaard scriptie geworden, maar een duidelijk eigen verhaal. De mogelijkheden om vanuit diverse kijkrichtingen theorieën te gebruiken zijn overwogen, maar dan zou het wederom een verhaal worden over theorieën die worden toegepast op stadions, waar de stadions zelf vanuit hun historische context een belangrijker verhaal lijken te vertellen. Uiteindelijk ligt er een mooi document, rijk geïllustreerd en wat duidelijk maakt dat voetbalstadions en de concepten eromheen zeer interessant zijn om aandacht aan te besteden.

6.7

Reflectie

6.7.1 Onbeantwoorde vragen Aan het eind van het onderzoek is er dan ook ruimte om nog een aantal vragen en vermoedens neer te leggen. Sommige van deze komen duidelijk uit het onderzoek naar voren, anderen zijn vragen die onderweg zijn ‘opgepikt’ en waar geen sluitend antwoord op gevonden is. Dat deze scriptie een bijdrage levert aan de bestaande kennis rondom voetbalstadionplanning lijkt mij een vanzelfsprekendheid. Opvallend is echter de geslotenheid rondom het vrijgeven van informatie door betrokken partijen. Gemeenten, zeker degene die veel negatief in het nieuws zijn geweest vanwege stadionprojecten binnen hun grenzen, blijken niet erg medewerkinggezind, vooral niet als het gaat om het herhalen van het oude verhaal. Ook bij de nieuwe stadions is het een gevoelig onderwerp. Voetbalsupporters zijn mondig en kunnen met informatie over een stadion deze plannen maken of kraken. Dit is een gegeven wat de gemeentes liever proberen te voorkomen, zo lijkt het. Ook vanuit de ontwikkelingskant, waarbinnen veel concurrentie is, wordt een terughoudende houding aangenomen. De geheimen lijken liever binnenskamers gehouden te worden. Bij de clubs is de eerste reactie vaak dat er één of andere hobbyist naar het stadion wil komen kijken. Met wat uitleg kwam daar vaak nog de meest bruikbare informatie vandaan. Er is een geval van een nieuwbouwstadion in Nederland welke niet concreet genoemd mag worden, waarbij zowel de ontwikkelaar, als de gemeente en de club beweren niet het grootste deel van de kosten voor haar rekening te nemen. Dit stadion is dan ook niet gebouwd, maar geeft de schimmigheid rondom de gehele financieringskwestie weer. Het zou zeer mooi zijn als iemand erin slaagt achter sommige financieringsconstructies te komen, een vraag die ik niet heb kunnen beantwoorden. Naast de financiering zijn er ook vragen blijven liggen rondom de begrippen landmark en identiteit. Deze twee worden gebruikt als argumenten voor bedrijfsvestiging bij een stadion. Hiervoor zijn echter weinig concrete bewijzen voor aangedragen. Mijn gevoel is dat dit absoluut een rol speelt en ik ben ervan overtuigd dat een stadion, door de omvang en de lichtmasten, absoluut een landmark is en op die manier ook bijdraagt aan de identiteit van een stad. Maar is de rol van de voetbalclub niet groter bij de identiteitsbepaling? Zorgen succes van deze club er juist niet voor dat bedrijven met deze club geassocieerd willen worden en dat bedrijven zich daarom bij een stadion vestigen? Dit zou betekenen dat alleen de succesvolle clubs bedrijven bij hun stadions hebben of willen, maar dit is niet het geval. Er is absoluut een verband tussen deze elementen, maar hoe het precies in elkaar zit blijft voorlopig onduidelijk. Ook de rol van de gehele ‘vrijetijdseconomie’ is niet helder. Een algemene aanname is dat mensen steeds meer vrije tijd krijgen en steeds vaker geld uit geven om te kunnen ontspannen. Dit is een proces wat al vele jaren aan de gang is. De stelling dat dit één van de redenen is dat de stadions steeds voller zitten en er dus behoefte is aan nieuwe stadions, is onderuit te halen met een aantal argumenten. Ten eerste was het proces van meer vrije tijd al in gang toen de bezoekersaantallen sterk terugliepen. Daarbij stijgen deze pas weer nadat een nieuw stadion is gebouwd, of het oude nu vol zat of niet. Ook is het bezoeken van wedstrijden door allerlei

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

maatregelen (clubcards, combiregelingen, uitsluitend voorverkoopregelingen) bij sommige clubs niet even eenvoudig als een pretpark bezoeken. Wel wordt er geprobeerd steeds meer verschillende doelgroepen stadions in te krijgen. Een ontwikkeling die naast economische voordelen ook nadelen heeft voor de oorspronkelijke bezoekers en de oorspronkelijke sfeer, wat toch een van de redenen is om een wedstrijd te bezoeken in plaats van op tv te kijken. 6.7.2 Toekomstkijken In de toekomst kijken is nooit eenvoudig. Wat er gaat gebeuren rondom de stadionbouw in Nederland hangt van ontzettend veel factoren af die niet te voorspellen zijn. EĂŠn ding is echter wel duidelijk: Wie betaalt, bepaald. Geld is ontzettend belangrijk geworden binnen de hele voetbalbedrijfstak. Uiteindelijk is het geld ook de reden geweest dat het mogelijk was om de stadions te verbouwen. Zodra de interesse in het voetbal afneemt, zal ook de aanwezigheid van het geld afnemen en zal er minder behoefte zijn aan nieuwe stadions. Andersom werkt het ook, met meer geld zullen er weer nog andere eisen aan stadions gesteld gaan worden. Daarnaast zijn er allerlei sportieve zaken die invloed op de stadionbouw uitoefenen. Een mogelijke toewijzing van een groot toernooi (bijvoorbeeld het WK 2018), maar ook het opheffen van de scheiding tussen profclubs en amateurclubs, zal grote gevolgen hebben. Net als ontwikkelingen als een Europese Competitie of andere plannen, alles heeft uiteindelijk invloed op de behoefte aan nieuwe stadions. Een nieuwe behoefte creĂŤert vervolgens weer een nieuwe concurrentiestrijd, waarin iedereen mee wil blijven gaan. Mijn vermoeden is dat de zevende periode, waarin de stadionbouw zich nu bevind, nog wel even aanhoudt. Gezien de huidige nieuwbouwplannen is er nog geen nieuwe grote gebeurtenis, die een nieuw soort stadionbouw nodig of mogelijk maakt. Wat inhoud dat totdat deze grote gebeurtenis alleen oude typen stadions vervangen worden door nieuwe typen, voornamelijk planologische concepten, omdat hier voor alle partijen geld aan te verdienen valt. Vervolgens is het de vraag wanneer de volgende grote gebeurtenis plaatsvindt. Het is best mogelijk dat de stadionbouw wederom terechtkomt in een periode van stilstand. Alle nieuwbouwcomplexen kunnen eenvoudig nog decennialang mee. De fysieke veroudering zal pas over dertig jaar voor een eerste nieuwe golf zorgen. Enkel een aanhoudend groeiende populariteit kan ervoor zorgen dat stadions aangepast moeten worden. Maar ook hier zit een maximum aan de groei die Nederland kan hebben, al denk ik niet dat Nederland die aantallen voorlopig bereikt. In bijvoorbeeld Duitsland en Frankrijk zijn stadions van 40.000 mensen in de tweede divisie (of nog lager) heel gewoon. In Nederland wordt al raar gekeken als Den Haag 15.000 plaatsen in de lagere divisie heeft. Zolang er planologische conceptstadion gebouwd worden, gaat mijn voorkeur uit naar stadsdeelstadions. Deze zijn completer in aanbod en hierdoor worden stadion meer betrokken bij het stedelijk leven, waardoor hun kwaliteiten beter benut kunnen worden dan op een locatie ver buiten de stad. Dit kan ook meer mensen aansporen eens een bezoek aan een wedstrijd te brengen, omdat het om de hoek en goed bereikbaar is. Echter is dit een moeilijkere manier van stadionbouw, die daardoor meer geld kost, waardoor het niet de meeste logische keuze is voor stadionbouwers die geld willen verdienen. Toch zijn dit juist ook de voorbeelden waarin er binnen Nederland wel meer gedurfd wordt dan normaal. De multifunctionaliteit van stadions kent al twee verschillende vormen. Bij de vorige bouwgolf was er multifunctionaliteit op het gebied van verschillende sporttypen, de huidige is op het gebied van andere functies. Het is te verwachten dat de stadions multifunctioneel blijven, omdat er voor beide partijen voordelen aan zitten. Het is mogelijk dat er in andere tijden andere multifunctionele opties bedacht gaan worden. Dit blijkt al uit de periode van de laatste twintig jaar, waarin alle multifunctionele concepten op andere manieren ingevuld blijken te worden.

100

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

6.7.3 Laatste opmerkingen Deze scriptie begon met een onderwerp. Vervolgens werd gezocht naar de planologische relevantie van dit onderwerp. Dit blijkt in grote mate aanwezig te zijn, wat dan ook niet het grootste probleem was. Het grootste probleem was een denkbeeldige cirkel: Er is een relevant onderwerp. Daar is weinig over geschreven - Dit bemoeilijkt het vinden van goede literatuur â&#x20AC;&#x201C; hierdoor wordt het lastig over dit onderwerp te schrijven â&#x20AC;&#x201C; Daarom is er weinig over geschreven. Uit die cirkel breken, met het feit dat er ook niet veel medewerking was bij het verkrijgen van informatie, was misschien wel het moeilijkste van het hele proces. Bezig zijn met een onderwerp wat daarnaast ook een hobby is, is een uitdaging. Niet alleen is het daarom twee keer zo leuk om nog meer erover te weten te komen, het vraagt ook een kritische houding van jezelf over hetgeen wat je al wel weet over dit onderwerp. Is dat wel relevant voor dat wat je wilt onderzoeken? Daarnaast is er een hele wereld van vooroordelen waartegen gevochten moet worden, de aanname dat je een dergelijk onderwerp alleen kiest om het jezelf makkelijk te maken. Die mensen beseffen niet dat je het jezelf juist alleen maar moeilijker maakt. Dit is geen standaard scriptie geworden waarin een theorie wordt besproken, die vervolgens wordt toegepast en er dan een aantal opmerkingen bij worden geplaatst, waarna scriptie nummer 83 over dat onderwerp in de universiteitsbibliotheek verdwijnt. Dit is een hele andere scriptie geworden, haast een zoektocht, niet naar een antwoord, maar een zoektocht naar de juiste vraag, om het onderwerp op een juiste manier te kunnen behandelen. Waarschijnlijk is het lot (het verdwijnen in de universiteitsbibliotheek) hetzelfde en persoonlijk vind ik dat jammer. De scriptie is af. Anders dan vooraf gedacht, later dan vooraf verwacht. Maar absoluut tevreden. Paul Bezemer, 26 september 2007.

101

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Literatuurlijst ArchiNews (2004) Inside the stadiums. Edicao Especial, junho 2004 #01. Brinkman T. en K. van Eijk (2006) de Hout, herinneringen aan een stadion. Noordhallands Dagblad. ISBN 90-77842-05-5 Daab (2006) Stadium Design. Daab GMBH, Keulen. ISBN 3-937718-38-9 De Wolff, M. (1997) Stadion Feijenoord, het origineel, 1937-1997. Koppel Uitgeverij, Rotterdam. ISBN 90-802235-4-9 Ecorys Kolpron (1995) Adviesrapport stadsregio Rotterdam. Digitaal beschikbaar via [http://www.stadsregio.info/Data/Stadsregio/_bestanden/det.strct.adviesrapport.kolpron.pdf] Gemeente Arnhem (2004) Concept startnotitie voor een â&#x20AC;&#x153;ontwikkelingsvisie Centrum-Zuidâ&#x20AC;?. Collegenota 21-04-2004. Digitaal beschikbaar via [http://www.arnhem.nl/bi_brondoc/BW/2004/05/25/SO-RI-200412%20Nota%20startnotitie%20ontw.visie%20Centrum%20Zuid.pdf] Gemeente Helmond (2007) Kadernotitie Stadion Helmond Sport. 27 januari 2007. Digitaal beschikbaar via [http://helmond.sp.nl/Gemeenteraad_Helmond_Sport_handhaven_op_De_Braak.stm] Hay, I. (2006) Football Grounds from above. Myriad Books. ISBN: 1904736564 Heathly, M. (2006) European Football Stadiums: Including All World Cup 2006 Venues. Compendium Publishing, London. ISBN 90-5947-126-1 Hey, R. en R. van der Ven (2004) 1-2 tussen leisure en voetbalstadions: Clustering van complementaire leisure- (en retailfuncties in voetbalstadiongebieden). Vught, BRO. Herder, E. de J.H. de Herder (1917) De Revue der Sporten. Toevoeging? Meyer, H. F. de Jong en MJ Hoekstra (2006) Het ontwerp van de openbare ruimte. SUN Uitgeverij, Amsterdam. ISBN 90 5875 1643 NoordWest8 (2003) Integrale strategische gebiedsvisie NW8 2030. September 2003, Heerhugowaard Provincie Drenthe (2004) Provinciale investeringsbijdrage aan de gemeente Emmen voor multifunctioneel stadion Meerdijk. Digitaal beschikbaar via [http://www.drenthe.info/dvs/fileadmin/user_upload/conversie/04446.00/39633007.pdf] Provoost, M. (2000) Het Stadion de architectuur van massasport. Nai Uitgevers, Rotterdam. ISBN 90-5662-144-0 ROM: Maandblad voor ruimelijke ontwikkeling (2005) Het voetbalstadion als bedrijvenpark. Vol 24. No12. Taylor, L.J. (1990) Final Report into the Hillsborough Stadium Disaster, HMSO

102

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Tummers, T. (1993) Architectuur aan de zijlijn, Stadions en Tribunes in Nederland. Veenman Drukkers, Wageningen. ISBN 90-800790-2-2 Tummers, T en B. Sorgdrager (2000) Het Olympisch Stadion. Lubberhuizen, Amsterdam, ISBN 97-89076314594 Tummers, T. en C. D’Eletto (2007) Stadi d’Italia. Illustrata da cartoline d’epoca. Van Rosmalen en Schenk. ISBN 978-90-811428-1-6 Van der Sluijs, R. (2000) Sparta En jaren nog hierna. Over de bouw van het ENECO-Stadion. Z-Press sport en media BV, Dordrecht. Van Hoof, M. (1996) Een mooi huis in een grote tuin, De geschiedenis van het ajax stadion De Meer 1934 – 1996. Uitgeverij De Fontein, Baar. ISBN 90-261-0924-5 Van Loock, S. (1999) Voetbaltempels van de Lage Landen, historiek van de beaamdste stadions in Beldie en Nederland, vroeger en nu Concordia, Roeselare, ISBN 90-5466-398-7 Van der Sluijs, R. (2000) Sparta En jaren nog hierna. Uitgeverij Luitingh – Sijthoff, Amsterdam. ISBN 90-245-2605-1 Wich, W. (1993) 80 jaar PSV, 1913-1993. Uitgeverij Luitingh – Sijthoff, Amsterdam. ISBN 90245-1143-7. Smulders Tilmans & Partners (1996) Amsterdam ArenA, Smulders print & video, Amsterdam. Spampinato, A. (2004) Voetbaltempels, sport en architectuur. Uitgeverij Tectum, Antwerpen. ISBN 90-76886-17-2 Stade de France (1998) The Stade de France, English edition. A special issue of ‘Connaissance des Arts’. Parijs. Stichting Behoud Stadion de Wageningse Berg (2005) Herontwikkelingsplan Stadion de Wageningse Berg (Future Center Wageningen). Augustus 2005, Ede. Uefa Euro 2004 (2004) The Guide. All you need to know about UEFA Euro 2004. SOCTIP, Lisboa. Van Zanten, M. (2006) Meerwaarde van multifunctionele Stadiongebieden: wens of werkelijkheid? Masterscriptie, Universiteit van Amsterdam.

103

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Websites: ADOfans (2004) Mogelijke vertraging bouw ADO-stadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.adofans.nl/news/20032004/4/36vertragingstadion.htm] ADOfans (2007) Bedrijven tegen ADO-stadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.adofans.nl/news/20022003/3/59bedrijvenstadion.htm] ADOfans (2007) Bewoners Ypenburg verdeeld over komst ADO Den Haag Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.adofans.nl/news/stadion/25072001bewoners.htm] AGOVV (2007) Mensen naar de stad, autoâ&#x20AC;&#x2122;s uit de stad Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.agovv.nl/index.php?id_page=67&id_article=812] AGOVV Apeldoorn.com (2007) Dossier nieuw stadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via: [http://www.agovvapeldoorn.com/index.php?topic=stadion] Alle Bedrijven in Den Bosch (2007) Meer dan alleen een bedrijvengids Bezocht op 27 juli 2007 Beschikbaar via [www.allebedrijvenindenbosch.nl] Almere-Poort (2007) Voorzieningenkaart Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.almere-poort.nl/site/download/kaart.jpg] Arena Boulevard (2007) ArenA boulevard: De skyline van Amsterdam Zuidoost Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via: [www.arena-boulevard.nl] Basel United AG (2007) Stadionmanagement Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.baselunited.ch/] BBC Sport (2001) Footballâ&#x20AC;&#x2122;s worst tragedies. Bezocht op 07 september 2007. Beschikbaar via: [http://news.bbc.co.uk/sport1/hi/football/1273347.stm] Bedrijventerreinmanagement Parkstad Limburg (2007) Kwaliteit op bedrijventerreinen Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.btmparkstadlimburg.nl/] BN De Stem (2007) Breda winkelt straks bij Stadionkwartier Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.bndestem.nl/breda/article1441861.ece] Brasserie Kasteel Spangen (2007) Brasserie Kasteel Spangen Bezocht op 07 september 2007

104

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Beschikbaar via [www.kasteelspangen.nl] Business & Science Park Enschede (2007) Where science means business Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.sciencepark.nl] BV Veendam (2006) Ondernemers horen over nieuw stadion. Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.bvveendam.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=1081&Itemid=2] Citta Plaza (2006) Sports Business Shopping Entertainment Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.cittaplaza.nl/index.php] Club Brugge (2007) Project Nieuw Stadion Club Brugge Bezocht op 25 juli 2007 Beschikbaar via [http://www.clubbrugge.be/tmp/persconferentie.pps] CompuServe Nieuws (2007) Gemeente leent 6,5 miljoen voor bouw ADO-stadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.compuserve.nl/nieuws/categorie.aspx?xml=nieuws/binnenland/novum.05-252007.0058.xml] D’66 Deventer (2004) Stadionperikelen Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.ahne.nl/archive/2004/03/stadionperikele.html] D’66 Zwolle (2005) Bouw Stadion FC Zwolle pas in 2007 Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.d66zwolle.nl/news/item/Bouw_Stadion_FC_Zwolle_pas_in_2007_(De_Stentor_11_ oktober_2005_-_12_september_2005)/154?mid=] De Groenen Haarlem (1998) Stadion in Zuiderpolder is ordinaire verstedelijking Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.degroenen.nl/haarlem/archief/fractie/stadion.htm] De Stentor (2007) Dossier – Stadion AGOVV Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via: [http://www.destentor.nl/dossiers/apeldoorn/stadionagovv] Digitale wijkkrant Haarlem Oost (2007) Haarlem-Oost Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [www.wijkkrant-haarlem-oost.nl] Ecorys (2004) Thema 'sport, vrije tijd en recreatie' uitgangspunt voor stadioncomplex Kooimeerplaza. Bezocht op 07 september 2007. Beschikbaar via: [http://www.ecorys.nl/ecru/ecru-1/full.html] ERFC Online (2007) De geschiedenis van Stadion Woudestein Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.mijnthuispagina.nl/excelsior/stadion.htm]

105

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Euroborg (2007) Groningen leeft in Euroborg Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [www.euroborg.nl] FC Dordrecht Forum (2007) Nieuwe stadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.fcdordrecht.net/showthread.php?t=5&page=9] FC Twenteâ&#x20AC;&#x2122;65 (2007) Stadion Diekman, een herinnering blijft Bezocht op 07 september 200 Beschikbaar via [http://www.fctwente.nl/club_info/historie/diekman] FC Utrecht Stadion (2007) Stadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.fc-utrecht.nl/stadion/geschiedenis.html] FCUpdate (2007) Burgemeester Venlo: Snel nieuw stadion voor VVV Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.fcupdate.nl/nieuws/2007/05/28/burgemeester-venlo-snel-nieuw-stadion-voor-vvv/] FeanFans (2007) Dossier 10 jaar Abe Lenstra Stadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.feanfans.nl/10jaar.html] Forepark.net (2007) Profiel Vereniging Beheer Forepark Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.forepark.net/] FortunaHome (2005) Stadion Fortuna Sittard Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.fortunahome.com/stadion.php] Gemeente Alkmaar (2004) Vragen Leefbaar Alkmaar inzake herziening locatiekeuze. Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.alkmaar.nl/gemeente/webcms/site/gemeente/bestuur/raad/bijlagen/2004/files/235.pdf ] Gemeente Alkmaar (2007) Bestemmingsplan Gemeente Alkmaar. Bezocht op 07 september 2007. Beschikbaar via: [http://alkmaar.cysonet.com/Bplan/Startscherm/Startscherm.asp] Gemeente Alkmaar (2007) Nieuw AZ Stadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.alkmaar.nl/gemeente/webcms/site/gemeente/project/azstadion/index.shtml] Gemeente Almelo (2007) IISPA Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via: [http://www.almelo.nl/smartsite.shtml?ch=TER&id=52583] Gemeente Almere (2007) Dit is Almere Poort Bezocht op 07 september 2007

106

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Beschikbaar via: [http://www.almere-poort.nl/index2.php] Gemeente Den Haag (2002) Forepark meest geschikte locatie nieuw stadion ADO Den Haag. Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.denhaag.nl/smartsite.html?id=12719] Gemeente Den Haag (2007) Meest gestelde vragen nieuw stadion Den Haag Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.denhaag.nl/smartsite.html?id=20098] Gemeente Eindhoven (2007) Concept ontwikkelingsvisie Stadionkwartier Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.eindhoven.nl/web/show/id=352162/contentid=31714] Gemeente Eindhoven (2005) Herontwikkeling PSV-parkeerterrein Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.eindhoven.nl/web/show/id=352162/contentid=31506] Gemeente Emmen (2003) Persbericht: Gelden Meerdijk correct besteed Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.emmen.nl/nl/pagina/0/1690/Persbericht:_Gelden%20Meerdijk%20correct%20bestee d,%2029%20januari%202003.html] Gemeente Groningen (2005) Notitie stand van aaken Kolibri 2005-03-03. Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.groningen.nl/assets/pdf/Notitie_stand_van_zaken_Kolibri_2005-03-03.pdf] Gemeente Groningen (2007) Europapark: wonen, werken en ontspanning Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.groningen.nl/functies/pagfunctie.cfm?parameter=2167] Gemeente Hilversum (2007) Masterplan Arenapark, 23 april 2007 Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.hilversum.nl/live/index.jsp?nav=397&loc=155716&det=133618] Gemeente Leeuwarden (2005) Gemeente: geen ad-hoc oplossing voor geldnood Cambuur. Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.leeuwarden.nl/live/artikel_content.pag?objectnumber=128638&referpagina=171198] Gladio (2007) Zwartboek â&#x20AC;&#x2DC;Vitesse / Geredomeâ&#x20AC;&#x2122; Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via: [http://www.gladio.nl/default.asp?id=1111258335] Goffertpark Nijmegen (2007) Het groene hart van Nijmegen Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.goffertpark-nijmegen.nl/] Haagsche Courant (2000) Verzet tegen ADO-stadion Nootdorp Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.adofans.nl/news/stadion/76)noot.htm]

107

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Haarlems Dagblad (2007) Nog hoop op nieuwe tribune Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.haarlemsdagblad.nl/article1657534.ece] IAA Architecten (2007) Stadion F.C. Twente, Enschede Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.iaaarchitecten.nl/ventura/engine.php?Cmd=see&P_site=844&P_self=263&PMax=1&PSkip=0] ILocal.nl (2007) Bedrijven, producten en diensten Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [www.ilocal.nl] JFR Online (2006) Stadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.jfronline.nl/club/stadion.php] Monumentale tribune AVC Heracles 1903 (2007) Stichting tot behoud monumentale tribune Heracles 1924 Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via: [http://www.monumentaletribune.nl] Netwerkstad Twente (2007) Projectenkaart Netwerkstadtwente Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.twentenetwerkstad.nl/index.php?show=projecten_k&mm=3] Nieuw stadion FC Dordrecht (2006) Nieuw Stadion FC Dordrecht Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [www.fcdordrecht.com] Nieuws Overijssel (2004) Mogelijk nieuw referendum Zwolle Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://nieuws.overijssel.nl/dossiers/stadion_zwolle/00009/] Nieuws.nl (2004) Gemeente Alkmaar draagt geen grond over aan AZ. Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://archief.nieuws.nl/2004-526/49723/Gemeente_Alkmaar_draagt_geen_grond_over_aan_AZ] Nieuwsbank (1999) Publieke en private partijen investeren in Geusselt Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.nieuwsbank.nl/inp/1999/05/0512F133.htm] Nieuwsbank (2000) Deventer wil nieuw Go Ahead Eaglesstadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.nieuwsbank.nl/inp/2000/05/0531E093.htm] Nieuwsbank (2000) Raad Deventer geeft groen licht voor nieuw voetbalstadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.nieuwsbank.nl/inp/2000/11/17/J015.htm] Nieuwsbank (2002) Concept Omniworld Almere wordt verlaten. Bezocht op 07 september 2007. Beschikbaar via: [http://www.nieuwsbank.nl/inp/2002/11/04/R186.htm]

108

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Nieuwsbank (2004) Functies Masterplan ArenaPark Hilversum opnieuw bekeken Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.nieuwsbank.nl/inp/2004/06/01/R293.htm] Nieuwsbank (2005) Oosterparkstadion maakt plaats voor woningen in Groningen Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.nieuwsbank.nl/inp/2005/05/12/R041.htm] Olympisch Stadion (2007) Bedrijven Bezocht op 29 juli 2007.Beschikbaar via [http://www.olympischstadion.nl/index.php?option=com_content&task=view&id=46&Itemid=17 7] Parkstad Limburg (2007) Parkstad Limburg Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [www.parkstad-limburg.nl] Parkstad Limburg Stadion (2007) Bereikbaarheid / Routebeschrijving Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [www.parkstadlimburgstadion.nl] PortaMosae (2007) Businesspark de Geusselt Maastricht Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.businessparkdegeusselt.nl/index2.html] Projectbureau Forepark / A12 Zone (2007) Projectbureau Forepark Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.forepark.nl/] RBC Roosendaal (2007) Club Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.rbconline.nl/club/] SenterNovem (2006) Bedrijvenstad Fortuna Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.dubocentrum.nl/projecten/bedrijvenstad_fortuna/het_proces/#] SP Helmond (2007) Gemeenteraad: Helmond Sport Handhaven op de braak. Bezocht op 07 september 2007. Beschikbaar via [http://helmond.sp.nl/Gemeenteraad_Helmond_Sport_handhaven_op_De_Braak.stm] SP Utrecht (2003) Informatie FC Utrecht/Galgenwaard Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://utrecht.sp.nl/pers/pers03/20030507d.stm] Sparta Rotterdam (2007) Brasserie Kasteel Spangen Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.sparta-rotterdam.nl/stadion/default.asp?id=111]

109

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Sportstad Heerenveen (2007) Sportstad Heerenveen Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [www.sportstadheerenveen.nl] St. Jakob Park Shopping Cener (2007) Geschafte & Restaurants Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.st-jakob-park.com/default.aspx?code=04] Stadion Oostpoort (2007) Stadion Oostpoort Intro Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [www.stadionoostpoort.nl] Stadion Oostpoort (2007) Raad akkoord met ontwerp voetbalstadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [www.stadionoostpoort.punt.nl] Stadioncomplex Zwolle (2007) Ondernemers. Bezocht op 07 september 2007. Beschikbaar via [http://www.stadionontwikkelingzwolle.nl/Desktopdefault.aspx?panelid=74&tabid=160] TOP Oss (2007) Talentencampus Oss Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.top-oss.nl/TopOss/goto589.aspx] Villa Arena (2007) Villa ArenA, woonaangevend in Europa Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.villaarena.nl/] Voetbalbelgie (2007) Waalwijk â&#x20AC;&#x201C; RKC denkt aan nieuw stadion Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.voetbalbelgie.be/nl/article.php?id=6375] Voetbaltempels (2007) De Vliert Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.voetbaltempels.nl/nederland/vliert/vliert.htm] Wikipedia (2007) Eredivisie 2006 / 2007. Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via: [http://nl.wikipedia.org/wiki/Eredivisie_2006/07#Toeschouwers] Zwarts & Jansma architecten (2005) 1 e paal Sportcentrum Almere. Bezocht op 07 september 2007. Beschikbaar via: [http://www.zwarts.jansma.nl/article-702-nl.html] Zwarts & Jansma architecten (2007) ADO Stadion Den Haag Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.zwarts.jansma.nl/artefact-640-nl.html] Zwarts & Jansma Architecten (2007) DSB Stadion, AZ Alkmaar Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.zja.nl/artefact-1085-nl.html]

110

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Zwarts & Jansma architecten (2007) Renovatie en uitbreiding stadion Galgenwaard Bezocht op 07 september 2007 Beschikbaar via [http://www.zwarts.jansma.nl/artefact-540-nl.html] Stadionafbeeldingen: De luchtfotoâ&#x20AC;&#x2122;s zijn afkomstig van maps.google.nl. De bewerkingen zijn zelf uitgevoerd. De meeste stadionfotoâ&#x20AC;&#x2122;s zijn zelf gemaakt, op de volgende na: Aloha Stadium, Hawaii (126): [http://football.ballparks.com/NCAA/WAC/Hawaii/aerial.jpg] Arena Boulevard, Amsterdam (111) [http://www.arena-boulevard.nl/upload/44396_8969_1095676633818-AllinOne.jpg] De Galgenwaard, Utrecht (84): [http://www.fcutrecht.nl/imagehandler/contentlarge/TrGzf-stadion_oud.jpg] De Goffert, Nijmegen (67): [http://www.spelersinfo.nl/images/stadions/De_Goffert_1.jpg] De Vliert, Den Bosch (25): Van Loock, 1999, pagina 36 Euroborg, Groningen (48): [http://www.groningen.nl/assets/images/kaartje%20europapark%20totaal.jpg] Jose Alvalade, Lissabon (142): [http://www.fussball-em-total.de/Fotos/alvalade.jpg] Helmond Stadionlocaties, Helmond (58) Kadernotitie Helmond Sport, pagina 11 Luigi Ferraris, Genua (136) [http://www.groundhopping.de/genuagr2.jpg] Oriole Baseball Park, Baltimore (129): [http://www.sportsevents.net/events/images/oriole_park_at_camden_yards.jpg] Olympisch Stadion, Guangzhou (131): [http://www.newsgd.com/specials/gzbidforasiad/sportsfacilityingz/200403310061_14579.jpg] Plankaart Rat Verlegh Stadion, Breda (119) [http://www.bndestem.nl/multimedia/archive/00474/Obsolete_474683b.jpg] St. Jakob Stadion, Basel (138): [http://archiguide.free.fr/PH/SUI/Bal/BaleStadStJakobHeMeu.jpg] Stade de France, Saint-Denis (141): [http://www.valechumbar.com/media/uploads/nucleus/20050515-stade_de_france.jpg]

111

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Stade Louis II, Monaco (140): [http://www.juergen-reichmann.de/europa/mc/monaco/monaco_029847.html] Stamford Bridge, Londen (139): [www.worldstadiums.com]

Bijlage 1 : Stadioncapaciteitstabel : Stadion

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

Ajax

51.628

51.342

51.000

51.000 51.000

Feyenoord

51.177

51.117

51.177 51.117

PSV

35.000

35.270

33.500

30.000 30.024

Vitesse

26.600

27.900

29.000

26.600 26.600

Heerenveen

26.000

21.000

17.653

14.300

14.025

13.870 13.870

Utrecht

24.500

21.072

18.925

14.217

13.500 13.500

FC Groningen

19.814

12.500

12.474

13.000

10.000 16.500

Roda JC

19.500

20.000

21.500 21.500

17.000

8.419

8.317

8.400 11.132

NAC

16.400

16.400 16.400

ADO

15.000

10.500

11.000

11.000 11.000

Willem II

14.700

14.700 14.700

14.700

FC Twente

13.250

13.350

13.500 13.500

13.500

NEC

12.500

12.500 22.500

Fortuna Sittard

12.500

13.000

13.000 13.000

De Graafschap

11.000

11.000 10.900

10.090

Sparta

11.000

11.000 12.500

12.500

MVV

10.000

10.000 10.000

10.000

Cambuur

10.000

10.000 11.500

11.500

Den Bosch

8.500

6.000

4.500

4.900

Emmen

8.500

5.800

8.300

Heracles

8.500

8.100

6.500

8.000

RKC

7.500

6.100

Zwolle

6.865

6.834

6.800

Veendam

6.500

Volendam

6.000

8.500

VVV

6.000

5.998

5.500

5.000

5.100 13.000

RBC

4.995

5.000

6.500

Go Ahead

6.750

4.800

6.500

30.024

16.500

8.000

13.000

6.500

11.897 11.897

112

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Top Oss

4.662

4.625

6.500

Eindhoven

4.373

4.500

5.000

Dordrecht

4.100

Helmond Sport

4.000

Excelsior

3.527

3.531

3.500

3.800

4.000

Haarlem

3.500

3.500 14.000

14.000

Telstar

2.000

3.060

3.250

3.250 12.000

12.000

FC Omniworld*

3.000

AGOVV*

2.500

4.000

FC Amsterdam FC Wageningen VCV Vlissingen SC Amersfoort SVV FC Vlaardingen

Totaal:

499.341 494.225 469.771 466.122 459.917 453.460 448.807 444.135 444.994 501.340

Totaal Eredivisie:

368.096 369.370 349.253 347.606 335.269 331.648 368.361 337.226 343.243 394.843

Totaal Eerste Divisie: 131.245 124.855 120.518 118.516 124.648 121.812

80.446 106.909 101.751 106.497

Gemiddeld:

Stadion

13.141

13.006

12.362

12.598

12.430

12.596

12.467

12.337

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

1997

1996

1995

Ajax

51.200

19.000

Feyenoord

51.000

PSV

1994

1993

1992

19.500

19.000

51.000

52.000

30.024

27.000

Vitesse

12.000

13.000

Heerenveen

13.600

Utrecht

2000

1999

1990

1989

19.500

29.500

56.128

27.000

12.300

13.000

13.500

17.800

13.600

13.500

12.000

14.000

20.000

FC Groningen

16.500

18.000

20.400

20.500

21.600

Roda JC

23.000

21.500

25.000

23.000

25.000

11.106

11.000

13.364

NAC

17.000

10.345

11.996

16.954

ADO

12.000

15.700

27.000

15.700

1991

12.361 13.926

1998

1988

113

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Willem II

14.700

15.000

FC Twente

13.500

18.000

NEC

25.000

29.200

22.000

Fortuna Sittard

14.500

17.000

16.000

De Graafschap

10.900

10.500

13.000

10.500

Sparta

12.500

14.500

15.000

17.500

MVV

10.000

Cambuur

11.500

Den Bosch

4.500

23.000

Emmen

8.000

9.200

12.000

Heracles

8.000

RKC

6.200

Zwolle

13.500

13.000

Veendam

10.000

12.000

Volendam

6.500

10.000

VVV

13.000

RBC

18.000

18.500

20.000

18.000

20.000

29.200

10.000

29.200 17.170

17.170

29.687

11.000

10.000

28.000

10.000

14.000 23.000

6.340

23.000

6.200

10.000

6.290

12.000

17.000

18.000

7.000

6.782

10.000

Go Ahead

11.000

16.000

Top Oss

7.600

7.500

10.000

Eindhoven

7.500

16.500

Dordrecht

8.500

9.000

Helmond Sport

4.000

5.000

8.000

Excelsior

8.000

10.000

Haarlem

14.000

Telstar

12.000

18.000

Totaal:

513.330 514.157

589.946

Totaal Eredivisie:

343.230 316.069 306.136

365.728 351.805

9.000

14.000

9.000

17.000

17.000 20.000

10.000

14.000

15.000

FC Omniworld* AGOVV* FC Amsterdam FC Wageningen VCV Vlissingen SC Amersfoort SVV FC Vlaardingen

408.785 391.085

114

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Totaal Eerste Divisie: 170.100 198.088 Gemiddeld:

Stadion

1987

14.259

14.282

1997

1996

1986

1985

224.218 16.387

1995

1994

1993

1992

1984

1983

1982

1991

1981

1990

1980

1989

1988

1979

1978

Ajax

29.500

Feyenoord

57.000

63.000

65.000

PSV

27.500

29.000

Vitesse

18.000

Heerenveen

12.800

12.000

Utrecht

20.000

11.000

22.700

FC Groningen

21.400

16.500

Roda JC

25.000

22.000

16.500

27.000

25.000

NAC

18.500

16.850

18.500

20.000

ADO

29.000

29.500

28.000

Willem II

22.000

20.000

FC Twente

20.000

23.000

25.000

24.500

NEC

29.200

29.000

28.000

29.000

Fortuna Sittard

20.000

De Graafschap

13.000

Sparta

27.000

30.000

31.000

MVV

20.000

22.000

Cambuur

14.000

15.000

Den Bosch

28.000

30.500

Emmen

12.000

Heracles

10.000

15.500

12.500

RKC

10.000

Zwolle

14.500

12.000

13.000

14.000

Veendam

10.000

13.500

Volendam

15.000

16.000

15.000

VVV

20.000

RBC

10.000

12.000

Go Ahead

18.000

24.000

22.700

31.000

Top Oss

115

This watermark does not appear in the registered version - http://www.clicktoconvert.com

Eindhoven

18.000

Dordrecht

14.300

15.000

9.000

10.000

Excelsior

10.000

11.000

Haarlem

16.000

18.000

20.000

Telstar

19.000

8.000

65.000

20.000

15.000

10.000

12.000

Helmond Sport

FC Omniworld* AGOVV* FC Amsterdam FC Wageningen

18.000

20.000

VCV Vlissingen SC Amersfoort SVV

12.000

FC Vlaardingen

12.000

Totaal:

704.200

725.500

725.850

712.000

1.088.700

Totaal Eredivisie:

415.100

407.000

419.850

414.000

462.700

Totaal Eerste Divisie:

289.100

318.500

306.000

298.000

626.000

19.032

20.729

20.739

19.778

29.424

1984

1983

1982

Gemiddeld:

1987

1986

1985

1981

1980

1979

506.700

1978

116