De gemeente als voetbalheld Wat kost een Nederlands Betaald voetbal organisatie de Nederlandse gemeente?
Student: Maaike Hofstra Studentnummer: 2063964 Opleiding: Premaster Business Administration – Financial Management Begeleider: drs. E.J. Wiebes Datum: 12 juli 2011
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Inhoudsopgave Inleiding....................................................................................................................................................... 3! 1.1 De aanleiding van het onderzoek ....................................................................................................... 3! 1.2 Het onderwerp en de centrale vraag................................................................................................... 3! 1.3 De onderzoeksmethode ...................................................................................................................... 4! 1.4 Werkwijze.......................................................................................................................................... 5! Theorie......................................................................................................................................................... 6! 2.1 De ontwikkeling van voetbalvereniging naar Betaald voetbal organisatie (BVO) ............................ 6! 2.2 Huidige situatie .................................................................................................................................. 7! 2.3 Wat zijn de regels met betrekking tot het financieren van BVO’s? ................................................... 7! 2.4 Op welke manieren kan een gemeente geld investeren in een BVO? ................................................ 8! De financiële analyse ................................................................................................................................. 10! 3.1 Inleiding........................................................................................................................................... 10! 3.2 De financiële jaarrekening van gemeenten. (Wat betalen, lenen of garanderen zij?) ...................... 10! 3.3 Hebben gemeenten in de afgelopen 5 jaar meer of minder geïnvesteerd in BVO’s......................... 11! 3.4 Is er verschil tussen kleine, middelgrote en grote gemeenten met betrekking tot financiële steun .. 13! 3.5 Is er verschil tussen een kleine en grote BVO met betrekking tot financiële steun ......................... 15! 3.6 Wat is de reden dat de gemeente investeert in de BVO? ................................................................. 16! Discussie en toekomstverwachting ............................................................................................................ 18! Conclusie ................................................................................................................................................... 20! Literatuurlijst ............................................................................................................................................. 22!
2"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Inleiding 1.1 De aanleiding van het onderzoek De afgelopen maanden zijn er steeds meer berichten over gemeenten die wel of niet geld investeren in Nederlands Betaald Voetbal Organisaties (BVO). Dit naar aanleiding van een onderzoek van de KNVB (2010). Dit rapport kwam uit op 26 april 2010 en hieruit bleek dat van de 36 onderzochte clubs er slechts 4 financieel gezond zijn. De KNVB stelde 3 categorieën op waar deze clubs werden ingedeeld. Categorie 1: De clubs blijven in het komende seizoen onder curatele staan van de voetbalbond. Binnen drie jaar moeten zij hun financiën op orde hebben. Categorie 2: Clubs zijn een risico en worden nauwlettend in de gaten gehouden. Categorie 3: Clubs zijn financieel gezond Mede door de sancties die de KNVB treft door de licentie voor betaald voetbal in te trekken, worden de Betaald voetbal organisaties (BVO’s) gedwongen om hun financiën op orde te krijgen. Door de crisis en vaak financieel wanbeleid zijn de clubs min of meer gedwongen om bij de betrokken gemeente aan te kloppen om hen uit de schulden te helpen. Uit recente krantenartikelen blijkt dat de verschillende gemeenten die ook verschillend over denken. Uit onderzoek van het NRC gepubliceerd op 9 april 2011 blijkt dat vrijwel elke gemeente in meer of mindere mate in zijn BVO investeert. Alleen PSV en AZ doen het zonder blijkt uit het artikel. Hier is op 25 juni 2011 verandering in gekomen. Het NRC kopt: Gemeente Eindhoven helpt PSV aan ruim 48 miljoen euro.
1.2 Het onderwerp en de centrale vraag Dit is dan ook de aanleiding voor dit onderzoek. Wat investeert een gemeente nu eigenlijk precies in een BVO? Waar komt dit geld vandaan en wat doet de BVO hiermee? De probleemstelling van dit onderzoek is: Nederlands Betaald voetbal kost de Nederlandse gemeenten teveel geld. De centrale onderzoeksvraag is: Wat kost een Nederlands Betaald voetbal organisatie de Nederlandse gemeente en zijn deze kosten de afgelopen 5 jaar meer of minder geworden?
3"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Deelvragen: •
Wat betaalt de gemeente aan de BVO?
•
Hebben de gemeenten de afgelopen 5 jaar meer of minder geïnvesteerd in de BVO’s.
•
Is er een verschil tussen kleine, middelgrote en grote gemeenten met betrekking tot financiële steun?
•
Is er een verschil tussen een kleine en grote BVO met betrekking tot financiële steun?
•
Wat is de reden dat de gemeente in een BVO investeert?
Besloten is om in dit onderzoek alleen te kijken naar de pure geldstromen. De relatie met de economie, werkgelegenheid en marketing is buiten beschouwing gelaten. Tevens is er gekozen om dit onderzoek te beperken tot Nederlandse BVO’s, waarin dus uitsluitend de ontwikkelingen in Nederland met als uitgangspunt 2010 worden geanalyseerd.
1.3 De onderzoeksmethode Dit onderzoek is een beschrijvend literatuuronderzoek. Het onderzoek bestaat uit twee onderdelen. Allereerst is er theoretisch onderzoek gedaan, waarbij bestaande onderzoeken, actuele nieuwsberichten en wetenschappelijke literatuur is vergaard en geëvalueerd. De gemeenten die geanalyseerd worden op de steun in een voetbalorganisatie hebben een BVO in de eredivisie. Hiervoor is gekozen, omdat eredivisieclubs min of meer dezelfde kosten en inkomsten hebben in vergelijking met clubs uit de eerste divisie. Vervolgens is er een analyse gemaakt van de financiële jaarverslagen van gemeenten over de afgelopen vijf jaar. Er wordt geanalyseerd of de gemeente de afgelopen 5 jaar meer of juist minder geld in BVO’s hebben gestoken of teruggekregen. De gemeenten met bijbehoren BVO die onderzocht worden zijn: 1. Feyenoord te Rotterdam 2. NAC te Breda 3. FC Twente te Enschede 4. ADO Den Haag te Den Haag Bij de keuze van deze clubs is gebruik gemaakt van de volgende criteria: •
Grote en kleine BVO’s (kijkend naar omzet) 4"|"P a g e "
"
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
•
Alleen BVO’s uit de eredivisie
•
BVO’s uit middelgrote of grote gemeenten
•
De BVO’s krijgen reeds steun van de gemeenten
•
De jaarrekeningen van de gemeenten zijn openbaar
12 JULI 2011
1.4 Werkwijze Om de onderzoeksvraag te beantwoorden wordt allereerst een stuk theorie behandeld, hierin wordt de geschiedenis van het betaald voetbal beschreven en wordt er ingegaan op de wetgeving met betrekking tot het betaald voetbal. Vervolgens wordt er uitgelegd op welke manieren gemeenten geld kunnen investeren in BVO’s. Hierna worden de jaarrekeningen van alle gemeenten met een eredivisieclub geanalyseerd over het jaar 2010 en vier van deze gemeenten over de afgelopen 5 jaar. Tot slot wordt er een toekomstperspectief gegeven en is er discussie.
5"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Theorie 2.1 De ontwikkeling van voetbalvereniging naar Betaald voetbal organisatie (BVO) Lang heeft de KNVB zich verzet tegen de amateurclubs die professioneel wilden worden en wilden overstappen naar het betaald voetbal. Ondanks dat de spelers op hetzelfde niveau speelden als de buitenlandse profs bleven de Nederlandse clubs amateurs. Na vele gesprekken en dreigingen van de kant van de voetbalclubs ging de KNVB overstag en werd het betaald voetbal op 1 september 1953 een feit. Zo staat in het artikel van Heere (2002). Verder staat in het artikel van Heere (2002). Het betalen van spelers was nu legaal, maar de clubs waren in feite nog altijd amateuristisch. De Nederlandse clubs konden nog steeds niet financieel concurreren met het buitenland. Vele topspelers als Cruijff vertrokken in de jaren ’70 naar het buitenland. Om toch de spelers te kunnen behouden werden de BVO’s gedwongen om de salarissen te verhogen. Het professionalisme van de clubs werd steeds beter en verschillende clubs begonnen met het scheiden van de amateurtak en het betaald voetbal. Hierdoor ontstond de zogenaamde Betaald Voetbal Organsiatie (BVO). De clubs konden eind jaren 80, begin jaren 90 eindelijk met de buitenlandse clubs concurreren en de bijkomende successen als het winnen van de Europacup door PSV in 1988 en AJAX in 1987 en 1995 en het winnen van de UEFA Cup in 1992. De spelers werden goed verkocht met relatief hoge transfersommen, totdat het Bosman-arrest hier in 1995 een einde aan maakte. Het Europese Hof oordeelde in het Bosman-arrest dat het niet langer mogelijk was voor een club om transfergeld of opleidingsgeld te vragen voor een speler waarvan het contract is afgelopen. In het verlengde hiervan maakte het Europese hof een einde aan de beperking van de ‘buitenlander-regel’, omdat deze strijdig was met de EU-regel betreffende vrij verkeer van personen binnen de EU. Uit het onderzoek van Oldenboom (2004) bij bureau Meerwaarde blijkt dat het Bosman-arrest uit 1995 heeft geleid tot structurele veranderingen op de arbeidsmarkt voor voetballers (transfermarkt). Er kwamen langere contracten, hogere salarissen en nog hogere transfersommen. Deze is uiteindelijk in 2003 volledig gestagneerd, waardoor veel clubs en gemeenten in moeilijkheden zijn gekomen. In dat jaar werd in eerste instantie de licentieaanvraag van 30 van de 34 professionele voetbalclubs door de KNVB afgewezen. Vaak slechts met veel moeite slaagden de BVO’s erin om er alsnog één te krijgen. In onder meer Utrecht, Enschede, Waalwijk, Oss, Alkmaar, Den Bosch, Deventer en Rotterdam moest het plaatselijke bedrijfsleven en de gemeente bijspringen om de BVO te redden van een faillissement. In alle gevallen lukte dit, maar nergens werd de zekerheid gegeven dat komende jaren de problemen zich niet zouden herhalen, aldus het onderzoek van Oldenboom (2004) 6"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
2.2 Huidige situatie Beschreven in de aanleiding hoofdstuk 1.
2.3 Wat zijn de regels met betrekking tot het financieren van BVO’s? Dat gemeenten betrokken zijn bij de BVO, dat blijkt wel uit de bovenstaande theorie. Maar wat is de scheidslijn? wanneer wordt die betrokkenheid gewisseld met staatsteun? In hoeverre kunnen en mogen gemeenten een BVO helpen. Het Europees Verdrag zegt in artikel 87 het volgende over steunmaatregelen van de staten: Artikel 87 (29.12.2006 Publicatieblad van de Europese Unie C 321 E/77) Er is sprake van staatssteun volgens artikel 87 lid1 als aan de onderstaande criteria wordt voldaan: 1.
Behoudens de afwijkingen waarin dit Verdrag voorziet, zijn steunmaatregelen van de staten of in welke vorm ook met staatsmiddelen bekostigd, die de mededinging door begunstiging van bepaalde ondernemingen of bepaalde producties vervalsen of dreigen te vervalsen, onverenigbaar met de gemeenschappelijke markt, voorzover deze steun het handelsverkeer tussen de lidstaten ongunstig beïnvloedt.
Dit betekent dat er in de volgende situaties sprake is van staatssteun : • Het voordeel moet met staatsgeld of staatsmiddelen bekostigd zijn • Er moet sprake zijn van concurrentievervalsing of dreiging van concurrentievervalsing • Er is sprake van een voordeel voor een selectieve onderneming of productie • Het handelsverkeer tussen lidstaten moet worden beïnvloed. De Europese Commissie is van mening dat bvo’s professionele ondernemingen zijn die economische activiteiten ontplooien. Er is sprake van staatssteun indien aan alle in artikel 87 genoemde criteria is voldaan. Het is met name de taak van de Commissie te beoordelen of er sprake is van een vervalsing of dreigende vervalsing van de mededinging en zo ja, of er een effect op het handelsverkeer tussen de lidstaten is. Het laatste criterium levert veel stof tot discussie op als het gaat om betaald voetbal. Alleen de Commissie kan in deze discussie uitsluitsel geven. Anders dan voor culturele steunmaatregelen bestaat in het EG-Verdrag geen uitzondering voor steunmaatregelen ten gunste van sportactiviteiten. (KPMG-BEA, 2003) De Europese Commissie bepaald dus of er sprake is van staatssteun of niet. Nu is het voor een BVO 7"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
discutabel of er sprake is van staatssteun of niet. Om deze regels kracht bij te zetten, heeft de Europese commissie op 11 juli 2002 in een brief kenbaar gemaakt dat steun aan bvo’s in beginsel als staatssteun moet worden beschouwd indien alle criteria van artikel 87 lid 1 EG- verdrag zijn vervuld. De Commissie heeft vervolgens in deze brief twee gevallen benoemd waarin overheidssteun geen staatssteun vormt: • In de eerste plaats heeft zij het de situatie benoemd van financiële ondersteuning van schoolonderwijs aan jongeren, gecombineerd met sporttraining. • In de tweede plaats heeft zij gewezen op de financiering van de bouw van een stadion. (Mits er verschillende evenementen plaats zullen vinden in het stadion die ten goede komen aan de inwoners van de gemeente en er een marktconforme huurprijs wordt gevraagd) (KPMG-BEA, 2003)
2.4 Op welke manieren kan een gemeente geld investeren in een BVO? Door het Europees Gedrag en de brief van de Europese commissie is het nu voor een deel duidelijk wat een gemeente wel en niet mag op gebied van steun aan een BVO. Het is dus relatief gemakkelijk om de mazen van de wet op te zoeken voor gemeenten en de BVO’s te steunen. Volgens onderzoek van KPMG-BEA(2003) en NRC (2011) zijn er zes verschillende manieren om een BVO te steunen: 1. De gemeente als suikeroom Zoals eerder gemeld is een BVO volgens de Europese wetgeving een privaat bedrijf en mag daarom geen directe overheidssteun krijgen. De gemeente steunt de BVO daarom indirect. Met indirecte steun wordt onder andere bedoeld; •
Investeren in kunstgras
•
Investeren in lichtmasten
•
Hoofdsponsor
•
Shirtsponsor
2. De gemeente als huisbaas Bij 14 van de 33 BVO’s is de gemeente geheel of gedeeltelijk eigenaar van het stadion. Volgens de Europese Commissie mag een gemeente of andere overheid eigenaar van een stadion zijn, mits het
8"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
ook gebruikt wordt voor andere doeleinden als bijvoorbeeld concerten, andere sporten en evenementen en er een marktconforme huur wordt gevraagd (KPMG-BEA, 2003) 3. De gemeente als project ontwikkelaar Het kan ook zijn dat de gemeente in een later stadium besluit om het stadion of de grond eronder te kopen. Dit heeft onder andere de gemeente Arnhem gedaan bij de Gelredome, het stadion van Vitesse. 4. De gemeente stelt zich garant Een gemeente kan besluiten om garant te staan voor de BVO. Dit betekent dat wanneer de BVO de rekeningen niet meer kan betalen er een beroep gedaan wordt op de desbetreffende gemeente, die dan verantwoordelijk wordt voor de betalingen. 5. De gemeente als bankier De gemeente kan besluiten om een lening te verstrekken aan een BVO. Dit gebeurt voornamelijk wanneer de BVO zo erg in de financiële problemen zit, dat het haar licentie van de KNVB dreigt kwijt te raken. (KNVB 2010) Een voorbeeld hiervan is Feyenoord, die volgens het onderzoek van NRC (2011) een schuld heeft staan bij de gemeente Rotterdam van €4.000.000,00. 6. De gemeente als reddende engel Als een gemeente een lening heeft verstrekt aan een BVO kan het gebeuren dat de BVO deze lening niet kan terugbetalen. De gemeente kan dan besluiten om de lening kwijt te schelden of te laten betalen in ‘ natura’ door bijvoorbeeld shirtsponsor te worden. Den Haag heeft in 2003 een lening van €6,3 miljoen van ADO Den Haag kwijtgescholden. (Gemeente Den Haag, 2011)
9"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
De financiële analyse 3.1 Inleiding Voor de analyse van deze bachelorthesis zijn jaarverslagen gebruikt van de gemeente Rotterdam, Enschede, Breda en Den Haag. Daarnaast zijn de onafhankelijke onderzoeksrapporten gebruikt die samen met de jaarverslagen de basis voor de analyse vormen. In dit hoofdstuk worden de jaarrekeningen van vier gemeenten geanalyseerd. Hierbij wordt bekeken wat er nu daadwerkelijk besteed wordt aan de BVO en of dit in de afgelopen 5 jaren meer of juist minder is geworden. De jaarrekeningen van de gemeenten zijn1: •
Rotterdam
•
Den Haag
•
Enschede
•
Breda
Naast de financiële analyse van de afgelopen vijf jaar zal in deze paragraaf 3.3 ook achtergrond informatie gegeven worden over de reden van financiering volgende de desbetreffende gemeenten.
3.2 De financiële jaarrekening van gemeenten. (Wat betalen, lenen of garanderen zij?) In" deze" paragraaf" wordt" gekeken" wat" de" gemeenten" die" een" BVO" hebben" geïnvesteerd" hebben" in" de" BVO"in"2010.""Aan"de"hand"van"de"vormen"van"financiering"beschreven"in"de"inleiding"zijn"de"bedragen" schematisch"weergegeven."" " Over het onderstaande schema kan het volgende gezegd worden: •
Twee van de achttien BVO’s worden indirect gesteund door haar gemeente (1). Zo heeft SBV Excelsior kunstgras van de gemeente gekregen. Andere vormen zijn geluidswerende maatregelen welke ADO Den Haag van haar gemeente heeft ‘gekregen’. (Den Haag Jaarverslag 2009)
•
Acht van de achttien gemeenten zijn eigenaar of mede-eigenaar van het stadion van de BVO (2).
•
Behalve in Venlo, zijn de gemeenten die geïnvesteerd hebben in het stadion of de bouwgrond (3), tevens eigenaar van het stadion.
•
De gemeenten Utrecht, Groningen, Enschede en Kerkrade hebben een lening uitstaan bij hun BVO (5). Wat opvalt is dat deze gemeenten voor 16 miljoen of meer geïnvesteerd hebben, hetgeen relatief ver boven het gemiddelde van 9 miljoen ligt.
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""" 1 "Aangezien Eindhoven nu erg actueel is, zal er ook ingegaan worden op het PSV stadion, maar aangezien de gemeente voor het eerst in 2011 zal investeren, zal deze niet in hoofdstuk 3, maar in hoofdstuk 4 worden behandeld.
" 10"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
•
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
De gemeenten die geld geschonken hebben aan de BVO (6), hebben verder borg of lening uitstaand.
Gemeente
Inwoners
2
BVO
Omzet *1000
3
Hoeveel
Welke vorm
Eigenaar Stadion
Amsterdam
767.457 Ajax
€69.468,00
€0,00
Rotterdam
593.049 Feyenoord
€40.600,00
€5.300.000,00
4 Nee
Rotterdam
593.049 SBV Excelsior
€2.005,00
€525.000,00
1 Nee
Den Haag
488.553 ADO
€14.900,00
€6.300.000,00
6 Ja
Utrecht
307.081 FC Utrecht
€15.100,00
€22.250.000,00
4,5 Nee
Eindhoven
213.809 PSV
€51.854,00
€0,00
0 Nee
Groningen
187.298 FC Groningen
€17.005,00
€18.272.000,00
5 Ja
2
Breda
173.299 NAC
€15.751,00
€27.200.000,00
3 Ja
2
Nijmegen
162.963 NEC
€11.295,00
€14.333.000,00
1,3 Ja
2
Enschede
157.052 FC Twente
€35.900,00
€16.400.000,00
5 Nee
Arnhem
147.018 Vitesse
€12.238,00
€12.500.000,00
6 Nee
Venlo
100.301 VVV Venlo
€7.682,00
€3.000.000,00
3,4 Nee
€46.030,00
€0,00
0 Nee
€8.922,00
€4.000.000,00
4 Nee
Alkmaar
93.861 AZ
Almelo
72.602 Heracles
Doetinchem
56.108 De Graafschap
Kerkrade
47.684 Roda JC
Waalwijk
45.751 RKC Waalwijk
Heerenveen
43.418 SC Heerenveen
0 Ja
2
€5.540,00
€750.000,00
€10.253,00
€21.550.000,00
3,4,5 Ja
6 Nee 2
€8.615,00
€9.800.000,00
3 Ja
2
€29.340,00
€0,00
0 Ja
2
" "
3.3 Hebben gemeenten in de afgelopen 5 jaar meer of minder geïnvesteerd in BVO’s Om op deze vraag antwoord te geven, is er gekeken naar 4 jaarverslagen van de gemeenten, beschreven in de inleiding. Enschede((FC(Twente)( Lening( Investering( Dotaties( Totaal( 2010" €850.206,00" €0,00" €0,00" €850.206,00( 2009" €538.206,00" €395.000,00" €312.000,00" €1.245.206,00( 2008" €2.801.206,00" €233.000,00" €310.000,00" €3.344.206,00( 2007" €10.666.580,00" €0,00" €47.625,00" €10.714.205,00( 2006" €129.955,00" €0,00" €50.625,00" €180.580,00( Totaal( €14.986.153,00" €628.000,00" €720.250,00" Enschede (FC Twente) """"""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""" 2 "CBS (2011) Bewoners per gemeente (http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/E502BD0A-CA5B-4273-BA27-
€16.334.403,00(
BF4058712361/0/2010b55pub.pdf), 27 juni 3 Voetbalclubs (2011) Gemeenten zijn noodlijdende voetbalclubs zat. NRC Handelsblad, 9&10 april, pp.24-26 Met uitzondering van Feyenoord, ADO, NAC en FC Twente
11"|"P a g e " "
2
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Uit stukken van de gemeenteraad op 11 april 2011 staat dat tijdens de vergadering van 2 juli 2007 de gemeenteraad heeft ingestemd met de uitbreiding van het stadion van FC Twente tot een volume van 24.000 bezoekers. Den(Haag((ADO)( Lening( 2010" 2009" 2008" 2007" 2006"
Investering( €0,00" €0,00" €0,00" €0,00" €0,00"
€0,00" €0,00" €0,00" €12.753.000,00" €0,00"
Totaal(
€0,00"
€12.753.000,00"
Dotaties( Totaal( €80.000,00" €80.000,00( €100.000,00" €100.000,00( €131.000,00" €131.000,00( €6.000.000,00" €18.753.000,00( €0,00" €0,00( €6.311.000,00"
€19.064.000,00(
Den Haag (ADO) ADO Den Haag raakte eind 2007 in financiële problemen. In datzelfde jaar heeft de gemeente de problemen gedeeltelijk opgelost door een lening te verstrekken van €6 miljoen. In de jaarrekening 2008 van de gemeente Den Haag staat hierover het volgende (Den Haag Jaarrekening 2008): “De gemeente hielp door de leningsvoorwaarden van de geldleenovereenkomst te versoepelen en een externe investeerder verschafte nieuwe financiële middelen.” Concreet wordt hiermee gezegd dat de gemeente Den Haag de schuld in vorm van een lening heeft kwijtgescholden. In september 2008 was de club opnieuw in de problemen. en heeft de gemeente de problemen, samen met de investeerder, opgelost door het hoofdgebouw te kopen voor een bedrag van €12,753 miljoen. Daarmee is vrijwel het gehele stadion eigendom van de gemeente, die het aan ADO verhuurt. (Den Haag Jaarverslag 2008) Breda((NAC)(
Lening( 2010" 2009" 2008" 2007" 2006"
Totaal(
€0,00" €0,00" €0,00" €0,00" €0,00" €0,00"
Investering( Dotaties( €8.200.000,00" €5.400.000,00" €0,00" €0,00" €0,00" €13.600.000,00"
€0,00" €0,00" €0,00" €0,00" €0,00"
Totaal( €8.200.000,00( €5.400.000,00( €0,00( €0,00( €0,00(
€0,00"
€13.600.000,00(
Breda (NAC) Uit de jaarverslagen van de gemeente Breda (2007 en 2008) blijkt dat de gemeente december 2008 besloten heeft om €11,5 miljoen te investeren in het stadion van NAC en €15,7 miljoen vrij te maken voor de bouwgrondexploitatie. Wat een totaal bedrag is van €27,2 miljoen voor een duurzame toekomst 12"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
voor NAC en een representatieve entree van de stad Breda. In onderstaand schema is te zien, wat er tot nu toe van dat budget gebruikt is. Rotterdam( (Feyenoord)(
Lening( 2010" 2009" 2008" 2007" 2006"
Totaal(
Investering(
Dotaties(
Totaal(
€0,00" €0,00" €0,00" €0,00" €5.301.000,00"
€0,00" €0,00" €0,00" €0,00" €0,00"
€0,00" €0,00" €0,00" €0,00" €0,00"
€0,00( €0,00( €0,00( €0,00( €5.301.000,00(
€5.301.000,004"
€0,00"
€0,00"
€5.301.000,00(
Rotterdam (Feyenoord) Uit de jaarverslagen van de gemeenten Rotterdam (2006-2010) is te zien dat Rotterdam in 2006 voor 5,3 miljoen borg staan voor stadion Feyenoord. Conclusie: Wanneer er gekeken wordt naar bovenstaande vier schema’s kan het volgende geconcludeerd worden: •
De geanalyseerde gemeenten geven niet structureel geld aan de BVO.
•
De geanalyseerde gemeenten investeren voornamelijk in het stadion van de BVO.
•
Er wordt één keer een groot bedrag geïnvesteerd door de gemeente.
Er kan niet gezegd worden dat de geanalyseerde gemeenten meer of minder geïnvesteerd hebben in de BVO de afgelopen 5 jaar. De reden hiervoor is dat de gemeenten de BVO’s niet structureel steunen, maar de BVO één keer steunen met een groot bedrag. Over Enschede kan wel gezegd worden dat er de afgelopen 5 jaar steeds minder geld naar FC Twente is gegaan. "
3.4 Is er verschil tussen kleine, middelgrote en grote gemeenten met betrekking tot financiële steun In deze paragraaf wordt bekeken of er verschil is in financiële steun tussen kleine, middelgrote en grote gemeenten5. """"""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""" 4
"Het eindtotaal van 5,3 miljoen komt niet overeen met de bron uit het NRC 09-04-2011. Hier staat een naast de 5,3 miljoen een lening van 4 miljoen euro. Deze heb ik echter niet gevonden in de jaarverslagen en zal daarom het bedrag van 5,3 miljoen gebruiken. 5 "De indeling van de gemeenten is overgenomen van de indeling die het CBS gebruikt. http://www.cbs.nl/nlNL/menu/_unique/_concept/default.htm?postingguid={B5C57BC6-CF8C-4571-B2A807ADD59AFDB4}&concept=Grootste+gemeenten" 13"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Kleine gemeente: <40.000 inwoners Middelgrote gemeente: 40.000 tot 100.000 inwoners Grote gemeente: >100.000 inwoners Gemeente
Inwoners
BVO
Hoeveel
Eigenaar Stadion
Amsterdam
767.457 Ajax
Rotterdam
593.049 Feyenoord
Rotterdam
593.049 SBV Excelsior
Den Haag
488.553 ADO
Utrecht
307.081 FC Utrecht
Eindhoven
213.809 PSV
Groningen
187.298 FC Groningen
€18.272.000,00 Ja
Breda
173.299 NAC
€27.200.000,00 Ja
Nijmegen
162.963 NEC
€14.333.000,00 Ja
Enschede
157.052 FC Twente*
€16.400.000,00 Nee
Arnhem
147.018 Vitesse
€12.500.000,00 Nee
Venlo
100.301 VVV Venlo
Alkmaar
93.861 AZ
Almelo
72.602 Heracles
Doetinchem
56.108 De Graafschap
Kerkrade
47.684 Roda JC
Waalwijk
45.751 RKC Waalwijk
Heerenveen
43.418 SC Heerenveen
€- Ja €5.300.000,00 Nee €525.000,00 Nee €6.300.000,00 Ja €22.250.000,00 Nee €- Nee
€3.000.000,00 Nee €- Nee €4.000.000,00 Nee €750.000,00 Nee €21.550.000,00 Ja €9.800.000,00 Ja €- Ja
" In bovenstaand schema zijn de gemeenten die een BVO in de eredivisie hebben gerangschikt op aantal inwoners. De gemeenten Amsterdam tot en met Venlo vallen onder de grote gemeenten en Alkmaar tot en met Heerenveen zijn middelgrote gemeenten. •
Wat opvalt is dat juist de drie grootste gemeenten Amsterdam, Rotterdam en Den Haag relatief weinig investeren in de BVO in vergelijking met de minder grote gemeenten als Groningen, Breda en NAC.
•
Van de middelgrote gemeenten heeft Kerkrade minstens 3x zoveel geïnvesteerd in haar BVO als de overige middelgrote gemeenten.
•
Middelgrote gemeenten zijn ongeveer net zo vaak eigenaar van het stadion als grote gemeenten
•
Bij zowel de grote als middelgrote gemeenten is er een gemeente die op geen enkele wijze steun hebben gegeven aan de BVO. Het betreft PSV6 en AZ
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""
"
6
"Het gaat hierbij om de cijfers uit 2010. In mei 2011 heeft de gemeente Eindhoven besloten om PSV financieel te steunen door te investeren in het stadion.
14"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
•
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Zowel Heerenveen als kleinste middelgrote gemeente als Ajax als grootste grote gemeente zijn eigenaar van het stadion, maar hebben verder geen financiële steun aan de BVO gegeven.
•
De drie gemeenten met het laagst aantal inwoners, Kerkrade, Waalwijk en Heerenveen zijn alle eigenaar van het stadion van de BVO.
Conclusie: Ondanks een paar opvallende kenmerken, is er volgens dit schema geen duidelijk verschil in financiële steun aan de BVO tussen middelgrote en grote gemeenten. "
3.5 Is er verschil tussen een kleine en grote BVO met betrekking tot financiële steun In deze paragraaf wordt er gekeken of er verschil is tussen kleine en grote BVO’s met betrekking tot de financiële steun die de gemeenten al dan niet geven7. Grote BVO: De eerste 9 clubs met een omzet >15 miljoen Kleine BVO: De laatste 9 clubs met een omzet <15 miljoen
Omzet *1000
Hoeveel
Eigenaar Stadion
Gemeente
BVO
Amsterdam
Ajax
€69.468,00
€0,00 Ja
Eindhoven
PSV
€51.854,00
€0,00 Nee
Alkmaar
AZ
€46.030,00
€0,00 Nee
Rotterdam
Feyenoord
€40.600,00
€5.300.000,00 Nee
Enschede
FC Twente*
€35.900,00
€16.400.000,00 Nee
Heerenveen
SC Heerenveen
€29.340,00
€0,00 Ja
Groningen
FC Groningen
€17.005,00
€18.272.000,00 Ja
Breda
NAC
€15.751,00
€27.200.000,00 Ja
Utrecht
FC Utrecht
€15.100,00
€22.250.000,00 Nee
Den Haag
ADO
€14.900,00
€6.300.000,00 Ja
Arnhem
Vitesse
€12.238,00
€12.500.000,00 Nee
Nijmegen
NEC
€11.295,00
€14.333.000,00 Ja
Kerkrade
Roda JC
€10.253,00
€21.550.000,00 Ja
Almelo
Heracles
€8.922,00
€4.000.000,00 Nee
Waalwijk
RKC Waalwijk
€8.615,00
€9.800.000,00 Ja
Venlo
VVV Venlo
€7.682,00
€3.000.000,00 Nee
Doetinchem
De Graafschap
€5.540,00
€750.000,00 Nee
Rotterdam
SBV Excelsior
€2.005,00
€525.000,00 Nee
""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""" 7
"Indeling is gekozen door de 18 BVO’s in tweeën te delen. 15"|"P a g e "
"
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Wat opvalt zijn de onderstaande punten: •
De drie grootste clubs van Ajax, PSV en AZ krijgen alle drie geen financiële steun van haar gemeente.
•
Van alle clubs die financiële steun krijgen, krijgen de twee clubs met de laagste omzet, De Graafschap en SBV Excelsior, ook de minste steun.
•
De subtop van FC Utecht, NAC en FC Groningen krijgen het meeste geld van haar gemeente.
Conclusie: Ondanks de bovengenoemde bijzonderheden, zijn er geen uitgesproken verschillen tussen kleine en grote BVO’s met betrekking tot financiële steun.
3.6 Wat is de reden dat de gemeente investeert in de BVO? In het onderzoeksrapport van Ecorys ‘De waarde van voetbal’ (2005) wordt het volgende gezegd over de rol van de overheid “ Hoewel genoemde maatschappelijke functies lastig zijn te kwantificeren erkent de overheid het maatschappelijk nut van voetbal wel en is bereid hierin te investeren. Door middel van onder andere subsidies levert de overheid een bijdrage en deze kan gezien worden als een graadmeter voor de geldelijke waardering van het nut dat aan deze gelden wordt ontleend.” Dit kan een verklaring zijn dat de gemeenten niet direct geld terug willen van de BVO, maar vooral maatschappelijke betrokkenheid en deze wordt betaalt met investeringen in stadions. Een andere reden is dat gemeenten vaak angst hebben dat, als zij de BVO niet steunen, de financiële positie nog slechter wordt en er uiteindelijk een faillissement volgt. Wanneer dat gebeurt is de gemeente wellicht nog meer geld kwijt, maar dat zou verder onderzocht moeten worden. Dit wordt beschreven in het jaarverslag van de gemeente Breda (2010) “Voor wat betreft NAC zijn de risico’s toegenomen door een verslechtering van hun financiële positie. De gemeente is grotendeels eigenaar van het voetbalstadion en verhuurt dit aan NAC tegen een kostprijsdekkende huur. De investering die in het pand is gedaan bedraagt ± € 20 miljoen. Mocht de financiële positie van NAC verder verslechteren dan kan de verhuurbaarheid van het stadion in het gedrang komen. In het uiterste geval blijft de gemeente zitten met een object waarvoor nauwelijks gebruiksmogelijkheden zijn. Daarnaast heeft NAC recent besloten zijn claim jegens de gemeente door te zetten. Het risico is aanwezig dat deze claim (deels) gehonoreerd zal/moet worden.” In een raadstuk van de gemeente Enschede (2011) wordt nog een reden gegeven om de BVO te steunen.
16"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
“ Een belangrijke voorwaarde bij het verstrekken voor de lening is dat de Gemeente Enschede graag zou willen dat FC Twente haar maatschappelijke betrokkenheid voortzet en mogelijk verbreed.” en “Wij waarderen de wijze waarop FC Twente een maatschappelijk partner is geworden van de gemeente en invulling geeft aan de kernwaarden ‘voetbal, ambiance en solidariteit’. Zo wordt in de 2e ring een deel van de tribune gereserveerd voor ‘maatschappelijke plaatsen’ bedoeld voor de deelnemers aan de activiteiten van ‘Scoren in de wijk’.” Conclusie Uit de analyse blijkt dat gemeenten inderdaad relatief veel geld besteden aan BVO’s. Tevens blijkt dat de gemeenten vaker één keer een groot bedrag investeren, dan structureel geld aan de BVO te besteden. De redenen om de BVO financieel te steunen vloeien voornamelijk voort vanuit maatschappelijk belang.
" " " " " " " " " " " " " " " 17"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Discussie en toekomstverwachting In dit hoofdstuk zal worden beschreven wat de eventuele toekomstverwachting zal zijn voor de financiële steun door gemeenten of anderen. Zal de trend van dit moment zich voortzetten of komen er andere mogelijkheden om de BVO’s te redden van een financiële ondergang. Het ziet er niet naar uit dat de financiering van BVO’s door gemeenten heel snel zal stoppen. Maar er zijn zeker gemeenten die dat wel hebben gedaan, zoals de gemeente Haarlem die als eerste gemeente in 2009 besloot om HFC Haarlem niet meer financieel te steunen waardoor de BVO uiteindelijk begin 2010 failliet is gegaan. Zo staat in het faillissementsverslag (Pot Jonker, 2010) Aan de andere kant zijn er ook gemeenten die juist nu de beslissing hebben genomen om te investeren. Het nieuwste voorbeeld hiervan is Eindhoven, dat op 25 juni 2011 heeft besloten om het stadion van PSV te kopen en daarmee PSV te financieren met €48,8 miljoen (PSV 2011). Er zijn ook BVO’s die voor een tweede keer bij de gemeente aankloppen. Dit heeft wellicht te maken met de strikte voorwaarden die de KNVB stelt om een licentie uit te geven aan de BVO’s. Zoals in hoofdstuk 1 al besproken is, moeten de BVO’s financieel gezond zijn, omdat anders de licentie kan worden ingetrokken. Een voorbeeld hiervan is FC Twente, deze BVO heeft in maart 2011 wederom bij de gemeente aangeklopt voor een lening van 4,3 miljoen. Een beslissing hierover is nog niet gemaakt door de gemeente.(Enschede, 2011). Een ander voorbeeld is Feyenoord. Feyenoord heeft samen met de gemeente Rotterdam gewerkt aan een bestemmingsplan genaamd Stadionpark (Royal Haskoning 2009). Hierin staat dat de gemeente Rotterdam samen met Feyenoord bezig is met de ontwikkeling van een nieuw stadion, sportcampus en sportvelden. Doordat de FIFA eind 2010 heeft besloten om het WK 2010 niet aan Nederland en België toe wijzen is de besluitvorming van dit project opgeschoven naar 2011. (Rotterdam Raadstuk 2010) Maar de supporters verenigingen van Feyenoord heeft ook een andere initiatief genomen om aan geld te komen voor de club die volgens de KNVB in categorie I zit. De actie is een initiatief van de Vrienden van Feyenoord (VvF), de Feyenoord Supporters Vereniging (FSV) en Het Legioen. ‘Supporters steunen 18"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Feyenoord’ en biedt supporters de mogelijkheid om Feyenoord te helpen om financieel weer gezond te worden. De supporters en anderen kunnen zich voor minimaal 10 euro aansluiten bij de vereniging ‘Supporter Steunen Feyenoord’ (SSF) (Supporters, 2010). Maar ook de weerstand groeit. Steeds meer bestuurders, maar ook burgers ergeren zich aan het feit dat de BVO’s naar hen mening steeds bij de gemeente aankloppen (Voetbalclubs, 2011) Ook de bezuinigingen die de gemeenten moeten maken de aankomende jaren, kunnen een reden zijn voor gemeenten om de BVO’s in de toekomst niet meer te financieren, aldus het eindrapport van de KNVB (2010). De discussie die er momenteel heerst over de toekomst van zowel de clubs als de steun van de gemeenten, geven ook nieuwe inzichten en opties. Een optie die geopperd wordt is dat de KNVB zelf leningen gaat uitgeven of dat de KNVB de eventuele winst van bijvoorbeeld het WK gebruikt om noodlijdende voetbalclubs te redden, dat schrijft Jan Hamming van het op te richten Platform Betaald Voetbal Gemeentes in het tijdschrift Binnenlandsbestuur (voetbalclubs 2010). Maar ook kan het zijn dat de trend zich voortzet dat particulieren of bedrijven de BVO overnemen dan wel geld lenen. Een voorbeeld hiervan in Nederland was AZ, welke eigendom was van Dirk Scheringa. Vooral in het buitenland en met name Engeland is dit het geval. Wat er in een toekomst zal gebeuren, valt nog te bezien. Maar dat er een zekere verschuiving zal plaatsvinden van publieke middelen naar private middelen staat naar mijn mening vast.
19"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Conclusie De centrale onderzoeksvraag was: Wat kost een Nederlands Betaald voetbal organisatie de Nederlandse gemeente en zijn deze kosten de afgelopen 5 jaar meer of minder geworden? De reden dat deze scriptie is geschreven is de toenemende media aandacht over diverse gemeenten die hun BVO financieel steunen en het onderzoeksrapport van de KNVB(2010) en NRC Handelsblad (2011) Er zijn zes verschillende manieren waarop de gemeente de BVO financieel kan steunen, welke; 1. De gemeente als suikeroom (indirecte steun) 2. De gemeente als huisbaas (als eigenaar van het stadion) 3. De gemeente als projectontwikkelaar (investeren in het stadion) 4. De gemeente stelt zich garant 5. De gemeente als bankier (lenen aan de BVO) 6. De gemeente als reddende engel (schenking, of kwijtschelden lening) Om antwoord te kunnen geven op de hoofdvraag, moesten eerst de deelvragen beantwoord worden. 1. Wat betaalt de gemeente aan de BVO? Van de 18 onderzochte gemeenten zijn er twee die geen steun geven aan de BVO. Dit zijn Eindhoven en Alkmaar. Verder zijn er grote verschillen in de bedragen die lopen van €525.000 tot €27,2 miljoen. Ook verschillen de diverse gemeenten in de manier van steunen, zoals hierboven opgesomd. 2. Hebben de gemeenten de afgelopen 5 jaar meer of minder geïnvesteerd in de BVO’s. Uit de analyse is gebleken dat er niet gezegd kan worden dat gemeente meer of minder hebben geïnvesteerd. Gebleken is dat gemeenten meestal één keer een groot bedrag investeren in plaats van structureel te financieren. 3. Is er een verschil tussen kleine, middelgrote en grote gemeenten met betrekking tot financiële steun? Er zijn geen aantoonbare verschillen gevonden tussen de middelgrote en grote gemeenten met betrekking tot financiële steun. Er zijn wel opvallende punten zoals de drie kleinste gemeenten Kerkrade, Waalwijk en Heerenveen die alleen eigenaar van het stadion zijn. Wat ook opviel is dat de 20"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
grootste drie gemeenten Amsterdam, Rotterdam en Den Haag juist niet het meeste geld hebben geïnvesteerd, maar dat dit de gemeente Breda en Kerkrade zijn. 4. Is er een verschil tussen een kleine en grote BVO met betrekking tot financiële steun? Ook hier zijn geen uitgesproken verschillen, maar wel punten die opvallen. Zo hebben de drie grootste clubs van 2010 alleen geen steun gekregen van haar gemeente en hebben de twee kleinste BVO’s ook de minste financiële steun gekregen. 5. Wat is de reden dat de gemeente in een BVO investeert? Er zijn een aantal redenen gevonden waarom de gemeente investeert in een BVO. Deze zijn: •
Het maatschappelijk belang van de BVO in de gemeente
•
De angst dat de BVO failliet zal gaan en de gemeente juist meer geld zal verliezen.
Voor de toekomst wordt er niet verwacht dat de financiële steun aan de BVO snel gestopt zal worden. Maar er zullen wellicht wel andere alternatieven komen, zoals particulieren of private bedrijven die gaan investeren in de BVO of de KNVB, die zelf geld zal lenen of zal gaan investeren. Om antwoord te geven op de hoofdvraag; Het Nederlands Betaald voetbal kost de gemeenten voornamelijk ‘de zekerheid voor BVO’s op voortbestaan’ en €162.180.000. "
" 21"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
Literatuurlijst - ADO Den Haag (2009). Beleidsplan „sociaal-maatschappelijke activiteiten ADO Den Haag seizoen 2009-2010‟ Den Haag - ADO Den Haag (2011). Jaarverslag ADO09/10 (http://www.adodenhaag.nl/adodenhaag/nl/html/ algemeen/nieuws/nieuws.pshe?nieuws_id=3594), 16 juni - Ajax (2010) Jaarverslag 2009-2010 (http://www.ajax.nl/Nieuws/Nieuwsarchief/Nieuwsartikel/Jaarcijfers-Ajax-per-30-juni-2010.htm), 14 juni - Breda (2006-2010). Jaarverslagen 2006-2010 (https://intranet.breda.nl/document. php?m=1&fileid=123011&f=4f5981e0878be13fc48002d2ea24f679&attachment=0&c=51383, https://intranet.breda.nl/document.php?m=1&fileid=116599&f=9de8d3c297becc37af119914ad53ec74&at tachment=0&c=43941), 12 juni - Centraal Bureau voor de Statistiek (2011). Bevolking per gemeente (http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/ E502BD0A-CA5B-4273-BA27-BF4058712361/0/2010b55pub.pdf), 1 juni - Centraal Bureau voor de Statistiek (2010) Grootste gemeenten (http://www.cbs.nl/nlNL/menu/_unique/_concept/default.htm?postingguid={B5C57BC6-CF8C-4571-B2A807ADD59AFDB4}&concept=Grootste+gemeenten), 5 juli - Den Haag (2010) 5e rapportage ADO door gemeente (http://zbs.denhaag.nl/risdoc/2010/ RIS177240.PDF), 12 juni - Den Haag (2011) 6e rapportage ADO door gemeente (http://zbs.denhaag.nl/risdoc/2011/ RIS180083.PDF), 12 juni - Den Haag (2006-2010). Jaarverslagen 2006 – 2010 (http://zbs.denhaag.nl/risdoc/2011/ RIS180306A.PDF, http://zbs.denhaag.nl/risdoc/2010/RIS172736B.PDF ,http://zbs.denhaag.nl /risdoc/2009/RIS163497B.PDF,http://zbs.denhaag.nl/risdoc/ 2008/RIS154275D.PDF, http://zbs.denhaag.nl/risdoc/2007/RIS145337B.PDF), 16 juni - Den Haag (2009). Raadstuk Bestuursdienst „inzake subsidiëring ADO Den Haag‟. Den Haag - Den Haag (2008). Onderzoeksrapport „De gemeente Den Haag en betaald voetbal, 1998-2008‟. Den Haag 22"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
- Ecorys (2005). De waarde van voetbal‟ Onderzoeksrapport in opdracht van KNVB, 21-36, 44, 50 - Enschede (2006-2009). Jaarverslagen 2006-2009 (http://www.enschede.nl/gemeente/politiekenbestuur/documenten/GEMEENTEREKENING_2008.pdf/ http://www.enschede.nl/gemeente/politiekenbestuur/documenten/Gemeenterekening_2007.pdf/ http://www.enschede.nl/gemeente/politiekenbestuur/documenten/nota/GemRekening06_def.pdf/ http://www.enschede.nl/gemeente/politiekenbestuur/documenten/nota/GemRekening06_def.pdf/), 17 juni - Enschede (2010) Jaarverslag 2010 gestuurd via mail door gemeente Enschede - Enschede (2011) Raadstuk nieuw besluit financiering aanvraag FC Twente 11 april 2011 (http://www.enschede.nl/appls/stuk/stukken/07916/) , 16 juni - Feyenoord (2010). Jaarverslag Feyenoord 2009-2010 (http://www.feyenoord.nl /content/downloads/Jaarverslag2009-2010.pdf), 15 juni - sc Heerenveen omzet 09/10 http://www.scheerenveen.nl/websites/implementatie/ mediadepot/md23628.pdf - Heere, B. (2002) Malversaties in de voetbalwereld. Justitiële Verkenningen, 28-3, 20-30 - KVK (toelichting op jaarrekening) http://www.kvk.nl/download/Toelichting%20jaarrekeningen_tcm14125885.pdf - KPMG-BEA(2003) De gemeente als twaalfde man. Den Haag, 7-9 - KNVB (2010). Werkgroep structurele verbetering financiële positie betaaldvoetbalorganisaties. Amsterdam, 16-20 - KNVB (2005). Onderzoeksrapport „De waarde van voetbal‟. Amsterdam - KNVB (2010). Het seizoen in cijfers. Amsterdam (http://www.knvbexpertise.nl/uploads/uA/Hx/uAHxIDxWtsrp9GdZD5qxyQ/20101217-Het-Seizoen-inCijfers-2009-10-deel-1.pdf, http://www.knvbexpertise.nl/uploads/uA/Hx/ uAHxIDxWtsrp9GdZD5qxyQ/20101218-Het-Seizoen-in-Cijfers-2009-10-deel-2.pdf),13 juni - Oldenboom, E (2004). Onderzoeksrapport „Betaald voetbal in Nederland‟.Meerwaarde Onderzoeksadvies, 5-9 - Pot Jonker Seunke Advocaten (2010). Faillissementsverslag HFC Haarlem 2010 (http://www. insolvensys.nl/Handlers/PdfHandler.ashx?CurandaReportId=haa.10.34.F.V.04), 6 juli 23"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
- PSV(2011). Eindhoven: 48 mln voor PSV. NRC Handelsblad, 25 juni, p.38 - PSV (2010). Jaarverslag 2009-2010 (http://www.psv.nl/multimedia/PSVJaarverslag20092010.pdf), 13 juni - Rotterdam(2010) Jaarverslag 2010 Programmaberekening. Rotterdam, 39 - Rotterdam (2006-2010). Jaarverslagen 2006-2010 (www.bds.rotterdam.nl/dsresource?objectid=209448 , http://www.bds.rotterdam.nl/Rotterdamse_nota_s:115016/Jaarverslag_2008_gemeente_Rotterdam www.bds.rotterdam.nl/dsresource?objectid=180655, http://www.bds.rotterdam.nl/Bestuurlijke_Informatie:7/Raadsinformatie/Commissies_2006_2010/Commi ssie_voor_Economie_Sociale_Zaken_Haven_Milieu_en_Vervoer/2007/2de_kwartaal/Agenda_d_d_21_ju ni_2007_openbare_overlegvergadering_van_de_commissie_voor_Economie_Sociale_Zaken_Haven_Mili eu_en_Vervoer/Jaarverslag_2006/07gr1517a_jaarverslag_2006 , http://www.bds.rotterdam.nl/Bestuurlijke_Informatie:7/Raadsinformatie/Gemeenteraad_2006_2010/2007/ Kwartaal_3/Raadsvergadering_van_5_juli_2007/Debat_inzake_de_jaarrekening_over_2006_omvattende _a_het_jaarverslag_2006_van_het_concern_Rotterdam_en_het_daarbij_behorende_voorstel_tot_vaststelli ng_en_het_subsidieoverzicht_b_het_rapport_naar_aanleiding_van_de_controle_van_de_jaarreke/2007_1 517b_Jaarverslag_2006_deel_II) , 15 juni - Rotterdam (2010) Raadstuk Stadionpark. (http://www.bds.rotterdam.nl/Bestuurlijke_Informatie:7/Raadsinformatie/Commissies_2010_2014/Comm issie_voor_Fysieke_Infrastructuur_en_Buitenruimte_FIB/2011/Kwartaal_1/Agenda_voor_de_openbare_ overlegvergadering_van_de_commissie_voor_Fysieke_Infrastructuur_en_Buitenruimte_op_woensdag_1 2_januari_2011/Annotatie_van_de_commissiegriffier_Stadionpark), 5 juli - Royal Haskoning (2009) Stadionpark fase 1. Rotterdam - Supporters steunen Feyenoord (2010). Welkom (http://www.supporterssteunenfeyenoord.nl/), 11 juli - FC Twente (2010). Begroting FC Twente Persconferentie 28-07-2010 door Joop Munsterman http://www.fctwente.nl/nieuws/begroting-stijgt-naar-35-9-miljoen/, 25 juni - FC Twente (2010). Jaarverslag FC Utrecht 09/10 (http://fcutrecht.nl/var/storage/documents/ 12265_jaarverslag_fc_utrecht_2009-2010_lowres.pdf), 25 juni - Vitesse (2010). Jaarverslag Vitesse 09/10 (http://www.vitesse.nl/publicatiejaarrekening-vitesse-20092010.pdf),23 juni 24"|"P a g e " "
MAAIKE HOFSTRA 2063964
BACHELORSCRIPTIE
12 JULI 2011
- Voetbalclubs (2010). Gemeenten willen dat KNVB voetbalclubs redt. Binnenlands Bestuur(http://www.binnenlandsbestuur.nl/nieuws/2010/07/gemeenten-willen-dat-knvb-voetbalclubsredt.227599.lynkx)
- Voetbalclubs (2011) Gemeenten zijn noodlijdende voetbalclubs zat. NRC Handelsblad, 9&10 april, pp.24-26 " "
25"|"P a g e " "